O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini o’rganishda qiyosiy tahlil usullaridan foydalanish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI  OLIY VA O’RTA MAXSUS  
TA’LIM   VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
TARIX VA IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
T ARIX KAFEDRASI  
“5120300  Tarix  (m amlakatlar va mintaqalar bo’yicha ) ”   ta’lim yo’nalishi
bo’yicha bakalavr darajasini olish uchun  
“ O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini o’rganishda
qiyosiy tahlil usullaridan foydalanish ”  mavzusida yozgan  
     
                                 Ilmiy rahbar  
    
 
“ Himoyaga   tavsiya etildi ”
Tarix    va ijtimoiy fanlar
      fakulteti dekani  _______ _  
“_____”____________ 201 7   yil
Qarshi 
M   U   N   D   A   R   I   J   A  KIRISH …………………………………………………………………………...3
I. Bob.   Numizmatika tarix fanini o’rganishda yordamchi manba.
1.1. Antik davr tanga pullari
1.2. O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasi.
1.3. O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini davrlashtirish.
II. Bob. G’arb va Osiyo davlatlari xalqlarining savdo va madaniy  
       aloqalari va uning tanga pul muomalasiga ta’siri (V - 
       VII asrlar)
2.1. Vizzantiya,   Xitoy tanga zarbi an’analarininig Turk xoqonligi 
      tangalariga ta’siri o’rganishda interaktiv usulidan foydalanish.
2.2. X- XII asrlarda Movarounnahr tangalari va uning Yevropa 
    davlatlari bilan o’zaro aloqalaridagi o’rni.   
  
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar.  
Kirish Mavzuning   dolzarbligi.   O’zbekiston   mustaqillikka   erishganligi   tufayli,
jamiyatimizning   hamma   sohalarida   jiddiy   o’zgarishlar   davri   boshlandi.   Shu
jumladan tarix fani oldida ham yangi-yangi muammolar ilmiy izlanishlarni taqozo
qilmoqda. Ayniqsa, bu vazifani bajarishda yoshlarning intilishlari, fidoiyligi talab
etilmoqda. O‘zbekiston   Respublikasining   birinchi   Prezidenti   I.A.   Karimov,   “Men
avvalambor   shu   yurtda   yashayotgan   har   qaysi   inson   o’zligini   anglashi,   qadimiy
tariximiz   va   boy   madaniyatimiz,   ulug’   ajdodlarimizning   merosini   chuqurroq
o’zlashtirishi,   bugungi   tez   o’zgarayotgan   hayot   voqealigiga   ongli   qarab,   mustaqil
fikrlashi   va   diyorimizdagi   barcha   o’zgarishlarga   daxldorlik   tuyg’usi   bilan   yashi
zarur” 1
 deb ta’kidlaganlarida, naqadar haq edilar. 
     Tarix fanining yordamchi sohalari ichida o’z o’rniga ega bo’lgan numizmatika,
mamlakatimiz   istiqlolga   erishgandan   keyin   uning   nufuzi   yanada   ortdi,   mustaqil
tarix   fani   sifatidagi   maqomga   ega   bo’ldi.   Chunki   tariximizni   o’rganishda
tangashunoslik   fanining   ahamiyati   beqiyosdir.   Tangalar   bizga   eramizdan   avvalgi
davrdan to hozirgi kungacha bo’lib o’tgan tarixiy voqealar siyosiy iqtisodiy, ayrim
hollarda   esa   millatlarning   e’tiqodiy   dunyoqarashlari   haqida   ma’lumot   beradi.
"Numizmatika"   so’zi   grekcha   "nomisma"- ya’ni   tanga   pul   yoki   chaqa   pul   degan
ma’noni   anglatadi.   Tangashu noslik   oltin,   kumush   va   misdan   ishlangan   metall
pullarni   o’rganish   haqidagi   fandir.   Ushbu   sohaga   bundan   tashqari   yana   qog’oz
pullarni   o’rganish   (bonistika)   va   orden,   medal     hamda   shu   xildagi   esdalik
tamg’alarni  ( znachoklar -florestika)  o’rganish ham kiradi.  Mavzuning maqsad va
vazifalari.   Tanga   pullarning   paydo   bo’lishining   ham   o’z   tarixi   bor.   Arxeologik
qazishlarning   guvohlik   berishicha,   tosh   asrda     ham   qabilalar   o’rtasida   turli   xil
ashyolar   ayriboshlangan.   Qabila   va   jamoalardagi   mehnat   taqsimoti   moddiy   va
ehtiyoj buyumlarini ayriboshlashnining rivojlanishida asosiy omil bo’lgan edi.Ana
shu   tovar   ayriboshlash     natijasida   ma’lum   miqdorda   mol   ortib   qolgan.   U   boshqa
molar   narxining   ekvivalentiga   aylangan.   Ana   shu   asnoda   birinchi   pullar   paydo
bo’la boshladi.  
1
 Karimov. I.A.Yuksak ma`naviyat - engilmas kuch. T. ”Ma`naviyat”, 2008. 17- bet.   Qadimiy xalqlarda pulning shakllanishi ham turlicha bo’lgan. Masalan, Osiyo
va   Afrika   xalqlari   pulning   eng   sodda   formasi   chig’a-noqlardan   uzoq   vaqt
mobaynida   foydalanib   kelishgan.   Yaponiya,   Xitoy   va   Hindiston   mamlakatlarida
ham   chig’anoqlar   pul   sifatida   ishlatilgan.   Ba’zan,   Hindistonda   dur   pul   sifatida
ishlatilgan. Melaneziyada “cho’chqa pullari” deb ataladigan pullar bo’lgan. Yoinki,
Osiyo   va   Afrikaning   mamlakatlarining   ayrimlarida   kauri   nomli   chig’anoq,
munchoq,   it   tishlari   va   cho’chqa   dumlari   boylami,   Afrikaning   ba’zi   qabilalarida
xurmo   mevasi   pul   vazifasini   o’tagan.   Ayni   paytda   jahonning   ko’p   xalqlari
tovarlarni ishlab chiqarish qurollari yoki qoramollar, qo’ylar bilan belgilashgan.
        Ayriboshlash   -   har   doim   va   turli   sharoitda   qiymati   birdek   o’zgarmaydigan,
qo’llash   oson   bo’lgan   baho   o’lchovini   taqazo   qilardi.   Mana   shunday   savdo
shartlariga   yangidan   paydo   bo’lgan   metall   pul   javob   bera   boshladi,   bu   o’z
navbatida savdo muomalasida mavjud bo’lgan pulning barcha mavjud formalarini
siqib   chiqardi.   Metal   pular   qismlarga   bo’linishi,   qimmat   yombini   arzon   qilish
mumkinligi jihatidan ham ahamiyatli edi. Tilla va kumushdan tayyorlangan pullar
esa qulay va qimmatli pul hisoblanardi.
          Kishilar asta-sekin ma’lum og’irlikdagi yombilar tayyorlay boshladilar. Lekin
metal pullarda hali aldanish imkoniyati yashirinib yotardi. Chunki kishilar mis va
qo’rg’oshin   singari   arzon   metallarni   oltin   va   kumush   parchalariga   aralashtirar
edilar. Hukumat bu firibgarliklarga chek qo’yish maqsadida o’zi zarb qilgan metal
pullarga muhr bosib chiqara boshladi.
Mavzuning   o’rganilish   darajasi .   Pulning   paydo   bo’lishi   qadimgi   zamonlarda
taraqqiy   etgan   madaniyatlar   ijtimoiy   –   iqtisodiy   rivojlanishlarining   qonuniy
oqibatidan   kelib   chiqqan   tabiiy   hodisadir.   Tovar   ayirboshlashning   uzoq   hamda
murakkab   jarayoni   va   chakana   savdoning   rivojlanishi   tovar-pul   hamda
qimmatbaho   buyum   (yombi)   ishlatish   bosqichidan   o’tib,   oxir   –   oqibatda   ma’dan
tanga paydo bo’lishiga olib keldi. Birinchi tangalarning o’ng yoki tersida ularning
o’lchovi   to’g’ri,   og’irligi   to’la   ekanligini   tasdiqlovchi   rasm   –   muhri   bilan
qimmatbaho buyumdan (yombi) farqlanadi. Tadqiqotning   ilmiy   yangiligi.     Biz   malakaviy   ishimizda   O’rta   asrlar   Yevropa
davlatlari   numizmatikasini   qiyosiy   tahlil   usullaridan   foydalanib   o’rganishni   bosh
vazifa   qilib   oldik.   Binobarin,   O’rta   asrlar   Yevropa   davlatlarining   Osiyo
mamlakatlari tangalariga ta’siri nihoyatda katta. Bugunda uning farqli tomonlarini
o’rganish,   qiyosiy   tahlil   etish   bitiruv   malakaviy   ishimizni   maqsad,   mazmunini
tashkil   etadi.   Ayni   paytda   qiyosiy   tahlil   nafaqat   Yevropa   davlatlari   balki,
Vatanimiz   taraqqiyot   bosqichlari   davrlari   tarixini   va   xalqimizning   jahon
sivilizatsiya qo’shgan hissasini anglab etishga yordam beradi.   
Tadqiqotning   metodi   va   ilmiy   -   nazariy   asoslari.         Bitiruv   malakaviy   ishini
yozishda   dialektik   metodga   tayandik.   Ayniqsa,   O’zbekiston   Respublikasining
birinchi   Prezidenti   I.A.Karimovning   hamda   Prezidentimiz   Sh.Mirziyoyevlarning
tariximizni bugungi kun nuqtai nazardan o’rganish, yaratish orqali tarixiy xotirani
tiklash,milliy     madaniyatni   rivojlantirish,   anan’aviy   qadriyatlar   tizimini   tadqiq   va
targ’ib   etish   borasidagi   konseptual   nazariy   mulohazalari   Bitiruv   malakaviy
ishining metodologik asosini tashkil etadi. 
Tadqiqotning   ilmiy   -   nazariy   va   amaliy   ahamiyati    ..     “Numizmatika”   faini
o’rganishda   interaktiv   usullardan   foydalanish   ya’ni   qiyosiy   tahlil   usulidan
foydalanish,   tarixiy   haqiqatni   oydinlashtirishga,   tarixiy   voqealarning   sabab   va
maqsadlari   turlicha   baholangan   yoki   ziddiyatli   qarashlarning   mohiyatini   ochib
berishga   xizmat   qiladi.   Mazkur   ilmiy   ishning   nazariy   xulosalari   va   natijalaridan
oliy   o’quv   yurtlarida   Jahon   va   O’zbekiston   tarixi   fani   bo’yicha   maxsus   kurslar
o’tishda,   darslik,   o’quv   qo’llanmalari   va   dasturlar   tuzishda   foydalanish,   ochiq
darslar tashkil etish mumkinligi ,  BMI amaliy ahamiyatini belgilaydi.
Tadqiqotning   manbalari .   BMI   yozishda   o’rganilgan   asarlar   va   matbuot
materiallari   natijalari   asos   qilib   olindi.   Shuningdek,   mustaqillik   davrida   mazkur
mavzuda uyushtirilgan davra suhbatlari materiallari, chop etilgan ilmiy maqolalar,
davriy matbuot materiallardan  ham keng foydalanildi.
Tadqiqotning   tuzilishi.         Bitiruv   ishi   kirish,   asosiy   qism,   ikki   bob,   xulosa   va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I. Bob . Numizmatika tarix fanini o’rg anishda yordamchi manba.
       1. Antik davr tanga pullari.
     Qadimshunos  olimlar  er  kurrasidagi  dastlabki  savdo  muomalasi  ibtidoiy jamoa
tuzumining  tosh   asridan   boshlanganligini   isbotlaydilar.  Ularning  ta’kidlashlaricha
inson   o’z   mehnatining   maxsulotlarini   ayirboshlash   natijasida   savdo-sotiqning   ilk
va   sodda   to’rini   vujudga   keltirdi.   Tanqis   ashyolarni   pul   o’rnida   ayirbosh   qila
boshladi.   Bunday   tovar   pul   muomalalari   mintaqalarda   turli   ko’rinishda   amalga
oshirilgan.   Masalan,   Osiyo   va   Afrikada   kauri   nomli   chig’anoqlar   pul   vazifasini
o’tganligi ma’lum.
       Insoniyat  tarixiy taraqqiyoti ulkan, poyonsiz yo’llarni bosib o’tdi, taraqqiyotni
evolyutsion     yo’li,   insoniyatni   sivilizatsiya   sari   etakladi.   Antik   taraqqiyotni
boshlanishi   san’at   va   madaniyatning   hamma   sohalariga   ta’sir   ko’rsatib,   o’zining
rivojlanish yo’lida yuqoriga etgan bo’lsa, bu davrda tarix fanining alohida bo’limi
hisoblangan   numizmatika   sohasida   ham   diqqatga   loyiq   ishlar   qilingan.   Metalldan
ishlangan   pul   tanga   chaqalarning   paydo   bo’lishi   insoniyat   tarixidagi   muhim
voqealardan   biridir.   Ma’lumki,   jamiyat   ijtimoiy   -   iqtisodiy   rivojlanishning   g’oyat
yuksak   darajasiga   erishgandagina   tanga   chaqalar   kashf   etilishi   mumkin.   Odamlar
endi   pul   tariqasida   chorva   mollarini   ishlatmay   qo’ysalarda,   buyumlar   narxini
ilgarigi   odatga   kirib   qolgan   chorva   mol   narxiga   chaqqanlar.   Metall   pullar   qirqib
tortila   boshlaganidan   keyin,   ularni   og’irligini   ko’rsatib   beruvchi   belgi   sola
boshlaganlar.   Belgi   solingan   pulni   paydo   bo’lishi   haqida   shunday   afsonalar
saqlangan.  Rimliklarni  ko’pdan -  ko’p xudolari  orasida,  ixtirolarni  boshqaradigan
xudolar   ham   bor   ekan.   Uning   ikkita   yuzi   bo’lib,   oti   Yanus   ekan.   Dastlab   tanga
pulni   o’sha   Yanus   ixtiro   qilgan   emish.   Shuning   uchun   eski   rim   va   italyan
pullarining bir  tomonida ikki yuzli  Yanus surati, ikkinchi tomonida Yanus tushib
kelgan kema surati zarb qilingan 1
.
       Tanga pullarning dastlab qaerda paydo bo’lganligini  aniq aytish qiyin. Ammo
tanga   pulning   nomi   " Moneta "   ellinlarda   tug’ilgan.   Qadimgi   Rimliklar   xudolarni
1
  Кобрин    Р   Б .    Вспомогательные   исторические дисциплины. М . 1984.  стр- 93.
     hammasi   er   va   osmon   podshosi   Yupiter   va   uning   xotini   Yunon   Monetaga
bo’ysunadi   deb   bilganlar. "Moneta"-murabbiya   degani   bo’ladi.   Rimliklar
ma’buda   Monetani   benihoya   hurmat   qilganlar   va   unga   atab   Rimning   eng   baland
joyiga   ibodatxona   solganlar.   Ular   urushlarda   g’olib   bo’lganlaridan   keyin   o’z
ma’budalariga   atab   katta   qurbonliklar   qilishgan,   hatto   pullarini   Yunon   Moneta
ibodatxonasida   zarb   qilishga   qaror   qilganlar.   Ana   shundan   buyon   tanga   pullar
moneta deb ataladigan bo’ldi.Tanga klafikatsiyasi quyidagicha:   avers   – tanganing
yuz tomoni,   reves   – tanganing orqa tomoni,   emitent   – tanga zarb qiladigan shaxs
(hukmdor),  legenda  (afsona) – tangadagi yozuv,  nominal  – tanganing qadri, kuchi,
proba  – oltinga nisbatan massasi,  abres  – aylana cheti.
        Dastlab,   dunyoda   tanga   pullar   faqat   sof   oltin   va   kumushdan   zarb   qilingan.
Ammo bu metallar sof holida juda mo’rt bo’lganligidan, undan zarb qilingan pullar
tez   eyilib   siyqalanib   ketgan.   Shuidan   keyin   pullarni   qotishmadan   zarb   qiladigan
bo’lganlar,   Oltin   yoki   kumushga   boshqa   metallar.   mas ,:   mis   yoki   qalay
qorishtirganlar .Har   bir   mamlakatning   hukmdori   boshqalarnikidan   farq   qiladigan
tanga pullar zarb qilib chiqarishga uringanlar.
    Numizmatika fanining asosiy tushunchalaridan biri bo’lgan tanga pul xillari ana
shu tariqa paydo bo’lgan. Tanga pullarni odatda betini o’rab turgan doirasi bo’ladi,
bu   doirada   yozuv   yoki   surat   bo’ladi.   Numizmatlar   yozuvni   tanga   pulning
Legendasi   (tangada uchraydigan barcha yozuvlar, qisqartirilgan so’zlar, alohida
harflarning atamasi)  deb ataydi. Suratlarga kelsak odatda podsholar, xudolar surati
zarb qilinadi va bu suratlar davlatning yoki podshohning muhrini aks ettiradi.
      Qadimgi   Gretsiyada   tanga   pullarga   ko’proq   xudolar,   ma’budalar   va   muqaddas
hayvonlarning suratlarini zarb qilganlar.Masalan,  Afi na shahrining tanga pullarida
ma’buda Afina surati, Olimpia tangalarida Zevs surati zarb qilingan .
Miloddan   avvalgi   45-yillar   Rimda   Tit   Kariziy  magistrligi   davrida   ma’buda
Yunona   ibodatxonasi   qoshidagi   taksolda   o’ngini   bejirim   ayol   boshining   surati
bezab turgan, ostida  «Moneta»  (Grek tilida  «bashoratchi»)  deb yozilgan dinor pul
zarb   etildi.   Aslida   bu   nom   ma’buda   sifatlaridan   biridir,   keyinchalik   Yunona
Moneta ilohiga tanga zarb etish, doimiyga aylanadi. Ma’budaning dastlabki  sifati esa o’shandan buyon metall pullar nomiga nisbat berilib, ularni moneta deb atalgan
va hozirgacha shunday atalib kelinmoqda 1
.
Rim   dinori   zarb   etilishiga   qadar   tangalar   bir   necha   asrli   tarixiy   yo’l   bosib
o’tishga   ulgurgan   edi.   Juda   qadim   zamonlardan   beri   tangani   afsonaviy
qahramonlar   va   ma’budlar   yaratadi,   degan   aqida   yashab   kelar   edi.   Qadimgi   grek
manbalarida   tanganing   kelib   chiqishi   haqida   uchta   faraz   borligi   qayd   etiladi.
Birinchi farazga binoan, tangalar ilk bor Kichik Osiyo davlati  Lidiyada  zarb qilina
boshlangan, ikkinchi faraz bo’yicha, kumush tangani Argoss podshohi Fidon kashf
etgan,   uchinchi   farazda,   tanganing   yaratilishi   Eolidadagi   Kima   shahrining
afsonaviy shohi Midasning xotini malika Germodek nomi bilan bog’liqligi aytiladi.
Hozirgi ilmiy ma’lumotlarga ko’ra, zarb etilgan tanga miloddan avval VIII –
VII   asrlarda   Kichik   Osiyoning   Ioniy   sohilidagi   grek   shaharlarida   (bu   shaharlar
o’sha   davrda   Lidiya   hukmdorlarining   tasarrufida   edi)   va   Egina   orolida   paydo
bo’lgan.   Umuman   birinchi   tanga   qaerda   zarb   qilinganligi   to’g’risida   antik
olimlarning   ham   fikrlari   turlicha.   Chunonchi   Gerodot   va   Ksenofontlarning
ma’lumotiga   ko’ra,   birinchi   oltin   hamda   kumush   tangalar   eramizdan   oldingi   VII
asrda   Kichik   Osiyoning   Lidiya   davlatida   zarb   qilingan.   Keyinchalik   Qora   dengiz
bo’yidagi   ko’pgina   grek   mamlakatlari   va   davlatlaridagi   yirik   shaharlarda   tanga
pullar zarb qilingan.
Dastlabki   vaqtda   tangalarda,   rasm   –   muhrlarda   xilma   –   xil   geometrik
shakllar, hayvonlar, qushlar, baliqlar, sher, tashbaqa, dengiz mushugi, boyo’g’li va
shu   kabilar   tasvirlanadi.   Faqat   oradan   ancha   vaqt   o’tgandan   keyin   tangalarda
yozuvlar,   miloddan   avval   IV   asro’rtalarida   hamda   Aleksandr   Makedonskiy
davridan boshlab podshohlar va ma’budalarning tasviri paydo bo’ldi.
Lidiyada   birinchi   tangalar   elektrdan   –   ya’ni   oltin   va   kumushning   tabiiy
qorishmasi –  «oq oltin» dan, keyinchalik sof kumushdan zarb etiladi.
Mashhur podshoh Krez (miloddan avvalgi 561-546 yil) – uning ismi behisob
boyliklar ramziga aylangan – davridan keyin   bimetallizmga   ( tilla va kumushning
1
 Ртвеладзе Э.В. Древние монеты  Средней Азии-Т.: Изд. литературы и искусства им. 
  Гафура Гуляма, 1984. стр -7. birga ishlatilishi ) asoslangan tanga sistemasi tatbiq etilib, bu sistema Eronda keng
tarqalgan edi.
          Qadimgi   tanga   sistemalarida,   masalan,   Milet,   Fokey,   Egin,   Yevbey
sistemalarida   har   bir   vazn   standarti   uchun   maxsus   zarb   etilgan   turli   nominallar
ishlatilardi.   Ammo Yunonistondagi Egina shahrida, Xitoy va Hindistonda maxsus
tan galar zarb etish ham ixtiro qilindi. Ularning ko’rinishi juda sodda bo’lib, dastlab
ayrim  chizgilar  bilan bezatilgan,  so’ngra turli  jonzotlarni   ( toshbaqa, ukki, dengiz
mushugi, baliq va xokazolarni)   tasvirlashga o’tilgan. Bunda aks ettirilgan jonzot,
uning   shahar   tug’rosi   yoki   nomi   bilan   hamohangligidan   kelib   chiqib   ish   tutilgan.
Keyinchalik   ilohlar   va   bazilevelar   tasviri   ifodalangan   tan galarni   " moneta "   deb
nomlay boshlaganlar 1
. 
  Makedoniyaning   gullab   –   yashnashi,   qo’li   ustun   kelishi   hamda   Aleksandr
Makedonskiyning   davlati   bunyod   etilishi   davrida   tangalar   nominali   yagona
normaga   keltirila   boshlandi.   Bu   vaqtda   tanga   zarb   etishga   asos   qilib   17,44   gr
tetradraxm   hamda   4,36   draxmli   attika   sistemasi   ishlatila   boshlandi.   O’sha
davrdan   boshlab   bir   necha   asrlar   mobaynida   attika   sistemasi   Ellada   davlatlarida
hamda O’rta Osiyoning janubiy hududlarida asosiy sistema bo’lib keldi.
        Qadimgi   davrlarda   turli   xil   tanga   va   pul   birliklarining   nomlarini   uchratish
mumkin   bo’lgan.   Chunonchi,   qadimda   Tetradrahma,   drah ma,   gemidrahma,
obol,   dinor,   dirham,   lira   va   xokazo   nomli   tangalar   mavjud   bo’lgan.   Bu
nomlarning   kelib   chiqishi   ham   bir-biri   bilan   uzviy   bog’liqdir.   Mas,:   Yunon
draxmalaridan sharqiy dirham, rim dinariylaridan dinor va boshqa shu kabi pul
nomlari hosil bo’lganligi hammaga ma’lum.
        Qadimgi   tangalar   ikki   xil:   1)   quyma.   2)   zarblangan   uslubda   tayyorlangan,
quyma   tangalar   maxsus   shakl   va   tasvir   o’yilgan   qolip   idishlarga   ma’dan   quyib
tayyorlangan. Ikkinchisi esa temir yoki bronzadan ishlangan    muhr - shtempelda
( tanganing   o’ngi   va   tersi   naqsh   etilgan   maxsus   asbobda )   tangalar   ifodasi
tayyorlanib,   kerakli   metall   quymasi   ustiga   zarblangan.   Birinchi   uslubda   tanga
1
 Ртвеладзе Э.В. Древние монеты  Средней Азии-Т.: Изд. литературы и искусства им. 
