O’quvchini tarbiyalashda tarbiyaviy mashg`ulotlarning ahamiyati

Dokument ma'lumotlari

Narxi	24000UZS
Hajmi	69.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

281 Sotish

O’quvchini tarbiyalashda tarbiyaviy mashg`ulotlarning ahamiyati

Sotib olish

Mundarija
KIRISH ……………………………………………………………………. 3
I. BOB
1.1.
1.2.
1.3. TARBIYAVIY MASHG’ULOT JARAYONINING
TUZILISHI , MASHG’ULOTLARNI REJALASHTIRISH…
Tarbiyaviy mashg’ulot jarayonining
tuzilishi……… ……………...
Tarbiyaviy mashg’ulotlarni rejalashtirish va hisobga olishning
mohiyati
…………………………………………………………….
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning
yo’nalishlari... 8
8
1
4
1
9
II. BOB

2.1.
2.2.
2.3. SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY
MASHG’ULOTLARNING AHAMIYATI ……………............
Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy mashg’ulotlarning
ahamiyati ………………………………………………………….
Maktabdan tashqari faoliyat tarbiyaviy mashg`ulotlarning
hayotimizdagi o`rni…………………………..
…………………….
Boshlang’ich sinflarda harakatli o’yinlardan foydalanish
tajribasini
shakllantirish ………………………………………………………
. 2
4
2
4
2
8
3
3
III.BOB SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY 3
2

3.1.
3.2.
3.3. MASHG’ULOTLARNING
USULLARI…………………………
Umumsinf tarbiyaviy mashg'ulotni tayyorlash
…………………….
Tarbiyaviy ishlarning yo 'nalishlari
………………………………..
Tashkilotchining oila va jamoatchilik bilan hamkorlikda olib
boriladigan tarbiyaviy ishlar
jarayoni……………………………… 8
3
8
4
2
4
6
XULOSA……………………………………………………………………
…. 5
1
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR.....
…………….. 5
3

3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Maktabgacha ta’lim sohasi uzluksiz ta’lim
tizimining dastlabki bo‘g‘ini bo‘lishi bilan birga keyingi ta’lim tizimida, bolani
maktabga tayyorlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kunda bu ta’lim
sohasi davlat siyosati darajasiga ko‘tarilishi bejiz emas. Bu borada davlatimiz
tomonidan qabul qilingan qator farmon, qaror va farmoyishlar maktabgacha ta’lim
tizimini tubdan isloh qilishga yo‘naltirilganligi barchaning e’tiboridadir.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 maydagi PQ-4312-sonli
“O’zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha
rivojlantirish konsepsiyasi”, 2016 yil 29 dekabrdagi “2017-2021 yillarda
maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PQ-2707-sonli, 2017 yil 30 sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimi
boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5198-sonli
Farmoni, 2017 yil 9 sentabrdagi «Maktabgacha ta’lim tizimini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ-3261-sonli qarori, shuningdek,
Maktabgacha ta’lim vazirligining 2018 yil 18 iyundagi 1-mh sonli “Ilk va
maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo‘yiladigan davlat talablari” hamda
“Ilk qadam” maktabgacha ta’lim muassasasining Davlat o‘quv dasturini amalda
joriy etish kabi davlat hujjatlarida bu sohaga oid masalalarini hal etish nazarda
tutilgan.
Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoev bu tizimni chuqur tahlil
qilib, shu paytgacha nazardan chetda bo‘lgan eng kichik jihatlarigacha e’tibor
qaratdi. Bugungi kunda maktabgacha ta’lim muassasalarining ta’lim dasturlari va
o‘quv-tarbiyaviy rejalariga qo‘yilgan davlat talablarini takomillashtirish dolzarb
masalaligich qolayotganligi aniqlandi. Aksariyat maktabgacha ta’lim
muassasalarining moddiytexnika bazasi zamon talablariga javob bermayapti.
4

Bolalarni maktabgacha ta’limga qamrab olish ko‘rsatkichi hamon pastligicha
qolmoqda. Mavjud muammolarni amaliy bartaraf etish maqsadida «2017−2021
yillarda maktabgacha ta’lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida"gi qarori qabul qilindi.
Sinfdan va maktabdan tashqi ishlarning mazmuni juda ham xilma-xildir.
Bunga eng avvalo o`quvchilarning bilimlarini chuqurlashtirish va Kengaytirish,
bilimlaridan amaliy va mustaqil ravishda foydalana bilishga o`rgatish,
o`quvchilarni ijtimoiy foydali Mehnatga tayyorlab borish va shu bilan birga, ularga
ijtimoiy -siyosiy tarbiya berish maqsadiga qaratilgan tadbirlarni uyushtirish kiradi.
So`ngra o`quvchilarga badiiy tarbiya berish, ularning turli qobiliyat va
iste`dodlarini o`stirish, o`quvchilarning sog`lig`ini mustahkamlash, jismoniy kuch
quvvatlarini rivojlantirish ishlari va nihoyat o`quvchilarning madaniy dam
olishlarini uyushtirish bilan bog`liq bo`lgan mashg`ulotlar kiradi. Sinfdan va
maktabdan tashqi ishlar har tomonlama kamol topgan inson tarbiyasining maqsad
va vazifalariga muvofiq ravishda hamda o`quvchilarning tashabbuskorligiga
tayanish asosida tashkil qilinadi va olib boriladi. Bundan tashqari o`quvchilarning
yoshi, ularning qiziqish-havaslari ishning u yoki bu turiga tayyorgarlik darajalari
hisobga olinadi. Buni ayniqsa ishning mazmuni va usulini belgilashda hisobga
olish muhim ahamiyatga ega. Sinfdan va maktabdan tashqi ishlar o`quvchilarning
kuchiga yarasha va ular uchun qiziqarli bo`lishi kerak. Sinfdan va maktabdan
tashqi ishlar o`quvchilar tashkilotlari hamda otaonalarjamoasiyordamiga suyangan
holda olib boriladi.
Respublikamizda bugungi kunda jami 7104 ta maktabgacha ta’lim
muassasasi faoliyat yuritadi. Ulardan 5604 tasi (79%) – davlat, 63 tasi idoraviyva
1437 tasi (21 %) – nodavlat muassasalardir. 3-7 yoshdagi bolalarning umumiy
5

sonidan (2,5 mln) 932 310 nafari (37,7 %), shundan shaharlarda 500 236 nafari
(20,2 %) va qishloq joylarida 432 074 nafari (17,4 %) maktabgacha ta’lim bilan
qamrab olingan. Umuman, mamlakat bo’yicha 3-7 yoshdagi har 100 nafar bolaga
maktabgacha ta’lim muassasalarida 28,1 ta joy to’g’ri keladi. Kuzatishlar shuni
ko‘rsatadiki, ba’zi kamchiliklar qatorida maktabgacha ta’lim tayyorlov guruhlari
bolalarining matematik tasavvurlarini davlat talablari asosida shakllantirish ishlari
ham talab darajasida emas.
O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi Qonuni. – T .,2017
6

Kurs ishining maqsadi . Umumta'lim maktablarining tarbiya berishda
etishda nazariy, amaliy va eksperimental-metodik mashg’ulotlarni tadqiq etish va
bu borada ilmiy metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
Sinfdan va maktabdan tashqi ishlarning mazmuni juda ham xilma-xildir.
Bunga eng avvalo o`quvchilarning bilimlarini chuqurlashtirish va Kengaytirish,
bilimlaridan amaliy va mustaqil ravishda foydalana bilishga o`rgatish,
o`quvchilarni ijtimoiy foydali Mehnatga tayyorlab borish va shu bilan birga, ularga
ijtimoiy -siyosiy tarbiya berish maqsadiga qaratilgan tadbirlarni uyushtirish kiradi.
So`ngra o`quvchilarga badiiy tarbiya berish, ularning turli qobiliyat va
iste`dodlarini o`stirish, o`quvchilarning sog`lig`ini mustahkamlash, jismoniy kuch
quvvatlarini rivojlantirish ishlari va nihoyat o`quvchilarning madaniy dam
olishlarini uyushtirish bilan bog`liq bo`lgan mashg`ulotlar kiradi.
O`quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan va maktabdan tashqi ishlarga
ta`lim-tarbiya jarayoning ajralmas tarkibiy qismidir. U darslarda olib boriladigan
o`quv-tarbiya ishlarini mustahkamlab va to`ldirib borishi bilan birgalikda
o`quvchilarni pedagogik ta`sir ostiga to`la ravishda jalb etishga hamda dars uchun
ajratilgan vaqt ichida amalga oshirilishi qiyin bo`lgan yoki butunlay iloji
bo`lmagan bir qancha muhim tarbiyaviy vazifalarni hal qilishga yordam beradi.
Qiziqish va intilishlarini darslarda, masalan, fizika darslarida, yetarlicha qondirish
mumkin emas. Bu vazifani o`quvchilar bilan ularni qiziqtirgan masalalar bo`yicha
darsdan tashqi mashg`ulotlar o`tkazish yo`li bilangina maqsadga muvofiq ravishda
hal qilish mumkin. Bu vazifalarning muvaffaqiyatli hal qilinishiga har taraflama
yordam ko`rsatish har bir o`qituvchining oliy burchidir.
Kurs ishining predmeti: O’quvchilarni tarbiyalashda tarbiyaviy
mashg`ulotlarning mazmuni, shakllari, metod va usullari.
7

Kurs ishining ob’ekti: O’quvchilarni tarbiyalashda tarbiyaviy
mashg`ulotlarning nazariy va ilmiy jihatdan ma’naviy-axloqiy tarbiyalash
jarayoni.
Kurs ishi vazifalari.
1.Tarbiyaviy mashg’ulot jarayonining tuzilishini o’rganish
2. Tarbiyaviy mashg’ulotlarni rejalashtirish va hisobga olishning mohiyati
ko’rsatish
3. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy mashg’ulotlarning ahamiyatini
yoritish.
Bu vazifalarning muvaffaqiyatli hal qilinishiga har taraflama yordam
ko`rsatish har bir o`qituvchining oliy burchidir.Sinfdan tashqari ishlar shaklini
tanlaganda uning tarbiyaviy ahamiyatini shu ishning maqsadi, vazifalari nuqtayi
nazaridan baholash kerak.
8

Sinfdan tashqari ishlarni o’z ichiga olgan to’garaklar quyidagi turlarga
bo’linadi;
- Fan to’garaklari;
- Kasb-hunar yo’nalishidagi to’garaklar;
- Sport to’garaklari;
- San’at yo’nalishidagi to’garaklar.
Sinfdan va maktabdan tashqi ishlar o`quvchilarni ma`naviy-axloqiy ruhda
tarbiyalashda, ularga bilim ber ishda muhim vosita bo`lganligi tufayli bu ishlarni
Keng yo`lga qo`yishga maktab direktorlari, ilmiy mudirlar, shuningdek,
o`qituvchilarjamoasikatta e`tibor berishi, «Kamolot»va «Kamalak» tashkilotlari,
ota-onalarjamoasiva maktab rahbaralri yordamidan har tomonlama foydalanish
kerak. O`quvchilar bilan olib boriladigan sinfdan va maktabdan tashqi ishlarni
o`qituvchilar jon dillari bilan sevishlari, bu ishga rahbarlik qilishda ishtirok etishni
o`zlarining eng muhim vazifalaridan biri deb bilishlari zarur. Maktabning yangi
vazifasi har bir o`qituvchidan faqatgina o`z fani va uni o`qitishni a`lo darajada
bilishnigina emas, balki bilimlarni chuqur egallashni va bundan sinfdan tashqi
ishlarni maqsadga muvofiq yo`lga qo`yishda ijodiy foydalana bilishni, har
tomonlama ma`lumot va mahoratga ega bo`lishni talab qiladi. Bu vazifalarning
muvaffaqiyatli hal qilinishiga har taraflama yordam ko`rsatish har bir
o`qituvchining oliy burchidir.Sinfdan tashqari ishlar shaklini tanlaganda uning
tarbiyaviy ahamiyatini shu ishning maqsadi, vazifalari nuqtayi nazaridan baholash
kerak.
Kurs ishining tuzilishi . Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’xati va o’zaro mazmunan bog’langan 3ta bob va 9 ta bo’limdan
iborat.
9

I BOB. TARBIYAVIY MASHG’ULOT JARAYONINING TUZILISHI VA
TARBIYAVIY MASHG’ULOTLARNI REJALASHTIRISH
1.1. Tarbiyaviy mashg’ulot jarayonining tuzilishi
Sportning har bir turida o'ziga xos maxsus yuqori darajada rivojlangan sifat
va mahoratni kamolotga etkazmoq aniq yo'naltirilgan pedagogik va biologik
tarbiya vositasida bosqichmabosqich amalga oshadi. Bosqichlarni mensimaslik,
yetarli malakalar yig`indisi hosil bo'lmay turib, yuqori bosqichga ko'tarilishga zo'r
berish maqsadga erishish muddatini uzoqlashtiradi, tanani jarohatlantirishga olib
keladi.
Dasturni qayta ishlab chiqishda ko'pchilik xatolarga yo'l qo'yilishi mumkin.
Bu xatolar maktab jismoniy tarbiya mazmunini chuqur bilmaslikdan yuzaga keladi.
Masalan, aksariyat o'qituvchilar kichik maktab yoshidagi o'quvchilar
salomatligining zaiflashib borishidan xavotirlanib, jismoniy tarbiya maqsadi shu
yoshdagi bolalar salomatligini saqlashdangina iborat deb hisoblaydilar.
Yana bir toifadagi o'qituvchilarimiz jismoniy tarbiyaning asosiy vazifasi
o'quvchilarning jismoniy sifatlarini rivojlantirishdan iborat deb nazariy
mashg`ulotni jismoniy mashqlarga aylantirib yuboradilar. Hatto shunday
muallimlar borki, butun o'quv yili davomidagi darslarni alohida sport turiga
bag`ishlashadi. O'z mutaxassisligi bo'yicha bokschi bo'lsa, maktabdagi bolalarning
hammasi bokschi bo'lishini istab, darslarni shu tomonga yo'naltiradi.
Uchinchi yo'nalish tarafdorlari esa jismoniy tarbiya darslarini o'quvchilar
uchun zarur bilim beradigan harakat ko'nikmalar va malakalarni shakllantiradigan
qilib tashkil etishni kifoya deb tushunadilar.
Ilmiy tadqiqotlar va kuzatishlar shuni ko'rsatadiki, agar jismoniy mashqlar
sportning alohida turiga taalluqli bo'lsa va bu mashqlar ketma-ket takrorlanib
11

turilsa, bu holat bolalarning bir tomonlama o'sishi, rivojlanishiga olib keladi.
Masalan, muntazam tosh ko'tarish yoki shtanga bilan shug`ullanish bola gavdasi va
bo'yini o'stirmay qo'yishi mumkin. Sport turlarining murakkab texnik bazasi
mavjud bo'lganda ham, xususan, sport o'yinlari, gamnastika, yakka kurashlar- bular
bola organizmiga, ularning garmonik o'sib ulg`ayishiga ijobiy ta'sir ko'rsatmaydi.
Bola organizmi jismoniy mashqlarning bir necha turlar yoki majmua (turkum)
mashqlar yordamidagina har tomonlama rivojlanishi mumkin.
Ayrim o'qituvchilar, uslubchilar chet davlatlarda jismoniy tarbiyaning
umumiy dasturi barcha uchun majburiyat degan bahonani ro'kach qilib, sportning
ayrim turlari bo'yicha mashg`ulot olib borishni afzal ko'rishadi. Aslida xorijiy
davlatlarning jismoniy tarbiya bo'yicha har birining dasturida sportning barcha
turlari bo'yicha mashg`ulotlarning o'tkazilishi majburiyligi aniq ko'rsatilgan.
-Sport tayyorgarligi tomonlarining nisbati (umumiy va mahsus jismoniy, tehnik va
psihologik h.k) bir biriga bog’liqligi bilan ;
-Mashg’ulot va musobaqa yuklamalarining parametrlarining nisbati (yuklamaning
hajmi va shiddati h.k.) ;
-Mashg’ulot jarayonining har hil zvenolari o’rtasidagi ketma-ketlik va bog’liqlik
(trenirovka mashg’uloti, mikro va mezotsikllar, davrlar,
bosqichlar va h.k.);
-Mashq bilan o’tkaziladigan mashg’ulotlar jarayonida uch bosqichdagi tuzilish
farqlanadi;
-Mikro tuzilish – ayrim mashg’ulotlarini tuzilishi va mikrotsikllar ;
-Mikro tuzilish o’rta sikllarni tuzilishi va mashg’ulotlarning bosqichlari;
-Mikro tuzilish – katta sikllarning tuzilishi.
Sport mashg’ulotlari hamma bo’laklarining mazmuni, vositalari, metodlari
va boshqa tarkibiy qismi bir butun bo’lib bog’langandir. Mashg’ulot mikrotsiklini
12

