O’rta asrlar mutafakkirlarining axloqiy ta’limotlari - Madaniyatshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	38.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	25 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Madaniyatshunoslik

O’rta asrlar mutafakkirlarining axloqiy ta’limotlari

Sotib olish

O’rta asrlar mutafakkirlarining axloqiy ta’limotlari
Reja:
Kirish.
IBOB. Diniy-hadisiy yo’nalish axloqshunosligi
1.1. Din va hadis tushunchalari, ularning axloqiy ta’limotda tutgan o’rni.
1.2. Diniy-hadisiy yo’nalishning tarixiy ko’rinishi va uning O’rta asr
axloqshunosligi shakllanishiga ta’siri.
II BOB. Mashshoiyyunlik yo’nalishi axloqshunosligi
2.1. Mashshoiyyunlik tushunchalari , ularning axloqiy ta ’ limotda tutgan
o ’ rni .
2.2. Mashshoiyyunlik yo’nalishining rivojlanish tarixi va uning Sharq
mutafakkirlar asarlarida aks etishi.
III BOB. Tasavvufiy axloqiy ta’limotlar
3.1. Tasavvufiy axloqshunoslik ta ’ limoti va uning tarixiy talqini .
3.2. Tasavvufiy axloqshunoslik ta ’ limotining shaxs axloqiy - estetik
madaniyatiga ta ’ siri .
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro ’ yhati

Kirish
O ’ rta asrlar musulmon Sharqi mintaqasi tafakkurida axloqning mohiyatini
tushuntiruvchi va axloqiylikni targ ’ ib etuvchi diniy - hadisiy yo ’ nalishdagi asarlar ,
ko ’ plab manbalar bizgacha etib kelgan .
O’rta asrlarga kelib nasroniylik Ovro’pa xalqlarining ijtimoy-siyosiy va
madaniy hayotini cherkovga bo’ysundirdi, hamma sohalar bo’yicha cherkov
nazorati o’rnatildi. Bu bilan ilm-fan va san’at cherkov belgilab bergan chegaralar
doirasidagina rivojlanishga mahkum etilgan edi. Islom dinida esa, ayniqsa,
tasavvufning vujudga kelishi tufayli, muayyan ma’noda hurfikrlilik mavjud bo’lib,
ilm-fan va san’at taraqqiyotiga keng yo’l ochildi. Natijada, Qadimgi dunyo
mumtoz axloqshunosligi ilgari surgan g’oyalarni rivojlantirish, u o’rtaga tashlagan
muammolarni hal etish, o’sha davr va keyingi davrlar uchun dolzarb bo’lgan
muhim nazariy hamda didaktik-axloqiy asarlarni yaratish, asosan, musulmon
Sharqi allomalarining zimmasiga tushdi. Ular o’ziga xos mumtoz axloqshunoslik
an’analarini yaratdilar.
Bu davr axloqshunosligi ham turli xil axloqiy-falsafiy oqimlardan tashkil
topgan. Lekin bunday oqimlar yoki yo’nalishlarning o’ziga xosligi shundaki, ular
Qadimgi dunyo axloqshunosligi singari nisbatan qat’iy chegaralarga ega emas edi.
Chunonchi, mashshoiyyunlik oqimining buyuk vakillari deb tan olingan Forobiy va
Ibn Sinoning axloqiy qarashlaridagi ba’zi jihatlar tasavvufiy axloqshunoslikka
taalluqli ekani ko’zga tashlanib turadi. Ammo shunga qaramay, umuman falsafiy-
axloqiy oqimlar borasida gap ketganda, musulmon Sharqida uch yo’nalish alohida
o’rin tutadi:
a) diniy-hadisiy;
b) mashshoiyyunlik
c) tasavvuf axloqshunosligi.
Mazkur kurs ishida din va hadis tushunchalari, ularning axloqiy ta’limotda
tutgan o’rni, diniy-hadisiy yo’nalishning tarixiy ko’rinishi va uning O’rta asr
axloqshunosligi shakllanishiga ta’siri, mashshoiyyunlik tushunchalari, ularning
axloqiy ta’limotda tutgan o’rni, mashshoiyyunlik yo’nalishining rivojlanish tarixi

va uning Sharq mutafakkirlar asarlarida aks etishi, tasavvufiy axloqshunoslik
ta’limoti va uning tarixiy talqini va tasavvufiy axloqshunoslik ta’limotining shaxs
axloqiy-estetik madaniyatiga ta’siri kabi masalalar atroflicha yoritib berishga
harakat qilingan.
Bundan tashqari mazkur kurs ishida diniy manbalarga asoslsngan fikr-
mulohazalar, hadislardan keng foydalanilgan. Masalan, e’tiqodli bo’lish farzandlik
burchini bajarish, haromdan nari yurish, amalparastlikdan qochish, jang maydonida
mardlik-matonat ko’rsatish, oilaga muruvvatli, shafqatli bo’lish oila a’zolari
tarbiyasida kaltakdan voz kechish va nasihat orqali yoiyo’riq berish kabi fazilatlar
zikr etiladi. Bundan tashqari juda ko’p hadislarda insonlarga yaxshilik qilish,
nomusli-orli bo’lish, yolg’on gapirmaslik, munofiqlik va g’iybatdan qochish, hech
kimga zulm qilmaslik, haqiqatning yuziga tik boqish, hech qachon insoflilik va
xushxulqlilikni tark etraaslik, saxiylik va jo’mardlikni odatga aylantirish, ilm olish
haqida fikr yuritiladi. Muhimi shundaki, bular quruq nasihatlar emas, balki
Payg’ambarimiz o’zlari hayotda amal qilgan axloqiy me’yorlardir. U kishining
insoniyligi, kibrdan xoliligi kabi fazilatlari to’g’risida Abu Hurayra rivoyat qilgan
quyidagi hadis ibratlidir: «Bir kuni Rasululloh bilan birga bozorga borib, u kishiga
kiyimlik oldik. Sarvari olam gazlama uchun ortiqcha haq to’ladilar. Sotuvchi
quvonib ketganidan u kishining qoiini o’pmoqchi bo’ldi. Rasululloh shartta qoiini
tortib oldilar-da: «Bu ajamliklarning odati. Ular podshohlarining qoiini shunday
o’pishadi, men podshoh emas, sizlarga o’xshagan oddiy odamman», dedilar.
Olingan gazlamani men ko’tarib yurmoqchi edim: «Har kim o’ziga tegishli narsani
o’zi ko’tarib yurishi kerak», deb menga bermadilar» 1
.
Buyuk vatandoshimiz Abu Nasr Farobiy fikr-mulohazalari va ilmiy merosidan
ham foydalanilgan bo’lib, insonga uni go’zal a’mollar qilish uchun yo’naltiradigan
odat mahsuli bo’lmish yetuk xulq lozimligi, xulqning yaxshiligi xatti-harakatlarda
me’yor qay darajada saqlangani bilan baholishi, odobni esa mutafakkir
badavlatning davlatini bezaydigan va kambag’alning kambag’alligini
o’g’irlaydigan axloqiy hodisa sifatida qarqashlari ham ko’rsatib o’tilgan.
Mazkur kurs ishi kirish, III bob, 6 ta paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar
ro’yhatidan iborat bo’lib, 30 bet hajmda yo’zilgan.
1 Xuzariy. Nur ul-Yaqin. –T.: ―Cho`lpon – ―Kamalak , 1992. – B. 271. ‖ ‖