   Гафура Гуляма, 1984. стр - 8. sathidagi   tasvir   noaniq   bo’lganligidan   tezda   o’chib   ketishi   sababli   miloddan
avvalgi VII-asrga kelib, zarblangan tangalar keng miqyosda qo’llaniladigan bo’ldi
va   shundan   buyon   tangalar   faqat   zarblangan   holda   muomalaga   chiqarib
kelinmoqda.
O’rta   Osiyo   ilk   pul   paydo   bo’lgan   joylar   sirasiga   kirmaydi:   buning   asosiy
sababi   –   ijtimoiy   –   iqtisodiy   rivojlanishning   sustligidir.   Bu   yerda   tanga   paydo
bo’lgunga qadar talay asrlar mobiynida ayirboshlik, savdoning turli – tuman, hatto
qimmatbaho   buyum   shakllari   hukmron   edi.   Ammo   O’rta   Osiyo   xalqlari   o’z
territoriyasida miloddan avvalgi birinchi ming yillikning so’nggi uch yuz yilligida
paydo   bo’lgan   ma’dan   pul   haqida   tasavvurga   ega   bo’lmagan   deyish   mutlaqo
noto’g’ri. 
Miloddan   avvalgi   VI   –   IV   asrlarda   O’rta   Osiyo   qadimgi   fors   ahamoniylar
davlati   tarkibida   bo’lgan.   Bu   davlatda   esa   miloddan   avvalgi   VI   asrning   ikkinchi
yarmidan   boshlab   to   IV   asrning   30   –   yillarigacha   oltin   (darik)   hamda   kumush
(sikl)  tangalar zarb etilardi. Ma’lumki, ahamoniylar qo’shinlarining asosiy qismini
o’rta   Osiyoliklar   tashkil   qilishgan:   so’g’d,   baqtriya,   xorazm   va   sak   askarlari   fors
podsholarining Gretsiyaga qilgan yurishlarida faol ishtirok etganlar.  O’rta osiyolik
jangchilar   ahamoniylar   saltanatining   turli   shaharlarida   garnizon   xizmatini   ham
o’tashardi. Hech shak – shubha yo’qki, o’sha davrdayoq, O’rta Osiyo xalqlarining
ko’pchilik qismi ma’dan pulni yaxshi bilgan, ammo bu yerdagi ijtimoiy – siyosiy
taraqqiyotning ma’lum shart – sharoitlari tufayli bu pullar savdo – sotiq vositasiga
aylanmay qolgan. Hozirgacha O’rta Osiyo territoriyasida miloddan avvalgi VI – IV
asrlarga   oid   dalil   qilib   ko’rsatishga   arzigulik   tanganing   biron   –   bir   namunasi
haqida   xabar   yo’q.   O’tgan   asrda   Karki   (Turkmaniston)   shahrining   atrofida
ahamoniylar   davlatining   oltin   darigi   topilgani   haqidagi   mujmal   xabar   bundan
mustasno. Qadimdan bu tangalarni   «tirandoz»   deb atashardi, sunki  tanganing bir
tomonidan  tiz  cho’kkan   quyi   kamon  otayotgan  podsho  yoki  askarning   tasviri   aks
ettirilgan 1
. 
1
 Введение  в  специальные  исторические  дициплины.  МГУ.  1990. стр - 89. Miloddan   avvalgi   IV   asrning   uchinchi   choragida   qudratli   ahamoniylar
saltanati Aleksandr Makedonskiy qo’shinlari zarbasidan quladi. Miloddan avvalgi
330 – 327 yillarda qadimgi zamonning eng zabardast lashkarboshisi O’rta Osiyoni
zabt   etish   bilan   band   bo’ldi.   Tub   yerlik   aholi   uning   o’sha   paytdagi   ilg’or
qo’shinlariga   qarshi   qahramonona   kurash   olib   bordi.   Makedonskiy   qo’shinlari
shahar   va   qishloqlarni   g’orat   qildi.   Shunga   qarmay,   O’rta   Osiyoning   janubiy
rayonlari   Aleksandr   Makedonskiy   davlati,   keyin   esa   uning   sarkardasi   Selevk
o’rnatgan   saltanat   tarkibiga   qo’shilishining   ijobiy   tomonlari   ham   yo’q   emas   edi.
Bir   qancha   vaqt   o’tgandan   keyin   O’rta   Osiyo   Ellada   davlati   asoratiga   tushib
qoladi:   ilg’or   grek   madaniyati   sharqning   eng   olis   nuqtalarigacha   kirib   boradi,
Ellada   ta’siridagi   mamlakatlar   o’rtasida   mol   ayirboshlash   va   madaniy   aloqalar
kuchayadi.
Aleksandr   Makedonskiy   jangchilari   o’zlari   bilan   birga   muomaladagi
tangalarini   olib   kelishlari   shubhasizdir,   ammo   ular   yerlik   aholi   orasida   urf
bo’lganmikan? Fanda bu farazlarni  tasdiqlovchi  biron – bir ma’lumot yo’q. O’rta
Osiyo   territoriyasida   Aleksandr   davlatiga   mansub   tangalar   ham   topilmagan.
Tasodif   tufayli   topilgan   Aleksandr   Makedonskiyning   tetradraxmasi   Oybek
nomidagi   O’zbekiston   xalqlari   tarixi   muzeyi   fondidan   olingan   bo’lib,   Ellada
tangashunosligida   eng   nodir   nusxalaridan   hisoblanadi.   Uning   o’ng   tomonidan
qiyofasi  Aleksandrga o’xshab ketadigan, arslon terisi  yopingan Gerakl, tanganing
ters tomonidan qo’lida qush tutgan Zevsning taxtda o’tirgan qiyofasi tasvirlangan.
Aleksandr Makedonskiyning o’limidan so’ng uning saltanatida sarkardalar –
diadoxlar   taxt   uchun   shafqatsiz   kurash   boshlab   yubordilar.   Makedoniya
davlatining xarobalarida bir necha yirik – yirik ellin davlatlari barpo etiladi.
O’rta   Osiyoning   janubiy   rayonlari   meloddan   avvalgi   312   yili   Selevk   I
Nikator  tashkil etgan Selevkiylar imperiyasining bir qismiga aylanadi. Baqtriyada
(Shimoliy Afg’onistondagi  hozirgi  Balx)  zarb etilgan birinchi  tangalarning paydo
bo’lishi selevkiylar davlatining sharqiy viloyatlaridagi satrapi (voliysi) keyinchalik
uning podshohi bo’lmish Selevkning o’g’li (Selevk va mashhur Spitamenning qizi
Apama nikohidan tug’ilgan farzand)  Antiox I  nomi bilan bog’liq.      Greklar   ulkan   jahon   imperiyasiga   asos   solishi   natijasida   O’rta   Osiyo   ham
uning tarkibiga kiritildi. Natijada umumiy oldi-sotdi savdosida pul joriy etildi. e r.
av.   293-280   yillar   mobaynida   Baqtriya   davlatining   sharqiy   viloyatlari   noibi
Salavkaning o’g’li Antiox birinchi marta pul chiqarishga asos soldi . 1
            Boshida   Selevk   I   va   Antiox   I   larning   mushtarak   emissiyasida   kumush
tangalari,   keyinchalik   esa   yagona   hukmdor   sifatida   Antiox   I   tangalari   zarb   etila
boshlandi.   Ularning   orasida   g’oyat   qimmatbaho   tangalar:   stater,   tetradraxma   va
draxmalar bor edi. Risolada keltirilgan Antiox I drazmasining o’ng tomonida shoh,
uning   terisida   muguzli   ot   tasviri   tushirilgan.   Bir   qancha   vaqt   o’tganidan   keyin,
ya’ni   miloddan   avvalgi   so’nggi   ikki   yuz   yillik   ichida   zarb   etilgan   Antiox   I   ning
tangalariga taqlidan talay va xilma – xil so’g’d tangalari  paydo bo’ldi.   Jumladan,
tilla,   oltindan   qilingan   pullar   stater,   kumush-pullar-tetradraxma,   draxma,   yarim
draxma   deb   atalgan .   Hatto   pullarni   og’irligi   grek   o’lchov   birligi   bo’yicha,   ya’ni
tetradraxmalar   16   gramm.   draxmalar   4gr .   ni   tashkil   etgan.   Kundalik   savdoda
foydalanish uchun   mo’ljallangan   mis   tangalar   ham   chiqarilgan. Grek-Baqtriya
podsholigi   pullari   ko’pchilik   hollarda   Salavka   an’analarini   davom   ettirgan.
Tanganing     yuza  tomonida    podshoni  rasmi,  orqa  tomonida  esa   grek   xudolaridan
(Appolon, Artemida, Afina, Gerakl, Zevs,  Poseydon va  boshqalar)  birining rasmi
ifodalangan . Ammo mahalliy ta’sir ham pul zarb qilish ishlarida sezilarli bo’lgan.
Jumladan   grek   xudolarining   ba’zi   bir   xususiyatlari   Sharq   xudolarining   ba’zi
jihatlariga o’xshash holda aks ettirilgan.
Garchi   selevkiylar   davrida   tangalar   O’rta   Osiyoning   janubiy   rayonlarida
iqtisodiy   hayotga   joriy   etilmagan   bo’lsa   –   da,   har   holda   yerlik   xalq   ular   bilan
yaqindan tanishib oldi.
          Dastlabki   davrlarda   tangalar   O’rta   Osiyoning   faqat   grek   aholisi   orasidagina
yuritilgan   bo’lsa   kerak,   chunki   bu   paytda   tub   aholi   hali   pul-tovar   muomalasi
yuritishga   ulgurmagan   edi,   deb   hisoblaydi   taniqli   sovet   tangashunos   olimi   ye.   V.
Zeymal. Bu jarayon miloddan avvalgi III asr, ya’ni ikki mustaqil: Parfiya va Grek-
1
  Ernazarova.T,  Kochnev .B. Tangalar   o’tmish   darakchilari.  T . “ Fan ”. 1977.  7-  bet .
   Baqtriya   podshohligi   paydo   bo’lgan   davrda   boshlangan   deb   taxmin   qilish,   har
holda haqiqatga yaqin. 
        Mil.av.   III   asr   o’rtalarida   Salavkiylar   hokimligini   sharqiy   hududlarida   Grek-
Baqtriya podsholigi yuzaga keldi. Grek-Baqtriya tangalari yuqori badiiy did bilan
ishlangan   bo’lib,   har   bir   tangada   doira   ichiga   podshohning   tasviri   uning   ichki
mohiyatini   ochib   beradigan   tarzda     zargarona     san’at       bilan       bajarilgan.   Grek-
Baqtriya tangalari mamlakatimiani janubiy sarhadlari Surxondaryo viloyatida ko’p
uchraydi.   Buxoro   vohasida   Grek-Baqtriyani   yirik   kumush   tangalarining   60
nusxadan   iborat   butun   boshli   xazinasi   topilgan .   By   hukmdorlar   ko’proq   asosan
kumushdan, istisno hollarda hatto mis, nikel’  qotishmasidan  zarb  eganlar. Grek-
Baqgriya tangalarining mashhurligi shunga olib keldiki. O’rta Osiyoning ko’pgina
hududlarida   janubiy   Amularyo   bo’ylarida.   Buxoro   va   Xorazm   vohalarida   o’sha
tangalarga o’xshatib tangalar chiqarildi.
    Grek-Baqtriya tangalari   medal   ( medal tanga - bironta ulug’ zot, sharafli sana,
qimmatchilik   yoki   qahat,   ochlik   yillari   munosabati   bilan   zarb   etilgan   tanga.
Medal’er   –   medal’   yoki   tanga   quyish   yoki   zarb   etish )   yasash   san’atining   go’zal
namunalari   hisoblanadi.   Kichkina   yumaloq   doiraga   tushirilgan   podsholarning
rasmi   bizning   davrimizgacha   etib   kelgan   o’sha   hukmdorlarning   yakkayu-yagona
asl   rasmi   hisoblanadi.   Bu   rasmlar   tarixiy   shaxslarning   qo’lyozma   manbalarida
ifoda etilmagan kiyofalari va xis-hayajonlarini aks ettiradi.
       O’rta Osiyoda zarb etilgan Salavka tangalari juda oz miqdorda topilgan bo’lsa,
Grek-Baqtriya   tangalari   esa   aksincha   ana   shu   umumiy   miqdorning   ko’p   qismini
tashkil   etadi.   Grek-Baqtriya   kumush   tangalari   xazinasi   (100   donaga   yaqin)
Qashqadaryo vodiysining Kitob shahri atrofidan topilan.
              Mil.av.   III   asrda   O’rta   Osiyoda   pul   muomalasi   boshlandi.   Shu   asrning
oxirlaridan O’rta Osiyoning o’z tangalari  paydo bo’ldi. Tangalarning old qismida
chambarga   olingan   podshoh   byusti,   orqa   tomoni da   ot   boshi   va   hukmdor   nomi
bitilgan   tangalar   asosan   Samarqandda   zarb   qilingan.   Mil.av.   III   asr   O’rtalarida
Salavkiylar     hukmronligining   sharqiy   hududlarida   Grek-Baqtriya     podsholigi
yuzaga   keladi.   Grek-Baqtriya   tangalari   yuqori   doira   ichida   podshohning   tasviri uning   ichki   mohiyatini   ochib   beradigan   tarzda   zargarona   san’at   bilan   bajarillgan.
Bu davlat  tangalari  Surxondaryo viloyatida ko’p uchraydi. Buxoro vohasida yirik
kumush tangalari 50 nusxadan iborat xazina topilgan.
    Grek-Baqtriya hukmdorlari asosan kumushdan ba’zan oltindan va misdan ayrim
hollarda   mis   nikel’   qotishmasidan   zarb   qilingan.   Bu   tangalarning   mashhurligi
shunga   olib   keldiki,   O’rta   Osiyoning   ko’pgina   janubiy   Amularyo   bo’yi
viloyatlaridagi hududlarda, Buxoro va Xorazm vohalarida shu tangalarga o’xshatib
tangalar   chiqarildi.Yana   bir   mana   shunday   qadimgi   davlatlardan   hisoblangan
Parfiya   haqida   gapiradigan   bo’lsak,   mintaqamizning   Atrek   va   Gurgon   daryolari
yuqori   xavzasida   joylashgan( Janubiy   Turkmaniston   ,Shimoliy-sharqiy   Eronning
bir qismi ) tarixiy makonlardan biri qadimda shunday nom bilan yuritilgan.
       Mil.av. VI asrning ikkinchi yarmida   Parfiya   ahmoniylar qo’l ostiga tushadi va
saltanatning   16   okrug   tarkibiga   kiritilgan.   Parfiya   tangalarida   tasvir   etilgan
shohlarning   siymolarini   har   bir   shoh   surati   uchun   individual   bo’lgan   tiara
(qadimgi   Sharq   podsholari   hamda   Rim   papalarining   bosh   kiyimi)   shakli   orqali
farqlasa bo’ladi. Parfiya shohlarini boshqalardan farqlaydigan belgi bu «ossuariy»
tipi deb nom olgan qalin, uzun, to’lqinsimon turuvchi soqolidir. Mil. av. IV asrning
30-yillari   so’ngida   yunon   Aleksandrga   tobe   qilinadi.   Shu   asrning   so’nggi   o’n
yilliklarida Salavkiylar  ta’siriga  tushib doladi. Bu holat  mil. av.III  asr  O’rtalariga
qadar davom etadi. Taxminan shu davrda parfiyaliklar salavkiylar  ta’siridan ozod
bo’ladi.   Bu   haqda   yunon   va   arman   manbalarini   guvohlik   berishicha,   asli   kelib
chiqishi   saklarning   day   qabilasidan   bo’lmish   Tajan   daryosi   buylarida   yashovchi
Parna   urug’i   sardori   Arshak   salavkiylarning   Parfiyadagi   noibini   ag’darib
hokimiyatni   o’z  qo’liga  oladi   va  arshakiylar  sulolasiga  asos  soladi.   Salavkiylarga
zarba   bergandan   keyin,   Rim   bilan   to’qnash   keladi.   mil.   av.55-38   yillarda   harbiy
yurishlar   uyushtiradi.   Mil.   av.   53   yili   Jazira   tomonidan   shimolidagi   Karr   shahri
yaqinida   ikki   tomon   o’rtasida   to’qnashuv   sodir   bo’ladi.   Xorazmliklarning   harbiy
taktikasini  qo’llagan  arshakiylar   rimliklarga  zarba  bergan.  Shundan  keyin  Suriya, Kichik Osiyo hamda Falastinni ham bo’ysundirgan va poytaxtni Ktesifon shahriga
ko’chiradi. Shuning uchun Marg’iyona uning tarkibidan chiqadi. 1
 
          Arshakiylar   davri   ijtimoiy   siyosiy   hayotiga   e’tibor   bersak,   oliy   hukmdor   ar -
shakiylar   xonadonidan   bo’lishi   shart   hisoblangan.   Davlat   boshqaruvida   ikkita
kengash:   zodagonlar   va   kohinlardan   iborat   bo’lgan.   Yangi   hukmdor   shu   kengash
ishtirokida saylangan marhum vasiyati inobatga olingan. Vafot etgan hukmdorning
o’g’li, ukasi    taxtga taxtga chiqmasdan sulolani biron bir namoyandasi  egallagan.
Kengash hatto oliy hukmdorni chetlatishga ham qodir hisoblangan. Shu bilan birga
mulklari, mavqei bir   xil bo’lmaganini   ta’kidlash joiz. Seyiston, Tirkaniya yarim
mustaqil   mulk   sifatida   o’z   pullarini   zarb   etganlar.   Har   bir   satrapiyada   turli
xo’jaliklar mavjud bo’lib, dav lat xazinasiga soliq to’lab turgan. Ishlanadigan erlar
bir   necha   darajaga   bo’linib,   ulardan     olinadigan     soliqlar   ham   turlicha   bo’lgan,
asosan maxsulot sifatida qisman pul bilan qabul qilingan.
     O’zbekiston territoriyasida XIX asr oxiri XX asr boshlarida kollektsionerlardan
sotib  olingan Ahmoniylarning qator  dirik - (oltin tangalari ) va  sikllarini -(kumush
tangalari)   sotib   olinishi   Ahmoniylar   davriga   mansub   tilla   va   kumush   pullarni
So’g’d va Baqtriyaga kirib kelganligidan dalolat beradi.
      Gerodotni   yozib     qoldirgan   ma’lumotlarga   ko’ra   So’g’d,   Xorazm,   Baqtriya
Ahmoniylarga   talant - ya’ni pul  birligida o’lpon to’la-ganlar.Metalldan ishlangan
pul   tanga   chaqalarning   paydo   bo’lishi   insoniyat   tarixidagi   muhim   voqealardan
biridir.   Ma’lumki,   jamiyat   iqtisodiy   va   ijtimoiy   rivojlanishkning   yujsak   darajaga
erishgandagina   tanga   chaqalar   kashf   etilishi   mumkin.   Dastlabki     tanga   chaqalar
miloddan avvalgi VII asrda Kichik Osiyoda paydo bo’ldi.
        Tanga   zarb   etish   O’rta   dengiz   bo’yi   mamlakatlariga   tez   tarqaldi.   Miloddan
avvalgi   VI   asrda   esa   Eron   va   O’rta   Osiyo   kattagina   qismini   o’z   ichiga   olgan
Ahmoniylar   imperiyasi   tarkibiga   kirib   bordi.   Yunon   shaharlari   tanga   zarb   etish
tarixida   muayyan   o’rin-tutadi.   O’rta   Osiyo   va   Yaqin   Sharq   noyob   qazilma
boyliklarini   qo’lga   kiritgach,   Iskandar   Zulqarnaynning   odamlari   o’z   yurtlarida
1
 Ртвеладзе Э.В. Древние монеты  Средней Азии-Т.: Изд. литературы и искусства им. 
   Гафура Гуляма, 1984. стр -12. tanga   zarb   ettirdilar   va   ularni   butun   O’rta   dengiz   mamlakatlariga   muomalaga
kiritganlar.
    Ahmoiiylar va Makedonokiy tangalarining O’rta Osiyoga faqat noyob nusxalari
etib kelgan edi. Salavkaning o’g’li Antiox davridan boshlab O’rta Osiyoga kumush
tangalargina   emas,   balki   mis   chaqalarning   ham   keng   ko’lamda   kirib   kelishi
kuzatiladi. Miloddan avvalgi III asrda O’rta Osiyoda pul muomalasi boshlanadi 1
.
        Miloddan   avvalgi   III   asrning   oxirlarida   O’rta   Osiyoning   o’z   tangalari   paydo
bo’ldi. Ular Antioxning kumush tangalariga o’xshatib zarb etiladi. Tanganing old
tomonidan chambarga olingan podshox byusti, orqa tomonida yuganlangan shoxli
ot   boshi   va   hukmdor   nomi   bitilgan   ("Podshoh   Antiox ")   degan   yozuv   ko’zga
tashlanadi.   Bundan   tashqari   monogramma   ( grek   tilida   mono-bir;   gramma-harf
yozuv. Bu erda:  tangada monogramma-tangani  zarb  qilgan usta hamda hukmdor
ismi shariflarining jimjimador bosh harfi ) ham bor. 2
        Antiox   asl   tangalaridan   uning   farqi   shu   ediki,   O’rta   Osiyo   tangalaridagi
tasvirlarning   sifati   pastroq   edi.   Yozuvlar   buzib   berilgan.   Ular   Samarqandda   zarb
etilgan. 
        Xorazmdan   topilgan   tangalarda   lotin   alfavitidagi   "   S   "   harfiga   o’xshash
siyovushlar tamg’asining   borligi, bu sulola siyovushlar avlodidan bo’lgan bo’lishi
mumkinligini   ko’rsatadi.   Mana   shunday   taxlitdagi   kushon   tangalari   tarqaladi,
mahalliy   har   qanday   tangalarni   zarb   qilish   deyarli   to’xtatiladi.Eramizning
boshlarida   tashkil   topgan   kushonlar   podsholigi   yangi   era   boshlarida   dunyo
ahamiyatiga   ega   bo’lgan   imperiyaga   aylanishi   natijasida   kushon   tangalarida   ham
grek   alifbosidan   foydalanish   davom   etdi.   Keyinchalik   grek   alifbosida   Baqtriya
tilidagi so’zlar yozila boshlandi. Grek xudolarining tasviri asta-sekin mahalliy, shu
jumdadan zoroastriya xudolarining tasviri  bilan almashtirildi.Mil.av.III-II asrlarda
O’zbekistonning   shimoliy     hududlari   ko’chmanchi   qangyuy   birlashmasiga   tobe
edi.   O’troq   viloyatlar   esa   o’z   hukmdorlariga   ega   bo’lib,   yarim   mustaqil   edilar.
1
 Ртвеладзе Э.В. Древние монеты  Средней Азии-Т.: Изд. литературы и искусства им. 
   Гафура Гуляма, 1984. стр -12.
2
 Феодоров Г. А - Давыдов.  Монеты  рассказивают. М.  «Педагогика».  1990. стр-29 
          Xorazmga kushon tangalari kirib kelsa ham, ular- podsho tasvirini va otliq askarni
aks ettirgan o’z tangalarini zarb qilishda davom etardi 1
.
      Anaxita   (tabiatning     hosildorlik   va   jonlantiruvchi   xuosi),   Farro   (boylik   va
podsho     hukumati     ramzi),   Mitra   (quyosh   ilohiyati )   shular   jumlasidandir.   Agar
O’rta   Osiyoda   kushonlar   va   hatto   ilk   kushonlar   davrida   ham   kumush   tanga   zarb
qilingan   bo’lsa,   kushon   podshosi   Vima   Kadfiz   islohot   o’tkazib,   oltin   tanga   zarb
qilishga   asos   soddi.   Shu   davrda   ko’plab   oltin   dinorlar   va   boshqa   tangalar
chiqarildi. Mazkur tangalar xalqaro savdoda muhim o’rin egallagan rim oltinlariga
yaqin turar edi. Shu narsa diqqatga sazovorki, kushonlar davrida turli qiymatga ega
bo’lgan   mis   tangalar   ham   ko’plab   zarb   qilingan.   Faqat   Surxondaryo   viloyatining
kichik   qishloqlarida   kushonlarning   yuzlab   mis   tangalari   topilganligi   fikrimizning
dalilidir.   O’rta   Osiyoda   bunday   hol   ilgari   bo’lmagan.   By   kundalik   mayda
savdoning xalq orasida qanchalik rivojlanganligidan dalolat beradi 2
.