tuzilishi. Shu bosqichdagi tayyorgarlik vazifalarini kompleks ravishda yechishni
ta’minlaydigan, bir necha kunlar ichida o’tkaziladigan mashg’ulotlar seriyasidir,
mikrotsikllarni davom etishi 3-4 kundan 10-14 kungacha.
Ko’pincha hayotda bir haftalik (7 kunlik) mikrotsikl haftalik kalendari bilan
mos kelib shug’ullanuvchilarining umumiy rejimiga qo’shilib ketadi. 7 kun davom
etadigan mikrotsikllarni ko’pincha haftalik sikl deyiladi. Boshqacha ko’p yoki kam
kun davom etadigan mikrotsikllarni har hil variantlarda, shu jumladan shahsiy
musobaqa davrining alohida kerakli joylarida, o’tkaziladigan musobaqani davom
etishiga qarab tuzilishi modellashtiriladi. Masalan: agar qilichbozlik va sport
gimnastikasidan quyidagi shema bo’yicha musobaqa o’tkazilganda qilichbozlik 1 -
kun, shahsiy musobaqa 2-kun komandalar musobaqasi, 3- kun final. Sport
gimnastikasi 1 kun majburiy dastur.
2 kun erkin dastur.
3 kun ko’p kurash finali.
4 kun ko’p kurashning ayrim turlari finali.
Bu ko’rinishda esa mikrotsikl shu sxemani o’zgartirmasdan takrorlashi shart.
Mikrotsikllar kamida ikki: kumilatsion (yig’uvchi), (u yoki bu darajadagi
charchash bilan bog’liq) hamda qayta tiklovchi, mashg’ulotlar harakterida tuzilgan
fazodan iborat bo’ladi.
Mikrotsikllarning minimal davom etish vaqti 2 kun. Yuklama olish kuni va
qayta tiklash kuni bo’ladi. Ko’pincha bu fazalar mikrotsikl ichida takrorlanib, har
bir mikrotsikl qayta tiklash fazasi bilan tugallanadi. Қ ayta tiklash fazasi hamma
vaqt ham mikrotsiklni tugallamasligi uning ichida qaytarilishi ham mumkin.
Mashg’ulotlar mazmuning ketma – ketligi esa tayyorgarlik davriga, vazifasiga va
qanday mikrotsikl bo’lishiga bog’liq. Katta bo’lmagan shiddatda bajariladigan,
katta hajmdagi ish tez-tez qayta tiklashni talab qilmaydi, balki yuqori shiddatda
13

katta hajmli ish bajarish mashg’ulotga qayta tiklashni tez – tez kiritishni talab
qiladi. Mikrotsiklni tuzishda oldingi va keyingi mashg’ulotlarni qaysi
tomonga yo’naltirilganligi hisobga olinishi kerak
1. Mikrotsikl, tezkorlik va tezkorlik - kuchlilik sifatlarini optimal ish qobilyati
oshgan kunlardagina qo’yib tuzishni prinsipial ravishda talab qiladi. Shuning
uchun chidamlilikka quyidagidan katta talab, tezkorlikdan keyin qo’yiladi. Katta
yuklamadan keyin, ko’pincha organizmni qayta tiklash uchun 24 soat vaqt talab
qiladi. Aniqroq qilib aytganda, organizmda tezkorlik va chaqqonlik va tezkor
kuchlilik sifatlarini tarbiyalash, hamda mashqlar tehnikasini takomillashtirgandan
keyin o’rtacha 2-3 kundan keyin: Aerob imkoniyatlarni rivojlantirishga qaratilgan
mashg’ulotdan keyin o’rtacha 5-7 kundan keyin tiklanadi. Masalan: tezkor
kuchlilikni tarbiyalashga qaratilgan mashg’ulotni katta yuklamali mashg’ulotlar
oldida o’tkazish shart.
2. Sport formasiga kirgan yuqori malakali sportchilarda 1 -2 razryadli sportchilarga
qaraganda 1,5 -2 marta tez tiklanishi mumkin.
Individual qobilyatiga qarab tezkor-kuchlilik mashqlaridan keyin 24-72
soatda, chidamlilikdan keyin 48-120 soatda tiklanadi. Shuning uchun shahsiy
musobaqa davridagi mikrotsikldagi yuklama shunday taqsimlanishi kerakki
musobaqa ish faoliyatini yuqori fazasiga to’g’ri kelsin. Bu esa optimal yuklama
orqali 2-3 kun oldin hosil qilinadi. Mikrotsikllar tuzilishini aniqlovchi shart va
sharoitlarga quyidagilar kiradi.
1. Sportchilar hayotidagi umumiy rejim (o’qish va mehnat qilish faoliyati) va unga
bog’liq bo’lgan ishchanlik dinamikasi.
2. Mikrotsikldagi yuklamani umumiy kattaligi mashg’ulotlar soni va mazmuni. Bu
omillarni ta’sir ko’rsatishi sport mutahassisligi hamda tayyorgarlik darajasi bilan
belgilanadi. Masalan : mashg’ulotlarning mazmuni, ularning mikrotsikldagi soni,
14

yuklamaning hajmi, har bir sport turidan yengil atletikachilarda, gimnastlarda,
suzuvchilarda, kurashchilarda, bokschilar va h.kada har hil bo’ladi. Bundan
tashqari boshlovchi sportchilar va yuqori razryadli sportchilar mashg’uloti
jarayonida ham shunday farqni ko’rish mumkin.
3. Mashg’ulot yuklamasi va bioritmik faktorlarga nisbatan javob berish
reaksiyasining individual hususiyatlari. Shug’ullanuvchilar organizmi bir hil hajm
va shiddatdagi yuklamaga bir hil javob beradi. Bu esa ularning organizmini bir hil
hususiyatlariga bog’liq. Shunga nisbatan, mashg’ulot yuklamasiga ham har hil
sportchini organizmi individual moslashish (adaptatsiya) beradi. N.S.Kucherev
va boshqalarni ko’rsatishiga qaraganda mikrotsikl fazalarini haftalik bioritmik
fazalari bilan kelishtirish maqsadga muvofiqdir.
1. Mikrotsikllar yuklamasining tuzilishi, siklning ichida o’zgarishi mumkin, %
yuklama hajmi siklning yuqori ahamiyatiga qarab chang’ida balandlikdan
sarovchilarning musobaqa davridagi mikrotsikldagi yuklamaning dinamikasi.
2. Mikrotsikllarning tuzilishi, mashg’ulot davrlari va bosqichlarini tuzilishiga
qarab, uni qaysi (joyiga qo’yish rejalashtiriladi) jarayoniga bog’liq. O’zini shakli
va mazmuniga qarab tayyorgarlik davrining umumtayyorgarlik bosqichidagi
mikrotsikl hech qachon shahsiy musobaqa davridagi mikrotsiklga o’hshamaydi.
Hamma davrlar uchun ishlatiladigan universal mikrotsikl ham bo’lishi mumkin
emas. Mashqlar kompleksining asosiy va qo’shimcha mashg’ulotlarining
tartibini almashtirish, yuklama va dam oligni o’zgartirish bilan murabbiy
mashg’ulot jarayonining o’sib borishini va sportchi organizmining yuqori natija
ko’rsatishi uchun tayyorlab boradi.
Mikrotsikllarning turlari va ularning alohida hususiyatlari. Sport
mashg’ulot jarayonida quyidagi mikrotsikl turi aniqlanadi;
- tortuvchi
15

- zarbdor
- yaqinlashtiruvchi
- musobaqa
- qayta tiklovchi
a) tortuvchi mikrotsikllar: katta bo’lmagan hajmdagi yuklamalardan tuzilib,
sportchi organizmini shiddatli mashg’ulotlarga kiritilishiga qaratiladi. Bular
fundamental davrni 1 - (umumtayyorgarlik) bosqichida ishlatiladi.
b)zarbali mikrotsikllar : katta hajmdagi yuklamani shiddatli bajarishga qaratiladi.
Bularning asosiy vazifasi sportchilarning organizmi moslashish jarayonini asosiy
tehnik va taktik, jismoniy ahloqiy irodaviy mahsus psihologik va integral
vazifalarni yechishda yordamlashishdan iboratdir. Bularni asosiy o’rni
fundamental davrni 2- mahsus tayyorgarlik bosqichi va shahsiy musobaqa
davrlarida ishlatiladi.
v)yaqinlashtiruvchi (modelli) mikrotsikllar – asosiy vazifasi musobaqaga
yaqinlashtirishdan iboratdir. Bularni ichki qismida kelguvchi musobaqalarni rejimi
takrorlanadi. Murabbiy asosan sportchini mehnat rejimiga, uning organizmini
tiklanishiga, dam olishiga asosiy diqqatini jalb qilib charchatmasdan musobaqaga
olib chiqishi zarur.
g) qayta tiklovchi mikrotsikllar – bular bilan ko’pincha zarbali mikrotsikllar
seriyasi tugallanadi. Shuningdek shiddatli musobaqa faoliyatidan keyin ham
(rejalashtiriladi) rivojlantiriladi.
d) musobaqa mikrotsikllari- musobaqada qatnashish. Bu yoki u sport turining
dasturiga binoan tuziladi. Mashg’ulot mikrotsikllarini tuzish uchun quyidagilarni
bilish shart.
- sportchini rhorganizmiga, har hil hajmdagiva yo’nilishdagi yuklama qanday ta’sir
ko’rsatishini;
16

- yuklamalardan keyin organizmni qayta tiklanish dinamikasi va davom etish
vaqtini.
- katta jismoniy yuklamadan keyin qayta tiklanish jarayonni tezlashtirish
maqsadida va o’rta darajadagi yuklamalarni ishlatish imkoniyati.
Mikrotsikllarni yuklama va dam olishni almashtirish organizmni quyidagi 3 hil
tipdagi reaksiyaga olib kelishi mumkin.
a) mashq bilan chiniqqanlikni maksimal rivojlanishiga,
b) mashg’ulotnini ham samaradorligiga yoki uni butunligcha yo’qligiga.
v) sportchini holdan toyishi yoki madori qurishiga.
Birinchi tipidagi reaksiya – mikrotsiklda katta va anchagina yuklamali,
optimal mashg’ulot soni kiritib ular o’zaro ratsional holda hamda kichik yuklamali
mashg’ulotlar bilan almashtirilgan taqdirda organizmni reaksiya orqali javob
berishga olib keladi.
Ikkinchi tipdagi reaksiya – mikrotsiklga kiritilgan mashg’ulotlar soni
va ularning yuklamasi mashq bilan chiniqqanlik darajasiga kam ta’sir ko’rsatsa,
uchinchi tipdagi reaksiya – mikrotsiklga kiritilgan mashg’ulotlar ratsional
almashtirilmagan taqdirda organizmni tez reaksiya berishiga olib keladi.
Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch. – T; O`zbekiston.2018
17

1.2. Tarbiyaviy mashg’ulotlarni rejalashtirish va hisobga olishning mohiyati
Pedagogik jarayonni individuallashtirishning ikki sohasi mavjud:
birinchidan tarbiyaning har bir talabaga yetib borishi zarur, ikkinchidan o'rgatish
va tarbiyalash jarayonida har bir talabaning individual xususiyatlarini hamda uni
hayotdagi shartsharoitlarini bilgan holda individual yondoshish zarurligini talab
qiladi. Individual yondoshish kerakli vaqtda shaxsiy yondoshishni ham o'z ichiga
oladi.Bunda o'quvchilarning shaxsidagi sportga dinamik kommunikativ bilish va
psixofiziologik xusisiyatlari tushuniladi.
Dinamik xususiyatlar ish faoliyatiga nisbatan qo`zg`atuvchi funktsiyasini
bajaradi, uning ichida yo'naltirilgan ijodiy yo'nalish beradigan shaxs faoliyati
yotadi. Bularga ehtiyoj, sabab, xohish, qiziqish, maqsad, moyillik, o'zini shu ishga
boshlashga kirisha olish, orzu-ishonish, dunyoqarashi, temperamenti kiradi.
Jismoniy tarbiyada o'quv materialini individual sur'atda o'zlashtirish dasturi va
algoritmik shakldagi ko'rsatmalar uslubiyatlarini o'rgatishda foydalanganda har bir
talaba o'quv materialini o'zi mustqil ravishda bajarib, keyingi topshiriqqa o'tishi
mumkin. Yuklamalarni nazorat qilishni tashkil etish uchun M.A.Godik ishlariga
tayanish mumkin. Ular asosan uslubiy jihatdan yordam beradi. U trenirovka
vositalarini quyidagicha tasniflashni taklif etadi.
1) ixtisoslashganligi, u berilgan trenirovka vositasining musobaqa mashqi bilan
o'xshashlik darajasini tavsiyalaydi.
2) yo'nalish, ya'ni trenirovka mashqlarining u yoki bu harakat sifatiga bo'lgan
ta'siri.
3) koordinatsion murakkabligi- bu tavsif trenirovka samarasi o'lchamlariga ta'sir
ko'rsatadi.
18

4) o'lchami, ya'ni bu tavsif mashqning sportchi organizmiga ta'siri darajasini
aniqlab beradi.
Kundalik nazorat davomida ixtisoslashganligi yo'nalishi va koordinatsion
murakkabligi turlicha bo'lgan yuklamalar tarkibi hamda mazmuni o'lchami
bo'yicha nazorat qilinadi, kundalik nazoart doirasida, yuklamalarni nazorat qilishi
bilan bir qatorda, kurashchilar tayyorgarligining alohida tomonlari, ya'ni texnik,
taktik, tezkor kuch funktsional hamda ruhiy tayyorgarlik dinamikasi baholanadi.
Jismoniy tarbiya bo’yicha ishlarning ilg’or tajribasi shuni ko’rsatadiki,
o’zining faoliyatini rejalashtirishga mas’uliyat bilan yondashadigan pedagoglar
hammasidan ko’ra yuqori natijalarga erishadilar. Rejalar o’zoqni ko’zlashga,
maqsadni va aniq vazifalarni aniqlashga imkon yaratadi, hamda qo’yilgan
vazifalarni hal qilishda eng samarali vosita va yo’llarini nazarda tutadi.
Amaliyotda jismoniy tarbiya jarayonini rejalashtirish ishlarini mensimaslik,
samarali ish manbaiga yo’zaki yondashish hollari ham uchrab turadi.
Rejalashtirish – bu mexanik ravishda bajariladigan devonxona ishi yoki
o’quv dasturini o’ylamasdan to’g’ridan to’g’ri ko’chirish, qayta yozish emas, balki
jismoniy tarbiya qonuniyatiga va ko’rinishlari mohiyatiga chukur kirib borish
jarayonidir. Rejalashtirish, qilingan ishlarning tahlili asosida to’g’ri xulosalar
chiqarib bilishni o’z ichiga oladi. Darslarni muttasil taxlil qilish o’qituvchiga
mashklarning zarur mikdorini, mashklarning eng muvofik ketma-ketligini,
mumkin bulgan dam olish intervallarini, o’quv materiallarining optimal
porsiyalarini va pedagogik faoliyat sur’atlarini kursatib beradi.
Shunday qilib, rejalashtirish – bu ta’lim va tarbiya jarayoni tizimini
shakllantiruvchi, uslubiy asoslangan xujjatlarni to’zish demakdir Rejalashtirish
jarayonini o’qituvchi ijodiy faoliyati yaxlit tizimini tashkil kiluvchi, qator ketma-
19