1. Diniy-hadisiy yo’nalish axloqshunosligi
O’rta asrlarda Arab va Ajam mamlakatlarida islom dini tez yoyildi. Islomning
Markaziy Osiyoga kirib kelishi ulkan ijobiy hodisa bo’ldi. Chunki
musulmonchilikning muqaddas e’tiqodiy kitobi ―Qur’on avvalgi muqaddas‖
kitoblarga nisbatan mukammal va nisbatan ―zaminiy edi. Islom yahudochilik va
‖
nasroniylikdan o’zining, ta’bir joiz bo’lsa, demokratik jihatlari bilan ajralib turardi:
har bir musulmon ―Qur’on ni tan olishi barobarida Alloh nozil qilgan yana uch
‖
kitobni
(Tavrot, Zabur va Injilni) inkor etishi mumkin emas. Shunday qilib, ―Qur’on
‖
insoniy muammolarni hal etishda miqyosiylik tabiatiga ega edi.
Qur’oni karim. Qur’on uch ildizdan bahra olgan abadiy yashil
daraxtga o’xshaydi:
1. Tavhid;
2. Axloq;
3. Ilm.
Har bir muslim va muslima Allohning yakka-yagonaligiga, sherigi yo’qligiga
shak
keltirmasligi, yuksak axloq egasi bo’lishi va doimo, umr bo’yi ilm olishga
intilishi kerak. Demak, har bir musulmon uchun e’tiqod, axloq va tafakkur hamma
narsadan ustuvor ma’naviy hodisalardir. Shu sababli Qur’oni karimda tavhidga
da’vat qatorida ―axloq va ―ilm so’zlari eng ko’p qayd etilgan ilohiy
‖ ‖
kalomlardir.
Qur’oni karimdagi bosh g’oya Alloh o’z bandalarining komillikka erishuvi
bilan bog’liq. Zotan, Alloh insonni komil bo’la olish imkoniyatlari bilan birga
yaratgan.
Bu imkoniyatlardan biri tavhiddir. Zero, Xudodan boshqa hech kimni Xudo
darajasiga ko’tarmaslik, undan boshqa hech kimga sajda qilmaslik kabi tavhidiy
tamoyillar, Alloh ato etgan erkinlikni yo’qotmasligi uchun insonga berilgan eng
ulug’ imkoniyatdir. Insonning o’z qavmdoshidan ― ndohiy - ulug’ rahbar yasashi,
‖
unga cheksiz e’tiqod qo’yishi, Xudodan emas, undan qo’rqishi, Xudoning emas,
uning nomini tinimsiz zikr etishi, unga sig’inishi, hammasi erkinlikdan qochishdir.

Jamiyat a’zolarining erkinlikdan qochishi, o’z taqdiri uchun mas’ullikni rahbarga –
―dohiy ga yuklab qo’yishi doimo jamiyat uchun qimmatga tushadi: jamiyat‖
a’zolari mavhum «xalq» tushunchasiga aylanadi, ular shaxs bo’lish huquqidan
mahrum bo’lib qoladilar.
Faqat birgina shaxs - rahbar shaxsi, ―dohiy shaxsi tan olinadi va u shaxsga
‖
sig’inish ro’y beradi. Yakka shaxs hokimligi hukm surgan jamiyatda inson o’z
huquqlari bilan birgalikda insoniyligini ham yo’qotadi. Lenin, Stalin, Hitler, Pol
Pot va boshqalar shaxsiga sig’inish davridagi xalqlarning ahvoli buning misolidir.
Tavhiddan chekinish ana shunday fojialarga olib keladi. Shu sababli qayta-qayta
Qur’oni karimda, barcha maqtovlar, hamdu sanolar yolg’iz Allohgadir, deyiladi.
Demak, tavhid mustahkam joyda shaxsga sig’inishga o’rin yo’q. Shunday qilib,
tavhid - yuksak axloqiy mazmunga ega: inson erkining, jamiyatdagi teng
huquqlilikning va odamga ato etilgan ixtiyor erkinligining muhofazasi aynan u
bilan bog’liq.
Insoniy komillikning yana bir belgisi uning ilm egasi bo’lish imkonidan
foydalanishidir.
Qur’oni karimning «Mujodala» surasi, 11-oyati karimasida shunday marhamat
qilinadi: «Alloh sizlardan iymon keltirgan va ilm ato etilgan zotlarni (baland)
daraja-martabalarga ko’tarur». Bunga odam Atoning xalifa qilib tayinlanishidagi
holat yaqqol misol bo’ladi. Odam - farishtalar bilmagan narsalarni bilguvchi,
Allohning ta’limini olgan zot sifatida ulardan yuksak maqomga noil etildi; Alloh
bilguvchidir, demak, bandasi bilishga intilmog’i lozim. Bilish har ikki dunyoni
obod qiluvchi xosiyatli a’moldir. Bilish uchun esa inson tafakkur qilmog’i,
mustaqil fikr yuritmog’i lozim. Chunki tafakkur qilmasdan turib, Qur’oni karim
oyatlari mag’zini ham, haqiqiy insoniy hayot nima ekanini ham bilish qiyin. Zero,
Qur’on suralarini faqat, ko’r-ko’rona yod olish musulmonchilik belgisi emas. Aks
holda inson mohiyatdan yiroqlashib, hodisalar chilviriga o’ralib qolishi mumkin.
Shu bois birgina «Baqara» surasining o’zidayoq ikki o’rinda tafakkur haqida
oyatlar marhamat qilinadi: «... Shunday qilib, dunyo va oxirat haqidagi tafakkur
qilishingiz uchun Olloh sizlarga O’z oyatlarini bayon etadi... (219 - 220). Undan
keyin 242 - oyatda: «Shunday qilib, aql yurgazishingiz uchun Olloh sizlarga O’z
oyatlarini bayon qiladi», - deyiladi.

