Информация о документе

Цена 15000UZS
Размер 58.1KB
Покупки 3
Дата загрузки 25 Август 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Samandar Deqhonov

Дата регистрации 11 Август 2024

67 Продаж

O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo munosabatiga oid ma’lumotlarni o’rganilishi

Купить
O’RTA ASRLARDA O’RTA OSIYODA SAVDO MUNOSABATIGA OID MA’LUMOTLARNI O’RGANILISHI Reja Kirish I BOB. O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo munosabatiga oid ma’lumotlarni o’rganilishi. 1.1 O ’ rta asrlar savdo - sotiq tizimi va tovar - pul munosabatlariga oid tadqiqotlarni o ’ rganish va tahlil qilish 1.2 Ilk o’rta asrlar savdo tizimi va tashqi savdo – sotiqni o’rgangan olimlarning asarlari manbashunoslikda II BOB. O’rta asrlarda karvon yo’llari, savdo – sotiq, tovar – pul munosabatlariga oid manbalarni mustaqillik davridan keyn o’rganilishi. 2.1 Rivojlangan o‘rta asrlarda karvon savdosining asosiy yo‘nalishlarini manbalarda o’rganilishi 2.2 O’rta arslarda savdo yo’llarida xizmat ko’rsatish, karvon yo’lboyi inshoatlariga oid ma’lumotlarni tahlil qilish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi. Tarixiy ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, turli innovatsiyalar - yangiliklar, amaliy kuzatish va izlanishlar yo‘li bilan ishlab chiqarishga, savdo-sotiq va molia tizimiga joriy qilingan. Yangi mahsulotlarga bo‘lgan ko‘plab talab ularning ommaviy tarzda ishlab chiqarilishini ta’minlagan. Bularning bari iqtisodiyotning tashkiliy-boshqaruv tizimining rivojiga ta’sir ko‘rsatgan. Vaqt va sharoit, hayotiy faoliyatning yangi shakllari, ishlab chiqarishning yangi maqsad va vazifalari iqtisodiy, moliyaviy va tovar-pul munosabatlarida innovatsion faoliyatni kengaytirish uchun asos bo‘lib xizmat qilgan. Savdo-sotiq O‘rta Osiyo xalqlarining iqtisodiy hayotida muhim o‘rin tutgan. Ilk o‘rta asrlardan boshlab hunarmandchilikda turli sohalarning rivojlanishi, sifatli buyumlarning ishlab chiqarilishi, shahar va qishloqlarda savdoning yuqori darajada tashkil qilinishi, mahsulotlarni sotish uchun yangi bozorlarning izlanishi natijasida xalqaro savdo jadal rivojlanib, bunda vositachilik qilish so‘g‘diylarning qo‘liga o‘tgan. Ular nafaqat quruqlikda, balki shu bilan bir qatorda daryo va dengizlar orqali ham savdo ishlarida faollik qilganlar. Bu borada Samarqand, Buxoro, Kesh, Poykent shaharlari savdogarlarining faoliyatini alohida tilga olish lozim. Yozma manbalarda Sug‘d, Xorazm, Toxariston, Choch va Farg‘onadan olib chiqilayotgan mollar ro‘yxati o‘z aksini topgan. VII-IX asrlarda ular teri, gazlam alar, kumush va bronzadan ishlangan idishlar, shisha buyumlari, zeb-ziynatlar, qimmatbaho toshlar va yarog‘-aslahalardan iborat bo‘lgan. X -XII asrlardagi mollar ro‘yxatida qishloq xo‘jalik, hunarmandchilik mahsulotlari, xomashyo va chorva qayd etilgan. O‘rta Osiyoning savdo-sotiq tizimida Xitoy, Hindiston, Eron, Old Osiyo, Vizantiya va Sharqiy Yevropa bilan savdo aloqalari katta o‘rin tutgan. Yozma manbalardan tashqari iqtisodiy munosabatlar, savdo-sotiq tarixini o‘rganishda numizmatika (tangashunoslik) va arxeologiya ma’lumotlari muhim ahamiyatga 2 ega. So‘nggi yillarda O‘rta Osiyo hududlarida amalga oshirilgan arxeologik kashfiyotlar, yozma manbalar va ilmiy adabiyotlar nashr etilishi natijasida mazkur tadqiqot mavzusiga oid yangi ma’lumotlar to‘plandi. Ular o‘rta asrlar savdo-sotiq tizimi va tovar-pul munosabatlari to‘g‘risidagi bilimlarimizning kengayishiga imkon yaratdi. Mazkur ma’lum otlar mintaqa tarixining o‘rta asrlar bosqichidagi iqtisodiy jarayonlar, savdo-sotiq tizimi va tovar-pul munosabatlari haqida to‘laroq tasavvurlar hosil qilish imkonini beradi . O‘rta Osiyoda o‘rta asrlar savdo-sotiq tizimi va tovarpul munosabatlari jarayonlari, ularning o‘ziga xos xususiyatlari va rivojlanish qonuniyatlarini ochib berish, savdo-sotiqdagi tashkiliy-boshqaruv tizimining rivoji, moliyaviy va tovar-pul munosabatlarida innovatsion faoliyatning kengayib borishi (moliyaviy operasiyalarida hisob-kitoblar va veksellar, ya’ni kredit-veksel tizimining joriy etilishi), o‘rta asrlarda savdo-sotiqning yarmarka va ko‘tara kim oshdi savdosi kabi yangi shakllarining vujudga kelishi, moliyaviy operatsiyalar va hisob-kitoblarda turli xil (mahalliy va xorijiy shaharlar va davlatlarda zarb etilgan) tangalardan foydalanish xususiyatlari, qulay ichki va tashqi bozorlarni aniqlash, savdo-sotiq tizimiga yangiliklarni tatbiq etilishi, mahsulotni sotish va xaridorga yetkazib berish kabi masalalarni tahlil qilish muxdm ahamiyatga ega. Mavzuning maqsad va vazifasi O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo munosabatlarini shakillanishiga oid manbalarni o’rganish kurs ishining maqsadi deb oldik, vazifalari esa quyidagicha - O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo munosabatiga oid ma’lumotlarni o’rganilishi; - O’rta asrlar savdo-sotiq tizimi va tovar-pul munosabatlariga oid tadqiqotlarni o’rganish va tahlil qilish; - Ilk o’rta asrlar savdo tizimi va tashqi savdo – sotiqni o’rgangan olimlarning asarlari manbashunoslikda; 3 - Rivojlangan o‘rta asrlarda karvon savdosining asosiy yo‘nalishlarini manbalarda o’rganilishini yoritib berish; - O’rta arslarda savdo yo’llarida xizmat ko’rsatish, karvon yo’lboyi inshoatlariga oid ma’lumotlarni tahlil qilishdir. Mavzuning o’rganilganlik darajasi O’rta asrlar O’rta osiyoda savdo munosabatlari tarixiga oid manbalarni o’rganishda quyidagi tarixchi olimlarning ilmmiy dissertatsiyalari, monografik kitoblari, maqolalaridan foydalanib mavzuni tahlil qilishga harakat qildik. Hususan o’zbek tarixchilaridan akademik A. Sagdullayev, O’. Mavlonov, D. Mahkamova, F.Y. Buryakov, B. Ahmedov, F. Sultonov, F. Bozorboyev, D. Alimova, B. Eshov 1 , Tarixshunoslardan T. Saidqulov, T. Ernazarova, B. Kochnev, A. Doniyorovlarning 2 ilmiy – monografik asarlari, dissertatsiyalaridan keng foydalanildi. Kurs ishining hajmi Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 1 А. Сагдуллаев, У. Мавлонов Д. Мақкамова. Ўрта Осиёда ўрта асрлар савдо-сотиқ тизими. T. “Akademiya”. 