     Kushon  tangalarini aksariyati oltindan zarb qilingan. Bundan tashqari kushonlar
davrida  ko’plab mis  chaqalar   ham  chiqarilgan.  Mas,:   Surxondaryo   hududida ular
faqat   ko’hxna   shaharlarning   xarobalaridagina   emas   ,balki   kichikrok   qishloq
kasabalarida     ham   uchraydi.   Milodning   I-III   asrlarida   O’zbekistonning   janubi,
Afg’oniston   hamda   Shimoliy-G’arbiy   Hindistonni   o’z   ichiga   olgan   jahonshumul
mamlakat   bo’lmish   Kushon   imperiyasi   tarkibiga   kirgan.   Zarb   etilgan   ilk   kushon
tangalarida grek-baqtriya ta’siri yaqqol sezilgan, biroq keyinroq kushonning o’zita
xos   alohida   tangalari   paydo   bo’ldi.   By   davrdagi   tangalarda   hatto   Budda   tasvirini
ham ko’rish mumkin. Kushon tangalari Kama bo’ylarida ham uchraydi.
        Kushon   davlati   qadimgi   dunyoning   eng   zabardast   davlatlaridan   biri   edi.   Bu
davlat   eramizdan   avvalgi   I   asr   o’rtalaridan   to   eramizni   III   asr   o’rtalariga   qadar,
ya’ni   200 yilcha  yashadi.  Uning  ravnaq topgan  davri  Kushon  podshohi  Kanishka
davriga   to’g’ri   keladi.Kanishka   eramizdan   avvalgi   II   asrning   birinchi   yarimida,
ya’ni Kushon davlati tarkibiga Hindiston va Afg’onistonning talay hududlari, O’rta
Osiyoning janub viloyatlari kirgan davrda hukumdorlik qilgan.
1
  Ayupova.F. Qadimiy tangalar. «Moziydan sado»  1-2 sonlar. 2000y.
2
 Aminjonova I E. Qadimiy yodgorliklar qissasi. - T., 1968.  23 -  bet . Kushonda   tanga   zarb   qilinishi   ba’zi   bir   tadqiqotchilar   ismini   «Grey»,
boshqalari   esa   «Sanab»   deb   o’qishgan   hukmdorning   tangalaridan   boshlanadi.   Bu
tangalar ikki xil bo’lib, biri tetradraxma, ikkinchisi obol (bu yerda: chaqa) edi.
Tetradraxmaning o’ng tomonida sochlari hafsala bilan taralgan, peshonasiga
tasma   bog’lagan,   yuzlarida   g’ayrat-shijoat   barq   urib   turgan   erkak   kishining
beligacha   tushgan   surati   berilgan.   Tanganing   ters   tomoni   kishi   diqqatini   o’ziga
tortadi:   o’rtada   ot   minga   shoh,   uning   orqasida   gulchambar   tutgan   Nika   (Zafar)
ma’budasi   parvoz   qilyapti.   Shu   ye rning   o’zida   « Kumon   hukmdori   Geray
Sanabniki »   degan   to’rt   so’zdan   iborat   grek   yo zuvi   bor .   Bu   sirli   tangalarning
o’rgana   boshlanganiga   ham   yuz   yildan   oshdi:   so’nggi   ikki   o’n   yillik   mobaynida
tangashunoslik   ilmi   qo’lga   kiritgan   yangi   ma’lumotlar   hamda   Xalchayonda
topilgan «Gerey» chalarning haykallari Kushon hokimi hukmronlik qilgan davrga
oid   kashfiyotlar   qilishga   imkoniyat   berdi.   Xususan,   taniqli   eronshunos   V.L.
Livshitsning   taxminiga   qaraganda   «Geray»   so’zi   ism   emas,   sifat   (epitet)   bo’lib,
turk   tilida   «dongdor   (qahramon)   zot»,   «Sanab»   so’zi   esa   Sanobar   so’zining
qisqartirilgan   shakli   bo’lib,   «balogardon»,   «yovqur»   ma’nosini   anglatadi.   Ammo
bu   tangalarga   oid   ko’p   narsalar   hali   noaniqligicha   qolgan .   Kushon   mis   chaqalari
bundan   ham   hayratomuz   va   sirliroqdir.   Ularda   hukmdorning   ismi   yo’q,   faqat
mansabi   va   laqabini   anglatuvchi   «Sohlar   shohi   (shahanshoh)   Buyuk   xaloskor»
degan grek yozuvigina mavjud. Ilmda «Noma’lum shoh» yoki «Soter Megas»ning
tangalari   deb   nom   olgan   bu   chaqalar   O’zbekiston   va   Tojikiston   janubida   olib
borilgan   arxeologik   qazilmalarda   juda   ko’plab   uchraydi. 1
  Bu   tangalar   qaysi
Kushon   shohi   tomonidan   zarb   etilgani   haqida   tinimsiz   munozaralar   haligacha
davom   etmoqda.   M.   Ye.   Mason   fikricha,   ularni   Kujula   Kadfiz   zamonida   zarb
etishgan,   boshqa   tadqiqotchilar   fikricha   esa,   tangalarni   Kadfiz   Vima   chiqargan.
« Soter   Megas »  tangalarining   o’ng   tomonida   qo’lida   kalta   va  ye ngil   nayza  –  drotik
ushlagan   ideal   shoh   siymosi   aks   ettirilgan .   Darvoqe ,   ba’zi   bir   tadqiqotchilar   bu
shoh   siymosi   emas ,   balki   ma’bud   Mitra   deb   taxmin   qilishadi .   Tanganing   ters
1
 Лившиц В.А. «Памятники дрейней письменности».-Т.: 1985. стр – 42. tomoni   o’rtasida   uzatilgan   qo’lida   jang   boltasi   –   tabar - zagnul   tutgan   otliq   shoh
tasviri   o’yilgan .
       Kushon shohi Kadfiz II zamonida pul islohoti o’tkazilib, yangi tanga sistemasi
asosiy   stateri   8,03g.   Keladigan   turli-tuman   sifatdagi   tillardan   zarb   etishga
asoslangan bo’lib, ikki xil tanga joriy etilgandi: biri 16,07 g, ikkinchisi esa 2,01 g.
Shuning   bilan   bir   qatorda   diametri   23-25   mm,   vazni   16-17   g.   keladigan   mis
tangalar   ham   muomalaga   chiqarilgandi.   Tangalarning   o’ng   tomonida   beriladigan
suratning   doimiy   turi   ham   ishlab   chiqildi.   Bu   suratda   yuzi   yon   tomonidan   aks
ettirilgan shoh mehrob oldida tik turganicha qandaydir diniy ibodat ado etmoqda.
Bu tipdagi kohin-shoh tasviri boshqa barcha Kushon podsholigining shohlari, shu
jumladan,   Kanishka,   Vasudeva,   Kanishka   III   tangalarida   (Xuvishka   tangalari
bundan mustasno) mavjud  1
.
        Binobarin,   hatto   qishloqlar   ham   o’sha   davrlarda   tovar   pul   munosabatlariga
tortilgan.   B U   davrda Amularyo viloyatlari iqtisodiy taraqqiyotining yuqori yuksak
darajaga   etdi.   Bu   borada   mazkur   viloyatlar   O’rta   Osiyo   miqyosida   etakchilik
qilganligi   ehtimoldan   xoli   emas.   Grek-Baqtriya   tartibiga   taqlid   qilgan   holda   o’z
tangalarini   zarb   etishda   davom   etdi.   Lekin   tez   orada   mazkur   tangalardagi   grek
yozuvi   sug’d   yozuvi   bilan   almashtirildi.   Eramizning   boshlarida   bir   tomonida
podsho tasviri, ikkinchi  tomonida yoychining rasmi  aks  ettirilgan So’g’d kumush
tangalari   paydo   bo’la   boshladi.   Ularning   vazni   ancha   engil   bo’lib,   og’irligi   0,3
grammni tashkil etardi. 2
      Eramizning   birinchi   asrida   Chochda   ( Toshkent   viloyati   territoriyasida )   ham
tangalar zarb qilingan. Bu tangalarda toj kiygan podsho, ikkinchi tomonida sug’d
yozuvi bo’lgan o’ziga xos tamg’a tasvirlangan edi 3
.Tanga pullar keng muomalada
bo’lgan.   Hozirda   ham   bu   hududlarda   ko’plab   shu   tipda   zarb   etilgan   tangalar
topilmoqda.
1
 Гусарова.Т.П. Введение в специальные исторические дициплины. -М. 1990. стр-26.
2
  Ernazarova.T,  Kochnev .B. Tangalar   o’tmish   darakchilari.  T . “ Fan ” . 1977. 9 -  bet
3
 Pidayev  Sh. Tangalar  davr  ko’zgusi. T . 1984. 17 –  bet .     Bu davr taraqqiyotida  Farg’ona  vodiysi iqtisodiy rivojlanish girdobiga tortiladi.
Vodiyda   Xitoy   tangalari   tez-tez   uchraydi,   ayrim   viloyatlarida   esa   Rim   tangalari
ko’zga tashlanadi ( O’ratepada shunday tangalar xazinasi topilgan ). Bularning bari
xalqaro   savdoning   keng   miqyosda   olib   borilganligidan,   unga   O’zbekistonning
ko’pgina   viloyatlari   tortilganligidan   dalolat   beradi.   Bu   esa   Farg’ona   viloyatining
iqtisodiyoti   jadal   rivojlanganligidan   dalo lat   beradi.   O’zbekiston   territoriyasida
mahalliy   tangalar   bilan   bir   qatorda   chet   ellardan   keltirilgan   tangalar   ham
uchraydiki,   bu   O’zbekiston   viloyatlarining   xalqaro   savdo   bilan   keng
shug’ullanganligini ko’rsatadi.
    Jamiyat iqtisodiy va siyosiy rivojlanishining ilgarilanma harakati yer yuzi ayrim
mintaqalarida   taraqqiyotni   yuqori   darajaga   erishuviga   zamin   yaratdi.   Dastlabki
tanga chaqalarning paydo bo’lishi mil. av. VII asrda Kichik Osiyoda paydo bo’ldi.
Tangalarni zarb etish O’rta dengiz bo’yi mamlakatlarida tez tarqaldi. Pulni paydo
bo’lishi   bilan   savdo-sotiq   rivojlanib   uzoq   va   yaqin   mamlakatlar   O’rtasida
karvonlar   muttasil  qatnay  boshlagan.  Shu  tariqa  pul  taraqqiyot   uchun xizmat   qila
boshlagan.
     Yirik saltanatlar qaror topishi bilan har bir mamlakatda ko’proq boylik orttirish
ishtiyoqi   paydo   bo’ldi.   Savdo-sotiq   ishlarini   rivojlanishi   karvonlar   qatnovi,   urush
qilmay   turib   boyliklarni   qo’lga   kiritish   mumkinligini   ko’rsatdi.   Natijada   o’zga
yurtdan kelgan savdogarlardan soliq olish odat tusiga kirdi.
      Yunon   shaharlari   tanga   zarb   qilish   tarixida   muayyan   o’rin   tutadi.   Mil.av.   III
asrdan   boshlab   bronza   o’rniga   oltin  tangalar   zarb  qilina  boshlagan   va  uzoq   yillar
muomalada  bo’lgan.Mil.av.VI   asrda  Eron  va   O’rta  Osiyoning  katta  qismi   Ahmo-
niylar imperiyasi tarkibiga kirgan.Shu davrda Aleksandr Makedonskiy Ahmoniylar
imperiyasini     barbod   qilgan.   Uning   vafotidan   so’ng   sharqiy   erlar   Salavkiylarga
o’tgan.Axmoniylar   va   makedonskiy   tangalari   O’rta   Osiyo   hudud-lariga   kirib
kelgan,   biroq   bu   tangalarning   ayrim   nusxalari   edi.   Salavkaning   o’g’li     Antiox
davridai kumush tangalardan tashqari mischaqalarni qo’llanilishi kuzatiladi.
Eramizdan   oldingi   II   asrda   Xorazmda   ham   tanga   zarb   qila   boshlanadi.
Dastlabki Xorazm tangalari Yevkratid tetradraxmalariga taqlidan zarb etilgan yirik kumush tangalar bo’lib, asil nusxalardan farqli o’laroq, yozuvlari xiralashgan, ters
tomonida o’ziga xos belgi – tamg’a borligi bilan ajralib turadi 1
. Keyinchalik o’ng
tomonidan   yevkratid   tasviri   mahalliy   hukmdor   surati   bilan   o’zgartiriladi   va
xiralashgan   grek   yozuvlari   bilan   bir   qatorda   podshoning   ismi   va   unvoni   haqida
ma’lumot   beruvchi   Xorazm   tilidagi   yozuvlar,   tanganing   ters   tomonidan   esa
suvoriyning tasviri paydo bo’ladi. Ba’zi bir tadqiqotchilar Beruniy ma’lumotlariga
asoslanib,   tangada   tasvirlangan   siymo   xorazmshohlar   sulolasining   asoschisi
suvoriy   tangri   Siyovush   desa,   boshqalar   bu   tasvirda   podsho-tangri   berilgan,
deydilar.So’ng   suvoriy-tangri   tasviri   bilan   bir   qatorda   yetti   asr   mobaynida,   ya’ni
Xorazm   tangasi   zarb   qilinishi   tugagunga   (eramizning   VII   asri)   qadar   bu   joylarda
tarqalgan   barcha   tangalarda   zarb   etib   kelingan,   faqat   tasvirning   shakl-shamoyili
o’zgarib turgan xolos.   Bundan tashqari mahalliy tanga nusxalari ham bo’lgan. By
borada   " Xorazm   chavandozi"   tasviri   milodning   birinchi   asridan   sakkizinchi
asrigacha   bo’lgan   tangalardan   joy   olgan..   Pul   tizimini   joriy   qilininishi
davlatchilikni rivojlanganligidan dalolat beradi.
O’rta Osiyo tangashunosligida uchragan bu ajoyib voqea bir suloladan kelib
chiqqan   xorazmshohlarning   izdoshligi,   qadimiy   an’analarga   sodiqligidan   dalolat
berib   turadi.   Bu   Xorazm   podsholari   Bravik   hamda   Savushfanlarning   kumush
tangalaridir.   Ular   bundan   oldinroq   zarb   etilgan   tangalardan   shakl   jihati   bilan,
qalinligi bilan, shoh tasviri va yozuvlarning mazmuni, birmuncha zamonaviy zarb
qilinish  usuli  bilan ajralib turadi.  Savushfan tangalarining o’ng tomonidan chetga
qarab   turgan,   peshonasida   yarim   oy,   o’ziga   yarashiqli   toj   kiygan,   soqoli   olingan
shohning   o’ta   ta’sirchan   tasviri   berilgan.   Sohning   bo’ynida   ikki   qator   marjon,
boshi uzra tillaqosh tasmalari hilpirab turibdi 1
.
Tangada   shoh   Savshfan   nomi   zikr   etilgan   so’g’d   yozuvi   bo’lib,   uning
tarjimasi:   «Siyovushdek   dongdor»   -   demakdir.   Tanganing   ters   tomonida   xorazm
suvoriylarining   an’anaviy   tasviri   hamda   «Siyovush   podsho   hazratlari»   degan
1
 Ишанхонов . С .  Х .   Нумизматическая коллекция, (материалы по истории Узбекистана) -Т. 
  1963. стр – 32.
         
1
 Aminjonova I E. Qadimiy yodgorliklar qissasi. - T., 1968.  2 6  -  bet . Xorazm   tanga   zarb   qilish   uslubiga   xos   yozuv   bor.   Xorazmshohlar   tomonidan
chiqarilgan   so’nggi   tangalarda   arab   yozuvlari   paydo   bo’lib,   bu   o’z   o’rnida
Xorazmda arab xalifalarining ta’siri kuchayganligidan darak beradi.
Xorazmda   shoh   va   suvoriy   tasviri   tushirilgan   an’anaviy   tangalarning   zarb
etilishi   asrimizning   VII   asri   o’rtalarida   tugallangan   bo’lsa   kerak.Umuman,   O’rta
Osiyo   hududida   mahalliy   tangalar   bilan   bir   qatorda   chet   ellardan   keltirilgan
tangalar ham uchraydiki, bu O’rta Osiyo hududlarining o’z davrida xalqaro savdo
bilan keng shug’ullanganini ko’rsatadi.
2. O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasi.
Pul – tovar qiymatini, muomila vositasini, jamg’arish, to’lov va jahon pullari
vazifasini bajaradi.
Tarix   sahnasida   yuzaga   kelgan   har   qanday   davlat   pul   muomilasiz   o’z
davlatini   boshqara   olmagan,   albatta.   To’g’ri   dastlab   tovar   o’rniga   tovar
almashtirilgan   lekin   keyinchalik   tanga   pullar   ishlatilgan.   Chunki   jamiyatning
iqtisodiy  rivojlanishi   savdoni  o’sishi,   pulga  bo’lgan   zaruriyatni   keltirib  chiqaradi.
Faqat   davlat   boshliqlarigina   tanga   chiqarish   huquqiga   ega   edi.   Yevropa
davlatlarida tangalarning paydo bo’lishining o’ziga xos tarixi bor.
Rim   imperiyasi   qulaganidan   keyin   u   bosib   olgan   Evropa   hududlarida
birinchi   kunlardanoq   pul   mumomalasi   tushkunlikka   yuz   tutadi .  Mazkur hududlarda
faqat Rim kumush tangalari savdoni ta’minlab turgan. Dastlab vestgotlar, ostgotlar
so’ngra   burgundlar   va   langobardlar   shu   pullar   bilan   qanoatlangan   bo’lsalar,
keyinchalik   o’z   tanga   pullarini   chiqara   boshlaganlar.   Chunonchi,   Italiyada
Teodorlar   sulolasi   davrida   tanganing   old   tomonida   Rim   imperatorini   rasmi
tushirilgan  bo’lsa,   orqa   tomonida   qirol   o’zini   monogammasini   tasvirlagan.  Tanga
qo’pol   bo’lib,   xunuk   manzara   kashf   etgan.   Albatta   qirollar   o’zini   xristian   dinida
deb   bilgan.   Shu   sababli   keyingi   Merobinglar   sulolasi   davrida   tangada   farishtalar
rasmi   ham   joy   olgan.   Xlodvig   davrida   xristian   dini   keng   tarqalgan.   Bu   esa
tangalarida   ham   o’z   aksini   topgan.   Keyingi   tangalarda   Iso   payg’mbar   tasvirini
ko’ramiz.   Tangalar   sof   kumush   yoki   oltin,   ba’zida   mis   tangalardan   ko’plab   zarb etilgan.   1
Olim   numizmatlarning   fikricha,   Fransiyada     Merovinglar   sulolasi   davrida
oltin, Karolinglar davrida esa faqat kumush tangalar zarb etilgan. Buning sababini
Merovinglar davrida lo’plab Rim kumush tangalarining saqlanib qolganligida deb
izohlashadi.   Buyuk   Karl   zamonida   kumush   tangalar   zarb   qilinib,   pul   islohoti
mamlakatni birlashtirishni nazarda tutgan 2
. 
Feodalizm   munosabatlarining   rivojlanishi   pul   muomalasini   ham
markazlashtirilishiga va uni himoya qilishga olib keldi. Karl Lisiy 864 yilda edikt
(farmon)   chiqarib   tanga   zarb   qilish:   Ruan,   Reyms,   Sane,   Parij,   Orlean,   Shalon,
Lilla,   Narbon   shaharlarida   qirol   saroyida   zarb   qilinishi   ta’minlangan.   Agar
masterlar, ya’ni quyuvchilar bu ishda xatoga yo’l qo’ysalar uni “qaynagan metal”
bilan siylaganlar. Fransiya ana shunday siyosat orgali pul sohasida tartib o’rnatgan.
Lekin   Yevropaning     o’rta   asrlar   davrida   hamma   vaqt   bu   tartib   saqlanib
qolmagan.   Feodal   tarqoqlik   davrida   har   bir   mulk   egasi   ya’ni   gersog   o’z   qasrida
turib   tanga   zarb   qilgan.   Ko’plab   tangalarning   zarb   etilishi   esa   uning   qadrini
tushirib   yuborgan,   chunki   iqtisodning   rivojlanishi   sust   borgan.   Bu   jarayon   uzoq
davom   etgan.   Ayniqsa,   qalbaki   tanga   yasovchilar   soni   ortib   borgan   Tarixda
hujjatlarning ma’lumot berishicha Filip IV Chiroyli ham shunday toifasiga kirgan.
Ya’ni   tangada   kumushning   qadri   past   bo’lgan.   Masalan,   1280   yilda   Klyonda
pfening tangasida   kumushning mavjudligi 1,315 g. bo’lsa, XIV asrda bu 0,075 g
ni  tashkil  etgan. Yana  eng qadrlangan grosh qalinligi  jihatidan boshqa tangalarga
nisbatan ustun bo’lsa, u ham keyinchalik kichkina hajmga ega bo’lib qolgan. 1
 
IX   –   XI   asrlarda   feodalizm   Yevropa   mamlakatlarining   ko’pchiligida   qaror
topdi.   Savdo   munosabatlar   ham   jonlandi.   Kon   qazish   ishlari   ham   tezlashdi.   VIII
asrda   Bogem,   Prishbramda   kon   qazish   ishlari   boshlanadi.   Chexiyada   Yiglava
konida   ayniqsa   kumush   qazish   keng   yo’lga   qo’yilgan.   Umumevropa   koni
Germaniya   konlari   sanalgan.   Eng   boy   kumush   koni,   Germaniyaning   Saksoniya
1
 Федоров Г. А - Давыдов.  Монеты  рассказивают. М.  «Педагогика».  1990. стр-43, 
2
 Введение  в  специальные  исторические  дициплины.  МГУ.  1990. стр - 90.
2
1
  Введение  в  специальные  исторические  дициплины.  МГУ.  1990. стр - 96. viloyatidagi   Gorsa   konida   qazib   olingan.   Angliyada:   Qirol   Edgar   (957   –   1975),
Vilgelm   I   bosqinchi   (1066   –   1087),   Genrix   II   (1154   –   1189)   davrida   tanganing
og’irligi   turli   davrda   turlicha   bo’lgan.   O’sha   davrda   kumush   tanganing   og’irligi
turli   davrda   turlicha   bo’lgan.   Ko’pincha   kumush   tanganing   yuzida   qirol   portreti
yoki   uning   toji,   ikkinchi   tomondan   uning   buti   (krest)   rasmi   tushirilgan.   Og’irligi
1,5   gramm   yoki   1,6   gramni   tashkil   etgan.   Lekin   tanganing   aylana   hajmi   uchun
yagona hajmli standart bo’lmagan.
XII     asrga   kelib,   Fransiyada   Gugo   Kameta   (987   –   996)   dinori   1,2   gramm
bo’lgan.   Shu   davrdan   boshlab   endilikda   tanganing   aylanasi   (doirasi)ga   e'tibor
beriladigan   bo’ladi.   Tanganing   aylanasi   45   –   51   mm.   bo’lgan.   Italiya   davlatida
o’sha   paytda   grosso   deb   nomlangan   kumush   tanga   zarb   etilgan.   Grosso   –   1,4
grammga teng bo’lgan.
Florensiya   shahri   boshqa   mamlakatlar   bilan   savdo   aloqalarini   keng   yo’lga
qo’ygan.   Bu   davrda   fan   va   madaniyatning   rivojlanishida     bu   shaharning   alohida
o’rni bor edi. Pulga ehtiyoj oltin tangalari zarb qilinishiga olib keladi. Shu davrdan
boshlab, yani 1285 yili oltin tanga   «dukat»   deb atalmish, tanga zarb qilish yo’lga
qo’yilgan.   Italiya   oltin   tanga   «dukat»i   –   3,53     grammga   teng   bo’lgan.   DUKAT
tangani   yuziga   Iso   payg’ambarning   portreti   (rasmi)   tanganing   orqa   qismida
DUKAT   nomi   yozilgan.   Keyingi   tangalarda   gerbli   qalqon   yoki   but   (krest)
chizilgan tangalar zarb qilinib, ularning og’irligi 4 – 7 gramchaga borgan. 