ket operatsiyalari kurinishida tasvirlab berish mumkin. Bu faoliyat uslubiy
masalalarni hal qilishga principal yondashishda ishning asosiy yunalishlari
g’oyalari paydo bo’lishidan boshlanadi. Bunday dastlabki g’oya, odatda, talabalik
davrida boshlanadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti kursini hamda
yengil atletika, gimnastika, sport uyinlari va boshkalarning xususiy uslubiyotini
o’rganishda, pedagogik amaliyot davrida o’qituvchilar ishini ko’zatishda, talaba
o’zlashtirayotgan bilim va malakalarini o’zining bulgusi kasbiga «ulchay»
boshlaydi. Ukituvchida kelgusi o’quv yilida bo’ladigan ishlar g’oyasi shaxsiy
orttirgan tajriba, boshqa pedagoglarning faoliyatini ko’zatish, mustakil bilim
orttirish jarayonida oladigan ma’lumotlar bazasida shakllanadi. Shu bilan birga
nafakat hamkasblari tajribasidan, balki boshka fanlar o’qituvchilari tajribasidan
ham foydalanish kerak.
Keyin g’oya anik ish sharoitlari, o’quvchilarning tayyorgarlik darajasi bilan
tekshirib kuriladi va unga ma’lum o’zgartishlar kirtilishi tabiiy. Faqat shundan
keyingina shuning maksadi shakllanadi va uning asosida o’quvchilarning
kutilayotgan nazariy, jismoniy va texnik tayyorgarliklari xolati darajasi
loyihalashtiriladi.
Kutilayotgan jismoniy holatga maktab o’quv dasturida nazarda tutilgan
nazariy ma’lumotlarni o’zlashtirish, jismoniy mashqlarni o’rganish va jismoniy
sifatlarni tarbiyalash bo’yicha bir qator anik vazifalarni kuyish bilan erishiladi.
Shunday ekan, rejalashtirishning navbatdagi texnologik operatsiyasi sifatida ta’lim
va tarbiyaning anik vazifalarini kuyishni xisoblash mumkin.
Quyilgan vazifalarni hal qilish uchun o’qituvchi o’quvchilarga pedagogik
ta’sir kursatish tizimini aniklaydi. U vositalar, uslublar va ish sharoitlarini o’z
ichiga oladi. Bu operatsiya, xuddi oldingidek, o’quvchilarning faol ishtiroklari
natijasida amalga oshirilishi mumkin. Bu vaqtda jismoniy tarbiya jarayonini tugri
20

tashkil qilishga halakit beruvchi yo’z berishi mumkin bulgan nokulay omillarni
xisobga olish lozim.
Pedagogik jarayonning tugri borishini tekshirish uchun maxsus tanlab
olingan ekspress-testlar yordamida boskichma-boskich nazorat o’tkazish kuyi
tizimi yaratiladi. Agar har bir bosqich nazoratida olingan natija rejalashtirilgan
talabga javob bersa, bu vaqtda barcha operatsiyalarning tug’ri rejalashtirilganligiga
xulosa qilsa bo’ladi. Mobodo rejalar vijdonan amalga oshirilgan sharoitda nazorat
natijalari rejalashtirilgan maksadlardan jiddiy farq qilsa, demak rejalashtirish
texnologiyasida xatolar borligidan dalolat beradi. Bu xatolarni uchta zvenodan
qidirish kerak bo’ladi. Birinchi navbatda rejalashtirish davrida barcha noqulay
omillar hisobga olinganligi yoki olinmaganligini tekshirib kurish lozim. Ikkinchi
navbatda pedagogik ta’sir tizimi taftish qilinadi. Agar bu yerda ham kamchiliklar
topilmasa pedagogic vazifalarning amaliyligi baholanadi.
Agar xatolar birinchi zvenodan topilsa va aynan yana shular natijalarning
bajarilmasligiga sabab bo’lganligiga o’qituvchi qat’iy ishonsa, zarur choralar
kuriladi va boshka zvenolar tekshirilmaydi. Odatda o’qituvchi faoliyatining
birinchi yillarida rejalashtirish texnologiyasining turli operatsiyalarida yul kuyilgan
ko’zga tashlanib turmaydigan xatolar umumlashgan xolda ishning natijasiga jiddiy
ta’sir kursatadi. Shuning uchun yosh o’qituvchilar o’zining barcha faoliyatini
doimiy tahlil qilishlari. O’zlari uchun talabchan ko’zli bo’lishlari kerak.
Bu kelajakda muvaffaqqiyat garovidir. Rejalashtirish yakuniy hisobga olish bilan
tugallanadi. Hisobga olish natijasida olingan ma’lumotlar kelgusi sikl (darslar
seriyasi, o’quv choragi, o’quv yili)ni rejalashtirish uchun asos qilib olinadi.
Boshlang’ich jamoa ishi shunday quriladiki, undan sinfning boshqa jamolari
bilan aloqasi doimiy ravishda amalga oshiriladi, umum maktab an’analari
21

saqlanadi. Boshlang’ich jamoa o’qituvchi-tarbiyachi va sinf rahbari, o’quvchilar
o’z-o’zini boshqarish, o’z -o’zini boshqarish organlari rahbarligida umummaktab
ijtimoiy foydali ishlari faoliyatida ishtirok etadi. O’qituvchi va sinf rahbari
sog’lom, ahil bolalar jamosini shakllantirish bilan birga doimiy bolalar
qiziqishlarini qo’llab-quvvatlaydilar, ularning ijtimoiy foydali faoliyatini
yo’naltirib boradilar.
Kichik yoshli o’quvchilar juda faol va harakatchan bo’ladilar. Faollikka
intilish bu yoshdagi bolalarning organik ehtiyoji. Biroq bunda bolalar hali yetarli
hayotiy tajribaga ega bo’lmaydi va kundalik pedagogik rahbarlikka ehtiyoj sezadi.
Boshlang’ich sinf o’qituvchisi bolaning ilk maktabdagi qadamidanoq tarbiyaviy
ishning chinakkam jamoatchilik munosabatlarini yaratishga zo’r imkoniyat
beradigan, bolalarda bir-birlariga g’amxo’r munosabatda bo’lishni tarbiyalaydigan,
individual qobiliyatlarni rivojlantirish uchun qulay imkoniyatlar yaratadigan
usullarni tanlaydi. O’qituvchi boshlang’ich sinflarda bolalarga o’zlarini
qiziqtiruvchi faoliyat turini tanlashga yordam beradi. Biroq ko’pincha kichik
yoshdagi o’quvchilar yosh xususiyatlariga ko’ra, o’z hususiyatlarini to’g’ri b
aholay olmaydilar. Bolalarning o’sishi ularda jamoatchilik malaka va
ko’nikmalarining shakllanib borishi bilan o’qituvchi-tarbiyachining bolalar
jamoasiga rahbarlik qilishidagi jarayonini o’zgartirib boradi. O’qituvchi
boshlang’ich sinflardayoq ahil bolalar jamoasini yaratish asosida sog’lom
jamoatchilik fikrini yaratadi.
Jamiyatda yuksak ma’naviy fazilatlarni kamol toptirish, m illiy mafkurani
shakllantirish, yoshlarni boy tarixiy va madaniy merosimiz, milliy
an’analarimizga, umuminsoniy qadriyatlarga hurmat, Vatanga muhabbat, istiqlol
g’oyalariga sadoqat ruhida keng fikrli, sog’lom, jismoniy, akliy va ma’naviy
22

jihatdan barkamol, iqtisodiy islohotlarning mohiyatini tushunadigan hamda ularni
yangi ijtimoiy munosabatlar orqali hayotga tatbiq eta oladigan, milliy g’oya va
istiqlol mafkurasi mustahkam bo’lgan shaxslarni shakllantirish direktor o’rinbosari
faoliyati maqsadining asosini tashkil etadi. O’quvchi-yoshlar dunyoqarashini
shakllantirishda milliy va umuminsoniy qadriyatlar, xalqimizning boy tarixiy,
madaniy va ma’naviy merosi asosida ularni vatanparvarlik, mehnatsevarlik,
insonparvarlik, iymon -e’tiqod, mehr-shafqatlilik kabi insoniy fazilatlar misolida
har tomonlama barkamol avlodni tarbiyalaydi
Djurayeva S.N.,Turdiyeva N.S. Tarbiyaviy ishlar metodikasi. O’quv qo’llanma. Buxoro-2021
1.3. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarning yo’nalishlari .
Tarbiyani eng avvalo insonning o’ziga qaratilganligi Prezidentimiz
tomonidan ishlab chiqilgan butun dunyo hamjamiyati tan olgan qadam -baqadam
amalga oshirilayotgan «o’zbek modeli» da juda to’g’ri belgilandi. Dunyoda
birinchi bor insonni diqqat e’tibori uni o’zligini anglashga qaratildi. O’zligini
23

anglash birinchidan, uning ozod, erkin, nodir, ulug’ siymoligini anglash va o’zida
unga amal qilish sifatlarini shakllantirib borish bo’lsa, ikkinchidan u ning o’ziga
xos milliyinsoniy asoslarini anglash va ularga amal qilishdan iboratdir. Yuqorida
sanab o’tilgan ikki sifat komil inson sifatining asosini tashkil etadi. CHunki komil
inson sifatlarini tarbiya sohasidagi ilmlarini xulosalab, mujassamlashtirsa, ular
asosan 3 ta:
1. Ezgu niyat, fikr;
2. Ezgu so’z, xushmuomila;
3. Ezgu ish, ezgu faoliyatdan iboratdir.
Shu yuqoridagi uch sifat o’qitishning, ta’lim-tarbiyaning bosh maqsadidan
iboratdir. Bu bosh maqsad insonlarda, yoshlarda, mutaxassislarda komillik
sifatlarini takomillashtirish, yoshlarni zamonaviy axloqiy -amaliy o’quv, malaka,
ko’nikmalar qurollantira borish, mutaxassislarda xar bir sohaga mos ilm, bilim
hosil qilishdan iborat bo’lgan pedagogika fanining zamonaviy fan asoslarini
kengayganligini ko’rsatadi. O’zbekiston Respublikasiining «Ta’lim to’g’risida» gi
qonunida ta’lim O’zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyotida sohasini ustivor
deb e’lon qilinadi. Ta’limning, o’qitishning vazifasi fuqarolar, yoshlarning eng
asosiy konstituttsiyaviy xuquqlaridan biri bo’lgan har bir kishining aqliy -amaliy
imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish, ijodiy qobiliyatlarini namoyon etish,
intellektual jihatdan rivojini ta’minlash, o’zi hohlagan kasbini tanlash jihatidan
rivojini ta’minlash, o’zi hohlagan shu sohada fao liyat ko’rsatishi uchun moddiy
ma’naviy tarbiyaviy didaktik shart-sharoit yaratishdan iboratdir. Bu umumiy
vazifadan ta’limning har bir bo’g’ini, turi va bosqichining o’ziga hos vazifalari
kelib chiqadi. Ta’lim pedagoglarning faorliyatidan va o’quvchi talabalarning
24

faoliyatidan iborat qo’shaloq jarayondir. Birgalikdagi faoliyat orqali yoshlar ilimiy
bilimlari qurollanadilar. Buning natijasida ularning ijodiy qobiliyatlari har
tomonlama shakllanadi. Ma’lumot ta’lim-tarbiya jarayonining natijasi orqali
to’plangan bilim, ko’nikma va malakalar yig’indisi va shakllangan ma’naviy
fazilatlar majmuidir. Ma’lumot olishning to’g’ri va ishonchli yo’li davlat ta’lim
standartlari bo’yicha bilim beradigan aniq maqsadli rejalar, dasturlar asosida o’quv
yurtlarida tashkil qilinadigan ta’lim tarbiya jarayonidir. Ta’lim, tarbiya, ma’lumot,
rivojlanish, shakllanish uyg’unlash yagona jarayondir. Unda o’qituvchi-tarbiyachi
rahbarlik qiladi. Pedagogika uzoq tarixiy jarayonda shakllanar ekan, hozirga kelib
ilmiy bilimlarni mustaqil bir tarmog’i sifatida, fan sifatida shakllanadi. O’zining
ilmiy -nazariy, uslubiy, amaliy asoslarini yaratdi. Natijada pedagogik fanlari
tizimi, ya’ni uning tarmoqlari vujudga keldi. Yaqin vaqtgacha falsafaning bir
tarmog’i hisoblangan pedagogikaning musta qil yangi yo’nalishlari yaratildi.
Jumladan, pedagogika mustaqil yangi yo’nalishlari yaratildi, pedagogika fanining
tarixan rivojloanishi o’zida aks ettiriladi. Bunda o’tmishdagi ilg’or pedagogik
g’oyalarni paydo bo’lishi, rivojlanishi ularning bugungi kun dagi ahamiyati,
merosdan foydalanishning zaruriyati xaqidagi fikr yuritiladi. Tarbiya jarayonining
jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir. Insonni tarbiyalash, uni bilim
olishiga, mehnat qilishiga undash va bu hatti harakatini asta-sekin ko’nikmaga
aylantirib borish lozim. Insonni mushohada qilish qobiliyatini tarbiyalaydi va
mushohada qilish aqlni peshlaydi. Aql ongni saqlaydi. Ong esa moddiy va
ma’anaviy manbaga aylanadi. SHu tarzda inson asta sekin takomillashib
komillikka erishib boradi. Ammo buning uchun tarbiyachi va tarbiyalanuvchidan
uzok davom etadigan ma’suliyat, sharafli mehnat va qunt, irodani talab etadi.
Buning uchun bolalarni yosh xususiyatlarini hisobga olish zarur. Ma’naviy,
insoniy sifatlarining shakllanishida oiladagi, atrofdagi, jamiyatdagi muhit va
25

bolalarga bo’lgan munosabat muhim rol o’ynaydi. Ota-onalarimiz va
atrofdagilarning bir-birlariga bo’lgan munosabatlarini ko’rgan bola shunga qarab
shakllana boradi. Ular avval kattalarga taqlid qiladilar. So’ng asta -sekin
qilayotgan ishlarning mohiyatini anglaydilar. Bolalarni to’g’ri tarbiyalashda ota
onaning ongi, ma’naviyati, bilimi tarbiyalanganligi ham muhim ahamiyatga ega.
Bolaning xarakterini, oiladagni tarbiyasini, uning or -nomusini, sharm-hayosi kabi
nozik tuyg’ularining tarbiyalanganlik darajasini bilmay turib, birdaniga jamoa
orasida uyaltirish, yaxshi o’ylab ko’rmaslik, yoki jaxl ustida tinimsiz kaltaklash
mumkin emas. Sizning tanlagan jazo usulingiz o’quvchini yoki farzandingizni
qilgan xatosini tushunishga, boshqa qilmasligiga tarbiyaviy saboq bo’lish kerak.
Agar bu jazo usullari o’zining samarasini bermasa, u holatda ehtiyotkorlik bilan
maktab ma’muriyati va jamoa hamkorligida boshqa choralarni ishlab chiqishi
kerak. Bugungi kunda pedagogika fani amaliyoti ham takomillashib bormoqda.
SHuningdek, tarbiya jarayoni ham zamon talabiga monand takomillashib boradi.
Boshqaruv organlari barkamol avlodni o’qitish va tarbiyalash sohasida yagona
davlat siyosatini amalga oshirishlari, yetilgan masalalarni o’z vaqtida va ijobiy hal
etishlari, barcha o’quv yurtlarining ish saviyasi xozirgi zamon talablariga muvofiq
oshirishlarini ta’minlashlari kerak. Ta’lim oldiga qo’yilgan vazifalarni
muvaffaqiyatli bajarish ta’lim tizimini boshqarish va unga rahbarlik qilish
faoliyatining saviyasiga bog’liq. Kelajagi buyuk jamiyatning rivojlanish
talablaridan kelib chiqib, maorifning o’rni va roliga yangi avlodni tarbiyalash
nuqtai nazaridan qarab, oliy majlis materiallarida, prezidentimiz ma’ruzalarida,
maxsus qarorlarda rahbarlikning yuqori ilmiy darajada amalga oshirish zarurligiga
alohida e’tibor berib kelmoqda. Ta’lim tizimiga ilmiy rahbarlik asoslarini ishlab
chiqish pedagogika uchun asosiy yo’nalishdir. Barkamol avlodni o’qitish va
tarbiyalash tajribalarini o’rganish, umumlashtirish, bu jarayonning konuniyatlarini
26