2012. / Ю. Ф. Буряков. По древним караванным путям ташкентского оазиса. T. “Фан”. 1978. / B. Ahmedov. O’zbekiston tarixi manbalari. T. “O’qituvchi”. 2001. / B. Eshov. O’rta osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. T. “Fan va texnologiya”. 2008. / F. Sultonov, F. Bozorboyev. O’rta asrlar tarixi. (O’zbekiston tarixi) D. Alimova tahriri ostida. T. 2007. 2 T. Saidqulov. O’rta osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavhalar. T. “O’qituvchi”. 1993. / T. Ernazarov. B. Kochnev. Tangalar o’tmish darakchilari. T. “Fan”. 1977. / A. Doniyorov. “Markaziy osiyo xalqlari tarixshunosligi. T. 2020. 4 I – BOB. O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo munosabatiga oid ma’lumotlarni o’rganilishi. 1.1 O’rta asrlar savdo-sotiq tizimi va tovar-pul munosabatlariga oid tadqiqotlarni o’rganish va tahlil qilish. Ilk о ‘rta asrlardan boshlab (V-VIII asrlar) ichki va tashqi savdo, tovar-pul munosabatlari rivojlanishiga juda katta e’tibor qaratilgan. IX-XII asrlar mobaynida turli sulolalar (somoniylar, qoraxoniylar, xorazmshohlar) tomonidan asos solingan davlatlarda savdo-sotiq, pul siyosati mazkur davlatlarning iqtisodiy asosini tashkil etgan. Amir Temur, Shohruh va Mirzo Ulug‘bek davrida ichki va tashqi savdoni tashkillash tirish, ular uchun qoniqarli sharoit yaratish muhim ahamiyat kasb etgan. Shuning bilan birga, k о ‘pgina hunar turlarini rivojlantirishda va ularning ishlab chiqarish xajmlarini oshirishda pul birligiga katta e’tibor qaratilgan. Tarixchi olimlarning ilmiy izlanishlar natijasida O’rta osiyoda savdo munosabatlari shakillari haqida ko’plab ma’lumotlarga ega bo’lmoqdamiz. Tarixchi olima Маҳкамова ning “ Ўрта асрлар карвон йўлларидаги савдо ” deb nomlangan maqolasida quyidagi ma’lumotlar uchray. “ О ‘rta asrlarning iqtisodiy va moliyaviy sohalariga turli yangiliklar bosqichma-bosqich joriy etilgan” 1 . Shu ma’noda, har qanday texnik yangilikning ishlab chiqarishga joriy etilishi natijalari, yangi mahsulotlarning ommaviy tarzda ishlab chiqarilishi va ularni sotish uchun bozorlarga chiqarish muammolarini tarixiy ma’lumotlar asosida о ‘rganish mumkin. Jumladan, hunarmandchilik mahsulotlarining ommaviy ravishda ishlab chiqarilishi, savdoning tashkil qilinishi, mahsulotlarni sotish uchun yangi bozorlarning izlanishi 1 Маҳкамова Д . Ўрта асрлар карвон йўлларидаги савдо / / Жамият ва бошқарув . 2008. 2-сон. - Б. 77-79. 5 xalqaro karvon savdosining keng rivojlanishiga va mil. avv. II asrda Buyuk ipak y о ‘lining vujudga kelishiga olib keldi. Zarafshon va Qashqadaryo vodiylarida yashovchi sug‘diylar ushbu y о ‘l b о ‘ylab qizg‘in savdo faoliyatini y о ‘lga q о ‘ydilar. О ‘rta Osiyoni Xitoy bilan bog‘lovchi savdo y о ‘li b о ‘yida s о ‘g‘diylar tomonidan maxsus savdo manzilgohlari tarmog‘ining barpo etilishi о ‘sha davr savdo va iqtisodiyotining muhim yangiligi b о ‘ldi. Manbashunoslar fikriga kо‘ra, sug‘diylarning dastlabki savdo maskanlari (faktoriyalari) Sharqiy Turkiston va Xitoy hududlarida milodiy III-IV asrlarda paydo bо‘lgan. VI-VIII asrlarga kelib ularning miqsori bir necha baravar о ‘sgan. О ‘rta Osiyodan turli xil mollar, jumladan, chorvachilik va qishloqx о ‘jalik mahsulotlari hamda hunarmandchilik buyumlari olib chiqilgan. Xitoy manbalarida keltirilgan mollar r о ‘yxatida teridan ishlangan buyumlar, gilamlar, qimmatbaho toshlar, dori-darmonlar va b о ‘yoqlarni uchratish mumkin. Shaharlar savdo-sotiq markazlari vazifasini bajargan. Savdogarlar aynan shaharlardan boshqa yurtlarga mollarni olib chiqqanlar. Staviskiyning yozishicha “Xitoy manbalariga k о ‘ra, 20 yoshga yetgan Samarqand yigitlari, q о ‘shni viloyatlarga ketib, foyda qayerdan unadigan b о ‘lsa, hamma joyda b о ‘lishadi” 1 . S о ‘g‘diylar Xitoy bozorlarida О ‘rta Osiyo mollariga b о ‘lgan va aksincha, О ‘rta Osiyo bozorlarida Xitoy mollariga b о ‘lgan talabni hamda mollarni sotish shakllari, ishlab chiqarilgan mahsulotlar va xom ashyoni xaridorga yetkazib berish y о ‘llarini о ‘rgandilar. Sug‘d, Toshkent vohalari, Farg‘ona vodiysi va boshqa viloyatlarning turli shaharlarida maxsus ixtisoslashgan hunarmandchilik ustaxonalari vujudga kelgan. Texnologiya va ishlab chiqarish yangiliklarining keng k о ‘lamda о ‘zaro almashinuvi xitoyliklarning О ‘rta Osiyodan rangli shisha tayyorlash san’atini о ‘zlash tirib olishlariga sabab b о ‘ldi. 1 1 Ставиский Б.Я. О международных связях Средней Азии в V-середине VIII вв. / / Проблемы востоковедения. - М., 1960. -№ 5. - С. 108 6 Akademik Abduaxad Xo’jayevning “ Фарғона водийсининг Хитой билан савдо алоқалари ” deb nomlangan maqolasida shunday ma’lumot yozib qoldirgan. “V- VII asrlarda Samarqand, Buxoro va Termizda ipak tayyorlash, VIII asrda esa Samarqandda qog‘oz ishlab chiqarish y о ‘lga q о ‘yildi” 1 . Ipak va qog‘oz ishlab chiqarish siri ilgari faqat Xitoyda ma’lum edi. Natijada, samarqandlik savdogarlar jahon bozoriga mahalliy ipak matolar yetkazib beruvchilarga aylandilar. Shu maqsadda ular G‘arbga eltuvchi savdo y о ‘llarini (quruqlik va dengiz y о ‘llari) muvaffaqiyatli о ‘zlash tirib oldilar. О ‘rta Osiyoning turli shaharlarida (Termiz, Marv, Buxoro, Samarqand, Panjikent) Vizantiya tangalari topilgan. Bu tangalarning mintaqa hududlariga V -V I asrlardan boshlab kirib kelishi Buyuk ipak y о ‘lidagi savdo-sotiq bilan bog‘liq b о ‘lgan. Ular oltin, mis va bronzadan zarb qilingan va bu tangalarga ipak hamda boshqa mahsulotlar sotib olingan. Ilk о ‘rta asrlarda savdosotiq operatsiyalarini amalga oshirish maqsadli ravishda ommaviy tus oladi. Yozma manbalarning guvohlik berishicha ayniqsa O’. Mavlonov, D. Mahkamovalarning tahriri ostida nashr ettirilgan “Madaniy aloqalar va savdo y о ‘llari” kitobida juda ham ko’p manbalardan xulosalar keltirilgan. U kitobda savdo munosabatlari haqida quyidagi ma’lumotlarni ham uchratamiz “VII asr oxirida arab q о ‘shinlari Buxoro vohasidagi Poykentga bostirib kirganida, uning katta yoshdagi barcha aholisi savdo ishlari bilan Uzoq Sharqda safarda yurgan edi. О ‘rta asrlarda Buxoro yaqinidagi Zandana qishlog‘ida shoyi va paxta tolasidan zandanacha gazlama ishlab chiqaradigan t о ‘qimachilik y о ‘lga q о ‘yildi, SHarq va G‘arb mamlakatlarida unga talab katta edi. Zandana t о ‘g‘risida Narshaxiy quyidagicha ma’lumot beradi: “Zandana. Bu qishloq katta qal’aga, k о ‘pgina bozor joylarga va masjidi jomega ega. Bu yerda har juma kuni namoz о ‘qiydilar va bozor qiladilar. Bu qishloqsa (t о ‘qib) chiqariladigan narsa - b о ‘zni “zandaniychi”, ya’ni “Zandana qishlog‘idan chiqadigan” deb ataydilar. Bu yerda u ham yaxshi, ham k о ‘p b о ‘ladi. Shu xil b о ‘zdan Buxoroning k о ‘p qishloqlarida t о ‘qiydilar va buni 1 Хўжаев. А. Фарғона водийсининг Хитой билан савдо алоқалари / / Мозийдан садо, 2005. - №1 (25). - Б. 4647. 