Bundan   Germaniya  davlati   ham   o’rganib,  9387   probali   grosh,   og’irligi   3,9
gr.   oltin   tanga   zarb   qilingan.   XIV   asr   boshlarida   German   groshi   venger   va   chex
dukatlarini quvib o’tgan. Reyn   guldeni  1400 yilda Yevropada eng xaridorgir oltin
tanga sifatida muhim rol o’ynagan. 1
 
1252   yilda   Genuya   va   Florensiyada   keyin   Italiyaning   boshqa   shaharlarida
oltin   tangalar   zarb   qilingan.   Oltin   tangalar   florina   deb   atalgan.   1285   yilda
Venestsiyada   dukat   oltin   tangasi   zarb   qilingan.   1257   yilda   Angliyada   ham   oltin
tanga   zarb   qilingan.   Bu   ayniqsa,   qirol   Eduard   III   (1327-1377)   davrida
takomillashib borgan. Florensiyada har yili 350-400 ming floren oltin tangasi zarb
1
 Введение  в  специальные  исторические  дициплины.  МГУ.  1990. стр - 91. etilgan.   Lekin   kumush   tanga   zarb   qilish   ancha   kamaygan.   1318   yilda   Papaning
soliq   yig’uvchilari   o’z   vaqtida   soliqni   yig’ib   ololmaganlar.   Sababi   aholida   pul
kamayib   ketgan.   Odamlarning   savdo-sotiq   qilishiga   pulning   yo’qligi   sabab
bo’lgan. 
1266   yilda   fransuz   qiroli   Luyudovik   IX   tomonidan   oltin   tanga   zarb   qilish
yo’lga qo’yiladi.   Fransiyada  oltin tanga ko’pincha   ekyu   deb atalgan. Ayrim  oltin
tangalar   (nobl)   deb   atalgan.   Ularning   og’irligi   9   gr.   bo’lgan.   Qirol   Filip   IV
Chiroyli (1285-1314) davrida tamplierlar ordeni tor-mor etilgach oltin ekyuni qadri
yanada   oshadi.   Hatto   bu   pul   birligining   xalqaro   savdoda   ham   bozori   chaqqon
bo’lgan.
1325   yilda   Vengriya   va   Chexiya   o’zini   mustaqil   oltin   tangalarini   chiqara
boshlaydilar.   Chexiyada   venger   oltin   tangasi   Karl   Robert   (1308-1342)   anjuy
sulolasi  davrida zarb etildi. Shaharlarni iqtisodiy jihatdan rivojlanishi, tovar – pul
munosabatlarning rivojlanishi ko’plab tanga – pullarni xarb etishni talab etgan. 1
 
Germaniya   esa   1340- 1350   yil larda   floren   oltin   tangasiga   o’xshash   reyn
tangasini  zarb qiladi. Tanga pullar Trir, Klion, Mains,  Arxiyepiskoplari, Shpeyer,
Reyn   yepiskoplari   va   Yulixa,   Klevda   zarb   qilish   yo’lga   qo’yilgan.   Nemis
guldenlariga   bir   tomondan   Iso   pa y g’ambarning   rasmi ,  ikkinchi   tomonda   esa   to’rtta
k u rfyurstlarning   tasviri   t u shirilgan .   Lekin   Reyn   guldeni   o’zining   qiymatini   XIV
asrning   oxirigacha   saqlab   qololmadi .  2,5 gr o’rniga 1 gr.ga  kamayib borgan. 
XIV   asr   boshida   oltin   tanga   zarb   qilish   yevropaning   barcha   viloyatlarida
qaror   topgan.   Florin   va   Dukatlar   (3,5   gr)   Yevropaning   boshqa   shaharlarida   ham
zarb   etilgan.   Fransiyada   oltin   ekyu   XIII   asrda   4   grni   tashkil   qilgan   bo’lsa,   1337
yilga   kelib   uning   og’irligi   4,5   gr   ga   etadi.   XIII   asr   oxirida   massdor   (7,05   gr),
anjdor  (1341 yilda 7,42 gr) og’irlikga ega bo’lgan. Angliyada 1344 yilda birinchi
marta   nobl   nomli   oltin   tanga   zarb   etilgan   bo’lib,   uning   og’irligi   8,86   gr.
keyinchalik, 7,76 gr.ni tashkil qilgan. 2
O’rta   asrlar   davrida   shaharlarning   rivojlanishi   ko’zga   tashlanadi.
Hunarmandchilik   tovarlarni   sotish   va   sotib   olish   ehtiyoji   tanga   pullarga   bo’lgan
1
   Русская  нумизматика  XI - XX   веков. Изд. «Аврора». Л. 1979.  стр - 8-9.
2
  Воронов Ю. П.  C траницы  истории  денег. Новосбирск. «Наука». 1986.   стр-46. talabni oshiradi. Ayniqsa, chet el davlatlari bilan savdo munosabatlari tovar – pul
muomalasini yanada rivojlantirishga olib keladi. Bu esa ko’plab yangi boy oltin va
kumush konlarini qidirib topishni va qazishni taqozo etadi. Dastlabki oltin konlari
Sharqiy Alp tog’laridan olingan bo’lsa, XIII asrda quyi Seleziya, Gashteyn grafligi,
Bobra daryosi  bo’ylarida qazib olingan. Oltin konlarini qazish bo’yicha Vengriya
Yevropada   oldingi   o’rinda   bo’lgan.   Bu   yerda   XIV   asrda   har   yili   1000   kg.   oltin
qazib   olingan.   Transilval   va   Sloveniyada   oltin   qazib   chiqarish   tobora   rivojlanib
borgan.   Bundan   tashqari   Afrika   qit’asida   ham   oltin   qazib   olish   jonlangan.   XV
asrning   boshi   va   XVI   asrning   boshlarida   Sengal   oltini   Yevropaga   oqib   borgan.
Mutaxasislarni fikricha 3000 kg. oltin Yevropaga olib ketilgan. 
XIII asrning o’rtalari va XIV asrning boshlarida kumush qazish ishlari ham
takomillashib borgan. Uning oltinga nisbatan qiymati 1:10 va 1:11 ga teng bo’lgan.
Buning sababi oltinning kamligi bilan izohlanadi. 1
 
Polshada   oltin   tanga   zarb   qilish   1320   yilda   boshlangan.   Qirol   Aleksandr
(1501-1506)   davrida   oltin   tangalar   doimiy   zarb   etib   kelingan.   Koshits   shahrida
topilgan   oltin   tangalar   venger   tangalari   ekanligini   isbotlamoqda.   Fikrimizcha,
polyak va vengerlar savdo munosabatlari shartnomasiga ko’ra, venger dukatlaridan
foyda-lanishgan. 
Shvetsiyada XV – XVI asrlarda Valter Plattenberg (1494-1535) davrida zarb
qilingan.   Tanganing   yuz   tomonida   qirol   tasviri   va   orqa   tomonida   but   va
gulchambar   tasviri   tushirilgan.   Butun   Chexiya   hududida   bu   puldan   tashqari
yuqorida   ta’kidlaganimizdek,   venger   va   polyak   tangalarini   bozori   chaqqon
bo’lgan.   Lekin   bizni   qiziqtiradigan   tomoni   shundaki,   tangalardagi   tarixiy
shaxslarning   qo’lyozma   manbalardagi   ifoda   etilmagan   qiyofalari   va   xis
hayajonlarini aks ettiradi. 
Finlandiyada   Gulden   oltin tangasi  XV asrning 50-yillarida zarb etilgan. Bu
kumush va mis tangalar bo’lgan.
Yuqorida   tanga   pularning   zarb   qilinishi   haqida   fikr   yuritar   ekanmiz,
Yevropa   davlatlarida   XIII   –   XVII   asrlarda   oltin   tangalari   Florin   va   Dukat   doimo
1
  Русская  нумизматика  XI - XX   веков. Изд. «Аврора». Л. 1979.  стр-5. xaridorgir   bo’lganligini   eslatib   o’tish   joiz.   Uning   og’irligi   bir   maromda   3,5   gr.ni
tashkil qilgan. 
Daniya davlatida XIV – XV asrlarda Lyudovik I (1342-1382) davrida oltin
tangalar   zarb   qilish   yo’lga   qo’yilgan.   Tangalar   186   tipdagi   turli   xil   rasmlar   bilan
bezatilgan.   Lekin   bularning   ichida   venger   dukati   Matvey   Korvin   (1458-1490)
davrida   eng   xaridorgir   oltin   tanga   sifatida   xalqaro   maydonda   ishlatib   kelingan.
Venger oltin tangasi Boltiq bo’yi xalqlari – Latviya va Estoniyada keng tarqalgan.
Savdo aloqalari kengayib borgan. Hozirda bu yerda topilgan oltin tangalar ayniqsa
Talinda topilgan venger oltin tangalari bu haqida dalolat beradi. 
      VIII asr oxirlarida qadimgi rus davlati hududiga katta miqdorda sharq tangalari
kirib   kela   boshladi.   Bu     tangalar   "dirxam"   deb     atalib,   O’rta   Osiyo,   Kavkaz   orti,
Eron,   Kichik   Osiyo,   Messopotamiya   kabi   hamda   Arab   Xalifaligining   katta
hududida,   Afrika   va   Ispaniyaning   turli   joylarida   zarb   qilinar   edi.   Ilgari   VI-VII
asrlarda Rusga sharq tangalaridan sosoniylarning draxmalari ham etib kelgan edi.
         Dirxamlar yirik dumaloq shaklda zarb qilinar edi. Uning ikkala tomonida ham
yozuvlar bo’lar edi. Bu yozuvlar xalifa yoki shohning nomi, zarb qilingan shahar,
yil va shu kabilar edi.
          Rus   davlatiga   Yevropa   tangalari   XI   asr   davomida   kirib   kela   boshladi.   Bu
tangalarning   asosiy   qismini   german   pfenniglari,   Anglo   sakslarning   pennlari
tashkil qilar edi. 1
        Vizantiya  tangalari   ham  qadimgi   Rusda  katta  rol   o’ynadi.  Vizantiyaning   oltin
tangalari   xalqaro   savdo   ishlarida   ko’proq   foydalanilsa,   mis   tangalaridan   ichki
savdodagi pul muomalasida keng foydalanilar edi.
          X   asr   oxiri   -   XI   asr   boshlarida   Qadimgi   Rusda   o’zining   xususiy   tangasini
chiqarish uchun birinchi marta ko’rinish bo’ldi. Yozma manbalarda rus tangalarini
zarb qilishning boshlanishi haqida ma’lumot saqlanmagan. Lekin shu narsa aniqki,
Rusda tanga zarb qilish tasodifiy emas, balki bu butun Rus tarixining rivojlanishi
davomida, avvalo ikki yuz yil mobaynida uning territoriyasida sharq tangalarining
muomalada bo’lganligi natijasida yuzaga keldi.
1
  Русская  нумизматика  XI - XX   веков. Изд. «Аврора». Л. 1979.  стр-12-13.        Tanga zarb qilish Vladimir I Svyatoslavich knyazlik qilgan davrda (980-1015),
aniqrog’i,   988   yilda   xristianlik   rasman   qabul   qilingandan   keyin   boshlandi.   Bu
haqda   Iso   payg’ambarning   oltin   tangalarida   va   kumush   tangalarning   ba’zilarida
tasvirlanganligi dalolat beradi.
             Tanga   zarb     qilishni     Vladimir   I   ning   o’gillari   Svyatopolk   (1015-1019)   va   
Yaroslav  Mudriy  (1019-11054)   lar   davom   ettirdi.  Oltin  tangalarni   faqat   Vladimir
zarb   qildirgan   edi.   Uning   4   ta   turdagi   tangalari   ma’lum.   Bu   tangalarning   old
tomonida knyaz, orqa tomonida Isoning tasviri bor edi. 1
          Russda   pul   muomalasi   XII-XIII-XIV   asrlar   davrida,   pulsiz   davr   hisoblanadi.
Mo’g’ul-tatarlarning     hujumi   natijasida   Rossiyada   iqtisodiy   hayot   inqirozga
uchragan.   XIV   asrning     so’nggi   choragida   350   yillik   tanaffusdan   so’ng,   Rusda
yana   tangalar   zarb   qilingan.   Yangicha   iqtisodiy   va   siyosiy   sharoitda   rivojlanish
yo’liga   chiqib,   bir   vaqtning   o’zida   bir   qancha   shahar   markazlarida   zarb   qilina
boshlandi.   Dastlab   rus   knyazliklarida   Moskva   knyazligi,   knyaz   Dmitriy   Donskoy
davrida   zarb   qilindi.   Tanga   "Dmitriy"   no mi   bilan   ataldi.   Old   tomonida,   qo’lida
qilich   ushlab   turgan   kishi   yoki   "xo’roz"   aks   ettirildi.   Aylanasiga   "Buyuk   knyaz
Dmitriy   muhri"   deb   yozildi.   Orqa   tomoniga   To’xtamish   nomi   yozildi,   bu   uning
Oltin   O’rdaga   vassalligini   bildirar   edi.   Mana   shunday   tangalar   Rus   davlatining
feodal   tarqoqligi   davrida   XIV   asrlarda   barcha   shahar   markazlarida   zarb   qilingan.
Albatta,   Rus   davlatida   markazlashgan   davlatning   tashkil   topishi   jarayoni,
tangashunoslik   sohasiga  ham  ta’sir   ko’rsatgan.   By  esa  Moskva  knyazligi  atrofida
yagona   Rus   davlati   qaror   topganligi   o’z   ifodasini   topgan.   Buyuk   knyaz   Ivan   III
davrida o’ziga xos tangalar zarb etilgan 2
.
        1534-35   yillarda   Elena   Glinskaya   tomonidan   pul   islohoti   o’tkazildi.   Yangi
tangalarning   vazni   va   o’lchov   birligi   o’zgardi.   Mis   tangalar-kopeykalar   paydo
bo’la boshladi. Rus tangalari mis metaliga asoslanadi. Biroq Ivan Grozniy ham o’z
davrida   yangi   tangalarini   zarb   qildira   boshladi.   Lekin   katta   qiymatdagi
tangalarning yo’qligi salbiy oqibatlarga olib keldi.
1
  Введение  в  специальные  исторические  дициплины.  МГУ.  1990. стр - 127.
2
 Спасский.И. Г.  Русская монетная система. -М., 1962. стр – 89.       1610 yilda Moskva knyazi Vasiliy Shuyskiy davrida oltin tangalar-koopeykalar
zarb   qilina   boshlandi .   "Trivennik"   va   "pya tachok"   pullari   muomalada   bo’la
boshladi 1
.
          1654  yili   Aleksey   Mixaylovich   tomonidan  yana   pul   islohoti   o’tkazildi,  Yirik
kumush tangalar - "Taler" kabi, yirik mis tanga "dengi" - koopeykalari muomalada
bo’la boshladi. Bu islohot ham iqtisodiyotga hech qanday ta’sir ko’rsatmadi, salbiy
oqibatlarga   olib   keldi.   XVII   asr   oxiri   XVIII   asr   boshlarida   Rossiyada   hokimiyat
o’zgaradi.. Mashhur davlat arbobi sarkarda Pyotr I hokimiyat tepasiga kelishi bilan
davlatning   barcha   sohalarida   o’tkazgan   islohotlari   o’z   natijalarini   bera   boshladi.
Jumladan islohot numizmatika sohasida ham olib borilgan.
        1700   yilda   "poltina"   va   "polpoltushka"   nomli   mis   tangalar   zarb   qildirgan.
1701 yili   kumushdan   "poltina","polpoltushka"  zarb  qildirgan.  Nihoyat  1704  yilda
kumush   rubli,   ko’p   partiyada   mis   koopeykalar   zarb   qildirgan,   undagi   yozuvlar
slavyan   harflari   bilan   bilan   bitilgan.   5-   va   10   tiyinlik   tangalar   rubl   -   taler,
kumushdan "oltin" tangalar, rubl, "taler" va mis tangalar, oltin - chervonetslar zarb
qilina   boshlangan.   By   esa   mamlakat   iqtisodiyoti   uchun   ijobiy   oqibatlarga   olib
kelgan  2
.
        Chervonets   og’irligi   3,4   gramm   G’arbiy   Evropaning   dukati   bilan
tenglashgirilgan.   Mana   shu   tarzda   XVIII   asrda   Pyotr   I   ning   islohotlari   natijasida
Rossiyaning iqtisodiy hayotida stabillashuv jarayoni ro’y berdi. Bunga chervonets,
rubl   deb   nomlangan   pullarning   zarb   etilishi   ham   ijobiy   ta’sir   ko’rsatgan.   Mazkur
pul   islohoti   Russni   markazlashgan   davlat   sifatida   rivojlanishiga   ulkan   hissa
qo’shadi.
3. O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini davrlashtirish.
        Birinchi   metal   tangalar   miloddan   avvalgi   XII   asrda   Kichik   Osiyoning   Lidiya
davlatida   zarb   qilingan.   Keyinchalik   miloddan   avvalgi   XII   asrda   Xitoyda,
1
 Спасский.И. Г.  Русская монетная система. -М., 1962. 87-  bet .
2
 Русская  нумизматика  XI - XX   веков. Изд. «Аврора». Л. 1979.  стр-19-20. Hindistonda   Kichik   Osiyo   davlatlarida   paydo   bo’ladi.   Demak,   yuqorida   aytib
o’tilganlardan   ma’lumki,   Numuzmatika–(lotincha   numuzma)-   tangalar   haqidagi
fan,   tangalarini   tasvirlari,   yozuvlari,   og’irligi,   qanday   metaldan   yasalganligi,   pul
muomilasidagi darajasi va tanga zarb qilinishi tarixni o’rganadi.   
        Numuzmatika   xronologiya,   moddiy   madaniyat,   ichki   va   tashqi   savdo   tarixi
masalalarini   tekshirishga   imkon   beradi,   tarix,   arxeologiya   faleografiya,   san’at
tarixi,   iqtisod,   etnografiya   faktlari   uchun   katta   ahamiyatga   ega.   O’rta   asrlar
Yevropasida   numizmatika   sohasi   yaxshi   o’rganilgan.   Tahlil   va   tadqiqotlar   ancha
ko’p. Shu bois:
O’rta asr Yevropasida tangalar tarixini 5 davrga bo’lamiz:
1. Varvarlar zarblari - V – VIII asr o’rtalari
2. Karoling dinori – VIII o’rtalari – X asr
3. Feodallar dinori – X – XIII asr o’rtalari
4. Grosha – florina – XIII asr o’rtasi XVI asr boshi
5. Taler davri – XVI asr boshi XVIII – XIX asrlar 1
        Birinchi   davrda   varvarlar   zarblari   -   V   –   VIII   asr   o’rtalarida   O’rta   asr
Yevropasi   mamlakatlarida   Rim   imperiyasi   qulagandan   keyin   Vizantiyada
(Konstantinopol)   Anastasiy   I   (491-518)   davrida  uning   nomi   bilan   qanotli   g’alaba
xudosi  va ( SONO  – Konstantinopol)   nomining 4 harfi  yozilgan kumush tangasi
zarb qilinadi Vizantiya Imperatori Tiberii (578-582) tomonidan birinchi oltin tanga
zarb   qilinadi.   568   yili   Leovigeld   (576   –   586)   davrida   Ispaniyaning   Priney   yarim
oroli qo’shib olinib   tresns   deb atalgan tanga V tipida (g’alaba) imperator portreti
berilgan   tangalari   zarb   qilinadi.   Pul   zarb   qilish   imperator   Dialektian   (284-305)
davrida   ancha   jonlangan.   Konstantin   I   ning   birinchi   kumush   tangasi   (1/144),
Konstantin   II   (337-361)   oltin   tangasi   Burgundiya,   Langobard,   Anglosakslar   ana
shu varvarlar tangalaridan foydalanishgan.
Vestgotlar.     Alarix   II   (487-507)uning   o’g’li   Tezalix   (507-511),   Amalarix
(511526) davrida kumush va oltin tangalarda monogammalar ya’ni yozuvlar o’yib
yozilgan.   Bu   AMR   harflaridir.   Orqa   tomonida   (V)   G’alaba   tasviri
1
  Введение  в  специальные  исторические  дициплины.  МГУ.  1990. стр -90-92. yozilgan.Yustian   I   (518-527   va   Yustian   II   (527-565)   davrida   Iso   payg’ambar
tasviri   o’yib   yozilgan.   Shular   tarkibida   Amalarixning   tangalari   saqlanib   qolgan.
Uning   pullari   butun   Ispaniya   bo’yicha   xaridorgir   bo’lgan.   Bu   tangalar   to   531
yilgacha amalda bo’lgan.
568 yilda taxtni Leovilgeld (568-586) vestgotlarning eng kuchli hukumdori
egallaydi.   Tanga   zarb   qilish   takomillashadi.   Vestgotlarning   oxirgi   qiroli
Germengild (579-585) davrida tiriens tangasi zarb etiladi. Tanganing old tomonida
krest   va   qanotli   farishta,   orqa   tomonida   har   xil   nomlar   yozilgan.   Masalan:   PIVS,
FELIX, VICTOR va boshqalar.
Langobardlar.  Perktarita (672-688), Kipinert (688-700), Aripert ( 700-712)
tangalarida   DN   CVNIGPER   ,   Pamxis   (744-749)   davrida   esa   tanganing   old
tomonida   imperator portreti chizilgan.
VII asrning II-yarimida Irakliya (610-641),  Konstantin II (641-648) davrida
tanganing old tomonida imperator portreti orqa tomonida krest tasviri tushirilgan.
Dizederiy (756-774) davrida krest tasviri yulduzlar tasviri bilan to’ldirilgan. Oltin
va   kumush   tangalar   imperator   Yustian   I   ,   Yustian   II   va   Teberiya   (582   –   602)
portreti  tushirilgan  tangalar  zarb  qilinadi.  Yuza  tomonida krest   (but)   chizilgan va
tanga  triens  deb atalgan. 1
Merovenglar   davrida   VI   asrning   ikkinchi   yarimida   solid   va   triens
tangalarida krest tasviri muqaddam joy olgan. Dastlabki mis tangalar ham vujudga
kelgan.   Bu   tangalar   Avstraziya   Teuderix   (511-534)   va   qirol   Neystr   Xildebert   I
(511-558)   davrida   ancha   rivojlangan.   Tanganing   yuz   tomonida   DN
THEODEBEPTVS   yozuvi bitilgan. Bu pul  muomalasi  Parij, Sani, Mass,  Mazel,
Reyn,   va   Marsel   bo’ylab   harakatda   bo’lgan.   Tangalar   zarb   qilish   makonlari   ham
kengaygan. Merovenglar  davrida 900 ga yaqin joylarda pul  tangalar  zarb etilgan.
Mahalliy   hukumdorlar   o’z   qasrlarida   ham   Fransiya   va   Angliyada   VII   asr
o’rtalarida oltin solid hukumron bo’lgan. Tanga yuzasida gulchambar tasviri bo’lib
orqa   tomonida   Viktoriya   (V)   g’alaba   tasviri   zarb   qilingan.   Yoki   ko’pincha   orqa
tomoniga   but   rasmi   tushirilgan.   VII   asrda   shuningdek   kichik   og’irlikdagi   1,1   1,3
1
   Введение  в  специальные  исторические  дициплины.  МГУ.  1990.  стр – 120-122. gr,   kumush   dinorlari   zarb   qilingan.   Portret,   but,   yozuv   bitilgan.   Birinchi   davr
qariyib   300   yilga   cho’zilgan.   Tanga   pullarni   o’g’irligi   1,1   gr.dan   1,3   gr.   gacha
bo’lgan.
     Ikkinchi davrda,   Karoling dinori  – VIII o’rtalari – X asr davri mobaynida turli
o’zgarishlarga sabab bo’lgan.
Tipin Korotki (751 – 768) davrida kumush dirxam og’irligi jihatidan 780 gr
bo’lib oltinni siqib chiqaradi. Tanganing   “funt”   nomini olishi Buyuk Karl (768 –
814)   zamonasida   yuz   beradi.   Tanganing   yuziga   qirol   rasmi,   ikkinchi   tomoniga
tanga   zarb   qilingan   qasr   tasviri   tushiriladi.Tangalarning   old   tomonida   yozuv
saqlangan.   Masalan:   RT   PEX   PIPINS .     Qirol   Karloman   (768-771)   davrida
CAR= LOM  harflari har ikki tomonida ham tushirilgan 800 – yili Rim papasi Lev
III Buyuk Karlni cho’qintiradi. Endi tanganing orqasida cherkov, shahar darvozasi
va kema tasvri tushuriladi.Tangalarda yozuv saqlanib qolgan.  IMP ERATOR  yoki
AVG VSTVS  gulchambar va imperator portreti tushurilgan. 