ochib berish, pedagogika nazariyasining asosiy masalalarini ta’lim amaliyotiga va
fan yutuqlarini nazarda tutgan holda, I.A. Karimov asarlari asosida ijodiy hal qilish
pedagogikaning burchidir. I.A. Karimov o’z asarlarida kelajagi buyuk O’zbekiston
Respublikasining organlarini tashkil etish va boshqarish va ularning rahbarlik
faoliyatiga doir muhim printsiplarini har taraflama mufassal ishlab chiqdi. Ilmiy va
pedagogikaviy amaliyoti bilan bog’lanish tamoyili. Bu tamoyil xalq ta’limi
organlari va maktabning hamma ishini O’zbekiston Respublikasi davlatining
ko’rsatmasi, fan va texnika yutuqlari hamda ijtimoiy taraqqiyotning ob’ektiv
qonuniyatlari asosida amalga oshirishni talab etdi. CHunki idora qilish uchun ishni
bilish kerak. Hamma narsadan xabardor bo’lmasdan turib, to’la to’kis bilimga ega
bo’lmasdan turib, idora qilish ilmini bilmasdan turib boshqarish mumkin emas.
Xalq ta’limi ishlarini maktab ishini kasb-hunar kollejlari ishini va unga rahbarlik
qilishda qo’zg’algan maqsadlarga erishish uchun milliy mafkura, milliy goya,
pedagogika tarixi, psixologiya, xususiy metodika, mantiq, etika-estetika kabi fanlar
erishgan yutuqlarini muntazam o’rganib borish, tahlil qilish hamda bu
muvaffaqiyatlarni keng qo’llanishi zarur.
Boshqaruv muassasalari barkamol avlodni o’qitish va tarbiyalash sohasida
yagona davlat siyosatini muttasil yetilgan masalalarni o’z vaqtida va gokobiy hal
etishlari, barcha o’quv yurtlarining ish saviyasi hozirgi zamon talablariga muvofiq
oshirish ishini ta’minlashi kerak.Ta’lim tizimini boshqarishda markazlashgan
rahbarlikni keng demokratiya bilan mustaqillik va tashabbuskorlikngi rivojlantirish
bilan birga qo’shib olib borish bilan birga o’ziga xos xususiyatlari va shart
sharoitlarini hisobga olish imkonini beradi.Yuqoridan turib, bir xil andoza bichib
berish demokratiya va markazlashgan rahbarlikka butunlay yot narsadir. Barcha
tadbirlarda, mahalliy xususiyatlarda ishga qanday munosabatda bo’lish usullarida,
27

nazoratni amalga oshirish usullarida, har xil yo’llarini qo’llash asosiy, muhim
bo’lgan birliklarni buzmaydi, balki u birlikni ta’minlaydi.
Iste’dodning o’z vaqtida namoyon bo’lishi, tarbiyaga va qo’llab -
quvvatlashga bog’liqdir. Har qanday jamiyatga iste’dodli shaxslar zarur. SHu
nuqtai nazardan iste’dodli bolalarni aniqlash, tarbiyalash va o’qitish respublikaning
bo’lajak aql zakovatli va ijodiy fikrlovchi kuchlarni tayyorlashning yagona
manbaidir. Ijodiy qobiliyatlar rivojini samarali amlga oshirish uchun o’quvchilar
iste’dodini aniq taxlil etish, bolalarning o’ziga xos psixologik jihatlarini va
fazilatlarini hisobga olish zarur.Turli yoshda gi iste’dodli o’quvchilarni namoyon
etishda xozirgi kunda, avvalo maktab pedagogika jamoasi ruhiy diagnostika
tajribalardan unumli foydalanishlari zarur.Yoshlar iste’dodining namoyon
bo’lishiga qobiliyalarni aniq tahlil etish, bolaning o’ziga xos fazilatla rini hisobga
olish ijodiy qobiliyatlar rivojini samarali amalga oshirish uchun zarur.
Qobiliyatlarni rivojlantirish uchun jaraja va bosqichlari yangicha munosabatlar
bilan bog’liq bo’ladi.Qobiliyatning ma’lum bir darajadaistalgan o’quvchida
shakllangan bo’lishi mumkin. Bu esa tashkil etilgan tarbiya va o’quv jarayoni
sharoitlarida rivojlantiriladi.O’quvchi yoshlar qobiliyatini rivojlantirish maqsadida
iste’dod va iqtidorni ongli rag’batlatirish, mukammallik uchun sharoit yaratish,
ularning ijobiy qiziqishlari rang-barangligini oshirish, turli ko’rgazmali tadbirlarda
ishtirok ettirish, olimpiadalar, tanlovlar, uchrashuvlarga jalb etish lozim.Iste’dodli
bolalarning taniqli olimlar laboratoriyalarida shug’ullanishi, shoir, yozuvchi,
rassom kabi san’at namoyondalari bilan hamkorlik qilishni tashkil etish muhim
ahamiyatga ega.Bolalar ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishda oila va muhitning
ahamiyati yuksak.
28

R. Mavlonova, B. Normurodova, N. Rahmonqulova, «Tarbiyaviy ishlar metodikasi» o'quv qo'llanma, O'zbekiston
Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi, Toshkent: «Tib kitob» nashriyoti, 2010. 216 bet
II BOB. SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY
MASHG’ULOTLARNING AHAMIYATI
2.1. Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy mashg’ulotlarning ahamiyati
O'quvchilarni har tomonlama etuk, barkamol qilib tarbiyalash masalalarini
muvaffaqiyatli hal etish, ularda faol hayotiy mavqeni shakllantirish, o'zlashtirish va
bilim sifatini oshirish ko'p jihatdan kuni uzaytirilgan guruhlarining samarali
ishlashiga bog'liqdir. Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar
o'quvchilar hayotidagi tarbiyaviy faoliyatini to'ldiradi. Ularning dunyoqarashi,
to'g'ri shakllanishiga, axloqiy kamol topishiga ko'maklashadi. Nazariy bilimlarni
amaliyot ishlab chiqarish bilan bog'lanishiga zamin yaratadi.
29

Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchilarning
vazifalari ham ko'p qirralidir. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning
tashkilotchisining vazifalariga quyidagilar kiradi:
Darsdan tashqari tarbiyaviy ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishni nazorat
qilish.
O'quvchilarning sinfdan va maktabdan tashqari ko'p qirrali ishlarni
o'quvchilar tashkilotlari sinf faollari yordamida yo'lga qo'yish.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar yo'nalishiga bevosita rahbarlik qilgan holda
o'qituvchilar, sinf rahbarlari, ota-onalari, sinf faollariga uslubiy yordam ko'rsatish.
Umummaktab va maktablararo o'tkaziladigan eng muhim tarbiyaviy tadbirlarda
qatnashish.
O'quvchilarning bo'sh vaqtlarini tashkil qilishda tarbiya va madaniyat
muassasa-lari hamda jamoatchilik kuchidan keng foydalanish. Bu borada
tashkilotchilar faolligini uchta asosiy tomonini ko'rish mumkin: tashkilotchilik,
uslubiy va ma'muriy.
Bular ko'pincha o'zaro uzviy bog'langan holda namoyon bo'ladi. Tashkilotchining
tashkilotchilik faoliyatiga quyidagi bir qator kishilarni kiritish mumkin:
Tarbiyaviy ishlar sohasida erishgan yutuq va kamchiliklarni tahlil qilish.
Tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalarini aniqlash.
Tarbiyaviy, ommaviy, siyosiy ishlarni rejalashtirish va ularning mazmunini,
shakl va usullarini aniqlash.
30

Sinfdan, maktabdan tashqari ishlarni rejalashtirish, guruhlashtirish va ularning
mazmunini, shakl va usullarini aniqlash, boshqaruvchi shaxslarni aniqlash.
O'quvchilarning sinfdan tashqari ishlari o'z mazmuniga ko'ra tafakkur
faoliyati va munosabat vositasi hisoblanadi. Chunki sinfdan tashqari ishlarda
olingan axborot idrok etiladi, qayta ishlanadi. Shu asosda yangi bilimlar hosil
qilinadi. O'quvchilar maktabdan tashqari ishlarda qatnashib turli kishilar bilan
muayan munosabatga kirishadilar. Turli vaziyatga duch keladilar. Shuning uchun
ham o'quvchilarning maktabdan tashqari faoliyatlari qanchalik xilma-xil bo'lsa,
ularning munosabatlari shunchalik munosabat doirasi keng va ma'naviy o'sishi
samarali bo'ladi. Maktabdan tashqaridagi tarbiyaviy ishlarda o'quvchilar jamoadagi
ishlarni o'rganadilar. Ijtimoiy mehnat quvonchini his qiladilar. Ishlab chiqarish
mehnatiga qo'shiladilar. Jamoatchilik fikriga bo'ysunishga, jamoa sharafi uchun
kurashishga otlanadilar. Maktabdan tashqari faoliyatga quyidagilar kiradi:
Og'zaki ish usullari: majlislar, yig'inlar, ma'ruzalar, kutubxonalar,
konferensiyalar, munozaralar, uchrashuvlar, gazetalar, radio va jurnallar.
Amaliy ish olib borish usullari turli joylarga sayyohatlarga, sport
musobaqalari, tabiatshunoslar to'garaklari, shanbaliklar, yangi kitoblar
ko'rgazmalari.
Tarbiyaviy ish pedagogikadan butun qobiliyatlarni ishga solishga taqozo
etadi. Sinf rahbarligi kursi bilan maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar
metodikasi kursi bir-biriga bog'liq va uning davomiyligidir.
Yuqoridagi qayd etilgan topshiriqlarni bajarish jarayonida o'quvchilar turli
qo'llanmalar, asboblar, apparatlar, didaktik materiallardan foydalanishni
o'rganadilar, o'z-o'zini tekshirish uchun turli ma'lumot va tayanch materiallarini
31

jalb etish ko'nikmalarini egallaydilar. Har bir ishning o`ziga xos, ma`lum qonun
qoidalari bo`lganidek, bola tarbiyasining ham o`ziga xos bpr qator muhim qonun-
qoidalari borki, ularga amal qilish tarbiya ishining samarali bo`ulishini
ta`minlaydi, chunonchi,
- tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi;
- tarbiyaning hayot, mehnat bilan, O`zbekistonimizning mustaqilligi, gullab
yashnashi yo`lida qilinayotgan fidoiy ishlar bilan bog`lanishi;
- o`quvchini jamoada, jamoa orqali tarbiyalash;
- tarbiyada bola shaxsini hurmat qilish va unga talabchanlik;
- tarbiyaviy ishlarning izchilligi, muntazamligi hamda birligi;
- tarbiyada o`quvchilarning yoshi va o`ziga xos xususiyatlarini hisobga
olish.
Quyida tarbiya jarayonining qonun-qoidalarini ko`rib chiqamiz:
1. Tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi. Tarbiya maqsadini belgilashda
jamiyat talablari, davr nafasi, milliy xususiyatlar asos qilib olinadi.
Tarbiyaning maqsadi – har tomonlama kamol topgan-mukammal inson
shaxsini tarbiyalashdir.
O`qituvchilar jamoasi va har bir o`qituvchi-tarbiyachi ana shu maqsadlardan
kelib chiqib, tarbiyaviy ishlarning, vazifalarini belgilaydi, uning mazmunini
aniqlaydi hamda maktab ish sharoitlarini hisobga olgan holda o`quvchilarni
tarbiyalashning shakl va uslublarini tanlaydi.
32

2. Tarbiyaning hayot bilan bog`liqligi qoidasi tarbiyaviy ishlarning mazmuni
va tashkil etilishini doimo yangilab turishini talab etadi. Tarbiyachilar bolalar
tarbiyasini hayot bilan bog`lar ekanlar, ularga o`zlarida iymon-e`tiqodni
tarbiyalash imkonini beradilar. Tarbiyaviy ishlar shunday tashkil qilinganda
yoshlar jamiyat hayotiga faolrok; jalb qilinadi, bu esa o`quvchi shaxsining tarkib
topishiga yordam beradi.
Ilg`or o`qituvchilar tajribasining ko`rsatishicha, o`quvchilar ahil jamoa
bo`lib uyushgandagina tarbiya ishlarini faol o`quvchilarga tayanmog`i,
o`quvchilarni turli ishlarni birgalikda bajarishga odatlantirib, ularga jamoatchilik
ruhini snngdirib borishi lozim.
Sinf rahbari ishida o`quvchilar jamoasini shakllantirish asosiy vazifa
hisoblanadi, chunki jamoada shaxsni tarbiyalash-tarbiyaning yetakchi tamoyillari
hisoblanadi. Jamoa nazariyasi qoidalariga muvofiq uni yaratish usuli ishlab
chiqilgan. Uning umumiy asoslari quyidagilardan iborat:
1. Talablar qo`yish;
2. Faollarni tarbiyalash;
3. O`quv mehnat, ijtimoiy-siyosiy va ommaviy-madaniy faoliyatdagi
istiqbollarini tashkil etish;
4. Sog`lom jamoatchilik fikrini shakllantirish;
5. Ijobiy an`analarni yaratish va ko`paytirish.
Yuqorida ta`riflangan barcha qoidalar har qanday jamoani shakllantirish va
rivojlantirish uchun qo`llanma hisoblanadi.
Tarbiya usullarini tanlashda ularni jamoaning rivojlanish darajasiga mosligi
muvaffaqiyatning muhim sharti hisoblanadi. Shuning uchun har bir o`qituvchi
33

tarbiyaviy ishni sinfdagi jamoa muvaffaqiyatning munosabatlarini rivojlanishi
darajasini aniqlashdan boshlaydi. o`qituvchining esa yangi sinf bilan kun marta ish
boshlanishiga to`g`ri keladi: o`z mehnat faoliyatining dastlabki yilida, sinfni
navbatdagi bitirib chiqish mavsumidan keyin, ba`zan esa maktabda vujudga kelgan
vaziyat taqozosi bilan.
Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch.- T.: Sharq, 2008. 82-b.
2.2. Maktabdan tashqari faoliyat tarbiyaviy mashg`ulotlarning
hayotimizdagi o`rni
Tarbiya jarayoni o`z-o`zini tarbiyalash jarayoniga o`tganda yuksak darajaga
erishiladi. Ayrim o`quvchilar va umuman jamoa o`z faoliyatini mustaqil
rejalashtiradi va umuman jamoani tashkil etadi, o`ziga va bir-biriga talablar
qo`yadi va o`z-o`zini nazorat qiladi.
Sinf rahbari va o`quvchilar jamoasi o`z niyatlari va ishlarida birgadirlar.
Jamoani shakllantirish yuzasidan olib boriladigan barcha ishlar juda qiziqarli
bo`lib, bu ish sinf rahbarining asosiy ishi bo`lib hisoblanadi. O`quvchilarni inoq
jamoaga birlashtirgan mohir sinf rahbari qo`lida tarbiyalangan odam baxtlidir.
Ulayayotgan kishi, shaxsning hayotdagi mavqeini shakllantirishda, uning hayot
yo`lini belgilashda o`z vazifasini anglash siif rahbarining bolalar jamoasini barpo
etish yuzasidan olib boradigan faol va qat`iy faoliyatning zarur sharti hisoblanadi.
Jamoaning rivojlanish darajasini aniqlashda o`quvchilarning faqat sinfdan tashqari
faoliyatida namoyon bo`ladigan munosabatlarini tahlil etish bilangina cheklanib
bo`lmaydi. Sinf rahbarinnng o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, u oddiy
34