Eng muhimi, ilm, tafakkur qilish xosiyati insonning axloqiy jonzot sifatidagi
maqomini belgilaydi. Inson ilm orqali o’zi va o’zgalar uchun nima yaxshi-yu, nima
yomon, nima foydali-yu, nima zararli ekanini aniqlay oladi. Buni bilmasdan turib,
odam bolasining hech qachon komillikka erishishi mumkin emas. Shunday qilib,
ilm, tafakkur, bevosita bo’lmasa-da, bilvosita axloqiylikni taqozo qiladi.
Umuman olganda, komillik imkoniyatlarining barchasi insonda go’zal axloq
vositasida namoyon bo’ladi. Zero, islom dinining asosiy mazmun-mohiyati go’zal
axloqdan iboratdir.
«Niso» surasining 149-oyati karimasida shunday marhamat qilinadi: (Ey
mo’minlar), xoh oshkora, xoh yashirincha biron yaxshilik qilsangiz yoki biron
yomonlikni avf qilib yuborsangiz (Olloh suygan bandalardan bo’lursiz). Shu
o’rinda Imom G’azzoliy keltirgan bir hadisni eslatib o’tish joiz:
«Bir payt payg’ambarimizga old tarafdan bir odam keldi. Ey Ollohning Rasuli,
din
nima? deb so’radi. Rasululloh: ―Go’zal axloq! deb javob berdilar. So’ngra
o’ng tarafiga o’tib so’radi: «Ey Ollohning Rasuli, din nima? Rasululloh: ―Go’zal
axloq! deb javob berdilar. U odam Rasulullohning so’l tarafiga o’tib, yana: «Ey
Ollohning Rasuli, din nima? dedi. Rasululloh:
―G’azablanmaslik! Tushundingmi? deb buyurdilar»‖ 2
.
Shunday qilib, ta’bir joiz bo’lsa, aytish mumkinki, islom dini - yuksak axloq
egalarining
dini, Qur’oni karim - eng ulug’ Axloq Kitobi sifatida inson zotiga Yorug’
yo’lni ko’rsatib turuvchi muqaddas ma’naviy mayoqdir.
Hadisi sharif. Muhammad alayhissalomning hayoti va faoliyatlaridan so’z
yurituvchi, u
kishining diniy-axloqiy ko’rsatmalaridan tashkil topgan manbalar hadislardir.
Ular odatda Hadisi sharif yoxud Sunnat deb ataladi hamda Qur’ondan keyingi eng
ulug’ kitob hisoblanadi. Hadislar yozma emas; og’zaki manbalar bo’lgani uchun,
ular mashhur muhaddis-hadisshunos olimlar tomonidan yig’ilib, qiyosiy tarzda
o’rganilgan va ishonchli hisoblanganlari haqqoniylik darajalariga ko’ra kitob
holiga keltirilib, taqdim etilgan. Butun islom olamida eng nufuzli manbalar
hisoblangan oltita «al-Jome’ assahih» mualliflari aynan bizning Vatanimizdan
2 Abu Homid G`azzoliy. Mukoshafat ul-qulub. –T.: ―Adolat , 2002, -B. 411.
‖

chiqqan ulamolardir. Ular orasida imom Ismoil alBuxoriy (810—869) va uning
shogirdi Abu Iso Muhammad at - Termiziy to’plagan hadislar bizda keng
ommalashgan.
Imom Buxoriy hadislarida namunaviy yoki boshqacha qilib aytganda, axloqiy-
e’tiqodiy ideal masalasi bo’rtib ko’zga tashlanadi. Ma’lumki, Alloh inson uchun
ideal sifatida olib qaralmaydi, U doimiy azal-abad mavjud zot. U insonni yaratgan
zot. Uning darajasiga yetib bo’lmaydi. Faqat ergashish, U ko’rsatgan yo’ldan
borish imkonigagina egamiz. Zero uning surati bizdan yashirin, faqat siyratigina
bizga ma’lum. Ideal esa o’zida insoniyat dunyosida ham ruh, ham vujud
uyg’unligida yashagan, e’tiqod va axloqda yuksak namuna bo’lgan odamzot
timsolini taqozo etadi. Shunday Odamzot payg’ambarimiz, ikki olam sarvari
Muhammad alayhissalomdir. U kishining namunaviylik, ideallik xususiyati
to’g’risida Qur’oni karimda oyatlar juda ko’p. Shulardan birini keltiramiz: (Ey
mo’minlar), sizlar uchun Allohning payg’ambari (iymon-e’tiqodi va xulqi atvori)
da go’zal namuna bordir» («Azhob» surasi, 21-oyat). Muhammad alayhissalom bu
oliy majburiyatni a’lo darajada bajardilar. U kishining o’zlari sahobalar bilan
suhbatlaridan birida shunday deganlar: «Men yaxshi va oliy odob va axloqlarni
kamolotga yetkazish uchun payg’ambar qilib yuborildim» 3
.
Hadislarda Muhammad alayhissalom Qur’oni karim oyatlarining e’tiqodiy va
axloqiy
mohiyatlarini talqin qilish barobarida o’zlarining fe’1-atvorlari, axloqiy xatti-
harakatlari bilan namunaviy siymo sifatida namoyon bo’ladilar. Hadislarni kuzatib
borish mobaynida bizda ayol kishiga bo’lgan islomiy munosabatning ajoyib
namunalarini ko’rishimiz mumkin. «Al-adab almufrad»dagi 3-hadisni keltiramiz:
«Musoviya ibn Hayyida (roziyollohu anhu) aytdilarki
Rasullohdan: Ey, Rasululloh, men yaxshiligimni kimga qilsam bo’ladi» - deb
so’radim. «Onangga», - dedilar. Men shu savolni uch martaba qaytarsam ham,
Rasululloh: «Onangga», — deyaverdilar.
To’rtinchi martta so’raganimda: «Otangga va yaqin bo’lgan
qarindoshlaringga», dedilar 4
.
3 Imom Ismoil al-Buxoriy. Al-adab al-mufrad. –T.: ―O`zbekiston , 1990. – B. 10. ‖
4 Imom Ismoil al-Buxoriy. Al-adab al-mufrad. –T.: ―O`zbekiston , 1990. – B. 13.
‖

Abu ad-Dardo (roziyollohu anhu) rivoyat qilgan hadisda Payg’ambarimiz
aytgan
quyidagi so’zlarni har bir musulmonning axloq kodeksi sifatida qabul qilish
mumkin:
«Rasululloh menga quyidagi to’qqizta amalni buyurdilar va dedilarki: garchi
majaqlanib
ketsang ham, o’tda yondirilsang ham Alloh taologa shirk keltirma, farz namozni
qasddan tark qilma, uni tark qiluvchi kishilardan Alloh taoloning zimmasi ajraydi.
Mast qiladigan harom ichimliklarni aslo ichma, chunki ular hamma
yomonliklarning kalitidir. Ota-onangga itoat qil, agar ular dunyodan voz kech
desalar ham hurmatlari uchun buyruqlarini ijro qil! Garchand ishboshi bo’lgan
odamdan ko’ra o’zingni shu amalga munosibroq deb bilsang ham, ular bilan amal
talashma (itoat qil). Yoningdagi askarlar qochsa ham va o’zing halokatga
uchraydigan bo’lsang ham urush maydonidan qochma! Qo’lingda bor mol-
mulkingdan qaramog’ingdagi ahli ayollaringga sarf qil! Xotin va bolalaringga
kaltak ko’tarma, to’g’ri yo’ldan yurmasa, bola-chaqalaringni Alloh taoloning
qahri-g’azabiga duchor bo’lishlari bilan qo’rqit» 5
.
Bu hadisda e’tiqodli bo’lish farzandlik burchini bajarish, haromdan nari
yurish, amalparastlikdan qochish, jang maydonida mardlik-matonat ko’rsatish,
oilaga muruvvatli, shafqatli bo’lish oila a’zolari tarbiyasida kaltakdan voz kechish
va nasihat orqali yoi-yo’riq berish kabi fazilatlar zikr etiladi. Bundan tashqari juda
ko’p hadislarda insonlarga yaxshilik qilish, nomusli-orli bo’lish, yolg’on
gapirmaslik, munofiqlik va g’iybatdan qochish, hech kimga zulm qilmaslik,
haqiqatning yuziga tik boqish, hech qachon insoflilik va xushxulqlilikni tark
etraaslik, saxiylik va jo’mardlikni odatga aylantirish, ilm olish haqida fikr
yuritiladi. Muhimi shundaki, bular quruq nasihatlar emas, balki Payg’ambarimiz
o’zlari hayotda amal qilgan axloqiy me’yorlardir. U kishining insoniyligi, kibrdan
xoliligi kabi fazilatlari to’g’risida Abu Hurayra rivoyat qilgan quyidagi hadis
ibratlidir: «Bir kuni Rasululloh bilan birga bozorga borib, u kishiga kiyimlik oldik.
Sarvari olam gazlama uchun ortiqcha haq to’ladilar. Sotuvchi quvonib ketganidan
u kishining qoiini o’pmoqchi bo’ldi. Rasululloh shartta qoiini tortib oldilar-da: «Bu
5 O`sha manba. – B. 19.