7 ham “zandaniychi” deb ataydilar. Chunki u avvalo shu qishloqsa t о ‘qib chiqarilgan. Shu xil b о ‘zdan Iroq, Fors, Kirmon, Hindiston va boshqalar kabi hamma viloyatlarga olib boradilar. Barcha ulug‘lar va podshohlar undan kiyim qiladilar va ipakli kiyimlik bahosida sotib oladilar” 1 deb yozib o’tilgan kitobida. Zandanacha gazlama о ‘ziga xos xususiyatlariga ega edi: naqsh va bezaklarning turli-tumanligi hamda unda ilmoqsiz matoning doimo mavjudligi kabi. Shuningdek, bu texnik izlanishlar va yangi kashfiyotlarning t о ‘qimachilikda aks etishidir. Mazkur davrga kelib iplarni tortishda gorizontal tо‘qimachilik dastgohidan foydalanila boshlandi. Turli og‘irlikda maxsus tayyorlangan tо‘quvchilik toshchalari ipak matolarga ishlov berishda qо‘llanilgan. Turli ranglarga bо‘yalgan iplarning har bir guruhi alohida toshchalarga mahkamlangan, bu esa gazlama ishlab chiqarish jarayonini ancha osonlashtirgan. Suyakdan yasalgan biryoqlama arrasimon taroqlardan foydalanish ham t о ‘qimachilikdagi yana bir texnologik yangilik b о ‘ldi. Samarqand, Buxoro, Nasaf , Termiz, Kesh va boshqa sh aharlarda hunarmandchilik nihoyatda rivojlangan b о ‘lib, har bir shahar о ‘z mahsuli bilan shuhrat toptan. A. Sagdullayev, O’. Mavlonovlarning yozishicha “Buxorodagi “Bayt uttiroz” nomli t о ‘qimachilik korxonasi t о ‘g‘risida Narshaxiy quyidagicha yozadi: “Buxoroda - Hisor bilan Shahriston о ‘rtasida, masjidi jome yaqinida bir korxona bor edi; unda paloslar, yazdiy kiyimliklar, yostiq jildlari va ustkiyimlari t о ‘qir edilar” 2 deb yozib o’tishgan. Moliyaviy operatsiyalar va hisob-kitoblarda turli xil — Fors, Xitoy, Vizantiya, О ‘rta Osiyo tangalaridan foydalanilishi ham Buyuk ipak y о ‘li savdosidagi yangiliklardan biri b о ‘lgan. VII-VIII asrlardan boshlab tovar-pul munosabatlarida hunarmandchilik buyumlari, qishloq x о ‘jalik mahsulotlari va chorva hayvonlarining qat’iy belgilangan narxining joriy qilinishi qayd qilingan. Masalan: ayol kiyimlarning narxi -15 draxma, bir k о ‘ylaklik ipak gazlamaning 1 Мавлонов Ў., Маҳкамова Д. Маданий алоқалар ва савдо йўллари. - Тошкент: Akademiya. 2004. 2 A. Sagdullayev, O’. Mavlonov, D. MAkhamova. O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo – sotiq tizimi. T. 2012. 8 narxi 28 draxma-dirhamdan 100 dirhamgacha (I draxma - 4-4,5 gramm kumushga teng) b о ‘lgan, dubulg‘aning narxi 2 dirham, otning - 200 dirham, sigirning 6,5 — 11 dirham, qog‘ozniki - 8 dirham. Akademik E. Rtvladzening yozishicha “Mug‘ qal’asidan topilgan, charmga bitilgan 27 qatorli sug‘dcha hujjat VIII asr boshlarida Sug‘dda amal qilingan pul muomalasi va tanga pul draxma (dirham) haqidagi ma’lumotlarni о ‘z ichiga olgan. Bu hujjat matnining о ‘zbek tiliga tarjimasi quyidagicha berilgan: 1) Fsar mana shu draxmalardan Aftikka ot uchun 2) 200 (draxm), Kajmonakka 32, Maxrga 3) 12, Vanga mollarni boqqani uchun - 6, yana 4) Puxarga - besh, kushoniyga - 10 5) Parvonakka - sakkiz, jallodga besh 6) Vishyonga ikki draxma, yana 7) ... hokim (Devashtichga?) ikki draxmaga qalpoq. 8) bir draxmga kavsh, yana Puxarga hamda... 9) Darkanakka har biriga ikki draxmadan kavsh 10) Futchakka, G‘unga, Maxrga, Darkanakka 12 draxma... Keyingi 17 ta qator yozuvlarida ham Panch-Panjikent saroyida xizmat qilgan turli lavozimlardagi kishilar uchun qilingan pul sarflari r о ‘yxati keltirilgan” deb yozib o’tgan 1 . Draxma (dirham) - kumush tanga b о ‘lib, V asrning о ‘rtalaridan boshlab, Buxoroda zarb qilingan Samarqand atrofidagi Miyonqol vohasida 498 ta buxorxudot tangalaridan iborat xazina topilgan. Mirsodiq Is’hoqovning yozishicha “Kumush draxmalar Sug‘dning boshqa tumanlarida hamda Xorazmda topilgan arxeologlar о ‘rta asrlarga oid kumush konlarni Chotqol va Kurama tog‘larida aniqlaganlar (Lashkerek va Kuxisim konlari)deb yozib o’tgan 2 . Kumush rudalari qazib olinadigan konlar hunarmandkonchilar nazoratida b о ‘lib, katta miqyosda kumush qazib olish 1 Ртвеладзе Э.В. Согдийцы на Дальнем Востоке / / ОНУ, 1998. - № 8- 9. - С. 51 2 Исҳоқов М. Унутилган подшоликдан хатлар. -Тош кент: Фан, 1992. - Б. 51-52. 9 maqsadida qullar mehnatidan foydalanilgan. Mug‘ hujjatlarida draxmga pul birligi bir necha о ‘rinda tilga olingan. Tadqiqotchilarning fikriga k о ‘ra, mazkur hujjatlarda moliya ishlariga tegishli (pul muomalasi, narx-navo, maoshlar miqsori) muhim ma’lumotlar о ‘z aksini topgan. Misol uchun, soqiy va tabibning xizmat haqi - 15 draxma, bog‘bonning - 10 draxma, ch о ‘ponning - 6 draxma, jallodning - 5 draxma, parvonakparvonachi ya’ni “hujjatlar tuzuvchisi” (hokimiyat nomidan beriladigan mukofot va tortiqlar t о ‘g‘risida buyruqlarning bajaruvchisi) - 8 draxma, bosh koxinning - 50 draxma, “daromadlar vaziri” - gopatning — 50 draxmaj;! - dirhamdan iborat b о ‘lgan. Soliq yig‘uvchisi - “bajarkom” sifatida tilga olinib, uning daromadi haqida hech qanday ma’lumot keltirilmagan. Turk xoqonligi davrida Sug‘d mollarining asosiy xaridorlaridan biri turkiylar edi. Tadqiqotchi A. Мусакаева ning ta’kidlashicha “sug‘diylar о ‘z matolari, tikuvchilik va hunarmandchilik m ahsulotlarini iqtisodiy va siyosiy m anf aatlardan kelib chiqib turkiylarga arzon bahoga sotganlar” 1 . VII asrda Sug‘dda Turk xoqonligi ta’sirida Xitoy namunasidagi tangalar zarb qilindi. Sug‘d va Choch shaharlarida tanga zarb qilish maskanlari paydo b о ‘ldi. Bu tangalar bronzadan b о ‘lib, mahalliy savdo-sotiq tizimida asosiy muomala vositasiga aylandi. Toxariston, Sug‘d, Xorazm, Choch va Farg‘onada joylashgan mulklar hukmdorlari bronza, mis va kumushdan ishlangan tangalarni ham zarb qilganlar. Misdan zarb qilingan tangalardan ichki savdoda keng foydalanilgan. Bu tangalarga arzon keng iste’mol mollarini xarid qilish mumkin edi. Ulardan, asosan, joylardagi qishloq-tuman bozorlarida foydalanilgan. Buxoroda zarb qilingan kumush tangalardan ichki va tashqi savdoda keng foydalanilgan. Narshaxiyni yozishicha, Buxoroda “siym-kumush tangani dastlab ishlatgan kishi Kono buxorxudot nomli podshoh edi. U Buxoroda о ‘ttiz yil podshoh b о ‘lib turdi. 