bolalar jamoasini emas, balki o`quvchilar jamoasini shakllantiradi.
O`quvchilarning asosiy vazifasi o`qishdan iborat. Shuning uchun sinf rahbari
dastavval: bolalarning o`qishga qanday munosabatda ekanliklarini, o`zlarini darsda
qanday tutishlarini, uy vazifalarini sidqidildan bajarishlari yoki bajarmasliklarini
aniqlaydi. Va nihoyat, eng muhimi ularning o`qishdagi mo`ljallari nimalardan
iborat, bu mo`ljallar ijtimoiy mohiyatga molik yoki molik emasligi hisoblanadi.
Jamoaning rivojlanish darajasini aniqlashning eng ishonchli usuli – o`quvchilarni
ular bilan darsda, darsdan tashqarida, maktabda, maktabdan tashqarida o`zaro faol
hamkorlik qilish darajasida kuzatishdan iboratdir. O`qituvchi jamoaning kuchli va
zaif tamoyillarini aniqlash uchun pedagogik vaziyatlar vujudga keltirishni
qo`llaydi. Lekin bunda shuni esda tutish kerakki, o`quvchi kamchiliklarini hamma
o`rtasida yorqin namoyish uni ma`naviy halok etishi, qalbini jarohatlashi mumkin.
Shunday vaziyatlarni vujudga keltirish kerakki, ular salbiy tomonlarni emas,
har bir bolada odatdagi sharoitda boshqalardan yashiringan ijobiy tomonlarini ham
ochib bersin. Sinf rahbari jamoa rivojlanishining aniqlangan darajasiga qarab
tarbiya usullarini tanlaydi. Bunda o`quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga
olish qo`shimcha shart hisoblanadi. Bu xaqda gapirmasa ham bo`lardi, chunki bu
shart pedagogik tamoyillardan biridir. Shu bilan birga ishni endi boshlagan
o`qituvchi, ayniqsa sinf rahbari tarbiya usullarini emas, balki shakllarini tanlashda
o`z tarbiyalanuvchilari yoshini hisobga olishi muhimdir. Bunda bir hil usullar
talablar, topshiriqlar va hokazolar turlicha izohlanadi. Ta`lim jarayonida jamoa
munosabatlarini rivojlantirish istiqbollari sinf rahbarining katta e`tibor berishini
talab etadi. Jamoa faoliyatida ko`proq muomala qilishga bo`lgan ehtiyoj yotadi.
Darslarda bu ehtiyoj kam qondiriladi. Agar darsdagi muomalaga bo`lgan ehtiyoj
to`g`ri tushunilsa, uning negizida o`quvchilarning o`zaro yordami, darslarga
35

birgalikda foydali tayyorgarlik ko`rish, kiziqishlar buyicha mashg`ulotlar tashkil
etiladi. Ta`lim jarayonidagi jamoatchilik tuyg`usi ana shu, ya`ni birgalikdagi
mehnat bolalarda katta qoniqish hosil qilish ijobiy kechinmadan boshlanadi. Shu
tariqa o`zaro yordam tashkil etish sinfdagi jamoa munosabatlarini
shakllantirishning yo`llaridan biridir. O`qituvchi yana o`quvchilarni yosh
xususiyatlarini, sinf jamoasining xususiyatlarini, uning shakllanganlik darajasini
hisobga oladi, o`sha talablarida jamoa fikrining qo`llab quvvatlanishiga tayanadi.
Jamoa rivojlanishining har qanday darajasida sinf rahbari muayyan usullardan
foydalanib, jamoatchilik fikrini shakllantirish to`g`risida maxsus g`amxo`rlik
qiladi. O`quvchilar jamoasini shakllantirish jarayonini past darajadan yuqori
darajaga boradigan vaqt davomidagi harakat, ijtimoiy talablar avval shaxsan sinf
rahbaridan, o`qituvchidan faqat yakka bolalar, keyinchalik ko`pchilik bolalar idrok
etadigan va nihoyat, barcha uchun va har bir bola uchun hayot qonuni bo`lib
qoladigan tarzda jo`n tushunib bo`lmaydi. Hatto uyushgan jamoada ham
jamoatchilik xususiyatlari zaif rivojlangan ayrim o`quvchilar bo`ladi. Sinf rahbari
jamoa va har bir alohida o`quvchining tarbiyasi uchun ma`suldir. Shuning uchun
uning jamoa tarzidagi va yakka tartibdagi shakllarini qo`shib olib borishi
tarbiyaviy ishdagi o`ziga xos xususiyatlaridan biridir. Jamoaning shaxsga nisbatan
yuksak talabchanligi kuzatiladi.
Maktablar tajribasida faoliyat odatda ommaviy, jamoa, guruh va individulal
shakllarda tashkil etiladn. Faoliyatni tashkil etishning ommaviy shakllari ham
(ya`ni ularda o`quvchilarning muayyan guruhlari ishtirok etadi) o`z mohiyatiga
ko`ra uni amalga oshirish jarayonida faoliyat maqsadga (masalan, ma`ruza, konsert
va hokazo) erishish uchun katnashchilariing o`zaro muomalasini nazarda tutmaydi.
Biroq, bundan oldingi holda bo`lgani kabi, bu shakllarda bevosita tengdoshlar
36

bilan birgalikda qatnashish ba`zi hollarda ularning faoliyatidagi ishtirokini
faollashtiradi, boshqa hollarda aksincha bo`ladi. Bu ko`p jihatdan o`quvchilarning
faoliyat mazmuniga, munosabatiga (ijobiy, passiv yoki salbiy) bog`liq bo`ladi.
Faoliyatni amalga oshirish jarayonida uning maqsadiga erishish uchun
o`quvchilarning o`zaro muomalaga kirishishlarini nazarda tutuvchi faoliyat
shakllari jamoa shakllari deyiladi, bu muomala jarayonida o`quvchilar o`rtasida
jamoa aloqalar vujudga keladi. Bu shakllar obyektiv jihatdan o`zida muomala
uchun muayyan shart-sharoitlarga ega bo`ladi. Ular o`quvchilarga ishning
muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun vazifalarni o`zaro taqsimlab chiqish
imkonini beradi, katnashchilar o`rtasida aloqa ta`sirining paydo bo`lishiga olib
keladi. Misol tariqasida o`quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etishning jamoa
shakllaridan biri-bilimlarning ijtimoiy ko`rigini qarab chiqamiz. U biror fan
bo`yicha o`tkaziladi. Unda ikkita parallel sinf yoki bir sinfdan ikkita komanda
ishtirok etishi mumkin. Ko`rikning dasturi ishlarning har-xil turlaridan (yozma,
og`zaki, grafik masalalar yechish, topshiriq uchun topshiriqlarni bajarish va shu
kabilar) tashkil topadi, ularni bajarish umuman olganda 40-60 daqiqadan
oshmaydi. Ko`rik oxirida hay`at a`zolari har bir qatnashchiga va umuman
komandadagi o`rtacha bahoni e`lon qiladi. Bu o`rinda bilish faoliyati bilan bog`liq
bo`lgan muomala ko`rikka hozirlik ko`rish vaqtidayoq boshlanadi va uni o`tkazish
jarayonida juda samarali davom etadi. Bunga sabab shuki, ko`rikka doir dastlabki
topshiriqlar jamoadan tayyorgarlik rejasini muhokama etishni, vazifalarni
taqsimlashpi yoki guruh bo`lib ishlashni talab qiladi. Ko`rik jarayonida muomala
uning hamma qatnashchilar o`rtasida sodir bo`ladi, chunki ulardan har biri
muayyan vazifaga ega bo`lib, o`z harakatlarini boshqa qatnashchilar bilan
muvofiqlashtirgandagina vazifani muvaffaqiyatli bajarishi mumkin. Jamoa
muomalani tashkil etishning samarali shakllaridan biri guruhiy ishdir, bunda
37

mazkur ish bolalarshing tarkib jihatidan uncha katta bo`lmagan (eng ko`pi bilan
kishi 5 ta bo`lishi kerak) guruhlarida amalga oshiriladi. Bunday kichik guruhlarda
barcha a`zolar bir-birlari bilan bevosita muomalada bo`ladilar va bir-birlariga
bevosita biror ta`sir ko`rsatadilar.
O`quvchilar guruhida muomalaning o`ziga xos xususiyatni o`rganish uning
guruhlarini o`quvchilar muomalasini tashkil etishning samarali shakliga
aylantiradigan xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. Umumiy tarzda ular
quyidagicha tasvirlanishi kerak: guruhiy ish jarayonida o`quvchilarning muomalasi
juda samarali bo`ladi. Bunga sabab shuki, birinchidan, guruhiy muayyan topshiriq
oladi, ya`ni o`ziga xos yo`l-yuriq oladi. U guruh a`zolari uchun maqbul bo`lgan
maqsadlarni ma`lum qiladi, lekin bungacha bu maqsadlarni uning o`zi ilgari
surmagan bo`ladi. Yo`l-yuriq, muammo, masala topishmoqni o`z ichiga oladi. Bu
hol jamoa a`zolarida taxminiy-tadqiqodchilik javobini va ish maqsadiga intilishni
vujudga keltiradi. Jamoadagi muomala munozara tusiga ega bo`ladi, bu hol
qatnashchilardan ilgari surilgan qoidalarni isbotlashni talab qiladi, jamoaga
muammoni noto`g`ri hal etishga intilishga tezda javob qilish, bir-birini tuzatish va
to`ldirish imkonini beradi.
Jamoada muomalani tashkil etganda, o`quvchilar muhitida mavjud bo`lgan
haqiqiy guruhlarni nazarda tutish, bir-biriga mehr bilan qaraydigan va o`zaro
do`stlashadigan bolalarni birlashtirish zarur. Pedagog bu guruhlarning
xususiyatlarini, ularning yo`nalishi, qiziqishlari, malakasini va hokazolarini bilishi,
hisobga olishi va ulardan foydalanishi kerak.
Jamoa ishini tashkil etishda va amalga oshirishda vazifalarni taqsimlash
vaqtida mazkur xususiyatlarni hisobga olish ishining samaradorligini oshiradi. Bu
hol guruhdagi muomalani jamoaning qiziqishlari sohasiga va jamoaning
38

qiziqishlarini guruhdagi muomala sohasiga olib kiradi. Masalan, jamoa yetarli
darajada obro` qozongan, jamoatchilik yo`nalishiga ega bo`lgan guruhga muayyan
bir tadbirni tayyorlash va o`tkazishga boshchilik qilishni topshirsa bo`ladi.
Qandaydir o`ziga xos qiziqishlarii bor guruhga butun jamoa uchun bu qiziqishlarga
mos keladigan ishning tashabbuskori va tashkilotchisi bo`lish taklif etiladi va
hokazolar.
Jamoa faoliyatini tashkil etishda o`quvchilarning shaxslararo real, ya`ni aniq
mavjud bulgan aloqalarini hisobga olish ikki xil maqsadga: guruh a`zolarini jamoa
hayotiga jalb qilish va ular o`rtasidagi muomalaga ta`sir ko`rsatish bundan tashqari
o`z oldilariga qo`ygan har bir maqsadiga erishish imkonini beradi.
Odam bolasining rivojlanishi bu muhim jarayon sanaladi. Bizga ma`lumki,
hayoti davomida inson jismoniy va psixik tomonidan o`zgarib boradi, lekin bolalik
va o`smirlik davrida rivojlanish nihoyatda kuchli bo`ladi. Bola mana shu yillarda
ham jismoniy, ham psixik jihatdan o`sishi, o`zgarishi shaxs sifatida kamolga
yetadi. Bunda berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq ta`sir etishi natijasida bola
jamiyat a`zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar sistemasida
o`ziga munosib o`rin egallaydi. Shaxsning kamol topishida va uning xulqiga
ijtimoiy va biologik omillarning ta`sir kuchi hamisha bir xil bo`lavermaydi. Sababi
odamning xulqiga, munosabatiga va aloqalariga yoshi, bilimi, hayotiy tajribasi,
odatlari va nihoyat, vaziyat ham ta`sir etadi. Shaxsning fazilatlarini to`g`ri aniqlash
va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar doirasiga, turli vaziyatlarda
kuzatib ko`rish lozim. Ana shundagina shaxsning ijtimoiy xulqi, ma`naviy
qiyofasi, insoniy fazilatlari ro`yobga chiqadi. Demak, shaxsni rivojlantirish
vazifasini to`g`ri xal qilish uchun uning xulqiga, ta`sir etuvchi omillarni, bu
omillarning, tabiatini, shaxsning xususiyatini yaxshi bilmoq kerak.
39

Bolaning kamolotiga, ruhiyatiga, fe`l-atvori shakllanishiga quyidagi omillar
ta`sir etadi: biologik omil, ijtimoiy omil va tarbiya ta`sir etadi.
2. 3 .Boshlang’ich sinflarda harakatli o’yinlardan foydalanish tajribasini
shakllantirish
Sinfdan va maktabdan tashqari ishni rejalashtirish bolalarning yosh
xususiyatlariga, maktabning joylashgan shart-sharoitlariga, ijodiy birlashmalariga,
ilmiy markazlar bilan o'zaro aloqasi kabi ishlarni inobatga oladi. Direktor
o'rinbosarining faoliyati, o'z ifodasini topgan xujjatlar ro'yxati, xalq ta'limi
tomonidan doimiy ravishda berilib boriladi.
«Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar» konsepsiyasi xalq vazirligi
tomonidan 1993 yilda tasdiqlangan.
Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun
tarbiyaning asosi bo'lgan barcha g'oyalar qaytadan ishlab chiqiladi.
Sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishda o'qituvchining yo'naltiruvchi ta'siri
ostidagi o'quvchilarning o'z-o'zini nazorat qilish asosiga qurilgan va fan
kabinetlarida, kutubxonada va uyda yakka tartibdagi reja asosida o'tkaziladigan
mustaqil mashg'ulotlar etakchi shaklga aylanishi kerak. Bunda sinfdan tashqari
ishda ta'limning moddiy bazasi: qo'shimcha va ma'lumotnoma adabiyotlari
laboratoriya uskunalari, ko'rgazmali qo'llanmalar, didaktik materiallar, texnika
vositalaridan oqilona foydalanish ko'zda tutiladi. Ular o'z ichiga quyidagilarni
oladi:
darslik va qo'shimcha adabiyotlar bilan ishlashning xilma-xil shakllarini
olgan, nazariy bilimlarni o'zlashtirishni ta'minlovchi;
40

tajribalar, ijodiy tusdagi ishlarni bajarishni, asboblarni loyihalashni, maketlar,
modellar vahokazolarni tayyorlashni olgan mustaqil ishlash uchun topshiriqlar
sistemasi maqsadga muvofiqdir.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar metodikasi fani va bo'limiga sinf
rahbarlarining ishlari, maktab ma'muriyatining tarbiyaviy ishlari kiritiladi. Bunda
o'qituvchilarning o'quvchilar bilan muomilasi, adolatli bo'lishi, ta'sir ko'rsata olishi
kerak.
O'quvchi yoshlarni hozirgi zamon ma'naviyati bilan ongini sug'orish, ya'ni
singdirish kerak. O'quvchilarni qadriyatlarimiz asosida urf-an'analarimiz asosida
tarbiyalash har bir o'qituvchining vazifasi.
O'quvchi atrofini o'rab turgan vositalar, yaxshi-yomon odatlar, o'kituvchilar,
maktabning muhiti, o'quvchilar tarbiyasini to'g'ri, ongli ravishda o'rganish va qabul
qilish. Sinfdan tashqari ishlarni to'la qamrab olgan to'garaklar bir necha xilda
bo'lishi mumkin:
To'garak turlari:
Fan to'garaklari.
Mohir qo'llar.
Duradgorlik.
Sport musobaqalari.
Badiiy havaskorlik.
Ko'rib chiqilishi, asosiy e'tibor bola shaxsiga qaratilishi, yillar davomida
to'plangan ijobiy tajribadan unumli foydalanish zarurligini taqozo etadi.
41

Tarbiyaning bosh maqsadi yosh avlodni ma'naviy, axloqiy tarbiyalashda
xalqning boy, milliy ma'naviy an'analarga, urf-odatilari hamda qadriyatlariga
asoslangan samarali tashkiliy ishlarni amalda ishlab chiqishdir.
Tarbiyaning asosiy vazifasi- shaxsning aqliy-axlooqiy tarbiyalashda erkin
fikrlovchi va jismoniy rivojlanishi, uning qobiliyatlarini har tomonlama ochish
uchun imkoniyat yaratishdir. Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda quyidagi
pedagogik talablar mavjud:
Maktabdan tashqari ta'lim muassasalarining to'garak qatnashchilari ongida
yuksak ma'naviy axloqiy fazilatlar mujassamlashgan bo'lishi kerak. To'garak
qatnashchilarini doimiy ravishda fan va madaniyatning so'nggi yutuqlaridan
xabardor qilib turish, ular ongini ijodiy ishlar va tarbiyaviy tadbirlar bilan band
qilish o'rin tutadi. To'garak qatnashchilarida mustaqillik tushunchasi shakllangan
bo'lishi, ular davlatimiz ramzlarini, madhiyasini, urf-odatlarimizni yaxshi bilish
kerak. Maktabdan tashqari ta'lim o'qishlariga, hohishlariga asoslangan holda
darsdan bo'sh vaqtlarda o'quv tarbiya jarayonini to'ldiradi va quyidagi yo'nalishlar
bo'yicha to'garak qatnashchilariga talablar qo'yilishi kerak:
Vatanga muhabbat, komil inson tarbiyasi;
Estetik ta'lim;
Sayyohli yo'nalishi bo'yicha to'garaklarga qatnashish.
Ekologik ta'lim yo'nalishi bo'yicha to'garaklar;
O'quvchilarni ma'naviy axloqiy yo'nalishi bo'yicha;
Xuquqiy ta'lim yo'nalishi bo'yicha;
Texnik ijodkorlik yo'nalishi bo'yicha;
42