ajamliklarning odati. Ular podshohlarining qoiini shunday o’pishadi, men podshoh
emas, sizlarga o’xshagan oddiy odamman», dedilar. Olingan gazlamani men
ko’tarib yurmoqchi edim: «Har kim o’ziga tegishli narsani o’zi ko’tarib yurishi
kerak», deb menga bermadilar» 6
.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, muborak hadislar hozirgi kunda ham
o’z ahamiyatini yo’qotgan emas, aksincha zamonaviy shaxs va jamiyat axloqiy
darajasini yuksaltirishda muhim tarbiyaviy manbalar bo’lib qolmoqda.
Musulmon mintaqasi axloqiy tarbiyasida buyuk muhaddislar bilan bir
qatorda o’z asarlarida hadislardan samarali foydalanib ijod qilgan allomalarning
ahamiyatini alohida ta’kidlab o’tmoq joiz. Ular o’z fikrlari isboti uchun hadislarni
keltirib, e’tiqodga, ezgulikka, to’g’rilikka, muruvvatga da’vat qilganlar. Ayni
paytda shunday olimlar borki, hadislardan faqat dalil-isbot sifatidagina
foydalangan emaslar, ayni paytda ularni sharhlaganlar, sharhlaganda ham ularga
fiqhiy-axloqiy nuqtayi nazardan yondashganlar. Bular orasida buyuk alloma,
elatdoshimiz Abu Lays as-Samarqandiy (978(9)—1003) alohida o’rin egallaydi.
Uning, ayniqsa, «Tanbeh ul-g’ofiliyn» va «Bo’ston ul-orifiyn» asarlari musulmon
olamida mashhur.
Abu Lays Samarqandiy o’z kitoblarida muayyan diniy-fiqhiy masala
yuzasidan
hadislarni isbot tarzida keltirar ekan, asosiy e’tibomi ularning axloqiy mohiyatini
ochib berishga qaratadi. Bunday yondashuvni to’g’ridan to’g’ri musulmon
kishisining fazilatlari yoki illatlariga (hayo, muloyimlik, hasad, kibr, g’iybat va
h.k.) bag’ishlangan boblardagina emas, balki haj, namoz, qiyomat singari sof
diniy-fiqhiy mavzudagi masalalarda ham yaqqol ko’rishimiz mumkin. Masalan,
taqvodor deganda xalq ichida odatda harom va makruh (cho’chqa go’shti, tuxum,
ot go’shti v.b.) narsalar iste’mol qilmaydigan, ko’pchilikdan ajralib turadigan odam
tushuniladi. Vaholanki, hadislardan birida shunday rivoyat qilinadi:
―Payg’ambar (s.a.v.) aytadilar: «Agar sizlar egilib qolguninggizcha
namoz o’qib, torga
o’xshab qolguningizcha ro’za tutsalaringiz ham, faqat taqvo bilangina ular sizga
foyda beradi‖ 7
.
6 Xuzariy. Nur ul-Yaqin. –T.: ―Cho`lpon – ―Kamalak , 1992. – B. 271.
‖ ‖
7 Al-Faqih Abu Lays as-Samarqandiy. Tanbeh ul-g`ofiliyn. Uchinchi kitob. Arab tilidan D.Qo`shoqov tarjimasi.

Bu hadis bilan tanishgach, albatta sizda, nahotki taqvo shunchalik katta
narsa bo’lsa, degan hayrat paydo bo’ladi. Abu Lays Samarqandiyning sharhini
o’qiganingizdan keyingina uning ma’nosi naqadar keng, o’z ichiga deyarli butun
boshli bir axloq kodeksini qamrab oluvchi ma’naviy hodisa ekanini anglab yetasiz.
Ana shu sharhni ixchamlashtirilgan holda keltiramiz:
«Faqih aytadilar: «Taqvoning alomati o’nta narsada bilinadi:
1. Tilni g’iybatdan saqlash...
2. Yomon gumondan saqlanish...
3. Masxara qilishdan saqlanish...
4. Harom narsalardan ko’zni tiyish...
5. Rost gapirish...
6. Allohning bergan ne’matlarini tanimoq va nafsiga ajablanib
qolmaslik...
7. Molini haq narsalarga ishlatish...
8. Nafsi uchun ulug’lik va kibrni talab qilmaslik...
9. Besh vaqt namozni vaqtida, rukulari, sajdalarini mukammal qilib
o’qish...
10. Jamoat bilan bo’lish va sunnatda istiqomat qilish...» 8

Mazkur sharhning o’nta bandi uchun ham Abu Lays Samarqandiy
Qur’on oyatlarini keltirib, o’z fikrining e’tiqodiy asosini isbotlab beradi.
Ayni paytda biz ko’rib turibmizki, mazkur bandlarning asosiy qismi
axloqiy talablarning bajarilishini taqozo etmoqda: bu yerda fiqhiy sharhdan ko’ra
axloqiy sharh ustuvor. Allomaning buyuk izdoshlaridan, hadislarni sharhlashga
jazm qilgan kamdan kam olimlardan biri, u kishining nomini ustoz sifatida ehtirom
bilan takror-takror tilga olgan imom G’azzoliy ham taqvoning axloqiy mohiyatini
bu darajada ochib berolmagan. Qiyos uchun misol keltiramiz:
―Mo’minning TAQVO sohibi bo’lgan yo bo’lmaganligi uch narsada
ma’lum bo’ladi:
–T.: ―Movaraunnahr . 2003. – B. 46. ‖
8 Al-Faqih Abu Lays as-Samarqandiy. Tanbeh ul-g`ofiliyn. Uchinchi kitob. Arab tilidan D.Qo`shoqov tarjimasi.
–T.: ―Movaraunnahr . 2003. – B. 48-49.
‖