1 Мусакаева А. О денежном обращении Бухарского Согда (III в. до н.э. - VIII в н.э.) / / ОНУ. - Ташкент, 1997. - № 9-11. - С. 23. 10 Buxoroda savdo b о ‘z va bug‘doy vositasi bilan b о ‘lar edi. Boshqa viloyatlarda kumush tanga zarb qilganliklari haqida podshohga xabar bergan edilar. Ilk о ‘rta asrlarda yarmarka-bozorlarni turli qishloqlarda tashkil etish muhim ahamiyat kasb etgan. Beruniyning ma’lumotlariga k о ‘ra, Sug‘d yarmarkalaridagi savdo 7 kun davom etgan. Bunday bozorlar tumanlar, viloyatlararo va xalqaro ahamiyatga ega b о ‘lgan. Narshaxiyning aytish icha, Buxoro vohasidagi Sharg’ qishlog‘ida bir bozor b о ‘lib, har yili qish о ‘rtasida savdo-sotiq о ‘n kun davom etardi. Bozorga kishilar uzoqdan kelib savdo qilar edilar. A. Sagdullayev, O’. Mavlonovlarning yozishicha “K о ‘proq u joydan, - deb yozadi tarixchi, - shinni bilan tayyorlangan mag‘izli holva chiqar edi, yana u joydan k о ‘proq chiqadigan narsa tuzlangan baliq, yangi baliq, q о ‘y va qorak о ‘l terilaridan tikilgan i о ‘stinlardan iborat edi. Bu yerda k о ‘p savdo b о ‘lar edi. U qishloqsan chiqadigan va bu kunlarda savdogarlar boshqa viloyatlarga olib boradigan narsa mis va bо‘zdir” 1 deb yozib o’tgan. Varaxshada “har о ‘n besh kunda bir kun bozor b о ‘ladi. Yilning oxirida esa yigirma kun bozor qilib, yigirma birinchi kuni Navr о ‘z - yangi yil bayramini о ‘tkazadilar”. Buxorodagi “Bozori Moxr о ‘zda” “har gal bir kundan ikki marta bozor qilar va har bozor kuni ellik ming dirhamdan ortiq savdo b о ‘lar edi”. V-VIII asrlarda hunarmandchilik ustaxonalari va savdo d о ‘konlari shahar k о ‘chalari b о ‘ylab joylashgan. Ichki savdo jadal rivojlanib, shahar aholisi kundalik hayotiga xos b о ‘lgan. Mazkur davrda О ‘rta Osiyo shaharlarida kulolchilik, shishasozlik, metallchilik (temirdan mehnat qurollari, yarog‘-aslahalar, maishiy, uy-r о ‘zg‘or buyumlarini ishlab chiqarish), zargarlik (oltin, kumush, bronza, qimmatbaho toshlardan yasalgan buyumlar), t о ‘qimachilik, teriga ishlov berish, tosh taroshlik kabi hunarmandchilik sohalari rivojlangan. IX-XII asrlarda shaharlarda hunarmandchilik buyumlarini ishlab chiqarish va savdo-sotiq muhim ahamiyat kasb etgan. Shaharlarda tovar-mol ayirboshlashning uch y о ‘nalishi mavjud 1 A. Sagdullayev, O’. Mavlonov, D. MAkhamova. O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo – sotiq tizimi. T. 2012. 11 b о ‘lgan: hunarmandchilik va qishloq x о ‘jaligi о ‘rtasida, ziroatchilar va chorvadorlar о ‘rtasida hamda viloyatlararo mahsulot ayirboshlash. Tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, iqtisodiy tumanlardan olib kelingan tovar mahsulotlari viloyatlar markazida t о ‘planib, shaharlardan karvon y о ‘llariga olib chiqilgan. Mahkamovaning yozishicha “Samarqand Movarounnahrning savdo- sotiq va savdogarlar markazi, Movarounnahr buyumlarining asosiy qismi Samarqandga olib kelinadi va keyinchalik viloyatlarga tarqaladi” deb yozilgan 1 . Samarqand singari ushbu vazifani О ‘rta Osiyoning turli yirik shaharlari - Toshkent, Buxoro, Axsiket, Urganch, Marv, Termiz va boshqa shaharlar ham bajargan, ya’ni har bir tarixiy-geografik viloyatda alohida yirik savdo-sotiq markazlari mavjud b о ‘lgan. Mintaqaning shimoli-sharqiy tumanlarida о ‘troq aholi va chorvador- k о ‘chmanchilar о ‘rtasidagi о ‘zaro savdo muhim ahamiyatga ega b о ‘lgan. Dashtlardan ziroatchilar vohalariga chorva, g о ‘sht, teri va jun mahsulotlari olib kelingan. K о ‘chmanchilar bilan savdo aloqalari ta’sirida ayrim joylarda, odatda voha va dasht hududlari chegaralarida mavsumiy yarmarkalar tashkillashtirilgan. Bahor mavsumida bunday joylarda 2-3 oy davomida bozor b о ‘lib, turli tumanlardan k о ‘chmanchilar juda k о ‘p miqdorda chorva sotishga olib kelardilar. Shunday paytlarda (qariyb —1kg.) lahm g о ‘sht 1/4 dirhamga sotilgan. Narshaxiyning xabarlariga k о ‘ra, X asrga qadar Buxoro vohasida savdo yarmarkalari Tavois va Shargada о ‘tkazilgan. Tavois t о ‘g‘risida Narshaxiy bunday yozadi: “Unda masjidi jome bor, u katta bir shahristonga ega, qadimgi vaqtlarda (har) kuz faslida u joyda о ‘n kun bozor b о ‘lar edi. U bozorda shunday rayem bor ediki, (boshqa bozorlardan surilib qolgan) har qanday nuqsonli qullar, chorva mollari va boshqa aybli qoldiq narsalar b о ‘lsa, hammasi bu bozorda sotila berar va ularni qaytarib berishning hech iloj-imkoni b о ‘lmas edi; na sotuvchi va na oluvchining hech bir sharti qabul qilinmas edi. 1 Маҳкамова Д . Ўрта асрлар карвон йўлларидаги савдо / / Жамият ва бошқарув . 2008. 