Istiqlol bolalari va iste'dodli yoshlar;
Iqtisodiy ta'lim.
O'quvchilarning mustaqilligi turli darajada bo'lganida mustaqil tayyorgarlik
amalga oshirilish mumkinligini hisobga olish muhimdir, albatta bu esa ular
shaxsining shakllanishiga shubhasiz ta'sir ko'rsatadi. Ayrim o'quvchilarning
ishdagi faol va mustaqil holati tarbiyachining aralashuvini talab etmaydi, chunki
o'quvchilarning o'zlari oldilarida turgan vazifalarini va ularni hal etish yo'llarini
ancha yaxshi tushunadilar.
Bolalar iarbiyachi yordamisiz ishlaydilar. Bu erda tarbiyachining aralashuvi
maqbul emas. Chunki bunday holat bolalarning mehnatsevarligini, bilish
ehtiyojlarini shakllantirishda eng kata imkoniyatga egadir.
O'quvchi mustaqil harakat qilib, lekin o'z ishini tarbiyalashning fikri va
bahosiga bog'liq qilib qo'ygan paytda tobe mustaqil holat vujudga keladi. Ish
qiziqish va ishtiyoq bilan bajarilsa ham mustaqil ishni bajarayotgan harakatlarida
ishonchsizlik jihatlari mavjud bo'ladi. Mashg’ulot ta’siri ostida sportchining
xolati o’zgarishi 3 bosqichga bo’linadi: hafta yoki oylar bo’yicha nisbatan bosqich
davomida saqlanishi. Masalan: sport formasining xolati mashg’ulot jarayonida
yetarlicha chiniqmaganligi va h.k.
Joriy xolati: bir yoki bir necha mashg’ulotni ta’siridagi o’zgarishi (bu
holatlarni baholash, keyingi mashg’ulotlarni tuzilshi va yo’nalishini va ularga
nisbatan yuklamaning kattaligini aniqlashga yordam beradi). Operativ holati :
alohida mashqlarning ta’siri ostida o’zgaruvchan va tezlikda o’tuvchi (bularni
mashg’ulotlar dasturini tuzishda, mashqlarning davom etish vaqti, harakteri,
shiddati va uni bajarish, davom etish vaqti va dam olish intervalining harakteri
43

hisobga olinadi).
Sport mashg’uloti jarayonini ko’p qirraliligi va sportchining doimiy
xolda imkoniyatining o’zgarishi, har xil omillar ta’sirida uning holatini tebranishi,
boshqarishining negizi bo’lib hisoblanadi. Bu esa sportchidan murabbiyga
beriladigan teskari aloqasi orqali beriladi :
1. Sportchidan murabbiyga boruvchi ma’lumotlar (o’znini sezishi, ishga bo’lgan
munosabati, kayfiyati va b.k.)
2. Sportchi o’zini tutishi haqidagi axborotlar (mashg’ulot ishining xajmi, uning
bajarishi, aniqlangan xatolari va h.k)
3. Mashg’ulot samaradorligini, qisqa vaqtdagi ko’rsatkichlari (mashg’ulot
yuklamasi ta’sirida funksional tizimidagi chegara va o’zgarishlar harakteri).
4. Mashg’ulot samaradorligining yig’ilishi (kumlyativ) to’g’risidagi axborotlar
(sportchining mashqqa chidamlilik holatining o’zgarish holati).
Sport mashg’uloti davrlarida bosqichlari bo’yicha tayyorgarliklari
mashg’ulotni boshqarish samaradorligi mashq bilan chiniqish mashg’ulotlarining
tuzilishini aniq sonining ko’rsatkichlari va sport faoliyati bilan bog’liqdir.
Bu esa, bu yoki u sport turlaridagi aniq sport predmetiga harakterlidir.
Shuning uchun mashg’ulot va musobaqa faoliyati modelini tuzish va saralash
sifatida ham ishlatiladi. (sportda takomillashtirishning ma’lum bosqichlarida,
tanlash sifatida ham ishlatiladi). Keyinchalik sportchining aniq funksional
imkoniyatlarini, modeldagi individual ko’rsatkichlari bilan qiyoslanadi va keyingi
ish va berilgan samaradorlikka erishish yo’nalishi aniqlanadi.
Mashg’ulot jarayonida rejalashtirilgan natijaga erishishga yordam beruvchi,
mashg’ulot vositasi va uslublari amalga oshiriladi. Ko’rsatilgan siklni yakunlovchi
operatsiyasi bo’lib, oraliq nazorat, mashg’ulot jarayonini samaradorligini
belgilaydi va kerakli vaqtda korreksiya qilinadi. Bu siklning hamma
44

operatsiyalarini amalga oshirishni, eng kerakli sharoitibo’lib, har tomonlama
tenglashtirilgan ko’rsatkichlar hisoblanadi. Musobaqa faoliyati va sportchining
tayyorgarligini aniq tuzilishini ko’rsatkichlari model tavsifini, oraliq nazorat ham
boshqarishning asosiy ishlanmasi bo’lib hisoblanadi. Nazoratning bu natijasi
ishning asosiy yo’nalishi va natijasiga erishish yo’lini aniqlaydi.
III.BOB SINFDAN VA MAKTABDAN TASHQARI TARBIYAVIY
MASHG’ULOTLARNING USULLARI
3.1. Umumsinf tarbiyaviy mashg'ulotni tayyorlash
Umumsinf tarbiyaviy mashg'ulotni tayyorlash. Faraz qilaylik, algoritmik
muvofiq bolalar kollektivini o'rganish bosqichi tugallangan va pedagog
45

mashg'ulotning mana shu shaklini tanlagan. Birinchi navbatda mashg'ulotning
mazmuni belgilanadi, unga muvofiq mazkur sinf uchun aktual bo'lgan mashg'ulot
maVZUSl tanlanadi va mashgulot g'oyasi ifodalanadit Pedagog o'zidan fikran shun
day deb so'rashi kerak: "Mazkur mavZlmi ochib borish orqali bolalarga tarbiyaviy
ta'sir ko'rsatish natijasida nimaga ega bo'lishni istayman?" Umumsinf tarbiyaviy
mashg'ulotning mazmuni rivojlantirish, to'g'rilash, shakllantirish vazifalarini aks
ettirishi kerak. Ta'lim berish vazifasi umumiy vazifalardan biri sifatida namoyon
bo'lishi murnkin. Boshqa so'z bilan aytganda " .. haqidagi ma'lumotlami bayon
qilish" tarbiyaviy mashg'ulotning maqsadi bo'lishi mumkin emas (vazifalardan biri
bo'lishi mumkin).
Pedagog sinfdan tashqari mashg'ulotning maqsadi hamda vazifalarini
qanchalik aniq ifodalasa, uning istalgan natijalar haqidagi tasavvuri ham aniq
bo'ladi. Faqat shundan keyingina mashg'ulotning mazmunini, metodlami,
vositalami tanlashga kirishish mumkin. Mashg'ulotning mavzusi, mazmuniga
alohida ahamiyat berib, uning maqsadini ifodalashga nonnal yondashadigan yoki
uni umuman e'tibordan chetda qoldiradigan pedagoglar noto'g'ri ish yuritadilar.
Bunday holda tarbiyaviy ishning maqsadga yo'naltirilganligi va tizimliligi
yuqoladi.
Mashg'ulot modelini tayyorlash natijalari umumsinf tarbiyaviy mashg'uloti
konspektida aks ettiriladi. U quyidagi tuzilishda bo'ladi:
1) mashg'ulotning nomi;
2) maqsadi, vazifalari;
3) jihozlanishi;
4) o'tkazish shakli;
46

5) borishi.
Vazifalar juda aniq bo'lib, mazkur mazmunni aks ettirishi kerak. Ular
universal xarakterda bo'lmasligi lozim. Masalan, "Jonajon shahriga muhabbat
uyg'otish" vazifasi o'miga "Shahar tarixiga qiziqishni oshirish", "Bolalarda shahar
yubileyiga tayyorgarlik ishlariga o'z hissasini qo'shish istagini uyg'otish",
"Bolalarda shahaming o'tmishdagi mashhur kishilariga nisbatan hurmat hissi
shakllanishiga yordam berish" kabi vazifalami qo'yish yaxshi bo'ladi.
Sinfdan tashqari mashg'ulotning jihozlanishiga turli vositalar: qo'llanmaIar,
o'yinchoqlar, videofiImIar, diapozitivlar, adabiyotlar va boshqaIar kiradi. Adabiy
manbaning nominigina emas, balki uning muallifi, nashr etilgan joyi va yili
ko'rsatilishi kerak. Sinf mashg'ulotlari ekskursiya, viktorina, konkrus, 37 spektakl
va hokazo shaklda o'tkazilishi rnurnkin. Bunday holda rnashg'ulot rejasida uni
o'tkazish shakli "Matematik viktorina", "Fantaziyachilar konkursi", "Hayvonot
bog'iga ekskursiya" kabi nornlar bilan birlashtiriladi. Agar sinf rnashg'uloti o'zida
bironta o'tkazish shakllarini birlashtirsa, unda bolalami joylashtirish usuli
ko'rsatiladi: aylana, kornandalar va hokazo.
Mashg'ulotning borishida uning rnazmuni, tarbiya rnetodlari tavsif etiladi va
pedagogning mashg'ulotni birinchi shaxs nomidan batafsil, izchillik bilan bayon
qilinishdan iborat bo'lishi rnumkin yoki (pedagogning shaxsiga qarab) asosiy
rnazrnuni kartochkalarda ifodalangan tezisli plandan tashkil topishi rnurnkin
Mashg'ulotning borishini rnodellashtirishda unmg davorniyligi va strukturasini
hisobga olish zarur. Sinf tarbiyaviy rnashg'uloti olti yoshlilar uchun 15-20
daqiqadan 0 'n - o'n bir yoshlilar uchun 1-2 soatgacha davom etishi rnurnkin.
Mazmuni va metodlari bo'yicha xilma-xil bo'lgan sinf rnashg'ulotlarini sarnarali
47

o'tkazish rnaqsadida uning asosiy to'rt bosqichdan iborat bo'lishiga arnal qilish
ma`qul.
1. Tashkiliy moment (0,5 - 3 daq.). Pedagogik maqsad: bolalarni o'quv
faoliyatidan faoliyatning boshqa turiga ko'chirish, ana shu faoliyat turiga qiziqish,
ijobiy his-tuyg'ular uyg'otish. Tipik xatolar: darsning boshlanishini aynan
takrorlash, uning vaqt jihatidan uzoq davom etishi. Tavsiyalar: tashkiliy rnornentda
kutilrnagan holatni yuzaga keltirish, ya'ni topishrnoqlar, rnuarnrnoli masalalar,
o'yin momenti, tovush yozuvlari va hokazolardan foydalanish; bolalarni
uyushtirish shakllarini o'zgartirish; bolalarni boshqa xonaga, binoga (biologiya,
fizika, rnusiqa sinflariga, kutubxonaga, maktab rnuzeyiga) o'tkazish yoki ulami
sinfda gilarncha, aylana shaklda joylashtirish bolalarning darsdan tashqari faoliyati
samarali ko'chishiga yordarn beradi. Bu bo'lajak rnashg'ulotga qiziqish, ijobiy his -
tuyg'ular uyg'otadi.
2.Kirish qismi (butun rnashg'ulot vaqtining 1/5 qisrnidan 1/3 qismigacha).
Pedagogik maqsad: bolalarni faollashtirish, ularni tarbiyaviy ta'sirga moyil qilish.
Pedagog o'zining pedagogik prognozi haqiqatda bolalarning imkoniyatlari, shaxsiy
sifatlari, mazkur mavzu yuzasidan xabardorlik darajasi, emotsional kayfiyati,
faollik, qiziqish darajasi bilan qanchalik mos tushishini aniqlaydi. Bu bosqichda
pedagogdan bolalarni qiziqtirishgina emas, balki mashg'ulotning borishi davomida
unga qanday tuzatishlar kiritishi kerakligi va tuzatishlar qanday xarakterda
bo'lishini aniqlash talab etiladi. Masalan, pedagog u'zi ma'lum qiladigan
mrsalarning yangiligiga umid bog'lab, hikoyani planlashtirgan edi, anmo kirish
suhbati bolalarning bu mu::!mmoni bilishini ko'rsatdi. Bunday holda pedagog
hikoyani suroat yoki o'yin vaziyati bilm almashtirishi zarur. Shunday qi.~b, kirish
48

qismining maqsaa bolaning shaxsiy tajribasidan .nashg'ulot mavzusiga "ko'pril
tashlash"dan iborat.
Tipik xato: pedagogning kutilmaganda bolala:ning ta'sirlanishidan (bolala"
pedagog kutayotgan narsani a)cmasligi yoki qilmasligi mumkin) qo'rqqani tufayli
bu bosqichll.i inkor ctishi. Pedagog mashg'llotning kirish qismini bolalaming
faolligiga emas, balki sh(Ksiy faol1ik asosiga quradi, [eskmi aloqani mcnsimay,
bola:arga passiv tinglovchilar roini beradi.
Tavsiyalar: kirish qismi mashg' ulotning nazmuniga qarab bilish
xaraktericiagi kirish suhbatidan, esteik va axloqiy mashg'ulotlar )oki aqlni
"charxlab olish" topshiriqlaridan (viktorina, konktrs va h.k.) ibOl'at bo'lishi
mum~in. Birinchi hohtda savollar, ikkinchisida - JPshiriqlar bolalar uchun qiziqarli
bo'lib qolmay, pedagoga o'quvchilaming tayyorlangan materialni idrok qilishga
tayyc~igi haqida axboro~ berishi kerak. Kirish qismida pedagog brialarning
bo'l~'u~. mashg'ulot ha.:}idagi dastlabki tasavvur'.rini sh~k~la~t1r~d:, ulaming
faoliyatini tashkil etadi, ya'ni 11holash tlznlll bIl~ tanishtiradi, mashg'ulot rejasini
ma'Jm qiladi. ulauu komandalarga bo'ladi.
Bolalar komandalarga bo'linganda ulaming xatti-harakatlarini raqobat asosiga
emas, balki hamkorlik asosiga qurish lozim. Buning uchun quyidagi usul
samaralidir: komandalarga to'g'ri javoblar uchun ochkolar o'rniga qirqib ajratilgan
rasmning bo'lakchalari tarqatiladi. Mashg'ulotning yakuniy qismida bu
bo'laklardan umumiy rasm yig'iladi hamda ballar miqdori cmas, balki umumiy
natija muhimligi ayon bo'lib qoladi. Mashg'ulotning kirish qismida bolalarni
faollashtirishning turlituman metodlari hamda vositalaridan: muammoli suhbat,
rebus, krassvord, topqirlik va chaqqonlikka doir topshiriqlar va hokazolardan
foydalanish mumkin.
49