1. Erishmagan narsalari xususida TAVAKKUL qilsa.
2. Erishgan narsalari borasida HUSNI RIZO ko’rsatsa.
3. Yo’qotgan va qo’ldan chiqargan narsalari xususida HUSNI SABR
ko’rsatsa» 9
.
Shubhasiz, bu sharh ham taqvoni jo’n tushunishdan yiroq. Lekin unda Abu
Lays Samarqandiy darajasidagi mufassallik va axloqiy urg’uni ko’rmaymiz.
Allomaning eng katta xizmatlaridan biri shundaki, u zot hadislarning «eng go’zal
axloq egasi» Payg’ambarimiz (s.a.v.) ga tegishli ekanini ta’kidlashni, ya’ni
ularning mohiyati axloqqa borib taqalishini hech qachon nazardan qochirmagan.
Shu bois ham u kishi hadis sharhi haqida shunday rivoyatni keltiradi: «Vaki’:
«Agar rivoyat keng ma’no bilan bo’lmaganida, insonlar albatta, halok bo’lardilar»,
deydi. So’ng alloma Qur’onning «Tavba» surasidan keltirilgan 122-oyati karima
vositasida shunday xulosa yasaydi:
«Demak, rivoyat qilishda lafzga emas, ma’noga e’tibor berish kerakligi
isbotlandi» 10
. Darhaqiqat, Qur’oni karim va Hadisi sharifni yuzaki, so’zma-so’z
tushunishga intilish musulmon olamida fojialarga olib kelishi mumkin ekanligi
ko’pchilikka sir emas.
Ayni paytda Abu Lays Samarqandiy Payg’ambarimiz (s.a.v.) qiyofasini o’ta
ilohiylashtirishga, u kishini yerdan, dunyoviy hayotdan uzilib qolgan «hammaga
aql o’rgatuvchi dono» sifatida talqin qilish kabi holatlarga qat’iyan qarshi.
Muhammad alayhissalom Allohning rasuli, lekin inson, insonlar ichidagi eng
insoniy Inson.
Shunday qilib, Abu Lays Samarqandiy sharhlagan hadislar islomning
axloqiylik mohiyatini
ochib berishi, ularni «keng ma’no bilan» talqin qilishi hozirgi paytda ham katta
tarbiyaviy ahamiyatga ega. Shuningdek, ular o’zlaricha dinni «musaffo» bo’lishini
ta’minlashga urinib, uni o’ta toraytirishga intilayotgan, haqiqiy ilmdan yiroq
g’ofillarga o’rinli tanbehlardir. Abu Lays Samarqandiy an’analari keyinchalik
nasriy va she’riy yo’l bilan davom ettirildi: G’azzoliy asarlaridagi hamda
9 Abu Homid G`azzoliy. Mukoshafat ul-qulub. –T.: ―Adolat , 2002, -B. 117. ‖
10 Al-Faqih Abu Lays as-Samarqandiy. Bo`ston ul-orifiyn. Arab tilidan B.Muhammad va M.Mahdixon o`g`li
tarjimalari. –T.: ―Movaraunnahr .
‖ 2003. – B. 16.

«Arba’in» nomi ostida qirqta sahih hadisni saralab, ruboiy shaklida she’riy
sharhlashlar bunga misol bo’la oladi.

2. Mashshoiyyunlik yo’nalishi axloqshunosligi
O’rta asrlar musulmon Sharqida mashshoiyyunlik yoki, boshqacha qilib
aytganda, arastuchilik oqimini buyuk arab mutafakkiri al-Kindiy boshlab berdi.
Uning asoschisi esa, turkistonlik qomusiy alloma Abu Nasr al-Forobiy (870 -
950) hisoblanadi.
Arastu izidan borib, Forobiy ham falsafani ikkiga — nazariy va amaliyga
bo’ladi hamda
axloqshunoslikni amaliy falsafa tarkibiga kiritadi. Axloqiy muammolar uning
«Baxtga erishuv yo’lini ko’rsatuvchi kitob», «Baxtga erishuv haqida», «Davlat
arbobining hikmatlari», «Fozil odamlar shahri» singari asarlarida ko’tarilgan.
Ularda inson baxti eng asosiy muammo sifatida o’rtaga tashlanadi.
«Baxt — har bir inson intiladigan maqsad, zero, u muayyan komillik
hisoblanadi», — deydi Forobiy 11
. Ayni paytda alloma o’z qarashlarida fazilatga
ham juda katta o’rin beradi. Chunki, uning fikriga ko’ra, kimda-kim fazilat
nimaligini bilsagina, haqiqiy baxtga erisha oladi. Arastuga o’xshab, u
hamfazilatlarni ikki qismga - fazoili nutqiya (aql-idrokka asoslangan fazilatlar) va
fazoili xulqiya (xulqiy fazilatlar) ga ajratadi, hamda ularning o’rtalik xususiyatga
ega ekanini ta’kidlab o’tadi.
Forobiy hayot va mamot muammosiga ham batafsil to’xtaladi. Uning fikriga
ko’ra, fazilatli
kishi o’lim tufayli baxtni orttiruvchi xatti-harakatlarni ko’proq amalga
oshirish imkoniyatlaridan mahrum bo’ladi. Shuning uchun uning o’limdan
qo’rqishi boshqalarnikidan butunlay o’zgacha: u o’lim tufayli ulkan bir yovuzlik
qurboni bo’layotganidan emas, balki yaxshilikni kamroq qilishga mahkum
ekanidan cho’chiydi. Fazilatli odam o’lgan yoki o’ldirilganda, u erishgan baxtga
havas qilish lozim, unga emas, balki undan ajralib qolgan hamshaharlarining holiga
yig’lash kerak bo’ladi.
Buyuk vatandoshimizning fikr qilishicha, insonga uni go’zal a’mollar qilish
uchun yo’naltiradigan odat mahsuli bo’lmish yetuk xulq lozim. Xulqning
yaxshiligi xatti-harakatlarda me’yor qay darajada saqlangani bilan baholanadi.
11 Аль-Фараби. Социально-этические трактаты. Алма-Ата. «Наука». 1973. С.3.

Odobni esa mutafakkir badavlatning davlatini bezaydigan va kambag’alning
kambag’alligini o’g’irlaydigan axloqiy hodisa sifatida ta’riflaydi.
Forobiy, ba’zilar o’ta lazzatga berilish, yeyish-ichish va ayolga ruju qo’yish
tufayli juda
bo’shashib ketadi, irodasi zaiflashadi, unda risoladagi nafrat hissi yo’qoladi,
deydi. Butun kuchini o’z nafsiga sarflaydigan kishida ulug’vorlik tubanlikka
xizmat qila boshlaydi, ya’ni fikrlash qobiliyati g’azab va ehtiros kuchlari xizmatida
bo’ladi, bu kuchlarning harakati esa yeyish-ichish hamda shahvoniy nafsni
qondirishga bag’ishlanadi. Faylasuf bunday kishilarni arab va turk zodagonlari
orasida ko’proq uchrashini aytadi. Bunday kishilar shahvoniy istaklari qutqusi
bilan ayollar oldida maqtanishni xush ko’radilar, ularni taqinchoq, bezaklarga
ko’mib tashlaydilar, foydali mehnatdan chetda tutadilar, ular nima desa shuni
qiladilar. Natijada ayol uyning haqiqiy hokimi boiib oladi, turli tantiqliklarni
odatga aylantiradi. Demak, Forobiy oila baxtini ehtiroslarni yo’lga sola olishda deb
biladi, ayol kishini bezaklarga ko’mib tashlangan qo’g’irchoq bo’lishiga qarshi
turadi.
O’rta asrlar axloqshunosligida raylik (eronlik) mutafakkir Abu Bakr ar-
Roziy (865—
925) ta’limoti o’ziga xos o’rin egallaydi. Uning axloqiy qarashlari «Lazzat»,
«Falsafiy hayot tarzi», «Ruhiy tabobat», «Baxt va farovonlik belgilari» singari
kitoblarida aks etgan.
Ar-Roziy axloqshunoslikni insonda xushxulqlikni tarbiyalash va badxulqlikni
yo’qotish yo’llari hamda usullari haqidagi fan deb biladi; u kishini aql bilan ish
ko’rishga, me’yorida lazzatlanishga, o’z ehtiroslarini jilovlab, lahzalik lazzatga
umrini baxsh etmaslikka o’rgatadi. Xullas, Ar-Roziyning axloqiy qarashlari, ilmiy
til bilan aytganda, hedonizm (lazzatning ustuvorligiga) va evdeymonizmga
(baxtning ustuvorligiga) asoslanadi. U ruhiy tabobatning eng muhim vazifasi
insoniy baxt bilan chambarchas bog’liq bo’lgan lazzatning mohiyatini bilish va
tushuntirishdan iborat deb hisoblaydi: lazzat - iztirobdan qutulish. Lazzatning bir
shartini farovonlikda, ikkinchi shartini esa u, hamma narsaga aql bilan
yondashuvda ko’radi.