Angliyada   qirol   Eduard   Muchenik   (975-978)   ,   Knut   (1016-1035),   Garold
(1035-1040) Xardaknut (1040-1042), Eduard Ispovednik (1042-1066) davrida oltin
tangalar zarb etilgan. Tangada qirol portreti, yani boshi va orqa tomonda but tasviri
tushirilgan.   Keyinchalik,   qirol   Vilgelm   Bosqinchi   (1066-1087),   Stefan   I   (1135-
1154),   Genrix   I   (1100-1125),   Genrix   II   Plantagenet   (1154-1189)   davrida   penni
nomli   oltin   tanga   zarb   qilib,   savdo   va   to’lov   vazifasida   keng   qo’llangan.
Grafliklanning   qudrati   tobora   oshib   borgan.   Ayniqsa   Anjuy   grafligi   boshqa
shaharlar bilan har doim raqobatda g’olib kelgan. Bu graflikda  og’irligi 1,5 gramli
oltin tanga zarb etilgan. Tanganing yuza qismida qirol boshi orqa tomonida esa but
tasviri   tushirilgan.   Faqat   Genrix   VIII   (1485-1509)   davrida   penni   o’girligi   0,54
grammga tushib qoladi. 1
      Uchunchi   davr   feodallar   dinori   –   X   –   XIII   asr   o’rtalarigacha   davom   etib,   bu
davr rivojlangan feodalizm davri deb ataladi. Yevropada Italiya davlati o’ziga xos
rivojlanishni boshidan kechirayotgan edi. Undagi shaharlarning rivojlanishi, savdo
-   sotiqning   o’sishi   pul   muomalasini   yanada   rivojlanishini   taqazo   etgan.   Qirol
1
 Введение  в  специальные  исторические  дициплины.  МГУ .  1990.   стр  – 116-117 Barbarossa Fridrix I (1152-1190) davrida oltin tanga pullari 0,82, 0,84 gr. tashkil
etgan 2
.   Oltin   tanga   660   probali   bo’lib,   xalqaro   maydonda   xaridorgir   bo’lgan.
Italiyaning   Florensiya   shahri   o’sha   paytda   eng   odamlar   bilan   gavjum   shar
sanalgan.   Sharda   1,75gr.   keyinchalik   1,80   gr.   tanga   zarb   qilish   yo’lga
qo’yilgan.Yuza   qismida   gulchambar   va   shahar   gerbi,   orqa   tomonida   Iso
Payg’ambar tasviri tushirilgan. Tangada gul tasviri bo’lgani uchun (latincha:  flos,
fiore)  florin  nomini olgan.
       Venetsiya shahri o’rta asrlar Italiyasining eng gullab yashnagan davriga to’g’ri
keladi.   Shahar   nihoyatda   boy   bo’lgan.   Dunyo   mamlakatlarining   kemalari   savdo
sotiq olib boorish uchun shu shaharga kemalarda kelishgan, savdo boji to’lashgan.
Benetsiyada   qirol   Enriko   Dondalo   (1192-1205)   davrida   2,18   grammli   kumush
tanga  zarb  etilgan.  1285  yildan  3,56  grammli  oltin  tanga  zarb  etilgan.  Tanganing
old tomonida  DVCAT  so’zi yozilgan.
     Fransiyada qirol Luyudovik IX (1226-1270) davrida 4,22 grammli, 958 probali
oltin   tanga   zarb   etilgan.   Tanga   grosha   nomini   olgan.   1306   yilda   qirol   Filip   IV
42,5 grammli oltin dinor zarb etadi. Lekin yillar davomida tanga nominali pasayib
brogan.   Masalan,   1365   yilda   Karl   V   (1364-1380)   davrida   bu   dinorning   og’rligi
2,55 grammni tashkil etgan.
        To’rtinchi   davr,   grosha   –   florina   –   XIII   asr   o’rtasi,   XVI   asr   boshlarigacha
davom   etgan.   Asosan   1137   yilda   yuz   yillik   urush   barcha   Yevropa   davlatlarini
iqtisodiy   ravnaqiga   rahna   solgan.   To’lov,   soliq   yig’ishda   qiyinchiliklar   bo’lgan.
Oltin   pullar   kamayib   ketgan.   Bu   esa   oltin   va   kumush   konlarini   qidirib   topish   va
kovlab olishni  taqazo  etgan. Albatta primitiv asbob  - uskunalar,  ishning og’irligi,
xafliligi, ko’p odamlarning o’limiga olib kelgan.
          XV   asr   Yevropa   davlatlarida   pul   zarb   qilishning   rivojlangan   davriga   kiradi.
Asosan   kumush   tangalar   talerlar   zarb   qilish   va   hududlar   bo’yicha   chiqarish
kengayadi. Ayniqsa qadimgi german hududlarida shahar davlatlarida   Lyunbergda
(1434),   Gamburgda   (1435),   Saksoniyada   (1455),   Bremenda   (1463),   Polshada
(1320) yillarda zarb qilish yo’lga qo’yilgan.
2
 Shu  yerda: 119 -bet           Agar   biz   XV   asrdan   to   XVII   asrgacha   bo’lgan   kumush   va   oltin   tangalarni
nominalini qiyoslaydigan bo’lsak, quyidagi manzarani ko’ramiz: 1
Yillar Rus davlati Polsha Avstriya G’arbiy 
Yevropa
1493-1520 10,78 7,43 - 10,75
1521-1544 10,68 10,90 10,98 11,25
1545-1560 10,47 11,07 11,13 11,30
1561-1580 11,16 11,70 11,19 11,50
1581-1600 10,63 11,10 10,88 11,80
1601-1620 8,27 11,80 11,78 12,25
1621-1640 11,04 13,12 13,80 14,00
1641-1660 11,75 14,30 14,48 14,50
1661-1680 12,46 12,63 14,59 15,00
        Yuqoridagi   jadvalda   ko’rib   turganimizdek,   Rusda   ham   G’arbiy   Yevropa
davlatlarida   ham   oltin   va   kumush   tangalarning   hajmi   oshib   borgan.   Bu   iqtisodiy
o’sish   sura’tlarini,   talabning   oshib   borishini   ko’rsatadi.   Rus   Yevropaning   oltin
tangalaridan keng foydalangan.
        Beshinchi davr, taler davri   – XVI asr boshi XVIII – XIX asrlargacha davom
etgan.   Oltin   tangalar   haqida   fikrimizni   davom   ettiradigan   bo’lsak,   soliq
yig’uvchilar   ro’yxatida   Yevropa   davlatlariing   aholi   sonini   ham   aniqlay   olishimiz
mumkin.   Masalan,   Gollandiya   hududida   1623   yilda   15   mln.   aholi   yashagan.
Gollandiyada XIV asrda yiliga 18-19 kg oltin tanga zarb etilgan.  XV   asrda   Buyuk
geografik   kashfiyotlardan   keyin   savdo   munosabatlari   rivojlanishi   natijasida
mamlakatlar   o’rtasida   umumiy   qiymatga   ega   bo’lgan   pul   muomilasini   tashkil
etishni  talab qiladi. Tanga XV asrda  Venesiyada  Nikola Tron (1471 – 1473)  945
probali og’irligi 6,52 gr. kumush tanga zarb qilinadi. Tanga  Lir  deb ataladi – orqa
tomonida   sher   rasmi   tasvirlangan. 1
  Mazkur   tanga   nisbatan   boshqa   mamlakatlar
1
  Русская  нумизматика  XI - XX   веков. Изд. «Аврора». Л. 1979.  стр-20.
1
  Введение  в  специальные  исторические  дициплины.  МГУ.  1990.  стр – 119-120. bilan to’lov vazifasini bajarishda ishlatilan, xaridorgir bo’lgan. 
Tanga   pullarning   keyingi   taraqqiyotiga   e’tabor   qaratsak,   har   bir   davlat   o’z
taraqqiyotidan   kelib   chiqib,   iqtisodiy   rivojlanishi   uchun   o’z   tanga   pullarini   zarb
etganini   ko’ramiz.   Albarta   be   oltin,   kumush   va   mis   tarzida   amalda   qo’llanib
kelingan.   To   qog’oz     pullar   chiqquncha   tangalar   muomalada   bo’lgan,   iqtisodiy,
savdo   –   pul   munosabatlarini   tartibga   keltirib   turgan.   Jamiyat   taraqqiyoti   hamma
vaqt pul muomalasini yangilashni, savdo va xo’jalik yuritishni yangicha usullarini
joriy   etishni   taqazo   etib   turgan.   Muhimi,     jamiyatda   tovar   pul   munosabatlarini
tartibga solish va barqarorlashtirishda muhim kasb etgan.
1974   yili   gersog   Lelesio   Mariya   S.   Foria   (1966   –   1984)   o’zini   rasmi   bilan
tanga zarb qiladi. 9,65 gr. 960 probali tanga  teston  deb atalgan. Lekin bu pul uzoq
muomalada   bo’la   olmadi.   Keyinchalik,   Chexiyani   Yaximov   –   shahrida   taler
tangasi   zarb   qilinadi,   2,9   gr.   Yangicha   tanga   yuzida   Ioaxim   Svetoy   –   orqa
tomonida   sher   rasmi   tushurilgan.Bu   tanga   Ispan   Amerikasida   keng   tarqalgan.
Gollandiyada   –   dolder ,   Italiyada   –   taller ,   Skandinaviyada   –   doler,   Shimoliy
Amerikada   –   dollar   deb   atalgan.   Angliyada   kron ,   Ispaniya,   Niderlandiyada   –
potagon ,   detal ,   Ispaniyada   –   peso ,   Italiyada   –   skudo,   Fransiyada   –   ekyu   deb
atalgan. Keyinchalik mazkur tanga umumiy nom olib  dollar  deb atalgan.
II.   Bob.  Osiyo  va  G’arb  davlatlari  xalqlarining  savdo  va  madaniy    aloqalari
va uning tanga pul muomalasiga ta’siri (V - VII asrlar).
1. Vizzantiya, Xitoy tanga zarbi an’analarininig Turk xoqonligi 
   tangalariga ta’siri.
        V   asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab   Turkiston   siyosiy   hayotida   eftaliylar
xonadoni   hukmron   o’rin   tuta   boshlaydi.   Bu   yillarda   zaiflashish   yo’liga   kirgan
kushonlar   saltanatining   g’arbiy   sarhadlari   sosoniylar   tahdidi   ostida   qolgan   edi.
Shuning   uchun   bu   ikki   sulola   o’rtasida   raqobatlashish   tabiiy   edi.   V   asrning   30-
yillaridan to’qnashuvlar sodir bo’ladi.
          Sosoniylar   davlatning   sharqiy   viloyatlarini   ( Seyistondan   Margiyonagacha
bo’lgan   hudud )   boshqarganlar.   Shu   munosabat   bilan   ular   qo’shni   o’lka   siyosiy, savdo   doiralar   bilan   yaqindan   muomalada   bo’lgan.   Sosoniylarni   mazkur
hududlarni   boshqargan   hukmdorlari   "kushon   hukmdor "lari   unvoniga   ega
bo’lgan. Ammo eftaliylar qudrati oshib, Sosoniylarga qarshi  kurashga  kirishishini
anglagan Peruz dastlab ularga qarshi urush ochadi, asirga tushib qoladi. Vizantiya
hukmdorlarining yordami bilan ozod qilinadi, keyin yana ikki marta harbiy yurish
uyushtiradi. Yana asir olinib 30 xachir ku mush dirham evaziga ozod qilinadi.  
          Bundan  tashqari   mahalliy  tanga  nusxalari  ham  bo’lgan.  Bu  borada  " Xorazm
chavandozi" tasviri   milodning   I   asridan   VIII   asrigacha   bo’lgan   tangalardan   joy
olgan.   Xorazm   hukmdorlari   o’z   tangalarini   zarb   etishni     yo’lga   qo’yganlar.   Pul
tizimini joriy qilininishi davlatchilikni rivojlanganligidan dalolat beradi 1
.
     Eron sosoniylarini kumush tangalari Turkistonga ko’plab keltirilgan. Ularni old
tomoniga shahanshoh tasviri, orqa tomoniga esa ikki soqchi o’rtasida o’tli mehrob
tasvirlangan.   Ana   shunday   dirhamlarga   taxlitidan   hukmdorlari   buxorxudotlar
nomida yuritilgan. Amularyo viloyatlari hamda Buxoro vohasida kumush tangalar
zarb qilingan. Shu bois Buxoro tangalari-buxorxudot tangalari nomini olgan.
       V-VII asrlari - ilk o’rta asr davri O’rta Osiyo tarixida keskin o’zgarishlar ro’y
berdi; feodalizm tuzum mustahkamlanib, tobora rivojlanib bordi. VI asr o’rtalariga
kelib   Eftaliylar   davlati   Turk   hoqonligi   tamonidan   tugatildi.   551   yilda   Ashina
qabilasi sardori Bumin tomonidan Oltoyda Turk xoqonligiga asos solindi. Turklar
tez   orada   qo’shni   hududlarga   istilochilik   yurishlarini   boshladi.   Istemi   yobg’u
boshchiligidagi   turklar   dastlab   yettisuvni   va   Sirdaryogacha   bo’lgan   hududlarni
qo’lga   kiritdilar.   567   yilda   kelib,   Karmana   yaqinida   eftaliylar   bilan   bo’lgan   hal
qiluvchi   jangda   g’alaba   qozongan   turklar   eftaliylarga   tegishli   barcha   hududlarni
egallab oldilar. Sosoniylar bilan turk xoqonligi o’rtasidagi chegara qilib Amudaryo
belgilandi. 
          Turk  xoqonligi   ichki   siyosiy  ziddiyatlar  tufayli   VII   asr  boshlariga  kelib,  ikki
qismga   -   G’arbiy   va   Sharqiy   xoqonliklarga   bo’linib   ketdi.   O’rta   Osiyo   hududi
G’arbiy xoqonlik tarkibiga kirgan. G’arbiy Turk xoqonligi Eron, Vizantiya, Xitoy
1
  Isoqboyev Alisher Ahmadjonovich .  Numizmatika. /Elektron -o`quv manba/  GDU. 2008. 39-   
 bet. Internet  ma`lumotlari. kabi davlatlar bilan faol diplomatik munosabatlar o’rnatgan edi. Eftaliylarga qarshi
kurash   davrida   turklarga   ittifoqchi   bo’lgan   Eron   sosoniylari   bilan   munosabatlar,
ayniqsa,   ziddiyatli  edi.   Bu  ziddiyatning  asosiy  sababi   Buyuk  Ipak  yo’lini  nazorat
qilish   masalasidagi   kelishmovchilik   bo’lib,   Eron   o’z   hududidan   turk   va
so’g’dlarning   savdo   karvonlarini   o’tkazmay   qo’ydi.   Natijada,   turk   xoqonligi
Vizantiya bilan aloqalarni saqlash uchun Kavkaz, Qrim, Qora dengizning shimoliy
hududlarini   egallab   oldi.   Shu   tariqa   turk   xoqonligining   Vizantiya   bilan   aloqalari
Buyuk   Ipak   yo’lining   shimoliy   tarmog’i   bo’ylab   amalga   oshirila   boshladi.
Turklarning   xalqaro   aloqalarida   so’g’d   savdogarlari   yetakchi   o’rin   tutganlar.
Sharqiy   Turkistonda,   Xitoyda,   Shimoliy   Hindiston,   Pokiston,   Mo’g’ulistonda   va
boshqa hududlarda so’g’d yozuvlarining topilishi bu davrda so’g’dlarning xalqaro
aloqalardagi   mavqeidan   dalolat   berardi.Moddiy   va   badiiy   madaniyat   sohalarida
ham ulkan o’zgarishlar yuz bera boshladi.   Turgan gapki, tanga zarb qilish ishi bu
o’zgarishlardan   chetda   qolmadi.   Bu   erda   odatdagidan   tashqari   behisob   tanga
chekan (shtamp) lar paydo bo’la boshladi.
    Turk xoqonligi davrida O’rta Osiyoda mahalliy boshqaruv tizimi saqlab qolindi.
Xususan,   So’g’d   va   Farg’onada   Ixshidlar,   Xorazmda   Afrig’iylar,   Toxaristonda
Malikshohlar,   Chochda   Tudunlar   mahalliy   boshqaruvni   amalga   oshirganlar.   Ilk
o’rta   asrlarda   so’g’d   tili   bilan   bir   qatorda   qadimgi   turk-runiy,   uyg’ur,   xorazm,
braxma va boshqa yozuvlar ham mavjud bo’lgan. Diniy e’tiqodlar xuddi eftaliylar
davridagidek turli-tuman edi. Bunday holat arablar istilosigacha saqlanib qoldi.   1
.
     
Vizantiya tangalari            G’arbiy Turk hoqonligi tangalari  2
1
  Ретвеладзе.  Деревние  монеты Средней  Азии.Ташкент.  1987.  стр- 21-23  
2
  O ` zbekiston    tarixi .   Jurnal. O`z Res. FA.  Boboyorov G`,  Kubatin  A. //Garbiy Turk  xoqonligi
tangalari  ikonografiyasiga  Vizantiya  ta`siri masalasiga  doir//.  3-10 betlar. Ilk O’rta asrlarda jahon taraqqiyoti yanada taraqqiy topdi. Chunki jahonni
        Rivojlangan   mintaqalarida,   quldorlik   tuzumi   inqirozga   yuz   tutib,   feodalizm
davri   boshlandi.   Natijada   jahon   mamlakatlari   bilan   keng   ko’lamdagi   savdo   va
madaniy aloqalar yanada faollashdi. Bu davrda Turkistonga    Vizantiya  tangalari
kirib       kelib,   Chag’oniyon,   Sug’d,   Choch   va   Farg’onada   tanga   chiqarishga   o’z
ta’sirini o’tkazdi  1
. 
      Bu ta’sir juft tasvirlarning paydo bo’lishida o’z aksini topadi. Sug’d, Choch va
Xo’jand   oralig’ida   joylashgan   Ustrushon   tangalari   ham   diqqatga   sazovordir.
Ularning   ayrimlarida   Hindiston   bilan   aloqalarga   shama   qiluvchi   fil   tasviri
keltirilgan .
Yuqorida   ko’rib   turganimizdek,   Vizzantiya   imperatori   Yustian   II   ning   (565-578)
malika   Sofiya   bilan   birgalikdagi   tasviri   Turk   xoqonligi   tangalariga   o’z   ta’sirini
o’tkazgan.   Xuddi   shu   davrda   taxminan   568   yilda   Turk   xoqonligining   Maniax
1
  Ретвеладзе.  Деревние  монеты Средней  Азии.Ташкент.   1987.   стр - 21-23   boshchiligidagi   elchilari   Yustian   II   ning   huzurida   bo’lgan.   Yuqoridagi   tangalarni
bir biriga solishtirsak:
1. epigrafik jihatidan;
2. qo’sh rasmli;
3. hukumdorning   yoki   malikaning   o’tirib   taxtni   boshqarayotgan   holati
tasviri bir- biriga o’xshash ekanligini ko’ramiz.
        Xitoy   bilan   aloqalarning   kuchayishi   natijasida   O’rta   Osiyoning   ayrim
viloyatlarida   Xitoy   namunasidagi   tangalar   zarb   etila   boshlandi.   Ko’p   asrlar
mobaynida   Xitoyda   mis   (yoki   bronzadan)   ishlangan.   O’rtasida   kvadrat   tarzidagi
o’yiqli   tangalar   yagona   pul   xizmatini   o’tagan.   Ular   zarb   etilmay   balki   quyilgan.
Shunday   xitoy   tangalari   taxlitidagi   (xitoy   ierogliflarisiz)   o’rtasi   o’yiq   quyma
tangalar   Samarqand,   So’g’dda.   Buxoro   vohasida,   Farg’onada,   Ettisuvda   va
Amularyo bo’yi viloyatlarida chiqarilgan. 2
 
        So’g’d.   Choch   va   Xo’jand   oralig’ida   joylashgan   Ustrushon   tangalari   ham
diqqatga   sazovordir.   Ularning   ayrimlarida   chamasi   Hindiston   bilan   aloqalarga
shama   qiluvchi   fil   tasviri   keltirilgan.   Umuman   olganda   ilk   O’rta   asrlar   tanga
nusxalarining   nihoyatda   xilma-xilligi   bilan   ajralib   turadi.   Garchi   O’rta   Osiyo   VI
asrda   Sariq   dengizdan   Qora   dengizga   qadar   cho’zilgan   ulkan   turk   xoqonligi
tarkibiga kiradi.
        Turkiston   erlarida   amalda   hukmronlikni   o’nlab   O’rta   va   mayda   mulklarning
hokimlari   amalga   oshirib,   ulardan   deyarli   har   biri   o’z   tangasini   chiqarishga
intilgan.   Shunisi   diqqatga   sazovorki.   Turkistonning   deyarli   barcha   viloyatlari
iqtisodiy   rivojlanishning   shunday   darajasiga   erishdiki.   natijada   o’z   tangasini
chiqarish   zarurati   tug’ildi.   Natijada   bu   davrga   kelib   barcha   Turkiston   viloyatlari
numizmatika sahnasiga chiqdi.
        Chochda   tanga   zarb   etish   to’rtinchi   asrdan   oldinroq   ilk   O’rta   asrlarda
nusxalarning nihoyatda xilma-xilligi bilan ajralib turuvchi  tanga zarb etadigan bir
qancha   markazlar   tarkib   topdi.   Farg’onada   ilk   bor   o’z   tangasi,   chamasi   VI   asrda
2
  O`zbekiston  tarixi.  Jurnal. O`z Res. FA.  Boboyorov G`,  Kubatin  A. //Garbiy Turk  xoqonligi
tangalari  ikonografiyasiga  Vizantiya  ta`siri masalasiga  doir//.  3-10 betlar. paydo bo’lgan. VIII asrda esa, bir qancha yerlarda chiqarilgan. Ustrushonda tanga
zarb   etish   VII   asrda   vujudga   kelgan.   Keshda   o’z   puli   zarb   qilina   boshlanganligi
aniqlangani yo’q.
        Naxshabda   tanga   zarb   etish   IV   asrdan   boshlanib,   VIII   asrda   ham   davom
etgan.Bu   vaqtga   kelib   tangalar   hamma   yerda   chiqarilgan   bo’lsada,   Turkistonning
barcha   viloyatlari   iqtisodiy   jihatdan   bir   xil   rivojlangan   emas.   Bu   borada
Samarqand-   So’g’d   etakchilik   qilgan,   ze ro   bu   yerda   mis   tangalar   juda   ko’p
chiqarilar edi.
       Umuman olganda bu davrda O’rta Osiyo ko’plab kichik va mayda egaliklarga
parchalanib ketgan edi. By parchalanish har bir viloyatning o’z tangasini bo’lishiga
olib     keldi.     Mas,:   Nahshabda   (Qashqadaryo   vohasining   qadimgi   shahri )   III-V
asrlarda   bir   tomonda   podsho   kallasi.   ikkinchi   tomonda   podshoning   sher   bilan
kurashini aks ettirgan mis tangalar zarb qilingan .    
        VII   asrning   ikkinchi   choragidan   e’tiboran   Samarqand   pod-           shohlari
to’rtburchak shaklidagi teshikka ega bo’lgan, So’g’d yozuvi bitilgan mis tangalarni
zarb   qilganlar 1
.   Mazkur   tangalarda   kichik   hokimlar   o’z   unvon   va   ismlarini,
shuningdek   tanga   zarb   etilgan   joyni   ko’rsatib   o’tganlar.   Mas.: Panch   (Panjikent)
yoki   Seyiston   va   hokazo.Shunisi   diqqatga   sazovorki   Samarqand   hukmdorlarining
zarb qildirgan mis tangalari hozirgi kunda yuzlab, ayrim hollarda katta xazinalar
tarzida topilmoqda . Bunday tangalar biriichi navbatda ichki mayda savdoga xizmat
qilgan.   Bu   tangalar   boshqa   viloyatlar   Naxshab   Choch,   Xorazm,   Toxariston   va
Eronda ham topilgan. Yuqorida nomlari keltirilgan viloyatlar siyosiy jihatdan bir-
biri   bilan   ajralib   ketgan   bo’lsa   ham   ularning   o’rtasidagi   savdo   aloqalari   yaxii
yo’lga qo’yilganligidan dalolat beradi.