$Mashg'ulotning asosiy qismi - vaqt jihatidan eng davomli bo'lishi kcrak (mashg'ulotning 2/4, 113 dan sal ko'proq qismi). Pedagogik maqsad: mashg'ulotning asosiy g'oyasini amalga oshirish. Tipik xatolar: bolalarning qisman yoki butunlay passivligida pedagogning faolligi. Metodlarning bir xilligi - faqat hikoya yoki suhbat. Ko'rgazmalilikning yo'qligi, foydalaniladigan tarbiya vositalarining juda ham kamligi. Ongni shakllantirish metodlarining xulq-atvorni shakllantirish metodlaridan ustunligi. Darsning o'quv muhiti yaratilishi. Ibratlilik, o'rgatish, nasixatgo'ylik qilish. 3.2.Tarbiyaviy ishlarning yo 'nalishlari Tarbiyani eng avvalo insonning o'ziga qaratilishi lozimligi Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqi\gan, butun dunyo hamjamiyati tan olgan qadam-baqadam amalga oshirilayotgan "o'zbek modeli"da juda to'g'ri belgilandi. Dunyoda birinchi bor insonning diqqat-e'tibori uning o'zligini anglashga qaratildi. O'zligini anglash birinchidan, uning ozod, erkin, nodir, ulug' siymoligini anglash va o'zida unga am a} qilish sifatlarini shakllantirib borish bo'\sa, ikkinchidan, uning o'ziga xos milliyinsoniy asoslarini anglash va ularga amal qilishidan iboratdir. Yuqorida sanab o'tilgan ikki sifat komil inson sifatining asosini tashkil etadi. Komi) inson sifatlarini tarbiya sohasidagi ilmlarini xulosalab, mujassamlashtirsa, ular asosan: a) ezgu niyat, fIkr; b) ezgu so'z, xushmuomila; 50$

c) ezgu ish, ezgu faoliyatdan iboratdir.
Shu yuqoridagi uch sifat o'qitishning, ta'lim-tarbiyaning bosh maqsadiga
kiradi. Bu bosh maqsad insonlarda, yoshlarda, mutaxassislarda komillik sifatlarini
takomillashtirish, yoshlarni zamonaviy axloqiy-amallY o'quv, malaka, ko'nikmalar
bilan qurollantira borish, mutaxassislarda har bir sohaga mos ilm, bilim hosil
qiJishdan iborat bo'lgan pedagogika fanining zamonaviy fan asoslarining
kengayganligini ko'rsatadi. Pedagogika fani o'qitishning, ta'lim-tarbiyaning
zamonaviy qonuniyatlari, mazmuni, usullari, vositalari bilan kishilami, yoshlarni,
mutaxassisJarni qurollantiruvchi fan bo'lganligi uchun, uning metodologik asoslari,
maqsad va vazifalari dunyoning moddiy-ma'naviy rivojida shaxs kamoloti
uyg'unligi qonuniyatlari va davlatning zamonaviy siyosatidan kelib chiqadi.
O'zbekiston Respublikasiining «Ta'lim to'g'risida» gi qonunida O'zbekiston
Respublikasi ijtimoiy taraqqiyotida ta'lim ustivor soha deb e'lon qilingan.
Ta'lim pedagoglarning faoliyatidan va o'quvchi talabalaming faoliyatidan
iborat qo'shaloqjarayondir. Birgalikdagi faoliyat orqaIi yoshlar ilmiy bilimlar bilan
qurollanadilar. Buning natijasida ulaming ijodiy qobiliyatlari har tomonlama
shakllanadi. Ma'lumot ta'lim-tarbiya jarayonining natijasi orqali to'plangan bilim,
ko'nikma va malakalar yig'indisi va shakllangan ma'naviy fazilatlar majmuidir.
Ma'Iumot olishning to'g'ri va ishonchli yo'Ii davlat ta'lim standartlari bO'yicha
bilim beradigan aniq maqsadli rejalar, dasturlar asosida o'quv yurtlarida tashkiI
qilinadigan ta'limtarbiya jarayonidir. Ta'lim, tarbiya, ma'lumot, rivojlanish,
shakllanish uyg'unlashgan yagona jarayondir. Unda o'qituvchi-tarbiyachi rahbarlik
qiladi. Pedagogika uzoq tarixiy jarayonda shakllanar ekan, hozirga kelib ilmiy
bilimlaming mustaqil bir tarmog'i sifatida, fan sifatida shakllandi. O'zining ilmiy-
51

nazariy, uslubiy, amaliy asoslarini yaratdi. N atij ada pedagogika fanlari tizimi,
ya'ni uning tarmoqlari vujudga keldi. Yaqin vaqtgacha falsafaning bir tarmog'i
hisoblangan pedagogikaning mustaqil yangi YO'nalishlari yaratildi. Jumladan,
pedagogika fanining tarixan rivojlanishi aks ettirildi. Bunda o'tmishdagi ilg'or
pedagogik g'oyalaming paydo bo'lishi, rivojlanishi, ularning bugungi kundagi
ahamiyati, merosdan foydalanishning zaruriyati haqida tikr yuritiladi.
Pedagogika fanlari tizimida tarbiyalanuvchilaming yo shiga qaratilgan tarmoq
pedagogikalar mavjud. Jumladan, maktabgacha ta'lim pedagogikasi, umumiy ta'lim
pedagogikasi, o'rta maxsus, kasb-hunar ta'limi pedagogikasi, oliy ta'lim
pedagogikasi, ishlab chiqarish pedagogikasi, menejment, davolash pedagogikasi,
gerontopedagogika, harbiy pedagogika, yangt pedagogika texnologiyalari kabidir.
Tarbiya ma'naviy manbalar va hozirgi zamon talablari va ehtiyojlarini nazarda
tutgan holda, o'qituvchining o'quvchi bilan aniq bir maqsadga qaratilgan o'zaro
arnaliy va nazariy muloqotidir. Biror bir maqsadga qaratilgan tarbiya jarayonining
mohiyati va vazifalari tarbiyachi tornonidan rejalashtiriladi va tartibga solinadi:
a) talabaning biron xislatini shakllantirish yoki yo'qotish maqsadida rejalashtiriladi;
b) shu xislatlarni tarbiyalash yoki yo'qotish uchun xizmat qiluvchi manbalar izlab
topiladi;
c) belgilangan maqsad uchun xizrnat qiladigan nazariy va amaliy manbalarni
qaysisini va qayerdan izlashi rejalashtiriladi.
Bunday rejaga solinib olib borilgan tarbiya rnohiyatini ta'limtarbiya tizimi,
jamiyat va insonlaming intellektual va jisrnoniy faoliyati tashkil qiladi.
Tarbiya jarayonining jamiyat taraqqiyotidagi roli nihoyatda beqiyosdir.
Insonni tarbiyalash, uni bilim olishga, mehnat qilishga undash va bu xatti-
52

harakatini asta-sekin ko'nikmaga aylantirib borish lozim. Bu insonning mushohada
qilish qobiliyatini tarbiyalaydi, mushohada qilish esa aqini peshlaydi. Aql ongni
saqlaydi. Ong esa moddiy va ma'anaviy manbaga aylanadi. Shu tarzda inson asta-
sekin takomillashib, komillikka erishib boradi. Ammo buning uchun tarbiyachi va
tarbiyalanuvchidan uzoq davom etadigan ma'suliyat, sharafli mehnat va qunt, iroda
talab etiladi. Buning uchun bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olish zarur.
Ma'naviy, insoniy sifatlarining shakllanishida oiladagi, atrofdagi, jamiyatdagi
muhit va bolalarga bo'lgan munosabat muhim rol o'ynaydi. Ota-onalari va
atrofdagilaming bir-birlariga bo'lgan munosabatlarini ko'rgan bola shunga qarab
shakllana boradi. Ular avval kattalarga taqlid qiladilar. So'ng asta sekin qilayotgan
ishlaming mohiyatini anglaydilar. Bolalarni to'g'ri tarbiyalashda ota-onaning ongi,
rna 'naviyati , bilimi tarbiyalanganligi ham muhim ahamiyatga ega. Aniq bir
maqsadga qaratilgan tarbiyaning samaradorligi tarbiyachining qanday usuldan
foydalanishiga bog'liq.
Usul - yunoncha atama bo'lib, aynan qandaydir yo'I, usul orqaIi maqsadga,
nimagadir erishish yo'hni bildiradi. Usul axborotni uzatish va qabul qilish
xarakteriga qarab:
1) so' z orqali ifodalash usuli;
2) kO'rgazmalilik usuli;
3) amaliy namuna usuli;
4) rag'batlantirish va jazo usuli bo'lishi mumkin.
Yuqoridagi usullar o'z navbatida quyidagi guruhchalarga bo'linadi:
53

l-guruh: so'z orqali uzatish, maslahat berish, ma'lumotlarni eshitish orqali
qabul qilish (hikoya, ma'ruza, suhbat) usullari:
2-guruh: kinofilmlar, tasviriy san'at, badiiy san'at va boshqa ko'rish orqali
tarbiyalash usullari;
3- guruh: tarbiya ma'lumotlarini amaliy mehnat harakatlari orqali berish,
o'mak ko'rsatish, boshqalami amaliy mehnatini misol qilib ko'rsatish;
4- guruh: o'quvchi talabalaming yaxshi bajargan ishlarini, o'rtoqlari oldida
yoki ota-onalar majIisida ma'qullash, minnatdorchilik bildirish, iqtisodiy yordam,
stipendiyalami oshirish, maqtov yorliqlari topshirish, suratlarini hurmat
taxtachasiga osish va boshqa og'zaki "Rahmaf', "Barakalla" kabi rag'batlantirish
usullari. Agar bola siz ogohlantirmasingizdan yoki tushuntirmasingizdan oldin o'z
xatosini tushungan bo'lsa-yu, sizga qilgan xatosini aytolmay izza chekib turgan
bo'lsa, uni jazolashga zarurat yo'q. Endi bu xatoni qaytarmayman, degan ma'noda
Sizga qarayapti. Siz unga yana bir marta imkoniyat bering. Ammo keyingi gal ham
xato qilsa va uni tan olmasa, unday hollarda quyidagi jazo turlari qo'llaniladi:
tushuntirish, tanbeh berish, ogohlantirish, qattiq ogohlantirish, uyaltirish.
Yuqoridagi jazo turlarini o'qituvchi o'quvchiga yuzma-yuz hech kimning
g'uvohisiz qo'llaydi.
O'quvchini jamoa orasida izza qilishni eng oxirgi chorasiz qolganda qo'llash
mumkin. Eng ma'quli o'quvchi bilan yuzmayuz o'tirib, mehrli ohangda unga
ishonch bildirib, qaltis yo'ldan qaytarish mumkin. Tarbiya har bir insonning
hayotda yashashi jarayonida orttirgan saboqlari va intellektual salohiyatlarining
ijobiy ko'nikmasini o'zgalarga berish jarayoni.
54

2.3. Tashkilotchining oila va jamoatchilik bilan hamkorlikda olib
boriladigan tarbiyaviy ishlar jarayoni.
Maktab va maktabdan tashqari muassasalarning tashkiliy shakllarini,
mazmuni va maqsadini belgilash bugungi kunimizning barcha qirralarini hisobga
olishini talab etmoqda. Sinf va maktabdan tashqari mazkur tarbiyaviy ishlar shaxs
kamoloti bosqichlarini belgilab olishga qaratilganligi bilan tavsiflanadi. Mazkur
muammoni ijobiy hal etish uchun sin fdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar
tizimida quyidagilar bo’lishi lozim:
- Ulg’ayayotgan inson shaxsini tarbiyada oliy ijtimoiy qadriyat deb tan olish, har
bir bola, o’smir va yosh yigitning betakror va o’ziga xosligini hurmatlash, ijtimoiy
xuquqini e’tiborda tutish zarur.
- Milliylikning o’ziga xos an’ana vositalariga tayanish.
- Pedagoglar o’rtasida o’zaro hurmat munosabatlarini shakllantirish.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlar o’quvchilarni darsdan bo’sh
vaqtlardagi o’quv tarbiya jarayonini to’ldiradi va kengaytradi, o’quvchilarni
mustaqil bilim olishlari, ijodiy qobiliyatlarini, tashabbuskorligini oshirishga
imkoniyat yaratadi. Sinfdan tashqari tashkil etiladigan tadbirlarda fan
o’qituvchilari o’z faniga qiziqqan o’quvchilar bilan mashg’ulot o’tqazib,
o’quvchilarning qiziqishlarini o’stiradi. Sinfdan tashqari ishlarni to’la qamrab
olgan to’garaklar bir necha xilda bo’lishi mumkin:
A) fan to’garaklari
B) mohir qo’llar to’garaklari
55

V) sport to’garaklari
G) badiiy havaskorlik to’garagi
O’rta umum ta’lim maktablarida bu ishlarni sinf rahbari va tarbiyaviy ishlar
tashkilotchisi uyushtiradi. Sinf rahbari sinfdan tashqari ishlarni uyushtirishda
to’garak rahbarlariga yaqindan yordam beradi. Qiziqishlari, intilishlari bir xil
bo’lgan o’z o’quvchilarini biror to’garakka a’zo bo’lishga chorlaydi. Ularni qaysi
to’garakda mashg’ul bo’lishlari hisboga olinadi. Maktabdan tashqari tarbiyaviy
ishlar bolalarni ijodkorlikka da’vat etuvchi tarbiyaviy maskandir. Pedagogik
tajribalar shuni ko’rsatmoqdaki, hozirgi sh aroitda maktabdan tashqari tarbiyaviy
ishlarni olib boruvchi bolalar uylari, yoshlar saroylari, yosh texniklar saroylari,
yosh texniklar uylari maktab tarbiyasining uzviy davomchisi bo’lib qolishi kerak.
O’zbekiston Respublikasining «Sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlar
kontseptsiyasi», bu ishlarni rejalashtirish va amalga oshirishda asos bo’ladi.
Ma’lumki, o’quvchilarni g’oyaviy-siyosiy, axloqiy, mehnat, nafosat va jismoniy
jihatdan to’liq shakllangan kishilar qilib tarbiyalash dars jarayonidan boshlanadi.
Biroq o’quvchilarning kundalik o’sib borayotgan ehtiyojlari, talablari va barcha
qiziqishlarini faqat dars jarayoni bilangina cheklab bo’lmaydi. Bunday ko’p qirrali
qiziqishlarni sinfdan va maktabdan tashqari tarbiyaviy ishlarni uzviy bog’lanis h
asosidagina qondirish mumkin. SHu sababli keyinga davrda o’quvchilarning
darsdan tashqari vaqtlarini ko’ngilli uyushtirishga alohida ahamiyat berilmoqda.
Sinfdan va maktabdan tashqari tashkil qilingan ishlar – o’quvchilar hayotidagi
tarbiyaviy faoliyatni to’ldiradi. Ularning dunyoqarashini to’g’ri shakllanishiga,
axloqiy kamol topishiga ko’maklashadi. Nazariy bilimlarni amaliyot, ishlab
chiqarish bilan chambarchas bog’lanishiga zamin yaratadi. Sinfdan va maktabdan
tashqari ishlarga rahbarlik qiluvchi tashkilotchining vazifalari ham ko’p qirralidir.
56