2-сон. - Б. 77 12 Har yili (shu о ‘n kunda) bu bozorga masalan, Farg‘ona, Choch va boshqa joylardan kelgan savdogarlar va turli hojatmandlardan о ‘n mingdan ortiq kishi hozir b о ‘lishar va k о ‘p manfaat topib qaytar edilar. Shu sababli bu qishloqning aholisi boy kishilar (dilar va boyliklari dehqonchilik tufayli emas edi. Tanois Samarqandga boriladigan katta y о ‘l ustida b о ‘lib, undan Buxorogacha yetti farsangdir”. Xuddi shunday yarmarkalar Toshkent vohasida mavjud b о ‘lgan". Yarmarka о ‘tkaziladigan joylardagi aholi punktlarining nomlarini bozor kunlari bilan bog‘lab atash rayem b о ‘lgan (Dushanba, Chorshanba, Shanba). IX -XII asrlarda shahar va qishloq aholisi sonining keskin о ‘sishi, ommaviy iste’mol mollariga b о ‘lgan talabning oshishi, ichki va tashqi savdoning rivoji ishlab chiqarish hajmining kengayishiga olib keldi. Mahsulotlar hajmining ortib borishi esa savdoning yangi shakllarini tashkil qilishni talab etardi. Shu bois, bu davrda davlatga qarashli va xususiy ustaxonalarda mehnatni tashkil qilishning sexlarga asoslangan shakli, ishlab chiqariladigan mahsulotlar hajmini rejalashtirish, unga b о ‘lgan talabni va uning raqobatbardoshligini о ‘rganish singari yangiliklar joriy qilinadi. Shu bilan birga, mahsulotlarning narxi va kelishi mumkin b о ‘lgan foyda (yoki aksincha, u yoki bu iqtisodiy va moliyaviy sharoitdan kelib chiqqan holda kutilishi mumkin b о ‘lgan zararlar) inobatga olingan. Tadqiqotchi E.Davidovichning “ О ‘rta asr mualliflarining asarlaridagi ma’lumotlar mahsulotlarning ommaviy ishlab chiqarilganligidan dalolat beradi, ular eksportga j о ‘natilgan о ‘nlab mahsulotlarning nomlarini qayd qiladilar” deb yozib o’tgan 1 . О ‘rta asrlarda yangi texnologiyalarni joriy qilish asosida t о ‘qimachilik ishlab chiqarishi hunarmandchilikning ancha keng va ommaviy tarqalgan turiga aylanadi. О ‘rta Osiyoda XX asr boshlariga qadar hunarmandlarning katta qismi t о ‘qimachilik sohasi bilan mashg‘ul edi. Gazlamalar jun, zig‘ir tolasi, paxta va ipakdan tayyorlanar, yuqori sifatli ipak gazlamalar О ‘rta Osiyo hukmdorlari 1 Давидович Е.А. Из области денежного обращения в Средней Азии X I-X II вв. / / Нумизматика и эпиграфика. Н. - М., 1960. 13 sulolasining xazinasiga kelib tushardi. Ular q о ‘shinga va saroy xizmatchilariga maosh t о ‘lashda q о ‘shimcha manba vazifasini о ‘tardi. Ishlab chiqarishdagi о ‘rta asrlarga xos yangiliklardan biri deraza oynalari va sirlangan sopol idishlar tayyorlanishi b о ‘ldi. Shisha va sirlangan sopol idishlar tayyorlash texnologiyasi an’analari saqlanib qoldi va zamonaviy ishlab chiqarishda yangi asoslarda takomillashtirildi. G. Agzamovaning “ О ‘rta asrlarda savdo-sotiqning yarmarka va k о ‘tara kim oshdi savdosi singari yangi shakllari vujudga keldi. Undiriladigan boj t о ‘lovlari miqsorining pastligi hamda bojxona maskanlari sonining kamligi savdo-sotiqning rivojiga yordam berdi 1 . Katta hajmdagi savdo uchun muomala vositasi va t о ‘lov birligi sifatida katta mikdordagi pul talab etilardi. Shu maqsadda mis, kumush va oltin tangalar zarb qilindi. Bozorlar va shaharlardash bosh k о ‘chalarning chorrahalari - chorsularda pul almashtiruvchi sarroflarning d о ‘konlari joylashgan b о ‘lib, ular turli shahar va mamlakat pullarini mahalliy pullarga almash tirib berardilar. Asta-sekin moliyaviy operatsiyalarda yangilik - naq pulsiz hisob- kitoblar va veksellar, ya’ni kredit-veksel tizimi joriy etiladi. U quyidagi tarzda amalga oshirilardi: savdogarlar sh aharlarda о ‘z mollarini sarrofga topshirib, undan kredit xati olardilar va s о ‘ngra mazkur sarrofning cheki (havola)ga mol xarid qilardi. Shu tariqa sarrof mollarni qabul qilib, s о ‘ngra ularni pullardi va ularning q о ‘llaridagi pullar aylanardi. Bu tovar-pul munosabatlaridagi muhim yangilik edi. Sarroflar idorasi shaharlardagi moliyaviy faoliyat markazlari edi. Shuningdek, bu davrda tizimida yana bir yangilik - foiz evaziga qarz berish rivoj topdi. Mollar hajmining о ‘sishi va savdoning kengayishi yangi savdo inshootlari (karvonsaroy, tim, d о ‘kon, toq) talab qildi. Bozorlar savdo maskani sifatida mukammal tarki Oiyhududiy tuzilishga ega edi. Gazlama, upa-elik va zartrlik mollari bilan savdo 1 Агзамова Г.А. Сўнгги ўрта асрлар Ўрта Осиё щаҳарлари - ҳунармандчилик ва савдо марказлари. - Тошкент: Ўзбекистон, 2000. 14 qiluvchilarning rastalari «arroflar bilan yonma-yon, kulollar, temirchilar, paxta tozalovchilar va boshqalarning d о ‘konlari bozorlarning oxirida joylashgan edi. Hunarmandlarning bari hunarmandchilik sexlarini: vazifalarni bajarardi. Ularning moliyaviy va ishlab chiqarish imkoniyatlari cheklangan edi. Bir turdagi mahsulot (gazlama yoki sopol, metall buyumlar va h.k) ishlab chiqaruvchi bir necha ustaxonani о ‘z ichiga olgan sexlar ancha murakkab iqtisodiy vazifalarni bajarardi. Turli xildagi mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotish uchun birlashgan ustaxonalarning faoliyati har xil iqtisodiy loyihalarni amalga oshirish bilan bog‘liq edi. Ularning innovatsion faoliyati ozmi-k о ‘pmi komplekslik xususiyati kasb etardi. Shuningdek, u texnologik yangiliklarni izlashga qaratilgan b о ‘lib, amaliy tajribalardan s о ‘ng ishlab chiqarishga tatbiq qilinardi. Ammo shuni ta’kidlash joizki, tarixning turli davrlarida iqtisodiy loyihalarni maqsadli amalga oshirish hamda yangiliklarni ishlab chiqarishga tatbiq qilish vazifasi bilan aholining qaysidir guruhi maxsus shug‘ullanmagan. Aksariyat hollarda texnologiya yangiliklari empirik kuzatuvlar natijasida yuzaga kelgan. U paytlarda tashkilotlar yoki ishlab chiqaruvchilar guruhining izlanuvchanlik, tashabbuskorlik faoliyatini moliyalash tirish kabi tushunchalar mavjud emasdi. Biroq mahsulotlarning butunlay yangi turlarini ishlab chiqarish, shu maqsadda tashkiliy-boshqaruv funksiyasini qayta qurish hamisha dolzarbligicha qolgan. Shu bilan birga, yangi mahsulotlarning bozordagi raqobatbardoshligi, uni sotishdan kelishi mumkin b о ‘lgan foyda yoqi k о ‘rilishi ehtimoli b о ‘lgan zararlar о ‘rganilgan. Yozma manbalar shundan guvohlik beradiki, ishlab chiqaruvchilar hamma bozorlardan о ‘zlariga loyiq joy topishga intilganlar. Savdo operatsiyalari strategiyasini amalga oshirish maqsadida ular sifat jihatidan raqobatchilarning mollaridan kam b о ‘lmagan о ‘z mollarini ularga nisbatan ancha past narxlarda sotganlar. Shu tariqa xaridor jalb qilinib, mahsulot k о ‘z-k о ‘z qilingan. Shu bilan bir qatorda, yangi mahsulotlarni bir necha torga, zarur b о ‘lsa tashqi bozorlarga ham chiqarish yuzidan talab va imkoniyatlar о ‘rganilgan. 