       Sug’d.   Ilk sug’d tangalarining o’ngida silliq sochli ma’budaning tasviri bo’lsa-
da,   VII   asrning   yarmidan   Sug’d   hokimlari   –   ixshidlar   hamda   ularga   tobe
amlokdorlar   to’rt   burchak   teshikli,   hech   bir   tasvirsizsiyqa   tangalar   zarb   qila
boshlashadi.   Tanganing   o’ngida   kursiv   bilan   berilgan   sug’d   yozuvi   hukmdorning
ismi   va   unvonini   (masalan,   ”Shoh   Shipshir”)   bildiradi.   Tanganing   tersida   tersida
1
  Ernazarova.T,  Kochnev .B. Tangalar   o’tmish   darakchilari.  T. “Fan” . 1977.  12 –  bet . esa   har   bir   hukmdorning   o’z   sulolasiga   xos   belgi   berilgan.   Olimlarning
aniqlashicha   bu   tipdagi   tangalar   Poykant   va   Chochda   zarb   etilgan.   Keyinchalik
sug’d   yozuvi   bilan   birgalikda   arab   yozuvi   ham   paydo   bo’la   boshlagan..   Sharqiy
sug’d   numizmatika   materiallarini   katta   qismini   Ixshitlar   sulolasi   (bu   nom   shartli
ravshda   qo’llanib   sug’dning   oliy   hokimiyatni   boshidagi   podsholar   unvoni
ma'nosini bildiradi) tangalar tashkil qiladi. Ixshit so’zi Sug’d podsholariga nisbatan
ishlatilgan haqida ilmiy bahs yuritilgan adabiyotlar anchagina katta bibliografiyani
tashkil qiladi. 
Ixshitlar   tangalarining   hususiyati   dastlabki   bosqichda   Xitoy   va   Uzoq
Sharq   tangalari   tipiga   taqliddan   iborat .   Taqlid   esa   tanganing   metal   doirasi
o’rtasida   kvadrat   teshikchali   ekanligida   namoyon   bo’ladi.   Hatto   bu   tipning   eng
birinchi namunalari ikki tilli tangalar bo’lib, o’ng yuzasida xitoycha, ters yuzasida
sug’dcha yozuvlar bo’lgan 2
.
Shu   davrlarda   Chochda,   ya’ni   VI-VII   asrlarda   bir   necha   xilda   ko’plab
tangalar zarb qilingan.  Ularda So’g’d yozuvlari, tamg’alari, podshoning boshi yoki
rafiqalarining   rasmi   ifodalanar   edi.   Tan ga   pullar   xilining   ko’pligi   Chochda   pul
savdosini   juda   ham   rivojlanganligini   ko’rsatadi.   Ko’pincha   tangalarning   o’ngida
tik   boquvchi   yohud   yuzini   xiyol   chetga   burib   turgan   hukumdor   yoki   shoh   va
malikaning siymolarini ko’rish mumkin.Tangalarda yirtqich hayvon, yoydoq ot va
tuya   tasvirlari   ham   tez-tez   uchrab   turadi.Olimlarning   fikricha,   bu   jonivorlar
hukmdor   urug’ining   homiy   totemlari   bo’lsa   kerak.   Tangalarning   tersi   bir   xil   -
o’rtada   tamg’a,   uning   gir   atrofida   hukmdorning   ismi,   unvoni   hamda   mulk   nomi
sug’d   yozuvida   berilgan.   Shuningdek   boshqa   turdagi   Choch   tangalari   ham
topilgan.   Unda   tanganing   o’ngida   bir-biriga   teskari   qarab   turgan   hayvonlarning
kallalari   bilan   bezatilgan  taxt   ustida   chordona  qurib  o’tirgan   hukmdorning   tasviri
bor. Hukmdor o’zi to’g’ri o’tirsa-da, yuzi chetga burilgan. Uning o’ng qo’li “xudo
yarlaqasin” mazmunida ko’tarilgan, chap qo’li esa kalta qilich dastasidan maxkam
tutib   turibdi.   Boshinig   chap   tomonida   ilohiy-fazoviy   ramz   ma’nosida   yulduz   va
yarim   oy   tasviri   berilgan.   Mazkur   tangadagi   ilohiy   hamda   dunyoviy   ramzlarning
2
  Ретвеладзе.  Деревние  монеты  Средней  Азии.Ташкент.  1987.  стр- 22.   mushtarakligi,   balki   teokratizm   -   ya’ni,   bir   odam   qo’lida   qo’shaloq   vazifa,   ham
kohinlik ham shohlik jamlanganining ifodasi bo’lsa bo’lsa ajab emas 1
.  
Choch   tangalari   guruhi   tanga   doirasidagi   tasvirlar   bo’yicha   mutlaqo
noyobdir.   Masalan,   turkumning   ko’pgina   tangalari   uning   yuzasiga   fantastik
vahmiy   hayvonning   hujmkor   (dahshat   soluvchi)   qiyofasi   tushirilgan   tasviri   tanga
tiplari   bo’yicha   har   xil.   Ba'zan   hayvonning   boshi   o’ng   tomonga,   goho   chap
tomonga   qaratilgan.   Ba'zi   tanngalarda   oldingi   o’ng   oyog’iga   cho’kibroq,   chap
oyog’ini   mushuksimonlarga   xos   ko’targan   holda   tasvirlandi.   Dum   esa   keskin
baland ko’tarilgan va tananing tepasiga bo’shliqni to’ldirib joylashtirilgan. 
Choch   tangalari   seriyasida   hokimiyat   ramzi   sifatida   u   yoki   bu   tomonga
qaratilgan     panshoxasimon   tamg’a   tasvirlaganini   alohida   tasvirlab   o’tish   lozim.
Choch   tangalariga   sug’d   milliy   yozuvi   asosidagi   xat   bitilgan.   Umuman,   keyingi
vaqtda   sug’dcha   yozuvli   tangalarning   qator   yangi   tiplari   topilayotgan   sug’d
yozuvining   Choch   uchun   ham   qadimdan   o’ynagan   madaniy   rolni   tushunishga
yordam   beradi.   Choch   tangalar   seriyasi,   qayd   etganimizdek,   yozuvsiz   tangadan
boshlanadi.   Bu   namuna   Chochda   sug’d   yozuvi   aks   etgan   tangalar   V   –   VI   asrdan
boshlanganidan   dololat   beradi.   Chunki   seriyasining   keyingi   namunasida   sug’d
yozuvining   Samarqand   tangalarida   aks   etgan   ko’rinishiga   yaqin   xat   bor.   Yozuv
doiralarining   o’rtasida   esa   Choch   tamg’asi   joylashgan.   Tamganing   yozuvi   «iski»
so’zdan   iborat   bo’lib   doiraning   tepa   yarim   yoni   va   pastki   yarim   yoyi   bo’ylab
qarama – qarshi joylashgan.
        Ustrushona.   Samarqand   hokimlarining   chiqargan   tangasidan   qo’shni
Ustrushona   ( Jizzax   va   O’ratepada )   viloyatida   VI-VIII   asrlarda   zarb   qilingan
tangalar tubdan farq qilgan. Ularda to’rtburchak shaklidagi teshiklar bo’lmay, balki
hukmdorning   rasmi   va   So’g’d   yozuvida   hukmdorlarning   nomi   va   unvoni   hamda
tamg’asi   ifodalangan.   Bu   tangalarning   o’ngida   sasoniylar   tangalariga   taqliddan
boshiga   qanotli   chambar   kiygan   hokimning   tasviri   berilgan.   Hokim   Satagari
tangalarida   buning   o’rniga   butparastlarning   donishmandlik   ramzi   bo’lmish   fil
tasviri berilgan. 2
1
 Ретвеладзе.  Деревние  монеты  Средней  Азии.Ташкент.  1987.  21- bet .
2 1
  Ретвеладзе.  Деревние  монеты  Средней  Азии.Ташкент.  1987.  стр- 22      Buxoro.  Buxoro viloyatida O’rta Osiyoga ko’plab kirib kelgan Sosoniy kumush
tangasi ta’siri katta bo’lgan Tanganing bir tomonida hukmdorning kallasi, ikkinchi
tomonida   kohinlar   bilan   mehrob   olovi   tasvirlangan.   IV-V   asrlargacha   Sug’dda
yoychi   tasvirlangan   mayda   kumush   tangalar   chiqaril gan.   Yaqinda   qadimiy
Samarqand (Afrosiyob) hududida ana shun day tangalar xazinasi topilgan.
IV –V asrda zarb etilgan Buxoro mis tangalarining o’ngida toj kiygan hokim
boshining   nuqtalar   bilan   o’ralgan   tasviri,   terisida   esa   sosoniy-larningtangalariga
xos   otashparastlar   mehrobi   yoki   tamg’a   berilgan.Oromiy   tilidagi   yozuv
hukmdorning ismi va unvonini (masalan, «Asvor shoh») ifodalaydi 1
.
Eramizning   V   asr   o’rtalaridan   bu   yerda   Sosoniy   sulolasiga   mansub   shoh
Varaxran V tangalariga o’xshatib kumush draxmlar (Buxorxudotlarning tangalari)
zarb   etish   yo’lga   qo’yildi.   Ularning   o’ngida   boshida   jimjimador   tojli,   sosoniylar
shahanshohining   yon   tomondan   olingan   tasviri,   tersida   esa   muqaddas   olov
qo’riqchilari   –   mobedlarning   tasviri   tushirilgan.   Tangalardagi   yozuv   so’g’d
xatining Buxoro shakli bo’lib, «Buxoro shohi» ma’nosini anglatadi.
Bir tarafda   nortuya   – bu «Avesto»da keltirilgan urush ma’budi Veretratna bo’lsa
kerak – tasviri berilgan mis tangalar ham keng joriy etilgandi.
        Farg’onada .   Yaqinda   Samarqand   muzey   kollektsiyasidan   V-VI   asrlarga   oid
Farg’onaning   tangasini   topishga   muvaffaq   bo’lindi.   Qadimiy   yozuvi   bo’lgan   bu
yodgorlik o’sha davr xalqlarining tilini o’rganishimizda yakkayu yagona yodgorlik
hisoblanadi.   Keyinchalik   VII-VIII   asrlarda   Farg’onada   to’rtburchak   shaklidagi
teshikka ega bo’lgan So’g’d yozuvi tushirilgan tangalar chiqarilgan 1
.
        Toxariston.   Hozirgi   Shimoliy   Afg’oniston,   O’zbekiston   va   Tojikistonning
janubiy rayonlarida joylashgan bu ilk o’rta asr o’lkasida tangalar, xususan, kumush
tangalar   zarb   qilish   Sosoniylarning   kuchli   ta’siri   ostida   edi.   Bu   yerda
sosoniylarning   turli   –   tuman   tangalari   tarqalishi   Peroz   (Firuz)   va   Xusrav   I
2
  Shu    erda :  22-23  betlar .
1
1
  Ernazarova.T,  Kochnev .B. Tangalar   o’tmish   darakchilari.  T. “Fan” . 1977. 12 – bet. Anushirvonlarning   mahalliy   tangalari   paydo   bo’lishiga   olib   keldi.   Bu   xil
tangalarda qisqa – qisqa baqtriya, ba’zan so’g’d yozuvlaridan iborat nadchekanlar
– tavqi’ (ya’ni tamg’a ramzi, raqamlar va harflar), xilma – xil bosh kiyimlar qiygan
hukmdorlarning   yon   tomonidan   olingan   minniatyura   suratlari,   hatto   hayvonlar
tasvirlari diqqatga sazovordir.
        Qadimgi   Surxondaryo   havzasida   joylashgan   Chag’onyon   viloyati   kumush
tangalarining   nadchekanlari   ancha   maroqlidir.   Ularni   diqqat   bilan   tadqiq   etish
natijasida   Chag’aniyon   Baqtriyaga   qarashli   bo’lib,   bu   yerda   baqtriya   yozuvi
amalda qo’llanilgan ma’lum bo’ldi. Bundan tashqari, eramizning VI – VII asrlarida
hokimiyat boshida turgan Chag’oniyon hokimlarining butun bir sulolasi aniqlandi.
       Chag’aniyon viloyatida o’ngida hokim va malika tasviri tushirilgan yupqa mis
tangalar   ham   zarb   etilardi.   Ular   Choch   va   So’g’d   tangalariga   o’xshab   ketardi-yu,
ammo   tasvirlarning   o’ziga   xos   xususiyatlari   bilan   ajralib   turardi.   Rasmi   albomda
keltirilgan o’sha tangalardan biri g’oyat antiqa bo’lib, bunday xil tanga dunyodagi
boshqa   hech   bir   muzeyda   topilmaydi.   Mazkur   tanga   boshqalaridan   Baqtriya
tilidagi kursivli so’zlari borligi bilan ajralib turadi, yozuvning ma’nosi hali hamon
aniqlanmagan.
        Taxminan   shu   davrning   o’zida   Chag’oniyonga   qo’shni   bo’lmish
termizshohlarning   chog’roq   saltanatida   g’aroyib   shaklli   tangalar   zarb   etila
boshlanadi.  Ularning ba’zi  birlari  o’ta skifat   (yong’oq po’chog’i)   shaklida  bo’lib,
boshqalari   yassiroq,   o’ngida   qanotli   chambar   kiygan   hukmdor   siymosi,   terisida
tamg’a tasvirli, yozuvlari yo’q tangalar edi. 
          Sosoniylar   davlati   tarkibiga   kirgan,   O’rta   Osiyoning   g’arbiy   –   janubida
joylashgan   Marg’iyona   va   Shimoliy   Xurosonda   bu   davrda   hali   tanglar   zarb
etilmasdi.   Marg’iyonaning   bosh   shahri   Marvda   (hozirgi   Bayram   –   ali   atrofida)
sosoniylar   tangalariga   taqlidan   zarb   etilgan   tanglar   chiqarishardi.   Hozirda   bu
tangalardan bir nechasi shu hududda topilgan.
          Eramizning   651   yili   Marvni   arablar   bosib   olib,   uni   Movarounnahrga
yurishlarida   o’zlarining   tayanch   nuqtasiga   aylantirishdi.   Eramizning   VII   asrining
ikkinchi   yarmida   Xurosonning   arab   voliylari   Movarounnahrga   bir   necha   marta bosqinchilik hujumi qilishdi, taxminan yuz yil o’tgandan so’ng arablar butun O’rta
Osiyoni   bosib   olib,   uni   Abbosiylar   xalifaligi   tarkibiga   qo’shdilar.   Arablar   O’rta
Osiyoga islom dini, arab tili va yozuvlarini olib keldilar. 
       Arablar zarb etgan tangalarning tashqi ko’rinishi ham butunlay o’zgarib ketdi.
Agar   arablar   kelgan   dastlabki   davrlarda   tangalarda   hali   an’anaviy   tasvirlar
saqlanib,   yangilik   qisqacha   arab   yozuvi   bilan   berilgan   bo’lsa,   keyinchalik
ko’pincha   kufa   usuli   bilan   yozilgan   va   naqqoshlik   usulida   bajarilgan   bir   turdagi
xalifalik   tangalari   joriy   etildi.   Birinchi   arab   tangalari   bo’lmish   fels   va   drhamlar
eramizning   VII   asri   o’rtalari   va   ikkinchi   yarmida   O’rta   Osiyoning   Axsikent,
Buxoro, Samarqand, Kesh shaharlarida zarb etila boshlandi.
       Asta-sekin bu erlarda  ham umumxalifalik tangalari dirham, ful’slar zarb qilina
boshlagan.   VIII-IX   asrlarda   Buxoro.   Samarqand,   Shoshda   shunday   tangalar   zarb
qilingan.   Bundan   tashqari   vaqti   -   vaqti   bilan     tangalar     zarb     qiladigan   shaharlar
ham   bo’lgan.   Mas,:   Muaskar   ash-shos   (Shosh   qal’asi),   o’sha   davrdagi   Farg’ona
poytaxti Axsikent shunday shaharlardan hisoblanadi. 1
 Mazkur hududlarda tangalar
faqat hukumdor farmoniga asosan zarb qilingan.
        Movorounnahr   xalifalikdan   ajralib   chiqqandan   keyin   Hirot   viloyatidan   kelib
chiqqan   Toxir   ibn   Husayn   (821-873)   Xuroson   noibi   etib   tayinlanadi   va   u
Toxiriylar   sulolasiga   asos   soladi.   U   Bag’dod   xalifaligiga   tobe     bo’lib     ichki
siyosatda   mustaqil   edi.Toxiriylarga   tobe   bo’lgan   Movorounnahr   noibi   birinchisi
somo-niylardan edi. 
        Toxiriylar   tangashunoslik   sohasida   dastlab   dirxam   va   mis   tangalar   zarb
qilganlar. Abdulla ibn Toxir hukmronligidan boshlab, oltin dinorlar zarb qilingan.
15   dan   ortiq   zarbxonalar   bo’lib,   vaqti   -   vaqti   bilan     tangalar     zarb     qilingan.
Movorounnahrning   Samarqand,   Buxoro,   Shosh,   Madinai   ash-Shosh   shaharlarida,
keyinchalik   Xorazm   zarbxonalarida   tangalar   zarb   qilingan.Umumiy   ko’rinishi
husnixat   yozuvlarni   joylashishi   bo’yicha   Toxiriylar   davlatida   zarb   qilingan
tangalar umumxalifalik tangalaridan farq qilardi. Toxiriylar taxtdan tushganlaridan
keyin Somoniylar mustaqillikka erishganlar.
1
  Isoqboyev Alisher Ahmadjonovich .  Numizmatika. /Elektron – o`quv manba/  GDU.
    2008. 43-  bet          Demak, o’rta asr boshlari davriga kelib, O’rta Osiyo hududlarida tangalarning
behisob   va   xilma   –   xil   turlari   muomalaga   kiritilgan.   Shu   davrlarda   zarb   qilingan
tangalar,   O’rta   Osiyo   xalqlarini   yuksak   madaniyatga   ega   ekanligini   birinchi
navbatda tovar pul munosabatlarini gullab-yashnaganligidan dalolat beradi.
2. X-XII asrlarda Movarounnahr tangalari va uning Yevropa davlatlari bilan
o’zaro aloqalaridagi o’rni.
       Ettinchi  asrdan  boshlangan arablar  istilosi  Turkistonni   h am  o’z  domiga  tortdi.
Bu   ijtimoiy   hayotning   hamma   sohalariga   ta’sir   ko’rsatish   bilan   bir   qatorda
tangasozlik sohasida ham muhim bosqich bo’ldi. Arablar xalifaligi barpo qilingan
dastlabki   yillarda   Vizantiya   va   Somoniylar   davrida   zarb   qilingan   tangalar   savdo
muomalasida   ishlatilgan.   Shundan   so’ng   xalifalik   o’sha   davr   tangalarini
chiqarishni   davom   ettirgan.   Lekin   tangalardagi   Vizan tiya   imperatori   yoki
Somoniylar hukmdorining tasviri arab yozuvi bilan zarb qilingan.
       Ettinchi asrning so’ngida Abdumalik Umaviy pul islohoti  o’tkazib, musulmon
tangasini  zarb qilishga  asos  soldi. Shundan e’tiboran  tangalar  sof  epigrafik, ya’ni
ularda   faqat   yozuvlar   joylashtiriladigan   bo’ldi.   Bu   davrda   zarb   etilgan   yangi
tangalar har ikki tomonida ham tasvirlarni yo’qligi bilan oldingi tangalardan ajralib
turar   edi.   Asta-sekin   yozuvlar   bir   tartibda   yozila   boshlandi.   Tanganing   old
tomoniga " Lo iloha illolloh ", orqa tomoniga esa " Muhammad ollohning rasuli "
degan   yozuvlar   bitilgan.   Aylanma   yozuvlar   ko’proq   suralaridan   iborat.   Shunisi
muhimki.   tanganing   old   tomonida   tanganing   nomi,   zarbxona   nomi   xijriy   hisob
bo’yicha tanganing zarb etilgan yili keltirilgan.
      Xalifalikda   oltindan.   kumushdan.   misdan   tangalar   zarb   qilingan   ularning
nomlanishi metalga bog’liq edi. Oltin tangalar –  dinor,  kumush tangalar  – dirxam,
mis tangalar -  ful’s  deb atalgan.
        Ilk musulmon tangalari   ismsiz bo’lgan. Keyinroq xalifalarning, noiblarning va
hokazolarning   ismlari   paydo   bo’ladi.   Musulmon   tangalardagi   yozuvlar   ko’fiy
usulida yozilganligidan   VIII - IX asrlardagi tangalar ko’pincha kufiy tangalar deb
yuritilgan . Dinor va dirhamlarni faqat  dastlabki vaqtlarda xalifalikkina zarb qilish
huquqiga ega bo’lgan. Mis tangani esa vorislar, amirlar tanga chetiga uz nomlarini yozdirib zarb qilishlari mumkin edi. Oltin tanga tashki savdo uchun zarb qilingan
edi. Xalifalik savdosida kumush tangalar dirxamlar pul muomalasini asosini tashkil
etgan. Ular xalifalik va uning xalqaro savdosini etarli darajada ta’minlaganlar.
    Movorounnahrda   arablar   istilosidan     keyingi   dastlabki   vaqtlarda   umumxalifa
tangalari   bilan   bir   qatorda   mahalliy   eski   tangalar   ham   muomalada   bo’lgan   va
arablar   o’z   noiblarining   nomlari   bilan   arab   yozuvida   shunday   tangalarni   zarb
qilganlar.
O’rta   Osiyo   xalqlarining   arab   hukmronlariga   qarshi   uzluksiz   kurashi,
g’alayonlari bu viloyatlarni faqatgina kuch bilan ushlab turish mumkin emasligini
ko’rsatardi.  Xalifalikning Sharqiy viloyatlarni boshqarishga mahalliy feodallar jalb
qilindi. Ammo viloyatlarning mahalliy feodallar tomonidan boshqarilishi markaziy
hokimiyatni   mustahkamlashga   emas,   aksincha,   asta   –   sekin   uning
kuchsizlanishiga,   keyinchalik   Movarounnahrning   xalifalikdan   ajralib   chiqishiga
olib keldi. 821 yili Hirot viloyatidan kelib chiqqan Tohir ibn Xusayn (821 – 873)
Xuroson noibi etib tayinlandi va u Tohiriylar sulolasiga asos soldi.
     Tohiriylar   Bag ’ dod   xalifaligiga   tobe   bo ’ lib ,  xalifalik   xazinasiga   ko ’ plab   soliqlar
to ’ lab   tursalar   ham ,  ichki   siyosatda   yetarli   darajada   mustaqil   edilar .
        Tohiriylarga   tobe   bo’lgan   Movarounnahrning   noibi   birinchi   Somoniylar   edi.
Ularning asoschisi  Somonxudot ayrim ma’lumotlarga qaraganda esa, Termiz yoki
Balzdan   bo’lgan   aslida.   Uning   nevaralari   –   Nuh,   Ahmad   va   Yahyo   xalifa
Mamunga   ko’rsatgan   xizmatlari   uchun   Movarounnahrning   turli   viloyatlariga
hokim   etib   tayinlanadilar.   Tabiiyki,   xalifalikning   chekka   o’lkalariga   joylashgan
Somoniylar   mustaqillikka   erishishga   harakat   qilganlar.   Ular   Tohiriylar   sulolasi
taxtdan   tushirilgandan   keyingina   mustaqillikka   ega   bo’lganlar.   Ular
Somonxudotning   chevarasi   Ismoil   ibn   Ahmad   hukmronlik   qilgan   vaqtda
mustaqillikka   erishdilar.   Ismoil   ibn   Ahmad   qisqa   muddatda   Xuroson,   Sharqiy   va
Shimoliy   Eronni   o’ziga   bo’ysundirdi.   Somoniylar   davlati   X   asrning   oxirigacha
hukmronlik qildi.