Raylik mutafakkirning lazzat haqidagi ta’limotiga chuqurroq nazar tashlansa,
uning Epikur qarashlariga asoslanganini ilg’ab olish mumkin. Ayni paytda Ar-
Roziy Epikurning taqlidchisi emas, davomchisi sifatida namoyon bo’ladi, undan
ancha ilgarilab ketadi. Chunonchi, Epikur inson uchun o’zini xavotir va xatardan,
jamoat va davlat ishlaridan olib qochishni, tashqi shart-sharoitdan mustaqil
bo’lishni, tabiat bilan hamnafaslikda yashashni iztirobdan qutulishning eng yaxshi
usuli deb hisoblaydi. Ar-Roziy esa insonni ijtimoiy faollikka chaqiradi, uni
jamiyatga foyda keltirib yashashga da’vat etadi. Uning nazdida inson ijtimoiy
mavjudot. Inson faqat insoniy jamiyatdagina axloqiy yuksaklikka, baxt va
farovonlikka erishadi. Jamiyatdan tashqarida, yakkalikda, tanholikda insonning
yashashi mumkin emas. Bordi-yu, yashagan taqdirda ham yovvoyi, hayvoniy,
to’pos bo’ladi, zero, u bizning mavjudligimizni qulaylashtiradigan,
orastalashtiradigan insoniy hamkorlik va qo’llab-quvvatlanish imkonidan chetda
qoladi.
«Ruhiy tabobat» kitobining o’n oltinchi bobida Ar-Roziy e’tiqodiy
aqidaparastlikning zarari haqida to’xtaladi. Ideal darajadagi sof diniy e’tiqodning
hayotda bo’lishi mumkin emasligini ta’kidlar ekan, taqvodorlikni faqat nisbiy
tarzda tushunishga chaqiradi. U suvni misol keltirib, shunday deydi: «...Biz
foydalanayotgan suv odamlar tomonidan ifloslantirilmaganiga yoki unga
hayvonlar, daydi yoki quturgan itlar yoki boshqa yovvoyi jonivorlarning sasigan
o’liklari, tezaklari yoki qushlarning najaslari tushmaganiga kafolat yo’q. Shu bois
biz uni qanchalik qayta-qayta tindirib quymaylik, eng so’nggi holati ham, bari bir,
eng iflos, eng harom bo’lib qolaveradi» 12
. Ar-Roziyning fikriga ko’ra, suvdan
ichganda ham, tahorat qilganda ham ular haqida o’ylamaslik lozim. Zero, Alloh
bizdan hech bir narsani murakkablashtirmaslikni talab qiladi. Aqidaparastlikka
moyil turli-tuman diniy oqimlar diniy e’tiqodni ana shunday murakkablashtirish,
noinsoniylashtirish tufayli kelib chiqadi. Ar-Roziyning bunday fikrlari hanuzgacha
o’z axloqiy ahamiyatini yo’qotgan emas.
Mashshoiyyunlik axloqshunosligining yana bir buyuk vakili Forobiyning
shogirdi Ibn Sino dir (980—1037). Ibn Sinoning axloqiy qarashlari asosan «Axloq
ilmiga doir risolao, «Burch to’g’risida risola». «Nafsni pokiza tutish to’g’risida
12 Абу Бакр ар-Рази. Духовная медицина., Душанбе, «Ирфон», 1990. С .72-73.

risola», «Adolat haqida kitob», «Turar joylardagi tadbirlar» singari asarlarida va
zamondoshlari bilan olib borgan munozara-yozishmalarida o’z aksini topgan.
Avvalo, Ibn Sino axloq ilmining amaliy falsafa tarkibidagi o’rnini aniqlab
olishga intiladi. «Hakimlarning, - deb yozadi alloma shogirdi Bahmanyor al-
Ozarboyjoniy bilan munozarayozishmasida, - falsafa nazariy va amaliy bo’ladi,
deganini falsafa amaliy-axloqiy bo’ladi, deb tushunmaslik kerak. Chunki amaliy
axloqning bunday namoyon bo’lish holati falsafa degani emas, zero, qiyosiy
malaka axloqiy malakadan mutlaqo o’zgadir... Falsafa amaliy va nazariy qismlarga
boiinar ekan, demak, uni (amaliy falsafani) axloq bilan aynanlashtirilmaydi.
Shuning uchun (uni) axloq ilmi degan ma’qul» 13
. Ko’rinib turibdiki, Ibn Sino
axloqshunoslikni amaliy falsafa, ya’ni nazariya ekanini ta’kidlaydi va axloqni
uning tadqiqot obyekti sifatida ta’riflaydi.
Ibn Sino o’z asarlarida bir qancha axloqiy fazilatlarga ta’rif beradi.
Chunonchi, iffat, himmat, shijoat, adolat, saxiylik, qanoat, qat’iyat, sadoqat, hayo,
kamtarlik vaboshqalarshularjumlasidandir. Shuningdek, alloma ularning aksi
bo’lgan - o’g’rilik, aldamchilik, fisqu fasod, nafrat, rashk, adovat, bo’hton,
irodasizlik, takabburlik, nodonlik kabi illatlarni ham tavsiflaydi; har ikki turdagi
mazkur tushunchalarning bir-biri bilan bog’liqligini, bir-biriga o’tib turishini va
bunday bog’lanish ijobiy hoi ekanini ta’kidlaydi. Ustozlari an’analarini davom
ettirib, har bir axloqiy fazilat ikki nuqson oralig’ida bo’ladi, ya’ni o’rtalik
xususiyatiga ega, deydi. Demak, axloqshunoslik ilmida faqat fazilatlar emas, balki
illatlar ham o’rganilishi zarur.
Alloma tasavvuf falsafasi va tasavvufiy axloqshunoslikka muayyan ma’noda
taalluqli asarlar ham yaratdi. Zero, u bejiz Shayx ur-Rais, ya’ni shayxlarning raisi
degan nom olgan emas. Bu borada uning mashhur «Ishq risolasi» diqqatga
sazovordir. Undagi asosiy muammo - komil inson masalasi. Ibn Sinoning fikriga
ko’ra, Yaratganga muhabbat odamni inson zoti qobil bo’lgan komillik darajasiga
olib chiqadi. Ya’ni running quyi kuchlari va qismlari uning ulug’vor va olijanob
kuchlari hamda intilishlari bilan yaqinlikda bo’lib, ular ta’siriga tushishi natijasida
fazilat kasb etadi. Bu fikr, Allohga muhabbat faqat tarkidunyochilik orqaligina
emas, balki rosmana insoniy hayotda ham ro’yobga chiqishi mumkinligini
13 Ibn Sino. Bahmanyor al-Ozarbayjoniy bilan munozara. A.Zohidiy tarjimasi. ―Sog`lom avlod uchun jurnali.‖
1996-yil 3-4-sonlar.