15 Tarixchi O’. Mavlonovning “sifati va standartlarga mosligini turish hamda savdoni nazorat qilib turish alohida muhim masala hisoblangan. О ‘rta asrlarda Yevropada bu masala sexlarning vakolatiga kirar, Sharqda esa maxsus davlat amaldorlari — muhtasib tomonidan amalga shpirilardi. Muhtasib о ‘zi guvohi b о ‘lgan qoidabuzarlikning hech qanday tergov va guvohlarning ishtirokisiz t о ‘xtalib huquqiga ega edi” deb yozib o’tgan 1 . U, shuningdek, jamoat ishlari chog‘idagi munozaralarni ham ajrim qilardi. Muhtasib bozorlardagi tosh va tarozilarning t о ‘g‘riligini nazorat qilib borardi. Hunarmandchilik ustaxonalari va savdo d о ‘konlarining hududiy joylashuvi ustidan nazorat olib borish vazifasi ham muhtasibning vakolatiga kirardi. Demak, tarixiy ma’lumotlar shundan dalolat beradiki, turli innovatsiyalar empirik kuzatish va izlanishlar y о ‘li bilan ishlab chiqarishga joriy qilingan. Yangi mahsulotlarga b о ‘lgan k о ‘plab talab ularning ommaviy tarzda ishlab chiqarilishini ta’minlagan. Bularning bari iqtisodiyotning tashkiliy-boshqaruv tizimining rivojiga ta’sir k о ‘rsatgan. Vaqt va sharoit, hayotiy faoliyatning yangi shakllari, ishlab chiqarishning yangi maqsad va vazifalari iqtisodiy, moliyaviy va tovar-pul munosabatlarida innovatsion faoliyatni kengaytirish uchun asos b о ‘lib xizmat qilgan. Tarixchi Abdulaxad Xo’jayevning yozishicha “Buyuk ipak y о ‘lining markaziy y о ‘nalishlari b о ‘yida joylashgan Movarounnahr shaharlari nafaqat, Sharq dunyosida, balki ulkan Yevrosiyo mintaqasi miqyosida amalga oshiriladigan xalqaro tranzit aloqalarda ham katta ahamiyatga ega bо‘ldi. Iqtisodiy-madaniy aloqalarning rivojlanishi savdo yо‘llari tarmoqlarining kengayishiga va ular faoliyatining jonlanishiga olib keldi" deb yozilgan 2 . Ma’lumki, Old Osiyo va Erondan Marv, Buxoro orqali Xitoyga о‘tuvchi savdo yо‘lning asosiy yо‘nalishi Samarqand, Shosh vohasi, Farg‘ona vodiysi orqali о‘tgan. О‘rta asrlar savdo markazlarida xalqaro ahamiyatga ega yirik bozorlar va karvonsaroylar mavjud bо‘lgan. IX -X asrlarda Xorazm Xazar va Bulg‘or 1 Мавлонов Ў. Қадимги йўллар ва йўлбўйи иншоотлари / / Жамият ва бошқарув. - 2005. - № 4. - Б.86 2 Хўжаев. А. Фарғона водийсининг Хитой билан савдо алоқалари / / Мозийдан садо, 2005. - №1 (25). - Б. 61. 16 davlatlari bilan savdo yо‘llari orqali bog‘langan bо‘lib, Itil-Xazaran shahridagi 10 ming musulmon aholining asosiy qismini xorazmliklar tashkil qilib, ular bu yerda 30 ta mahallada joylashgan edi. Itil va Bulg‘or bozorlaridagi savdo-sotiqsa kumush dirhamlar muhim ahamiyatga ega bо‘lib, ular Sharqiy Yevropa hududlarida keng tarqalgan. О‘rta asr manbalarining narx-navo haqidagi ma’lumotlariga kо‘ra, bitta ot narxi (zotiga qarab) 200-250 dirham bо‘lgan, olti oylik qо‘zichoq 25 dirhamga baholandi. Savdodan yig‘iladigan bojlar davlat daromadlarining muhim qismini tash kil etgan. Bojxonalarning asosiy qismi Amudaryo kechuvlari punktlarida joylashib, « bir karvon tuya hisobiga 2 dirhamdan boj olingan. Pojxonalar kamsonli b о ‘lib, ushbu vaziyat tufayli savdo-sotiq jadal rivoj topgan. IX-XII asrlarda Sharq davlatlarida, jumladan, О ‘rta osiyoda savdo-sotiq va tovar-pul munosabatlari yuqori darajaga yetdi. Aholida hunarmandchilik va qishloqx о ‘jalik mahsulotlariga talab katta b о ‘lib, hunarmandlar keng iste’mol mollarini ishlab chiqarishni k о ‘paytirishdan minfaatdor edilar. Shaharlarda turli mahsulotlarni sog’ishga ixtisoslashgan bozorlar mavjud edi. Hunarmandchilikda ishlab chiqarish qiymati va bozorlarda sotiladi. Qoladigan mahsulot ularning yashashlariga arang yetardi. Hunarmandchilik qishloqx о ‘jaligidan ajralmagan b о ‘lib, shu boisdan XI asrga qadar G‘arbiy Yevropada savdo-sotiq sust rivojlangan. 1.2 Ilk o’rta asrlar savdo tizimi va tashqi savdo – sotiqni o’rgangan olimlarning asarlari manbashunoslikda Ilk о‘rta asrlarda О‘rta Osiyo hududi o rqali о‘tgan kommunikatsiya yо‘llari tizimida muhim о‘zgarishlar rо‘y berdi. Mintaqadagi ichki va tashqi iqtisodiymadaniy aloqalarning yо‘nalishlariga bu davrda vujudga kelgan siyosiy vaziyat, ijtimoiy-iqtisodiy о‘zgarishlar katta ta’sir о‘tkazdi Eftaliylar davlati va Turk xoqonligi davrida an’anaviy aloqa yо‘llarining ba’zi yо‘nalishlari о‘z 17 ahamiyatini yо‘qotib, mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyatga bog‘liq holda, karvon yо‘llarining yangi tarmoqlari vujudga keldi. Tarixchi Sh.Adilovning tadqiqotida shunday ma’lumot uchraydi “Xususan, V asr oxiri - VI asrning birinchi yarmidan boshlab Buyuk ipak y о ‘lining hozirgi О ‘zbekiston hududi orqali о ‘tgan y о ‘nalishlari ichida G‘arbiy Sug‘dning iqtisodiy va madaniy taraqqiyotida katta о ‘rin tutgan Samarqand - Buxoro y о ‘nalishining ahamiyati osha boshlaydi. Buyuk ipak y о ‘lining bu tarmog‘i Zarafshon daryosining chap qirgog‘i b о ‘ylab bu y о ‘nalishda Karmana, Dobusiya, Kushoniya (Kattaq о ‘rgon) va boshqa shaharlar asosiy bekat sifatida katta о ‘rin tutadi” deb yozib o’tgan 1 . Bu y о ‘nalish Samarqanddan Qashqadaryo vohasi orqali Amudaryoning о ‘rta oqimidagi kechuvlar orqali Tohariston shaharlariga qarab ketgan eski y о ‘nalishga qaraganda savdo karvonlari uchun ancha qulay va samarali b о ‘lib chiqsi. Turk xoqonligi davrida Samarqand Sug‘diyonaning bosh shahri sifatidagi ahamiyatini saqlab qoldi Xitoy manbalariga k о ‘ra, Samarqand sug‘di Kan deb atalib, uni turklar bilan qarindosh b о ‘lgan mahalliy sulola boshqargan va Sug‘diyonadagi boshqa mulklar qaram b о ‘lgan. Bichurinning yozishicha “Qonuni va yozuvi turkcha b о ‘lgan Kan aholisi savdoga mohir b о ‘lib, shaharga savdo-sotiq uchun boshqa yurtlardan ham savdogarlar kelib turgan” deb yozib o’tgan 2 . Ilk о ‘rta asrlarda Qash qadaryo vohasi orqali о ‘tgan y о ‘llari ham mintaqaviy ahamiyatini saqlab keldi. Quyi Qash qadaryodagi Naxshab shahrining Eftaliy1ar hukmdorining qarorgohlaridan biri b о ‘lganligining Sug‘dning (Qashqadaryo vohasi) siyosiy mavqei oshishiga olib keldi. Voha hududi orqali qadimdan Samarqand Sug‘didan Janubiy-Sharqiy Eron, 1 Адылов Ш. Эфталиты и западный Согд / / Археология, история и культура Средней Азии: Тезисы докладов международной конференции. - Ташкент, 2002. - С. 21. 2 Бичурин Н.