        Tohiriylar   dastlab   dirham   va   mis   tangalar,  Abdulla   ibn  Tohir   hukmronligidan
boshlab oltin dinorlar zarb qilganlar. 15 dan ortiq zarbxonalar bo’lsa ham ular vaqti – vaqti bilan tanga zarb qilganlar. Movarounnahrning Samarqand, Buxoro, Shosh,
Madinai   ash-Shosh   shaharlarida,   keyinchalik   Xorazm   zarbxonasida   tangalar   zarb
qilingan.   Umumiy   ko’rinishi,   husni   xat,   yozuvlarning   joylashishi   bo’yicha
Tohiriylar davrida zarb qilingan tangalar umumxalifalik tangalaridan farq qilardi. 1
        Birinchi   somoniylar   faqat   kumush   tanga   zarb   qilish   huquqiga   ega   bo’lganlar.
Ular   zarb   qilgan   mis   tangalar   –   fel’slar   tashqi   ko’rinishi   bo’yicha   yumaloqqa
yaqin, xatlari xunuk bo’lgan. Bunga hech ajablanmasa bo’ladi. Chunki, Samarqand
zarbxonasining bu boradagi dastlabki qadamlari edi. 
     Tohiriylar  sulolasining   ag’darilishi   bilan Movarounnahr   mustaqilligining ramzi
sifatida   Somoniylarning   birinchi   dirhami   –   kumush   tangasi   zarb   qilinadi.   Ismoil
ibn Ahmad davrida kumush tangalar ko’plab chiqariladi. Keyinchalik oltin tangalar
paydo bo’la boshlaydi.
     Oltin tangalarga nisbatan a’lo sifatli kumushdan ko’plab zarb qilingan tangalar
mamlakat   tashqarisiga   ham   chiqib   ketgan.   Ma’lumki,  O’rta   Osiyo   xalqlarining  X
asrda   Sharqiy   Yevropa,   shu   jumladan,   Rossiya   bilan   savdo   –   sotiq   ishlari   juda
rivojlangan.   U   yerdan   qunduz,   qahrabo,   g’alla,   mum,   asal,   teri   singari   narsalab
keltirilib,   O’rta   Osiyodan   qator   mahsulotlar   bilan   birga   ko’plab   kumush   tangalar
yuborilgan.   Manna   shuning   uchun   Boltiqbo’yi     g’arbiy   hududlarida
Somoniylarning   ko’plab   kumush   tangalari   xazinalari   topilmoqda.   Topilgan   eng
ko’p   kumush   tangalar   mingga   yaqin   bo’lib,   ularning   og’irligi   bir   necha   o’n
kilogrammni   tashkil   etadi.   Kumush   tangalar   Skandinaviya   va   Islandiya
mamlakatlarigacha   yetib   borgan.   Boltiq   dengizidagi   Gotland   orolida
Somoniylarning kumush tangasi  shunchalik  ko’p topilganki, hatto u yerda xazina
qidiruvchi degan kasb ham bo’lgan. Ammo shu ko’p sonli topilmalar IX – X asrlar
davomida   musulmon   Sharqidan,   xususan   O’rta   Osiyodan   Yevropaga   «oqib»
ketgan kumush tangalar haqida juda ham oz tasavvur beradi. Axir ularning ozgina
qismi   xazina   sifatida   yerga   tushgan.   Ko’pgina   dirhamlar   eritilib,   ulardan   turli   xil
bezaklar ishlangan. 2
1
  Ernazarova.T,  Kochnev .B. Tangalar   o’tmish   darakchilari.  T. “Fan”1977. 16 - bet
2
  Shu  yerda: 17- bet Shu   bilan   birga   O’rta   Osiyoda   somoniylar   davrida   zarb   qilingan   dirhamlar
juda   ham   kam   topiladi.   Bu   tabiiy   bir   hol.   Chunki   yuqorida   aytib   o’tganimizdek,
dirhamlarning ko’pi chet ellarga «oqib» ketgan edi.
Somoniylar   tomonidan   zarb   qilingan   tangalardagi   yozuvlar   xuddi   xalifalik
davrida   zarb   qilingan   tangalardek   edi.   To’g’ri,   mis   yoki   kumush   tangalarning   bir
tomonida   bir   yoki   ikki   qator,   ahyon   –   ahyonda   esa   uch   qator   yozuvlar   uchraydi.
Dirhamlarda   faqat   Somoniylar   noibining   ismi   yozilibgina   qolmay   (garchand   ular
xalifalikda butunlay mustaqil holda ajralib chiqqanliklariga qarmay), xalifalarning
ismlari ham yozilgan.
Somoniylar   davridagi   tadqiqotlar   shuni   ko’rsatadiki.   Tangashunoslik
sohasida   ham   shu   davrlardan   boshlab   qalbakilashtirish   masalasi   bu   davrda   ham
tangalarni   har   vaqt   qo’lbola   uskuna   shtampelda   zarb   etishavergan.   Zarbxona
uskunasi   ular   qo’liga   tushib   qolgan.Tangalarni   qalbakilashtirish   asrlar   davomida
mo’may daromad keltirgan, shuning uchun ular o’limdan ham qo’rqmay faoliyatini
davom   ettirganlar.   Bu   esa   tanga   chaqalarning   qadri   yuqori   ekanligidan   dalolat
beradi. 
Umuman, IX – X asr O’rta Osiyo tarixi mukammal o’rganilgan. Chunki bu
davrga oid ko’plab yozma manbalar saqlangan. Somoniylar davrida zarb qilingan
tangalar   Yevropada   ko’plab   topilganligi   uchun   yaxshi   o’rganilgan.   Lekin   ular
o’sha   davr   siyosiy   hayoti   va   tarixiga   yozma   manbalardagichalik   ko’p   ma’lumot
qo’sha   olmaydi.   Lekin   kumush   tangalar   qariyb   bir   yuz   ellik   yil   o’rganilishiga
qarmay   hali   ham   numizmatika   fani   uchun   yaxshi   material   bermoqda.
Somoniylarning birinchi marta mis tangalar zarb qilish huquqiga ega bo’lganligini
eslatib  o’tsak,   masala  ayon  bo’ladi.  Chunki, ular   zarb qilgan  tangalarni   o’rganish
o’sha   davr   tarixchilari   yozib   qoldirmagan   Somoniylar   davlatining   tashkil   topish
tarixining   ayrim   sahifalarini   to’ldirishga   yoradm   beradi.   Yana   bir   misol.   Yaqin   –
yaqinlargacha   Somoniylar   davlati   mustahkam,   yagona   va   markazlashgan   davlat
bo’lgan   deb   hisoblanib   kelinardi.   Farg’onada   zarb   qilingan   mis   tangalarni
o’rganish   mazkur   yirik   viloyat   uzoq   davrlar   mobaynida   yarim   mustaqil   davlat
bo’lib   kelganligini   ko’rsatadi.   Shu   dalilni   hisobga   olib,   biz   Somoniylar   davlati qo’lyozma manbalarida ko’rsatilganidek qudratli davlat bo’lmagan degan xulosaga
kelamiz.
Somoniylar   davrida   zarb   qilingan   mis   tangalar   tashqi   ko’rinishi   bilan   ham
diqqatga   sazovordir.   Mis   tanga   eng   ko’p   tarqalgan,   ko’p   muomalada   bo’ladigan
tanga   bo’lishiga   qarmay   u   dirham   va   dinorlar   singari   puxta   ishlangan.   Ulardagi
yozuvlar juda ham chiroyli. Ayrim miss tangalar, ayniqsa Buxoroda zarb qilingan
mis tangalar shunchalik chiroylik va puxta ishlanganki, hozir ham kishini hayratga
soladi.
O’sha davrlarda 30 dan ortiq zarbxonalar bo’lsa ham lekin ular vaqti – vaqti
bilan   ishlagan.   Ayrimlari   qisqa   muddat   ishlab   keyinchalik   yopilgan.   Buxoro,
Samarqand va Shosh asosiy  zarbxona hisoblangan. 1
  Bulardan tashqari  Andijarog’
(Vaxsh   va   Panj   orasidagi   viloyat),   Axsiket,   Forob   (O’rta   Sirdaryoda),   Binket
(Toshkent), Zomin, Isfijob (Chimkent yaqinida), Kuba (hozirgi Quva), Marg’inon
(hozirgi Marg’ilon), Nasrobod (Farg’ona vodiysida), Naukat (Toshkent viloyatida),
Sug’d,   Termiz,   Tunket   (Ohangaron   vodiysida),   Uzgend   (hozirgi   O’zgant),
Usrushona,   Farg’ona   Xo’ttal   singari   joylarda   zarbxonalar   bo’lganligi   fanga
ma’lum.   Yuqorida   qayd   qilingan   zarbxonalarning   (14)   ko’pchiligi   O’zbekiston
hudidida bo’lgan. Hali shu vaqtgacha ma’lum bo’lmagan zarbxonalarning ochilishi
ehtimoldan holi emas, albatta. 
        Somoniylar   hukmronligining   oxirgi   davrlarida,   ayniqsa   X   asrning   ikkinchi
yarmiga   kelib   mintaqaning   Ettisuv   qismida   shakllangan   makondan   ko’ra   ham
kengroq   miqyosda   siyosiy   faoliyat   ko’rsatish   imkoni   va   qudratiga   ega   bo’lgan
yangi   siyosiy   kuch   maydonga   chiqadi.   Biz   ularni   Qoraxoniylar   nomi   ostida
bilamiz.   "Qaroxon"   atamasi   xususida   "xon"   ma’lum   tushuncha,   ya’ni   hukmdor
"Qora"ning   asli   "Qapo"   bir   necha   ma’noda   qo’llanilishi   ta’kidlangan   holda,   biz
ko’rayotgan misolda "Buyuk", "Ulug’" tushunchasini beradi.
        Shunday   qilib   X   asrning   ikkinchi   yarmida   qoraxoniylar   sharqiy   yo’nalishda
Balxash   ko’li   -   Chergen     daryosigacha     ( Sharqiy   Turkiston )   bo’lgan   erlarni
bo’ysundirishga   muvaffaq     bo’lib,   g’arbiy   yo’nalishda   Isfijob,   O’zgan,   Murg’ob
1
  Ernazarova.T,  Kochnev .B. Tangalar   o’tmish   darakchilari.  T. “Fan”1977. 19 - bet daryosi quyi oqimlarigacha bo’lgan hududni o’z ta’sir doirasiga kiritib oladi. 1005
yili   Somoniylar   siyosiy   sahnadan   butunlay   tushib   ketdi,   shu   vaqtdan   boshlab
Qoraxoniylar   endi   Buxoro,   Samarqand   umuman   Amularyogacha   bo’lgan
hududlarni boshqara boshladilar. Boshqacha aytganda, XI asr boshlarida Turkiston
bir  qancha siyosiy kuchlar  tomonidan idora etilgan. Sharqiy Turkiston, Toshkent,
Isfijob,   Farg’ona,   Samarqand,   Buxoro,   Chag’oniyon,   Xuttalon   viloyatlari
qoraxoniylar,   Amularyoning   chap   sohilidagi   yerlar   to   G’aznagacha   Xuroson,
Seyiston   viloyatlari   g’aznaviylar,   Xorazm   esa   Xorazmshohlar ,   Orol   dengizidan
sharq   va   shimoldagi   yerlar   o’g’izlar   ittifoqi   tomonidan   boshqarilar,   chegaralar
muntazam qo’riqlanar edi.
        Qoraxoniylar   davri   iqtisodiy   hayotiga   e’tibor     bersak,   dehqonchilik   qishloq
xo’jalik ishlarini bir maromda olib borilishi, sun’iy sug’orish inshootlarini bunyod
qilinishi,savdo-sotiq va hunarmandchilik sohasida taxsinga sazovor ishlar qilingan.
        Yuqoridagi   ishlarni   inobatga   olgan   holda   tangashunoslik   sohasida   ham
Qoraxoniylar   taxsinga   sazovor   ishlarni   amalga   oshirishgan.   Qoraxoniylar   tangasi
somoniylar tangasidan yozuvining nafisligi va umuman bezaklarning xilma-xilligi
hamda   sifatliligi   bilan   ajralib   turadi.   Kamdan-kam   hollarda   fil,   yo’lbars,   arslon,
qoplon,   quyon,   qushlar,   hatto   baliq   tasvirlangan.   Qoraxoniylar   mavjudodni
tasvirlashni   islom   dinida   ma’qul   ko’rilmasligidan   yaxshi   xabardor   bo’lganliklari
uchun     mavjudod   rasmlari   ichki   bozorda   ishlatish   uchun   chiqariladigan
chaqalardagina berilgan. 1
      Qoraxoniylar mis, kumush tangalar, XII asrning O’rtalariga kelib oltin tangalar
ham   zarb   qilganlar.   Ayni   vaqtda   Qoraxoniylar   davridan  40   dan   ortiq   zarbxonalar
fanga   ma’lum.   Masalan,   Axsikent.   Bolasog’un,   Farob,   Barsxon   (Issiqko’l
janubida)   va   boshqalar.   Shuni   takidlash   joizki   bir   zarbxona   bir   ne cha   nomlarda
tanga zarb qilgan bo’lishi mumkin. Masalan,   Ko’zo’rda va Bolasog’un nomi bitta
shaharga   tegishli .   Lekin   Somoniylar   davriga   nisbatan   Movorounnahrda
zarbxonalarni  ko’payganligi  shubhasiz,  zarbxonalar  uncha  katta   bo’lmagan  ularni
tashkil etish uchun ko’p mablag’ sarf etish talab qilinmagan.
1
  Isoqboyev Alisher Ahmadjonovich .  Numizmatika. /Elektron -o`quv manba/  GDU. 2008.  41-   
  bet .  Internet    ma ` lumotlari .     Qoraxoniylar davlatini salmog’i ular zarb etgan XI asrning kumush tangalaridagi
yozuvlar   ma’nosida   ham   aks   etgan.   XI   asr   kumush   tangalarida   bu   davrga   kelib,
musulmonlar   dunyosining   diniy   boshlig’i   Bag’dod   xalifasining   nomi   butun
Qoraxoniylar   davlatining   hokimi,   shuningdek   uning   vassali   shahar   yoki   viloyat
hokimining   va   tanga   zarb   qilingan   joy   ko’rsatilgan.   Mis   tangalardagi   yozuvlar
kumush tangalardagi yozuvlardan farq qiladi. Ularda xalifaning nomi ko’rsatilmay,
faqat tanga zarb qilingan shahar yoki viloyat hokimining nomi, tanga zarb qilingan
joy ko’rsatilgan.
        Qoraxoniylar   davrida   zarb   qilingan   tangalardagi   yozuvlarning   aksariyati   arab
alifbosida   bo’lib,   onda-sonda   uyg’ur   so’zlari   ham   uchraydi.   Ko’pchilik   hollarda
Nasr,   Yusuf   singari   hokimlarning   nomlari   uyg’ur   tilida   yoziladi.   Tangalarning
tashqi  ko’rinishida   ham   ayrim   o’zgarishlar  sodir  bo’ldi.  Agar  somoniylar  davrida
zarb   qilingan   tangalardagi   yozuvlar   aylanasiga   bitilgan   bo’lsa,   qoraxoniylar
turtburchak shaklida yozganlar.
        Qoraxoniylar   asosan   kumush   tangalardan   tashkil   topgan   tangalar   sistemasini
ham   somoniylardan   meros   qilib   oldilar.   X   asr   oxiri   XI   asr   boshlarida
Qoraxoniylarning   oddiy   kumush   pullari   sof   kumushdan   tayyorlanib   xalqaro
savdoda   ishlatilgan.   XI   asrning   ikkinchi   o’n   yilliklariga   kelib   kumush   tangalarni
sifati o’zgaradi. Kumush miqdori kamayib uning o’rniga mis qo’rg’oshin ishlatila
boshlandi. 1
  XI   asr   O’rtalariga   kelib   Ettisuv   va   Farg’onada   tarkibida   umuman
kumush bo’lmagan dirham  tangalar zarb qilingan va oq tangaga "dirham" - ya’ni
kumush tanga deb yozilgan.
        Fanda   "kumush   inqirozi"   deb   atalgan   bu   hodisa   XI   asrda   butun   musulmon
sharqida   qayd   qilingan.   Qoraxoniylar   davlatida   "ku mush   inqirozi"ni   sodir
bo’lishiga   o’zaro   kurashlar   sabab   bo’lgan,   undagi   ko’plab   xarajatlar   sifatsiz
dirhamlarni   chiqarishga   sabab   bo’lgan,   tanga   zarb   qilishdagi   bunday   firibgarlik,
aholini kumush va mis tangalarga bo’lgan ishonchini yo’qotgan.
        Shuning   uchun,   XI   asr   oxiri   va   XII   asrda   Qoraxoniylar   davlatining   shimoliy
viloyatlarida   tanga   umuman   zarb   qilinmadi.   Movorounnahrda   tanga   zarb   qilish
1
 Федоров Г. А - Давыдов.  Монеты  рассказивают. М.  «Педагогика».  1990. стр- 50.  ozayib   ketdi.   Savdo   bitimlarida   boshqa   sulolalardan   keltirilgan   dinorlar   -   oltin
tangalardan   foydalanganlar.   Movorounnahrda   zarb   qilingan   tangalarda   faqat
Qoraxoniy lar   nomi   yozilibgina   qolmay,   saljuqiylar     sulolasiga     mansub   bo’lgan
sultonlarning nomlari  ham   bitilgan.  Tangalar  asosan   Samarqand, Buxoro,  O’zgan
zarbxonalarida  chiqarilgan. XII  asrning  60-yillariga  kelib, tanga  zarb etish  ishlari
butunlay o’zgardi. O’zgan va Samarqandda kumush suvi yugurtirilgan dirhamlarni
ko’plab   zarb   qila   boshlashiga   yo’l   qo’yiladi.   By   bilan   bir   qatorda   Samarqand   va
Buxoroda oltin dinorlar zarb etila boshlandi. Kumush suvi yugurtirilgan dirhamlar
kundalik   savdoga   bo’lgan   talabni   qondiradigan   bo’lsa,   oltin   tangalardan   savdo
bitimida   xalqaro   savdoda   ham   foydalanilgan.Haqiqiy   kumush   tangalar
bo’lmaganligi oltin tangalar, yirik pul hisoblanganligi uchun ularni mayda-mayda
bo’laklarga bo’lib savdo qilishgan.
    XII asrning ikkinchi yarmi va XIII asrdagi Qoraxoniylar sulolasi tomonidan zarb
qilingan   tangalar,   X   asr   oxiri   va   XI   asrda   zarb   qidingan   tangalardan   tubdan   farq
qiladi. Birinchidan bu tangalar vaqt o’tishi bilan yiriklashib borgan. Agar X-XI asr
tangalarining diametri 2 - 2,5 sm. bo’lsa. XII asrning 60-70 yillarida kumush suvi
yuritib   zarb   qilingan   dirhamlarning   diametri   3   sm..   XI   asr   boshlarida   esa   4   sm.
bo’lgan. Tan galardagi yozuvlarning joylashtirilishi, o’rni va ularning ma’nosi ham
o’zgardi. 1
          O’zbekiston   hududida   XI-XII   asrlarda   muomalada   bo’lgan   tan galarni   asosiy
qismi   Qoraxoniylar   davrida   zarb   qilingan   tanga larni   tashkil   qiladi.   Lekin
O’zbekistonning  ba’zi   janubiy  tumanlari,  ya’ni  Termizda   g’aznaviylar  tomoni dan
zarb qilingan tangalar muomalada bo’lgan.
Xulosa
Istiqlol   yillarida   O’zbekiston   hayotining   barcha   jabhalarida   tub   islohotlar
o’tkazilmoqda,   yangilanish   jarayoni   bormoqda.Ayniqsa,   bunday   tub   o ’ zgarishlar
tarixshunoslikda   yaqqol   sezilmoqda .
Bu   tarix  fanlarining  mazmuni   va  mohiyatida  yangilanishda,   tarixshunoslikda
shakllanayotgan xolislik va adolat tamoyillari asosida yaqqol namoyon bo’lmoqda.
1
  Ernazarova.T,  Kochnev .B. Tangalar   o’tmish   darakchilari.  T . “ Fan ”1977. 23 -  bet Bu o’zgarishlar jarayonida, yordamchi tarix fanlari sirasiga kiritilgan numizmatika
ham mustaqil fan sifatidagi o’z maqomga ega bo’ldi.
Numizmatika shunchaki tangalar yoki pul birliklari haqida ma’lumot beruvchi
soha   bo’libgina   qolmay,   balki   turli   mamlakatlarning   muayyan   tarixiy   davrdagi
iqtisodiy   -   siyosiy   hayotini   chuqur   tahlil   qilishga   zarur   bo’lgan   ma’lumotlarni
o’zida mujassam etgan fandir.
Mazkur fan Vatanimiz tarixida mavjud bo’lgan davlatlarning ijtimoiy-siyosiy
hamda   iqtisodiy   hayoti   haqida   bizga   to’la   ma’lumot   berishda   muhim   ahamiyatga
egadir.  Chunki   ma’lum   bir     davrda   zarb  etilgan   tangalar   shu   davlatning   iqtisodiy
qudratidan dalolat beradi. Numizmatika fanini o’rganish orqali talabalar Vatanimiz
hududida   mavjud   bo’lgan   davlatlarning   o’z   davrida   yuritgan   iqtisodiy   siyosiy   va
madaniy hayotidan ham voqif bo’ladilar.
          Numuzmatika   tushunchasiga   yana   qog’oz   pullarni   o’rgatish   (bonistika)   va
medal', jeton, order hamda znachoklarni o’rganish (faleristika) ham kiradi. Metall
pullar   paydo   bo’lganida   qadar   pul   vazifasini   har   –   xil   tovarlar:   hayvonlar,
taqinchoqlar,   metall   qurollari   va   kiymalar   bajargan.Tanga   tovar   ayrboshlashda
ekvivalet   rolini   uynagan   boshqa   buyumlardan   farq   qilib   universal   to’lov   vositasi
rolini egallaydi. Tanga chiqarish faqat hukumdorga xos bo’lib, bu  huquqni buzish
eng og’ir jinoyat hisoblangan.
          So’ngi   yillarda   O’rta   Osiyoda   va   qo’shni   hududlarda   olib   borilgan   tarixiy-
arxealogik   tadqiqotlar   bu   mintaqada   Qadimgi   Sarq   va   Yevropa   svilisatsiyasining
shakllanishi   va   rivojlanishida   o’ziga   xos   o’rin   tutganligini   ko’rsatuvchi   ashyoviy
dalillarni   yuzaga   chiqardi.   O‘zbekiston   Respublikasining   birinchi   Prezidenti   I.A.
Karimov   ta’kidlab   o’tganlaridek,   hozirgi   O’zbekiston   hududining   ulkan
Yevroosiyo   mintaqasi   markazida,   muhim   tranzit   yo’lida   kesishgan   chorrahasida
joylashganligi   tarixan   belgilangan   bo’lib 1
,   bu   vatanimizni   kishilik   tarixining   ilk
bosqichlarida-yoq   Sharq   va   G’arb   o’zaro   muloqotiga   kirishadigan   joy   sifatidagi
ahamiyatini   belgilab   berdi.   Shu   tufayli   ham   vatanimiz   tarixini   jahon
1
  Karimov  I.A. O`zbekiston  XXI  asr bo`sag`asida:  xavfsizlikka  tahdid,  barqarorlik  shartlari  
  va  taraqqiyot kafolatlari. T. “Ozbekiston”,  1997. 12-bet.  svilisatsiyasining   muhim   tarkibiy   qismi   sifatida   o’rganish   dolzarb   vazifa   sifatida
kun tartibiga qo’yilmoqda.
        Turli   hududlar   o’rtasidagi   o’zaro   mahsulot   ayriboshlash   jarayonlari   qadimgi
O’rta   Osiyo   hududi   uchun   ham   xosdir.   Tovar   pul   munosabatlarining   rivojlanishi,
bosqinlar natijasida vatanimiz hududlarida ham tanga pullar kirib keladi yoki zarb
etish   yo’lga   qo’yiladi.   Dastlabki   davrda   Rim,   Vizantiya,   Xitoy   tangalari   ishlatib
kelingan   bo’lsa,   mill.   avv.   III   asrdan   boshlab,   o’z   tangalarimiz   vujudga   keldi   va
takomillashib   bordi.   Dastlab,   Grek   Baqriya   tangalari   ta’sirida   Kushon,   Turk
xoqonligi   davrida  Vizzantiya   va   Xitoy  ta’sirida   pullar   takomillashadi   va  o’zgarib
boradi. 