anglatadi. Shu bois «Ishq risolasi»dagi bu kabi o’rinlarni naqshbandiya tariqatining
vujudga kelishida dastlabki g’oyaviy asos, umuman, tasavvuf falsafasi va
axloqshunosligi uchun ilk nazariy poydevorlardan bo’ldi, deyish mumkin.
Ibn Sino taqdir masalasiga ham o’ziga xos yondashadi. U Navoiyning «Lison
ut-tayr» dostonida Xudoga yetishgan shayxlardan biri sifatida tasvirlangan Abu
Said ibn Abul Xayr Mehaniy bilan munozara-yozishmasida Alloh hech qachon
biror-bir kimsaga yomonlik, yomon taqdir istamasligini, kimning taqdiri yomon
bo’lsa, bunga uning o’zi sababchiligini, ya’ni insonning qilmishlari uning taqdiri
ekanini aytib, shunday deydi: «Asl al-Hakim (ya’ni Alloh) inoyatiga ko’ra, olamda
mavjud bo’lgan yomonlik - olamning maqsadi emas. Olamning asl murodi
yaxshilikdir, yomonlik emas!» 14
. Buyuk vatandoshimiz savob ya aqob (jazo)
masalasida ham mohiyatan tasavvufiy yo’nalishda fikr yuritadi.
Mashshoiyyunlik oqimining yana bir mashhur va so’nggi vakili, Ovro’pada
«Avverroizm»
degan yo’nalishning asoschisi, qurdobalik (ispaniyalik) mutafakkir Ibn
Rushd (lotincha Avverroyes, 1126—1198) ham axloqshunoslik ilmi taraqqiyotiga
ulkan hissa qo’shgan allomalardan. Uning fikriga ko’ra, ezgulik va yovuzlik, ular
tabiiy yoki ijtimoiy xususiyatga ega bo’lishidan qat’i nazar, o’z holicha mavjuddir.
Tabiiy ezgulikning manbai Alloh, lekin ezgulik yovuzlik bilan yonma-yon keladi.
Chunonchi, olov foyda keltirishi barobarida, o’rmonga o’t ketsa, hayvonlar va o’t-
o’lanlarni halok etish xususiyatiga ega. Garchand olovni Xudo yaratgan bo’lsa
ham, uning bu xususiyatini o’zgartira olmaydi, xuddi shuningdek, rangni yaratgan
Xudo unga eshitishimiz mumkin bo’ladigan xususiyat ato eta olmaydi.
Ibn Rushd butun islom olami uchun doimo muhim bo’lib kelgan ixtiyor
erkinligi muammosiga ham katta ahamiyat bergan. U insonga mutlaq ixtiyor
erkinligi berilganini ham, inson xatti-harakati mutlaq oldindan belgilab
qo’yilganini ham inkor qiladi. Chunki, agar insonlar taqdiri mutlaq oldindan
belgilab qo’yilgan bo’lsa, u holda ularning jonsiz narsalardan farqi qolmasdi, ular
dehqonchilik, harbu zarb, tibbiyot singari baxtni qo’lga kiritib, yovuzlikni uzluksiz
yo’qotib borishni ta’minlaydigan hunar va san’at turlari bilan shug’ullana olmas
edilar. As! baxtga esa faqat odamdagi hayvoniy kuch xatti-harakatlarini running
14 Ibn Sino. Abu Said Abul Xayr Mehaniy bilan munozara. A.Zohidiy tarjimasi. ―Sog`lom avlod uchun jurnali.‖
1996-yil 5-6-sonlar.

aqliy qismi nazorat qilib turganidagina, inson o’zi intilishi lozim bo’lgan narsalarga
amaliy aql qay vaqtda va qay tarzda intilishni lozim ko’rsa, o’shanday harakat
qilgandagina erishish mumkin.
Qurdobalik mutafakkir ideal davlatda fuqarolarga fazilatlarni singdirish va
taraqqiy
ettirish uchun ikki xil usulni qo’llashni taklif qiladi. Birinchisi — ishontirish
usuli. U ham, o’z navbatida, ikki xil yondashuvni taqozo etadi: keng ommani
tarbiyalash uchun she’riy va xitobiy nutqdan, ya’ni badiiy asarlar hamda notiqlik
san’atidan, «sara» kishilarda fazilatlarni rivojlantirish uchun esa isbotiy nutqdan,
ya’ni ilmiy-falsafiy nutqdan foydalanish lozim. Ikkinchisi — majburiy usul. U,
asosan, tashqi dushmanlar bilan kurashni o’z ichiga oladigan hodisa. Mutafakkir bu
usulni jihod bilan tenglashtiradi. Lekin Ibn Rushdning tushunchasidagi jihod —
kofirlarga qarshi olib boriladigan doimiy diniy urush emas. U Arastuning
«Nikomaxning axloq kitobi» asariga yozgan sharhida doimo tinchlik zarurligini,
urushga esa ba’zan-ba’zangina yo’l qo’yish kerakligini aytadi, jihodni faqat shariat
talablari nuqtayi nazaridan tushunish musulmonlar boshiga ko’p ofatlar keltirganini
ta’kidlaydi. Demak, Ibn Rushdning fikriga ko’ra, jihodni tariqat talqinlari asosida
tushunmoq lozim. Bu — qurdobalik mutafakkirning ham tasavvufdan xabardor
ekanligini ko’rsatadi.