Maktabda tarbiyaviy ishlarni aniq rejalashtirmasdan, uning mazmuni, shakl va
usullarini aniqlamasdan, ma’lum bir tizimga solmasdan turib ko’zda tutilgan
maqsadga erishi qiyin. 1998 yilning «Oila yili» deb e’lon qilinishi vash u yilning
o’zida Oila kodeksining qabul qilinishi hamda mamlakatimiz tarixda ilk bor tashkil
etilgan Respublika «Oila» ilmiy-amaliy markazining maqsadi ham davlatimizning
oilani har tomonlama mustahkamlash, himoya etish borasidagi siyosatiga
hamohang bo’lib, oilaga taalluqli boy va sermazmun milliy an’analarni avaylab -
asrash, ularni umuminsoniy qadriyatlar bilan uyg’unlashtirish, oila va nikohning
muqaddasligini yosh avlod ongiga chuqur singdirish yo’li bilan oilani
mustahkamligi, barqarorligini ta’minlash, oila a’zolarining xuquqiy savodxonligini
oshirish muammolarini ilmiy o’rganish, oilaviy hayotga bog’liq muammolarni
tadqiq etish va fuqarolarga bu masalalarda amaliy yordam berishdan iboratdir.
Markazning muhim maqsad va vazifalaridan biri oila kontseptsiyasini yaratish va
uni hayotga joriy etishning uslub va vositalarini joriy etish orqali hukumatimizning
ijtimoiy sohadagi insonparvar siyosatini amalda har bir fuqaro ongiga oila instituti
orqali singdirishdan iboratdir. Davlatimiz birinchi rahbari I.A.Karimov har
chiqishlarida oila masalalariga katta e’tibor berar ekanlar, uning tarbiya beradigan
maskanlar orasida eng muhimi qadrli ekanligiga oid fikrlari alohida ahamiyatga
ega. «Oila haqida gapirar ekanmiz, avvalambor oila hayotning abadiyligini,
avlodlarning davomiyligini ta’minlaydigan muqaddas urf-odatlarimizni
saqlaydigan, shu bilan birga kelajak nasllar qanday inson bo’lib yetishishiga
bevosita ta ’sir ko’rsatadigan tarbiya o’chog’i ekanligini tan olishimiz darkor».
Mustaqillik yillarida respublika hukumati va Prezidenti I.A.Karimov tomonidan
oilaga ko’rsatilayotgan etibor, yillarga maqom berilayotganda oialni
mustahamlash, nikohni qadriyat sifatida e’zozlashga qaratilgan chora tadbirlar tom
ma’noda yurtimizda oila va farzandlar hukumatning doimiy g’amxo’rligi
57

ekanligidan dalolatdir.Taqdim etilayotgan kontseptsiya oila institutini yurtimizda
yanada mustahkamlash, u orqali milliy istiqlol g’oyasini fuqarolar ongiga
singdirish ishlari uchun dasturulamol bo’lib xizmat qiladi. Mamlakatimizda
amalga oshirilayotgan demokratik o’zgarishlar, yangilanish jarayonlari va
islohotlardan ko’zlangan asosiy maqsad ozod va obod Vatan, rivojlangan fuqarolik
jamiyati barpo etish, shu tarzda xalq farovonligini ta’minlash, jahon
hamjamiyatidan munosib o’rin egallash, oilaning barkarorligiga erishish ekan, oila
bag’ishlangan kontseptsiyaning vujudga kelishi o’ta dolzarbdir. Zero,
Respublikamiz o’z iqtisodiyotini yangi bos qichga ko’tarish, jamiyatni
erkinlashtirish va demokratiyalash siyosatini izchil olib borar ekan, bizga
jamiyatning negizi bo’lgan oilalar muammolari va istiqboliga qaratilgan
kontseptsiya zarur. Darhaqiqat, kontseptsiya O’zbekistondagi oilalarning
rivojlanishi istiqbolini tasavvur qilish, oila borasidagi ijobiy va muammoli
masalalarni oldindan bashorat qilish uchun, mavjud muammolarning sabab va
omillarini belgilab olish uchun ham xizmat qiladi. SHuni alohida ta’kidlash
lozimki «Oila» kontseptsiyasini yara tish va bu bilan bog’liq ishlarning dolzarbligi
hamda bajarilishining maqsadga muvofiqligi mustaqillik yillarida Respublika
rahbari I. A. Karimov tashabbusi bilan yillarga berilgan maqomlar doirasida
amalga oshirilayotgan davlat dasturlarining oilani, ona va bolani ijtimoiy muhofaza
qilishga qaratilganligi, xukumat tomonidan oila manfaatlariga ajratilayotgan
sarmoyalarning amalda oqlanishi zarurati bilan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2001 yil 5 fevral 6 -sonli «Ona va bola» Davlat dasturi
to’g’risidagi qarorida belgilangan vazifalarning muhimlligi va dolzarbligidan ham
kelib chiqadi.Oila va jamiyat - mohiyatan bir-biri bilan chambarchas bog’liq
bo’lib, oilada jamiyatning tub mohiyati va muammolari o’z aksini topadi. SHuning
uchun ham oilani kichik jamiyat deyish mumkin. Har bir jamiyat a’zosi oila
58

bagrida voyaga yetadi, ijtimoiy munosabatlarni o’zlashtiradi va insoniy fazilatlarni
namoyon etadi. Barkamol insonni shakllantirish, uni hayotga, mehnatga tayyorlash
oilaning muqaddas vazifasidir. Oilani mustahkamlash jamiyat barqarorligi va
qudratining muhim shartidir. SHu boisdan ham davlat oilani o’z himoyasiga oladi.
Tarbiyaviy ishlarni davr talabiga javob beradigan holga keltirish uchun
tarbiyaning asosi bo’lgan barcha g’oyalar qaytadan ko’rib chiqilishi, asosiy e’tibor
bola shaxsiga qaratilishi, yillar davomida to’plangan ijobiy tajribadan unumli
foydalanish zarurligini taqozo etadi.
Tarbiyaviy ishlar huquq-tartibot organlari, ijodiy uyushmalar, Davlat va
nodavlat jamg’armalar, qo’mitalar va tashkilotlar bilan hamkorlikda olib boriladi.
Fan yuqori malakali mutaxassisni tayyorlovchi va ulardan foydalanuvchi, ilg’or
pedagogik va axborot texnologiyalarini ishlab chiqaruvchi bo’lib, kadrlar
tayyorlash milliy tizimida tabiat va jamiyat taraqqiyoti qoquniyatlari to’g’risidagi
yangi fundamental va amaliy bilimlardan foydalanishni, yuqori malakali ilmiy va
ilmiy -pedagog kadrlar tarkibini shakllantirishni, ulardan ta’lim tizimida unumli
foydalanishni, shuningdek, kadrlar tayy orlash jarayoninig ilmiy tadqiqotlar
infrastrukturasini yaratish, ta’limning axborot tarmoqlarida foydalanish uchun
bilimning turli sohalari bo’yicha axborot bazasini shakllantirishni hamda ilmiy
tadqiqotlar darajasiga yangicha qarashlar zamirida yosh olim larning, ilmiy
pedagogik xodimlarning ijtimoiy mavqyei va obro’sini oshirishni va shu kabilarni
qamrab oladi.
Inson shaxsining kamol topishi juda murakkab va uzluksiz jarayon
davomida shakllanadi. Uning tarbiyasiga ota-onasi, maktab, mahalla, do’stlari,
jamoat tashkilotlari, atrof-muhit, ommaviy axborot vositalari, san’at, adabiyot,
tabiat va hokazolar bevosita ta’sir ko’rsatadi. Yuqoridagi barcha hayotiy
59

ehtiyojlarni vujudga keltirishda o’zaro hamkorlikning ta’sir doirasi orqali shaxsni
tarbiyalash va ta rbiyaning birligini ta’minlagan holda, uni shaxs sifatida
shakllanishiga salbiy ta’sir ko’rsatadigan muhitdan himoya qilish.
Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantorish konsepsiyasi. Oliy Majlis Qonunchilik palatasi va Senatining qo`shma majlisidagi ma`ruzasi. 2017
Xulosa
Maktabda va sinfdan tashqari ishlar o'quvchilarni bir-biriga hurmati, axloqiy
sifatlari jamoa orasida shakllanib boradi. Bunda o'quvchilarning bir-biriga bo'lgan
muomala madaniyati ham shakllanadi. O'quvchi o'qituvchiga taqlid asosida yoki
do'stlari orasida o'rgangan tarbiyasi muomilasiga ta'sir qilish mumkin. Uqituvchi
60

o'quvchilar orasida muomala-madaniyatni shakllantirish uchun avvalambor
o'quvchining o'ziga bo'lgan muomalasini etiborini o'rganishi kerak.
O'quvchi maktab qoidalariga rioya qilish bilan birga, o'qituvchi talabiga ham
javob berishi lozim. O'qituvchi talablariga:
Darslarga to'liq qatnashish.
O'quv qurollari bilan ta'minlanganligi.
O'qituvchini diqqat bilan eshitish.
Topshiriqlarni o'z vaqtida bajarish.
Tashkiliy ishlarga faol qatnashish.
Sinf intizomiga rioya qilish.
Tozalikka rioya qilish.
Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarni nazoratsiz ijro etish holati rasmiy
ijrochilik, ishtiyoq va havas bilan mehnat qilishni istamasligini yashirishga
intilayotgan o'quvchilarda kuzatiladi. Bunday holatning uzoq vaqt mavjud
bo'lishiga yo'l qo'yib bo'lmaydi, aks holda o'quvchilarda ishiga nisbatan rasmiy
munosabat jihatlari paydo bo'ladi, bu esa ularni mehnatdagi tashqi faollikni yo'qqa
chiqaradi.
Sinfdan va maktabdan tashqaridagi ishlarda o'quvchilarning hatti-harakatlari
oldindan juda qattiq tartibga solib qo'yilganligi xususida e'tirozlar bildirilmoqda.
Mustaqillikni tarbiyalash vazifasi qo'yilmagan, bolaning har bir qadami
pedagogning irodasiga bo'ysungan joylarida ana shunday holat mavjuddir. Xudi
shuning uchun mustaqil tayyorgarlik samaradorligi, o'kuvchilarning mustaqilligini
61

rivojlantirish to'g'risida g'amxo'rlik qiladigan o'qituvchi, sinf rahbari o'quvchilarga
ta'sir ko'rsatish vositalarini puxta o'ylab tanlaydilar, ularning ishlashi uchun
oqilona shart-sharoit yaratishga intiladilar.
Maktab o'quvchilarining mustaqil tayyorgarligiga pedagogik rahbarlik
shunday qurilish kerakki, u o'quvchilarni charchatib qo'ymasin, doim bir xil tusda
bo'lmasin, yoki haddan tashqari oson, aqliy va irodaviy kuch-g'ayratini sarflashni
talab qilmaydigan bo'lmasin.
O’spirin o’quvchida o’zini anglashi negizida o’zini tarbiyalash istagi
tug’iladi. Natijada unda o’z- o’zini tarbiyalash vositalarini saralash, ularni kundalik
turmushga tadbiq qilib ko’rish ehtiyoji vujudga keladi. Lekin, o’z- o’zini
tarbiyalash jarayoni o’spirin ruhiyatidagi mavjud nuqsonlarga barham berish.
ijobiy xislatlarni shakllantirish bilan kifoyalanib qolmasdan, balki voyaga yet gan
kishilarga xos ko’pqirrali umumlashgan idealga mos ravishda tarkib toptirishga
yo’naltirilgan bo’ladi. O’quvchilar o’zida shaxsning eng qimmatli fazilatlarini,
o’quv va mehnat malakalarini ongli, rejali, tartibli, izchil va muntazam ravishda
egallab borishga, shaxsning yana bir fazilatlari va xislatlarini hosil qilishga harakat
qiladilar; o’z- o’zini tarbiyalash muammolarini, yaxlit ma’naviy- ruxiy qiyofalash
shakllantirishga intiladilar. O’spirin o’quvchilarning o’z- o’zini tarbiyalash
jarayoni. O’quv muassasa, jamoat tashkilotlari, pedagoglar jamoasining ta’siri
doirasida bo’lmog’i shart. Toki o’z- o’zini tarbiyalashning, takomillashtirishi
jamoada munosib o’rin egallashga, ijtimoiy burchni anglash, foydali mehnatga jalb
etish ishiga xizmat qilsin. O’zo’zini tarbiyalash to’g’ri, izga solib yuborish uchun
uyg’un birlikni tashkil etgan tarbiyaviy chora - tadbirlar majmuasi tarzida ta’sir
jamoa majburiyati, o’zaro yordam va nazorat qilish, o’zaro va tanqid qilish kabilar
maqsadga muvofiqdir. Ijtimoiy, turmushda uchraydigan ba’zi bir yaramas yurish-
62

turish ko’rinishlariga, illatlariga, sarqitlariga qaqshatgich zarba berish, ularning
ta’siri yigit va qizlarni asrash, yot tashviqot mohiyatiga qarshi ko’rash olib borish
pedagoglar jamoasining bosh vazifasidir.
Foydalangan adabiyotlar ro`yxati
1. O'zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi.T., 2019-yilgi nashr .
2. O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim to`g`risida”gi Qonuni. – T .,2017
3. O`zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. – T.,2017
4. O`zbekiston Respublikasining Sog`lom avlod davlat dasturi,T.,2019
5. O`zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to`g`risida”gi
Qonuni,T.,2020
6. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat-yengilmas kuch. – T; O`zbekiston.2018.
7. Karimov I.A. Mamlakatni modernizasiya qilish yo`lini izchil davom ettirish –
taraqqiyotimizning muhim omilidir. O`zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi
qabul qilinganligining 18 yilligiga bag`ishlangan tannanali marosimdagi ma`ruzasi
2017
8. Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish
va fuqarolik jamiyatini rivojlantorish konsepsiyasi. Oliy Majlis Qonunchilik
palatasi va Senatining qo`shma majlisidagi ma`ruzasi. 2017 .
9. Aliev A. O'qituvchining ijodkorlik qobiliyati.-T., “O'qituvchi”.1991 .
10. Ataev A.K.Kurash.O'quv qo'llanma.-T., 2017 .
11. Abdumalikov R., Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy asoslari.
O'quv qo'llanma, -T., O'zDJTI nashriyoti. 2016 .
12. Abdumalikov R., Abdullaev T., va boshqalar. Jismoniy tarbiya ta'limi ilmini
takomillashtirish masalalari. Metodik qo'llanma. T., O'zDJTI nashriyoti 2016 y
63

13. Оchilоv M. Оliy mаktаb pеdаgоgikаsi.T. 20 1 8.
14. Оchilоv. M. Muаllim қаlb mе`mоri. T. 2019.
15. Munаvvаrоv. Pеdаgоgikа. T. O’qituvchi 2016
INTERNET SAYTLARI
1. www. Pedagog. Uz
2. www.oriens.uz
Jizzax Davlat pedagogika universiteti
Sirtqi bo‘lim Boshlang‘ich ta’lim yo‘nalishi talabasi SANAYEVA STAMBUL
tomonidan “ Tarbiyaviy ishlar metodikasi ” fanidan O’QUVCHINI
TARBIYALASHDA TARBIYAVIY MASHG`ULOTLARNING
AHAMIYATI mavzusida tayyorlagan kurs ishiga
XULOSA
Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida yuz berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy,
ma’naviy va ma’rifiy o‘zgarishlar ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni
o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlardan to‘la xalos etish rivojlangan
demokratik davlatlar darajasida yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob
beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash hamda ta’lim-tarbiya jarayonini
takomillashtirish orqali samaradorlikni oshirishni taqozo etmoqda. Chunki insonni
ma’rifatli va ma’naviy komillikka erishishi pedagogika fanining yetakchiligida
amalga oshiriladi.
Ushbu kurs ishi 3 bob dan iborat bo‘lib, unda tarbiyaviy ishlar metodikasi
fanini o‘qitishda metod va usullarini qo‘llay olish, an’anaviy va noan’anaviy
metodlar, ilg‘or pedagogik texnologiyalarni tanlay olish va o‘z o‘rnida ijodiy
qo‘llay olish, faktlarni tahlil qilish, umumlashtirish va shu asosda xulosa chiqara
olish;ta’lim bosqichlarida ona tili va adabiyotni o‘qitishning mazmuni,
o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutq malakalarini o‘stirishning shakl va
usullarini; dars jarayoniga qo‘shimcha adabiyotlarni, yangi axborot hamda turli
texnologiyalarni jalb qila bilish; innovatsion o‘quv-biluv faoliyati, tarbiya fanini
o‘qitishda an’anaviy va noan’anaviy dars shakllarini qo‘llash,o‘quvchilar o‘quv-
biluv faoliyatini faollashtirishga qaratilgan dars usullaridan foydalanish; tarbiya
fanlarini kasbga yo‘naltirib o‘qitishni loyihalashtirish; innovatsion pedagogik
64

muhitni tashkil etish vositalari bilan ishlash; ta’limning turli bosqichlarida mazkur
fan yuzasidan namunali dars o‘tish, turli tadbirlarni o‘tkaza olish, zamon talabidagi
darslarni tashkil qila olish malakalariga ega bo‘lishlari;darsdan tashqari
mashg‘ulotlarni ham aniq va maqsadli tashkil eta olish ko‘nikmalariga ega
bo‘lishlari talab etiladi.
Men, ushbu kurs ishini o‘rganib chiqib, “Tarbiyaviy ishlar metodikasi” fani
mavzu yuzasidan nazariy bilimlar keng yoritilib berilgan, kurs ishini himoya
qilishga tavsiya etaman.
Kurs ishi rahbari _________________________
65

O’quvchini tarbiyalashda tarbiyaviy mashg`ulotlarning ahamiyati

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

O’quvchini tarbiyalashda tarbiyaviy mashg`ulotlarning ahamiyati

O'xshash dokumentlar