Я (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. В трех частях. - Алматы: ТОО “Жалын Баспасы”, 1998. Ч. И. - С. 280-281. 2 Бичурин Н.Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах ... Ч. II. - С. 273. 18 Afg’shiston va Hindistondagi savdo shaharlariga olib boruvchi y о ‘llar о ‘tgan b о ‘lib, bu Janubiy Sug‘dning mintaqasining ichki va tashqi aloqalaridagi ahamiyatini belgilar edi. Bichurinning yozishicha “Samarqanddan janubga ketuvchi asosiy y о ‘llarning bir y о ‘nalishi hozirgi K о ‘kdala dashtlari va Q о ‘ng‘irotning shimoliy yonbag‘irlari orqali о ‘tgan” deb yozib o’tgaan 2 . Bu hududda ink о ‘rta asrlarda о ‘troq makonlar kam uchrab, asosan, Ko’chmanchi chorvador qabilalarning qishlik qarorgohlar quduqlar mavjud b о ‘lib, ular Samarqand - Naxshab yo’lining muhim bekatlari sifatida ham katta ahamiyatli b о ‘lgan. Shu bilan birga, vohadagi qadimgi y о ‘llarning o’rganish davomida t о ‘plagan ma’lumotlarimiz Samarqand Naxshab oralig‘idagi dashtlarda ilk о ‘rta asrlarning yirik istehkomlar k о ‘rinishidagi q о ‘rg‘onlar paydo b о ‘lganligini k о ‘rsatmoqda. Bunga misol tariqasida Ko’kdaladan 20 km.cha g‘arbda joylashgan Hazorbuqa va Qoratepa yodgorliklarini k о ‘rsatish mumkin. Bu yodgorliklar mahalliy chorvadorlarning qishlik qarorgohlari hamda Samarqand - Naxshab savdo y о ‘lining muhim oraliq bekatlar sifatida ham muhim ahamiyatga ega b о ‘lgan. Massoning yozishicha “Samarqand va Buxorodan keluvchi y о ‘llar Quyi Qashqadaryoning yirik shahri Naxshabda tutashgan. Bu davrga mansub Xitoy manbalarida (Beyshi) Noshebolo deb nomlangan bu shahardan Amudaryoning о ‘rta oqimidagi kechuvlarga (Kalif, Kerki, Burdaliq) yoki Subah, Huzor, Temir Darvoza orqali Termizga borilgan” 1 . Ilk о‘rta asrlarda, xususan, Turk xoqonligi davrida Kesh shahrining ham iqtisodiy-siyosiy ahamiyati yanada oshadi. VII asrning о ‘rtalarida Kesh Sug‘d konfederatsiyasida yetakchi о ‘ringa chiqib, q о ‘shni mamlakatlar, xususan, Xitoy bilan siyosiy-iqtisodiy aloqalar о ‘rnatgan edi. Kesh nomi mahalliy hukmdorlar (Axurpat, Ixrid va boshqalar) nomidan zarb qilingan tangalarda 1 Mассон. Столичные города в низовьях Кашкадарьи с древнейших "|н*мен до наших дней. - Ташкент: Фан, 1973. - С. 24. 19 uchrab, Xitoy manbalari (Suyshu, Tanshu)da Shi, Kyuysha kabi nomlar bilan qayd etiladi. Kesh shahri rivojida voha orqali о ‘tgan savdo y о ‘llari, xususan, Farg‘ona, Choch vohasi va Samarqanddan Oqrabot va Temir Darvoza orqali Toharistonga olib chiquvchi y о ‘l katta о ‘rin tutardi. Ilk о ‘rta asrlarda Keshdan Hisor tog‘lari orqali Toharistonga olib о ‘tuvchi tog‘ y о ‘llari (Toshrabot, Kaltaminor dovonlari)dan foydalanish ancha faollashdi. Xitoy manbalarida Sug‘diyona va Toxariston chegarasida joylashgan “Temir Darvoza” haqida keltirilgan ma’lumot ham Hisor tog‘i dovonlari orqali о ‘tuvchi y о ‘llardan faol foydalanilganligidan dalolat beradi. Sug‘diyonadan ilk о ‘rta asrlarda Toxariston nomi bilan atala boshlagan Surxon vohasi va Janubiy Tojikiston hududlariga о ‘tuvchi y о ‘llar xitoylik sayyoh, budda rohibi kundaligida ham aks etgan. Unda, xususan, Chag‘oniyon shahri (Budrach yodgorligi) va Termiz Surxon vohasining yirik savdo markazlari sifatida qayd etiladi. Gumilevning yozishicha “Ilk о ‘rta asrlarda Buxoro shahri ham mintaqa miqyosidagi karvon y о ‘llari tizimida muhim b о ‘g‘inni tashkil topadi. Buxoro vohasining siyosiy mavqei, ayniqsa, eftalitlar davrida katta b о ‘lgan. Poykentning eftalitlar davlatining siyosiy markazi b о ‘lgani, Varaxshada podsho qarorgohi joylashgani ham bundan dalolat beradi” deb yozadi 1 . Turk xoqonligi davrida Buxoroda turklarning harbiy lashkarlari joylashtirilib, shahar Shad, ya’ni harbiy sarkarda tomonidan boshqarilgan . Buxoro Xitoy manbalaridan nomi bilan qayd etilgan. Sharqiy Turkiston va Yettisuvdagi hoqon qarorgohini Marv orqali Eron bilan bog‘lovchi y о ‘lning muhim b о ‘g‘inini tashkil etgan bu shahar hoqonlikning janubi-g‘arbidagi yirik savdo markazi va katta harbiy-siyosiy ahamiyatga ega shahar hisoblanardi. Turk xoqonining elchisi sifatida Eronga borgan sug‘d savdogari 1 Гумилев JI.H. Древние тюрки. - СПб.: СЗКЭО “Кристал”, 2003. — С. 176. 20 Maniax boshchiligida elchilarning ham Buxoro, Poykent, Amul va Marv orqali Eronga borishgani ma’lum. Buxoro - Marv y о ‘lida joylashgan Poykent ilk о ‘rta asrlarda iqtisodiy va harbiy-siyosiy ahamiyatga ega yirik shaharlardan edi. Buryakovning yozishicha “Eftalitlarning siyosiy markazi b о ‘lgan bu shahar turk hoqonligi davrida ham о ‘z mavqenini saqlab qoldi” 1 . Bu davrda Xorazm vohasi Afrig‘iylar davlati tarkibida b о ‘lib, poytaxt Kat shahri Amudaryo suv y о ‘lidagi hamda Sug‘diyonadan Vizantiyaga va Orol dengizi shimolidagi chorvador qabilalar yurtiga ketuvchi karvon y о ‘li boshlanadigan yirik savdo markazi hisoblanardi. Mohaning boshqa shahar va karvon y о ‘llari b о ‘yida joylashgan yirik qishloqlarining ham mintaqadagi iqtisodiy-madaniy aloqalarda о ‘z о ‘rni b о ‘lgan. Ular ichida Amudaryoning chap qirg‘og‘ida joylashgan Xivaq (Xiva) va Hazoraspning ahamiyati katta edi. Ular Katdan Marv orqali Eron shaharlariga hamda Hindistonga о ‘tuvchi karvon y о ‘lidagi Marv bekatlar hisoblanardi. Tarixchi Ablat Xo’jayevning kitobida “Sug‘diyonadan Choch vohasiga va Farg‘ona vodiysiga y о ‘l ilk о ‘rta asrlarda Ustrushona nomini olgan о ‘lka hududi orqali о ‘tgan Ustrushona bu davrga mansub Xitoy manbalarida Sao (Suyshu) hamda Shudaydushana, Suyduyshana (Tanshu) kabi nomlar bilan atalib, bu hudud orqali Sug‘diyonaning Xitoy bilan aloqalari ham amalga oshirilgan” 2 . Ilk о ‘rta asrlarda Choch vohasi ham mintaqaning ichki va tash qi iqtisodiy-madaniy aloqalarida katta о ‘rin tutgan. Bu davrda Chochda 32 ta yangi shahar b о ‘lib, ularning k о ‘pi yangi shaharlar edi. Ular ichida inqirozga yuz tuta boshlagan Qanqa о ‘rniga Ming о ‘rik yodgorligi о ‘rnida b о ‘lgan Choch shahrining siyosiy markaz sifatidagi ahamiyati oshib boshlagan. Bu davrga oid Xitoy manbalarida Choch vohasi SHi, yoki CHjyechji va CHjyeshi deb atalib, Suye (Sirdaryo) daryosining о ‘ng qirg‘og‘ida joylashgani, hukmdor qarorgohi CHjyesi shahri ekanligi, uning janubi-sharqida joylashgan tog‘larda marvarid toshi mavjudligi qayd etilgan. 