3. Tasavvufiy axloqiy ta’limotlar
Tasavvuf axloqshunosligi haqida gap ketar ekan, eng avvalo, tasavvufning
mohiyatini anglab olmoq lozim. Bu borada dastlabki so’fiylardan bo’lmish Robiya
al-Adaviyaning (713—801)
Xudoga munosabati diqqatga sazovordir. Bu munosabatini u «muhabbat» deb
ataydi va Yaratganga shunday iltijo qiladi: «Yo, Alloh, yulduzlar charaqlab turibdi,
odamlarning esa ko’zlari yumilgan... har bir oshiq o’z mahbubasi bilan visol
lazzatini totmoqda, men esa yolg’iz Sen bilanman. Yo, Egam, agar Senga men
do’zaxingdan qo’rqqanim uchun ibodat qilayotgan bo’lsam, meni do’zaxingda
yondir, agar jannating ilinjida ibodat qilayotgan bo’lsam, meni unga yo’latma.
Agar faqat o ’ zingni deb ibodat qilayotgan bo ’ lsam , mendan mangu go ’ zal
jamolingni yashirin tutma !» 15
. Ko’rinib turibdiki, Robiya al-Adaviya Xudoga
nimadandir qo’rqib, yoki nimaningdir ilinjida munojot qilayotgani yo’q, balki
mahbub sifatida, ya’ni muhabbat izhori bilan murojaat etmoqda. Uning nazdida
haqiqiy ishq manfaatsiz voqe bo’lishi kerak; Allohga muhabbat jannatga erishish
vositasi emas, ya’ni jannat maqsad emas, maqsad — Alloh va uning muhabbati.
Olmoniyalik ulkan mutasavvif olima, zamondoshimiz Annemariye Shimmel xonim
shu munosabat bilan o’z kitobida qiziq bir qadimiy rivoyatni keltiradi:
«Rivoyat qilishlaricha, bir kuni xudojoy so’fiy Robiya bir qo’lida bir chelak
suv, ikkinchi qo ‘lida yonib turgan mash ‘ala ko ‘targancha Basra ko’chalaridan
yugurib o’tayotgan ekan.
Yo’lovchilarh
ayron bo’lib undan
so ‘rashibdi:
—Bunchalar shoshilib qaylarga yo’l tutding, ey Robiya? Robiya qo
‘lidagi chelakka ishora
qilibdi:
—Do ‘zaxdagi o ‘tni o ‘chirmoqchiman.
15 Бертельс Е.Э. Суфизм и суфийская литература. М., «Наука». 1965. С .18.

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, o’rta asrlar mutafakkirlarining axloqiy
ta’limotlarini o’rganish, ularning ilmiy merosini asrabn-avaylash natijasida
bizgacha ko’plab manbalar etib kelgan. Ayniqsa diniy manbalar ham muhim
ahamiyat kasb etib, muborak hadislar hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini
yo’qotgan emas, aksincha, zamonaviy shaxs va jamiyat axloqiy darajasini
yuksaltirishda muhim tarbiyaviy manbalar bo’lib qolmoqda.
Musulmon mintaqasi axloqiy tarbiyasida buyuk muhaddislar bilan bir qatorda
o’z asarlarida hadislardan samarali foydalanib ijod qilgan allomalarning
ahamiyatini alohida ta’kidlab o’tmoq joiz. Ular o’z fikrlari isboti uchun hadislarni
keltirib, e’tiqodga, ezgulikka, to’g’rilikka, muruvvatga da’vat qilganlar. Ayni
paytda shunday olimlar borki, hadislardan faqat dalil-isbot sifatidagina
foydalangan emaslar, ayni paytda ularni sharhlaganlar, sharhlaganda ham ularga
fiqhiy-axloqiy nuqtayi nazardan yondashganlar.
Bundan tashqari kurs ishida mutafakkirlar tomonidan ideal davlatda fuqarolarga
fazilatlarni singdirish va taraqqiy ettirish uchun ikki xil usulni qo’llashlik aytib
o’tilganligi ta’kidlangan. Birinchisi — ishontirish usuli. U ham, o’z navbatida, ikki
xil yondashuvni taqozo etadi: keng ommani tarbiyalash uchun she’riy va xitobiy
nutqdan, ya’ni badiiy asarlar hamda notiqlik san’atidan, «sara» kishilarda
fazilatlarni rivojlantirish uchun esa isbotiy nutqdan, ya’ni ilmiy-falsafiy nutqdan
foydalanish lozim. Ikkinchisi — majburiy usul. U, asosan, tashqi dushmanlar bilan
kurashni o’z ichiga oladigan hodisa. Mutafakkir bu usulni jihod bilan
tenglashtiradi. Lekin Ibn Rushdning tushunchasidagi jihod — kofirlarga qarshi olib
boriladigan doimiy diniy urush emas. U Arastuning
«Nikomaxning axloq kitobi» asariga yozgan sharhida doimo tinchlik zarurligini,
urushga esa ba’zanba’zangina yo’l qo’yish kerakligini aytadi, jihodni faqat shariat
talablari nuqtayi nazaridan tushunish musulmonlar boshiga ko’p ofatlar
keltirganini ta’kidlaydi. Demak, Ibn Rushdning fikriga ko’ra, jihodni tariqat
talqinlari asosida tushunmoq lozim. Bu — qurdobalik mutafakkirning ham
tasavvufdan xabardor ekanligini ko’rsatadi.

Mazkur kurs ishida komil insonga Yaratgan tomonidan ko’rsatilgan hurmat-
e’tiborning, oliy
ehtiromning ham ilohiy, ham dunyoviy takomilga erishgani uchundir, chunki u
«hech kimdan xizmatini darig’ tutmaydi, tili, qo’li, moli bilan o’zgalar yordamiga
shoshiladi..., zero, qalb kamolotiga erishib, jannatiy odam nimaiki qilmasin, uning
dunyo va oxirati kengayadi» 16
. Demak, komil insonlar Allohning suyuk bandalari,
chunki ular Yaratganning asl maqsadini ro’yobga chiqarish uchun bunyod
bo’lganlar: bu yuksak axloq egalarining har ikki dunyo uchun buyuk xizmatlari
jannatni kengaytirish va do’zaxni toraytirishdan iborat. Shu bois ular koinotning
sarvari, barcha borliq ular uchun yaratilgan.
Xullas, tasavvuf axloqshunosligining o’ziga xos tabiatidan kelib chiqib, shunday
deyish
mumkin: o’rta asr mutafakkirlari ijodidagi g’oyalar insonning Yaratgan oldidagi
qo’rquvini muhabbatga aylantirish uchun xizmat qiladi. Qisqasi, tasavvuf
axloqshunosligi insondan Xudoning ko’r-ko’rona quli bo’lib emas, balki Uni
tanigan, bilgan mavjudot, Uning yerdagi xalifasi va oshig’i sifatida harakat qilishni
talab etadi.
16 ―Zubdat ul-haqoyiq . –B. 55. ‖

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati:
1. А bdulla Sher. Axloqshunoslik. –T.: ―O’zbekiston faylasuflari milliy jamiyati . ‖
2010.
2. G. Nosirxo’jaeva. Etika. Estetika. (o’quv qo’llanma) 2006.
3. ―Этика . Под.ред. А.А. Гусейнова и Е.Л. Дубко. – М.: 1999
‖
4. Борев Ю. «Эстетика» М., 1988.
5. Кобликов А.С. ―Юридическая этика . – М.: 2003.
‖
6. Кондрашов В.А., Чичина Е.А. Этика. Эстетика. Учебное пособие для
ВУЗов. Ростов на Дону, 1998.
7. Кривцун О.А. ―Эстетика . – М.: 1998.
‖
8. Кроче Б. ―Эстетика . – Тула.: 2000.
‖
9. Умаров Э. ―Эстетика . – Т.: 1995.
‖

O’rta asrlar mutafakkirlarining axloqiy ta’limotlari

Sotib olish