            O’rta   Osiyo   hududida   zarb   etilgan   pul   tangalarning   xalqaro   maydonda
ishlatilishi   yuqorida   aytilgan   fikrimizni   tasqiqlaydi.   Chunonchi,   IX-XII   asrlarda
Samoniylar   va   Qoraxoniylar   davlatlarida   zarb   etilgan   tanga   pullarning   Yevropa,
Ckandinaviya,   Islandiya,   Boltiq   bo’yi,   Rossiya,   Vengriya,   Xitoy   va   boshqa
hududlarda   ko’plab   topilishi   buni   yaqqol   tasdiqlaydi.   Turli   xom   ashyo   va   ishlab
chiqarish,   savdo   munosabatlari   turli   hududlar,   birinchi   galda   yaqin   qo’shni
davlatlar   bilan   o’zaro   xo’jalik   munosabatlari   mustahkamlanib   borishiga   va   savdo
aloqa   yo’llarini   kengayishiga   olib   kelgan.   Bu   jaronda   vatanimiz   hududida   zarb
rtilgan tangalar ham jahon svilisatsiyasining rivojlanishiga turtki bo’lgan
          Bugunda   tangalarga   xalq   madaniyati   tarixiga   oid   muhim   yodgorlik   deb
qaralmoqda. Tangani jajji yozma manba desa bo’ladi. To’g’ri u qo’lyozma singani
tavsilotli   va   keng   ma’lumot   beruvchi   manba   emas,   lekin   xolislikka   kelganda
tanganing   oldiga   tushadigani   yo’q.   Masalaning   mohiyati   shundaki,   qo’lyozmalar
asrlar   davomida   boshqalar   tomonidan   o’zgartirilar,   qayta-qayta   ko’chirilib
yozdirilar,   ayrim   so’zlar   yoki   jumlalarning   ma’nosi   aslidan   uzoqlashib   ketardi.
Tangalarga   zarb   etilgan   yozuvlar   esa   qanday   bo’lsa,   sundayligicha   saqlanib
qolaverardi. Demak, tangalar o’tmishni o’rganuvchi muhim manbadir.
        Biz   bitiruv   malakaviy   ishimizda   numuzmatika   fanining   bugungi   erishgan
yutuqlari,   ayniqsa   vatanimiz   tarixini   o’rganishdagi   ahamiyati   haqida   o’z   fikr
mulohazalarimizni   bayon   etdik.  Shuningdek,     “Numizmatika”   fainini   o’rganishda interaktiv   usullardan   foydalanish   haqidagi   ilg’or   fikrlarni   o’rtaga   tashladik.
Ma’lumki,   O’zbekiston   jamiyati   jadallik   bilan   taraqqiy   etib,   iqtisodiy   va   siyosiy
mavqei   kundan-kunga   ortib   bormoqda.   “Ta’lim   to’g’riaida”gi   Qonun,   “Kadrlar
tayyorlash   milliy   dasturI”   va   Davlat   standartlariga   javob   beruvchi   “Ta’lim
texnalogiyasi”ning   ishlab   chiqilgani   va   tobora   o’quv   jarayoniga   kirib
borayotganligi muhim ahamiyatga ega bo’ldi.
         Bugungi  kunda ta’lim va tarbiyaning sifati esa, o’qituvchi va pedagoglarimiz
tamonidan   shakllanib   kelayotgan   milliy   pedagogikaning   nazariy   asoslarini
nechog’lik   o’rganib,   o’quy   jarayonida   zamonga   mos   bo’lgan   ta’lim   usullaridan
qanchalik   to’g’ri   foydalana   olayotganligiga   chambarchars   bog’liq   ekanligi,
shubhasizdir.   Ayniqsa,   tarix   fanlarini   o’qitishda   uning   usullaridan   foydalanishga
qiziqish kuchaymoqda. Tarix fanlarinig o’qitilishida jumladan, interfaol usullardan
foydalanish   dars   jarayonini   samaradorligini   oshirishga   xizmat   qilmoqda.
Shuningdek,   bu   usulnig   imkoniyatlari   shunchalik   ko’p   va   ahamiyatliki,   buni
zamonamizning eng yangi pedagogik usuli desak, xato qilmagan bo’lamiz. Mazkur
usul   o’zining   nechog’lik   dars   samaradorligini   oshirishini   amalda   tasdlamoqda,
o’qituvchi   metodlaridan   biri   sifatida   uning   pedagogik   amaliy   faoliyati   mezoniga
aylanib bormoqda.. Zero, o’qitish jarayonida turli usul va metodlar bor, binobarin
ushbu   usul   ayniqsa,   tarix   darslarini   o’rganishda   amaliy   ahamiyat   kasb   etadi   deb
bilamiz.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. I.A.Karimov «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q».  T. «Sharq». 1998.  
2. Karimov.I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka  tahdid,
 barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari.T. ”O’zbekiston” 1997.324 b.
3. Karimov.   I.A.Yuksak   ma’naviyat   -   engilmas   kuch.   T.   ”Ma’naviyat”,   2008
174- bet
4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi. T.2000.
5. Ayupova.F. Qadimiy tangalar. «Moziydan sado» 1-2 sonlar. 2000y.    
6.   Aminjonova I E. Qadimiy yodgorliklar qissasi. - T., 1968. 7. Беляков . А . С .  Нумизматика .  Введение   в   специальную   историческую
  дисциплины. –М.  MGU . 1990.
8. Воронов Ю. П.  C траницы истории денег. Новосбирск. «Наука». 1986    
9. Гусарова.Т.П. Введение в специальные исторические 
 дициплины. -М. 1990.
10. Давидович.Е.А. История денежного обрашения Средней  Азии. -М.1983.
11. Ernazarova.T,  Kochnev .B. Tangalar  o’tmish  darakchilari. T. “Fan” 1977.
12. Ziyomuhammedov Bo’ri. Ta’lim texnalogiyalari. Toshkent. 2012.
13. Ziyomuhammedov B, Tojiyev M. Pedagogik texnalogiya: zamonaviy o’zbek 
     milliy modeli. T. Lider-Press, 2009.
14. Pidayev Sh. Tangalar davr ko’zgusi. T. 1984.
15. Kognev.B. O’zb ekiston  pullari.  "Fan va turmush".1995. 5-6 – sonlar.     
16. Kabirov J., Sagdullaev A. O’rta Osiyo arxeologiyasi.-T.: “O’zbekiston”, 1990.
17. Кобрин   Р   Б .   Вспомогательные    исторические дисциплины. М . 1984
18.  Русская нумизматика  XI - XX  веков. Изд. «Аврора». Л. 1979. стр-5-20..    
19.  Ртвеладзе Э.В. Древние монеты Средней Азию-Т.: Изд.    литературы
   и искусства им. Гафура Гуляма, 1984.  C .182
20. Спасский.И. Г. Русская монетная система. -М., 1962.
21.  S a gdull ae v  A.  Q a dimgi   O ’ zb e kist o n   ilk   yozm a  m a nb a l a rd a.-     T .: 1993.    
22. Лившиц В.А. «Памятники дрейней письменности».-Т.: 1985.
23. Ишанхонов . С .  Х .  Нумизматическая коллекция, (материалы по истории
  Узбекистана) -Т. 1963.
24.  История Древнего Мира.-М.: «Наука», 1,3-том, 1982-19, 9. 
25.  Фенглер  X ., Унгер В. «Словар нумизмата».  M . 1982.
26.  Г,А . Федоров - Давидов Г.  A  . «Монеты – свидетели будущего».
  M . 1985. 
27.  Г,А . Федоров - Давыдов. Монеты рассказивают. М.     «Педагогика».
   1990.  C .110
28.  Федоров  M . Н « Нумизматика Средней Азии» «Фурунзе».  1978.    
2 9 .  Tuxtiyev  « Temur   va   temuriylar   sulolasining   tangalari ».    Toshkent .   «Fan». 1992 . 
30.  Xasanov X. O’rta Osiyolik geograflar va sayyohlar.-T.: “O’zbekiston”, 1981.
31 .  O’zbekiston tarixi. Jurnal. O’z Res. FA. Boboyorov G’, 
    Kubatin A. //Garbiy Turk xoqonligi tangalari ikonografiyasiga Vizantiya 
     ta’siri masalasiga doir//. 2008. № 4. 3-10 betlar.
3 2.   Isoqboyev Alisher Ahmadjonovich . Numizmatika. /Elektron – o’quv manba/ 
  GDU. 2008. 41- bet. Internet ma’lumotlari.
     Ziyomuhammedov B, Tojiyev M. Pedagogik texnalogiya: zamonaviy o’zbek 
     milliy modeli. T. Lider-Press, 2009.
Davlat attestatsiya komissiyasining raisi
I.       
Tarix   fakulteti   __4__kurs   “__”   guruh   talabasi   …………………… chning   “O’rta
asrlar   Yevropa   davlatlari   numizmatikasini   o’rganishda   qiyosiy   tahlil   usullaridan
foydalanish” nomli bitiruv malakaviy ishi himoya qilishga yuboriladi.
Reyting   qaydnomasidan   ko'chirma,   bitiruv   malakaviy   ishi   rahbarining
xulosasi,   kafedraning   ishni   himoyaga   tavsiya   etish   haqidagi   xulosasi,   taqrizlar
ilova qilinadi. Fakultet dekani:
4   –   kurs   “   ”   guruhi   talabasi   ……………   “O’rta   asrlar   Yevropa   davlatlari
numizmatikasini  o’rganishda  qiyosiy tahlil  usullaridan foydalanish”   nomli  bitiruv
malakaviy   ishi   kafedraga   yig'ilishda   muhokama   qilingan   va   Davlat   attestasiya
komissiyasida himoyaga tavsiya etiladi.
Kafedra mudiri:  
II.      uti
«tarix» kafedrasining 201 yil  ___  maydagi 
№  -   majlis qaroridan
Ko'chirma
Qatnashdilar: Kafedraning barcha a'zolari (kishi)
Kun tartibida
Bitiruv chi  talabalarning bitiruv malakaviy ishi muhokamasi
Eshitildi:
So'zga   kafedra   mudiri   …………..   chiqib,   tarix   fani   bo'yicha   tayyorlagan
bitiruv malakaviy ishi talabga muvofiq tayyorlanganligi, ilmiy rahbarlar va maktab
o'qituvchilaridan   taqrizlar   ijobiyligini,   kerakli   hujjatlar   rasmiylashtirilganligini
ta'kidlab o'tdi. Bitiruv   ishi   mavzusi   ……………….o'z   fikr   -   mulohazalarini   bildirdilar.
Shundan   so'ng   bitiruvchi   ………………………..chning   o ' z   mavzusi   bo ' yicha
bitiruv   ishining   dolzarbligi ,   maqsadini ,   vazifalari   va   qilingan   ishlardan   olingan
natijalar   bo ' yicha   xulosa   va   tavsiyalari   haqida   so ' zlab   berdi .   Bitiruv   malakaviy
ishining mavzusi yuzasidan berilgan savollarga javob berdi. 
Majlis qaror qiladi:
Bitiruvchi   talabasi   “O’rta   asrlar   Yevropa   davlatlari   numizmatikasini
o’rganishda qiyosiy tahlil usullaridan foydalanish”   mavzusi bo’yicha :
1. bitiruv malakaviy   ishi tugallangan ish deb hisoblansin.
2. b itiruv malakaviy   ishi himoyaga tavsiya etilsin.
Kafedra mudiri:    
BITIRUV MALAKAVIY ISHNI BAHOLASH MEZONI
 fakulteti
(fakultet nomi)
 (fanning nomi)
(Talabaning ismi, sharifi)
HIMOYA VAQTI ______
Mavzuning
dolzarbligi Bajarilgan
ishning
mustaqillik Amaliy
ahamiyati Adabiyotlardan
foydalanish
darajasi darajasi
Ishning
rasmiylashtirilis
hi BMI himoyasi Umumiy ball %
      
          DAK raisi:  __________________
        DAK a’zolari : ____________________
____________________
____________________
____________________
fakulteti
 tarix  kafedrasi
 «T A S D I Q L A  Y M A N»
Kafedra mudiri ________
«___» ________20  -yil 
MALAKAVIY BITIRUV ISHI BO’YICHA TOPSHIRIQ
Talaba ___________________________________________________
1. Bitiruv malakaviy ishining mavzusi___________________________ 
_______________________________________________________ ____, 20__- yil  
kafedraning  _____  sonli   majlisida   ma ’ qullangan .
2. Bitiruv malakaviy ishini bajarish muddati _____________________ 
3. Bitiruv malakaviy ishining topshirish muddati «__» ______ 20___-yil
4. Bitiruv ishning bajarilishiga doir boshlang’ich ma’lumotlar:  A.  Mavzu yuzasidan materiallar to’plash ________________________
B.  Dastlabki olingan materiallarni ishlab chiqish __________________
V.  Adabiyotlar majmuasini tuzish ______________________________ 
G.  Tadqiqot bosqichlari xulosa va takliflar _______________________
5. Malakaviy bitiruv ishi bo’yicha o’tkazilish lozim bo’lgan tadqiqotlar 
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________
4. Bitiruv ishi bo’yicha mavzu mundarijasi va maslahatchi 
 o’ qituvchilar
№ Mundarija Maslahatchi o’qituvchi Imzo, sana
Topshiriq berildi Topshiriq
bajarildi
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
5.  Bitiruv ishining bajarish rejasi.
 
№ Bitiruv ishining bosqichlarining
nomi Bajarish
muddati Tekshiruvdan o’tganlik belgisi
1
2
3
4
5
6
7
8
9 10
11
Bitiruv malakaviy ishi rahbari __________________________  
Topshiriqni bajarishga oldim ___________________________  
Topshiriq berilgan sana  «____ » _____________ 201-yil 
«Tasdiqlayman»
« tarix» kaf. mud.
«»      y
Tarix yo’nalishi    4 «__» guruh   talabasi  chning “O’rta asrlar  Yevropa
davlatlari   numizmatikasini   o’rganishda   qiyosiy   tahlil   usullaridan
foydalanish” nomli  bitiruv  –  malakaviy   ishi   yuzasidan   topshiriq . 
№ Topshiriqning mazmuni Bajarilish
muddati Mas'ul Izoh
1 Mavzusining taxminiy rejasini tuzish      2.09.20 1
2 Tanlangan mavzu yuzasidan chop 
etilgan asosiy adabiyotlarni o’rganish
3 Har bir rejaga oid materiallarni 
turkumlash 
4 Bitiruv malakaviy ishning kirish 
qismi va birinchi rejasini yozish
5 Bitiruv malakaviy ishning ikkinchi 
rejasini yozib tugallash
6 Bitiruv malakaviy ishning uchinchi 
rejasini yozish
7 Bitiruv ishining xulosasini tayyorlash 
va birinchi variantini ilmiy rahbar 
hukmiga havola etish
8 Bitiruv malakaviy ishning yakuniy 
variantini tayyorlab kafedra himoya 
oldi muhokamasiga tavsiya etish
“O'rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini o'rganishda qiyosiy tahlil
usullaridan foydalanish” mavzusidagi malakaviy bitiruv ishiga yakuniy
XULOSA Ta'lim jarayonining rivojlantiruvchi texnologiyalar asosida, yanada aniqrog'i
interaktiv   usullar   asosida   asosida   tashkil   etilishini   ta'minlash   oily   ta'lim   tizimida
hozirgi  kunda dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Sababi ta'lim oluvchilar egallashi
shart bo'lgan bilimlami talabalar o'zlari mustaqil ravishda topishlariga urg'u berish,
ya'ni   pedagog   muayyan   soatda   ta'lim   oluvchilar   egallashi   shart   bo'lgan   bilimlami
ularga   aytib   bera   qolmay,   bu   bilimlami   ular   faol   fikr   yuritib   o'zlari   topishlariga
erishishi lozim.
Shu bois ta'lim texnalogiyasini ayniqsa tarix fanlari dars jarayonida qo'llash,
mustaqil   ravishda   qaror   qabul   qila   oladigan,   maqsadlami   belgilay   oladigan   va
amalga   oshira   oladigan,   o'z   faoliyatni   ongli   baholay   oladigan   faol   shaxsni
shakllantirish muammosi dolzarb bo' lib kelmoqda.
mazkur   malakaviy   ishi   shu   muaamoga   qaratilgan   bo'lib,   ishda   mavzuning
dolzarbligi   ilmiy   asoslangan   hamda   ishning   maqsadi,   vazifalari,   ob’yekti,
predmeti,   metodlari,   metodologik   asoslari,   ishning   tuzilishi   ko'rsatilgan.   Ya'ni
ishning ilmiy apparati taqdim qilingan.
Ishning birinchi bobida, tarix fanlarini o'rganishda ta'lim texnalogiyalaridan
ayniqsa,   “Numizmatika”   fanini   o'rganishda   interaktiv   usullardan   foydalanish
imkoniyatlari,   “Antik   davr   tanga   pullari”,   “Numizmatika”   fanini   o'rganishda
qo'llash mumkin bo’lgan interaktiv usullar haqida fikr yuritilgan.
Ishning   ikkinchi   bobida,   Vizantiya,   Xitoy   tanga   zarbi   an'analarininig   Turk
xoqonligi tangalariga ta'siri o'rganishda interaktiv usulidan foydalanish, Vizantiya,
Xitoy   tanga   zarbi   an'analarininig   Turk   xoqonligi   tangalariga   ta'sirini   o'rganishda
“Venn diagrammasi” interfaol usulidan foydalanish masalalari yoritilishiga harakat
qilingan.
Shuningdek,   ish   yakunlangan   bo'lib,   bayon   etilgan   ilmiy-nazariy   fikrlar
umumlashtirilgan holda tinglovchi o'z xulosalarini bergan hamda ishning so'ngida
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati va mavzuaga oid slaydlar keltirilgan
Umuman olganda, talaba tomonidan bajarilgan malakani  himoya qilish ishi
talab   darajasida   bajarilgan,   yakunlangan   ish   bo'lib,   ishni   himoyaga   tavsiya   etish
mumkin.
 “O'rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini o'rganishda qiyosiy tahlil
usullaridan foydalanish” mavzusidagi malakaviy bitiruv ishiga
T A Q R I Z
Ma'lumki,   O1iy   ta'limning   asosiy   vazifasi   mehnat   bozorining   uzluksiz
ravishda   o'sib  borayotgan  ehtiyojlariga muvofiq shuningdek,  mutaxassisning  aniq
kasbiy  malaka  darajasiga   yuqori   talablar  qo'yuvchi   bozor  iqtisodiyotiga  o'tilishini
hisobga   olib,   yuqori   malakali   va   raqobatbardosh   mutaxassislarni   tayyorlashdan
iborat.   Shunday   mutaxassislarni   tayyorlashda   ta'limning   sifatini   oshirish, talabalarning   yangi   o'quv   materillarini   samarali   o'zlashtirishdan   iborat.   Bunda
ta'lim texnologiyalarining ayniqsa, interaktiv usullarining o'rni alohida ahamiyatga
ega.
Bitiruvchi   ning tanlagan mavzusi shu maqsadga qaratilgan bo'lib, ish kirish,
ikki bob, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
Ishning   kirish   qismida   mavzuning   dolzarbligi,   ob'yekti,   predmeti,   maqsadi
va vazifalari shakllantirilgan.
Ishning   birinchi   bobida   tarix   fanlarini   o'rganishda   ta'lim   texnalogiyalaridan
ayniqsa,   “Antik   davr   tanga   pullari”,   “Numizmatika”   fanini   o'rganishda   interaktiv
usullardan foydalanish imkoniyatlari, tarix fanlari jumladan, “Numizmatika” fanini
o'rganishda qo'llash mumkin bo’lgan interaktiv usullar haqida fikr yuritilgan.
Ishning   ikkinchi   bobida   “Numizmatika”   fanini   o'rganishda   interaktiv
usullardan   foydalanish   amaliyoti:   mavzusini   o'rganishda   “Klaster”   interfaol
usulidan   foydanish,   “Vizantiya,   Xitoy   tanga   zarbi   an'analarininig   Turk   xoqonligi
tangalariga ta'siri” o'rganishda “Venn diagrammasi” interfaol usulidan foydalanish
masalalari yoritilishiga harakat qilingan.
Umuman   Bitiruvchi   tomonidan   “O'rta   asrlar   Yevropa   davlatlari
numizmatikasini   o'rganishda   qiyosiy   tahlil   usullaridan   foydalanish”   mavzusidagi
malakani   himoya   qilish   ishi   talab   darajasida   bajarilgan,   yakunlangan   ish   bo'lib,
ishni himoyaga tavsiya etish mumkin.
 “O'rta asrlar Yevropa davlatlari
numizmatikasini o'rganishda qiyosiy tahlil usullaridan foydalanish”
mavzusidagi malakaviy bitiruv ishiga 
T A Q R I Z
Ma'lumki,   ta'lim   texnalogiyasini   ayniqsa,   tarix   fanlari   dars   jarayonida
qo'llash,   mustaqil   ravishda   qaror   qabul   qila   oladigan,   maqsadlarni   belgilay
oladigan   va   amalga   oshira   oladigan,   o'z   faoliyatni   ongli   baholay   oladigan   faol
shaxsni   shakllantirish   muammosi   dolzarb   bo'lib   kelmoqda.   Bitiruv   malakaviy
ishida   O’rta   asrlar   Yevropa   davlatlari   numizmatikasini   qiyosiy   tahlil   usullaridan
foydalanib   o'rganishni   bosh   vazifa   qilib   olingan.   Binobarin,   O’rta   asrlar   Yevropa davlatlarining   Osiyo   mamlakatlari   tangalariga   ta'siri   nihoyatda   katta.   Bitiruv
malakaviy   ishida   Yevropa   davlatlari   balki,   Vatanimiz   taraqqiyot   bosqichlari
davrlari   tarixini   va   xalqimizning   jahon   sivilizatsiya   qo'shgan   hissasi   yoritilishiga
harakat qilingan.
“Numizmatika”   fanini   o'rganishda   interaktiv   usullardan   foydalanish   ya'ni
qiyosiy   tahlil   usulidan   foydalanish,   tarixiy   haqiqatni   oydinlashtirishga,   tarixiy
voqealarning   sabab   va   maqsadlari   turlicha   baholangan   yoki   ziddiyatli
qarashlarning   mohiyatini   ochib   berishga   xizmat   qiladi.   Shu   nuqtai   nazarda
qaraganda mazkur bitiruv malakaviy ishi o'z mohiyati bilan dolzarbdir.
Bitiruv malakaviy ishi kirish, asosiy qisim, ikki bob, xulosa va foydalangan
adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
Kirish qismida o'rganilayotgan mavzuning dolzarbligi, o'rganish darajasi va
o'rganishdan qo'yilgan maqsad va vazifalari yoritishga harakat qilingan.
Ishning birinchi bobida, tarix fanlarini o'rganishda ta'lim texnalogiyalaridan
ayniqsa,   “Numizmatika”   fanini   o'rganishda   interaktiv   usullardan   foydalanish
imkoniyatlari,   “Antik   davr   tanga   pullari”,   “Numizmatika”   fanini   o'rganishda
qo'llash mumkin bo’lgan interaktiv usullar haqida fikr yuritilgan.
Ishning   ikkinchi   bobida,   Vizantiya,   Xitoy   tanga   zarbi   an'analarininig   Turk
xoqonligi tangalariga ta'siri o'rganishda interaktiv usulidan foydalanish, Vizantiya,
Xitoy   tanga   zarbi   an'analarininig   Turk   xoqonligi   tangalariga   ta'sirini   o'rganishda
“Venn diagrammasi” interfaol usulidan foydalanish masalalari yoritilishiga harakat
qilingan.
Bitiruv   ishida   yangi   adabiyotlar   va   manbalardan   unumli   foydalanilgan.
Shuningdek,   davriy   matbuotlardan   unumli   foydalanganligi   ishni   ahamiyatini
yanada   oshirgan.   Xulosalari   ijobiy.   Jumladan,   bitiruv   malakaviy   ishida   ayrim
kamchiliklarga   ham   yo'l   qo'yilgan.   14   -   51   betlarda   orfografik   xatolar   uchraydi.
Lekin   bu   kamchilik   bitiruv   ishini   ahamiyatini   tushurmaydi.   Bitiruv   ishini   DAK
ning ochiq yig'ilishida himoyaga tavsiya etaman.

O’rta asrlar Yevropa davlatlari numizmatikasini o’rganishda qiyosiy tahlil usullaridan foydalanish