1 Буряков Ю.Ф. Торговые пути и их роль в урбанизации бассейна Яксарта / / На среднеазиатских трассах Великого шелкового пути. Очерки истории и культуры. - Ташкент: Фан, 1990. - С. 82-100. 2 Хўжаев. А. Фарғона водийсининг Хитой билан савдо алоқалари / / Мозийдан садо, 2005. - №1 (25). - Б. 83. 21 Bu voha orqali mintaqaning sh arqiy (Farg‘ona vodiysi) va shimoliy dasht hududlaridan Amudaryo kechuvlariga qarab ketuvchi yо‘llar о‘tgan bо‘lib, voha shimoldagi dasht chorvadorlari hamda Xitoy bilan aloqalarda ham asosiy о‘rin egallagan hududlardan biri edi. Kitobda yana shunday ma’lumotlar uchraydi “Farg‘ona vodiysining ham ilk о‘rta asrlarda mintaqaning ichki va tashqi iqtisodiymadaniy aloqalaridagi vqamiyati katta edi Vohada joylashgan yirik shaharlar - О‘t, О‘zgan, Axsikent, Kuba (Qо‘va), Marg‘ilon va boshqalar mintaqaning yirik savdo markazlaridan bо‘lgan” 1 . Farg‘ona iodiysi ilk о‘rta asrlarda О‘rta Osiyo - Xitoy munosabatlarida katta о‘rin tutgan Xususan, О‘zgandan Tyanshandagi dovonlari orqali SHarqiy Turkistonga о‘tuvchi yо‘llardan foydalanish bu davrda jadal rivojlanib bordi. Bu davrda О‘zgandan Yassi dovoni orqali Apna vodiysiga, Kppa-Kryin, Otbosh va Norin daryolari vodiysiga yо‘l о‘tgan bо‘lib, O’tbosh shahridan Farg’ona vodiysiga 6 kunlik yо‘l bо‘lgan. Otboshdan Tibetgacha b о ‘lgan masofa ham shuncha kunlik y о ‘lni tashkil qilgan. Turk xoqonligi davrida Buyuk ipak y о ‘lining shimoliy tarmog‘ining ahamiyati oshib, Sharqiy Turkistondan Tyanshan tog‘ dovonlari orqali Yettisuvga о ‘tuvchi y о ‘llardan foydalanish, tog‘ dovonlarini о ‘zlash tirish yanada rivojlandi. Shimoliy y о ‘lning bir tarmog‘i Zomindan Shosh orqali Isfijob, Taroz, Uchbuloq, Kulan (hozirgi Lugovaya stansiyasi), Chu vodiysidagi Aspara, Navket, Suyab shahri (Oq-Beshim) orqali Issiqk о ‘lning janubiy-sharqiy qishlog‘ida joylashgan. Yuqori Barskanga kelingan XI asrning birinchi yarmida tuzilgan “Sin Tan shu” (“Tan sulolasi yangi tarixi”) asarida yuqorida k о ‘rib о ‘tilgan shimoliy y о ‘nalishga mos ravishda, Ansudan Bedel dovoni, Issiqk о ‘l (Jexay), CHu (Suy-ye) daryosi vodiysi, Bolasug‘un, Suyob, Ashpara orqali Talasga olib chiquvchi y о ‘nalishdan ilk о ‘rta asrlarda keng foydalanilgani qayd etiladi. Yettisuvdagi Suyab shahrida turli mamlakatlardan kelgan savdogarlar yashashgan. Suyabdan Choch vohasi idishlariga о ‘xshash sopol buyumlar topilgani Chochdan 1 Хўжаев. А. Фарғона водийсининг Хитой билан савдо алоқалари / / Мозийдан садо, 2005. - №1 (25). - Б. 91. 22 Taroz orqali CHu vodiysiga о ‘tgan y о ‘l orqali olib borilgan iqtisodiymadaniy aloqalarning natijasidir. Buyuk ipak yо‘lining shimoliy tarmog‘iga Talas va Chu daryosi vodiysida bir qancha mahalliy yо‘nalishlar qо‘shilgan. Ular ichida Tarozdan Qora-Bura dovoni va Chotqol vodiysi orqali Farg‘ona vodiysiga о‘tuvchi Chotqol yо‘nalishini, Xarran (hozirgi Oqsuv)dan CHu daryosidagi Toykechuv va Kurday dovoni orqali hozirgi Olmata hududiga olib chiqqan Ili yо‘nalishini aytib о‘tish mumkin. Ablat Xo’jayev “Yettisuv va Janubiy Qozog‘iston hududida ilk о‘rta asrlarda paydo bо‘lgan shaharlar Buyuk ipak yо‘lining shimoliy yо‘nalishida joylashgani mintaqadagi urbanizatsiya jarayonlarining iqtisodiy aloqalarga mos ravishda rivojlanib borganini kо‘rsatuvchi muhim xususiyatdir” deb yozib o’tgan 1 . Umuman olganda, ilk о‘rta asrlar ichki savdo yо‘llari mintaqadagi turli tarixiy viloyatlarining о‘zaro aloqilarida katta о‘rin tutgan. Bu y о ‘nalishlar Buyuk ipak y о ‘lining muhim tarm oqlari hisoblanardi. Bu davrda qidimgi davr va antik davrda qaror topgan tranzit aloqa y о ‘llarining ba’zi y о ‘nalishlari о ‘z ahamiyatini y о ‘qotdi, ular о ‘rniga mavjud ijtimoiy-siyosiy vaziyatga bog‘liq holda xalqaro tranzit aloqa y о ‘llarining yangi tarmoqlari vujudga keldi. Ilk о ‘rta asrlarda О ‘rta Osiyoning xalqaro aloqalari rivojlanib bordi. Bu davrdagi tashqi iqtisodiy-madaniy aloqalarda yetakchi о ‘rinni Xitoy egallay boshladi. SHu tariqa Eftaliylar Buyuk ipak y о ‘lining Xitoydan Markaziy Osiyo hududi orqali Erondagi Sosoniylar davlati va Vizantiya imperiyasiga о ‘tuvchi asosiy savdo y о ‘llari ustidan o’z nazoratlarini о ‘rnatdilar. Eftaliylar davlatining kuchayishi bilan Xitoyning О ‘rta Osiyoning bu yangi qudratli davlati bilan siyosiy-iqtisodiy aloqalar о ‘rnatishga b о ‘lgan intilishi oshdi. Buni V asrning 20-50-yillarida Xitoydagi Shimoliy Vey sulolasi (386-550 yy.) tomonidan О ‘rta Osiyoga j о ‘natilgan 3 ta elchilik missiyasi ham k о ‘rsatadi. Bu elchilik missiyalari y о ‘nalishlarini о ‘rganib, Xitoyni О ‘rta Osiyo bilan bog‘lovchi aloqa y о ‘llari haqida muhim xulosalarga kelish mumkin. 1 Х ўжаев А. Буюк ипак йўли: муносабатлар ва тақдирлар. — Тошкент, 2007. — Б. 79- 23 2.1 Rivojlangan o‘rta asrlarda karvon savdosining asosiy yo‘nalishlarini manbalarda o’rganilishi О ‘rta asrlarda Markaziy Osiyoning iqtisodiy-savdo aloqalari va tovar-pul munosabatlari rivojida foydalanilgan karvon y о ‘llarining xususiyatlari va rivojlanish qonuniyatlaridan kelib chiqib, uni quyidagi davrlarga b о ‘lib о ‘rganish maqsadga muvofiqdir: 1. IX-XIII asr boshlari. 2. Chingiziylar hukmronligi davri. 3. Amir Temur va temuriylar davri. 4. XVI -X IX asrlar. IX-XIII asr boshlarida Movarounnahrning Eron shaharlari va Bog‘dod bilan savdo aloqalarida Marv shahri katta о ‘rin tutgan. Manbalarda Bog‘doddan Nishopur, Marv, Amul kechuvi orqali Buxoroga keluvchi karvon y о ‘li haqida ma’lumot mavjud. Q. Sodiqovning yozishicha “Marv - Amul y о ‘lida bir necha rabotlar va quduqlar, shuningdek kechasi, karvonlar adashmasligi uchun olov yoqib belgi beruvchi minoralar b о ‘lgan” 1 . Bu davrda Buxoroni Amudaryodagi kechuvlar, Marv va Xorazm shaharlari bilan bog‘lovchi y о ‘nalishlar, Xorazm vohasining ichki y о ‘llari, shimoldagi dasht chorvadorlari, Bulg‘or va Xazarlar yurti hamda SHarqiy Yevropa bilan iqtisodiy aloqalari mintaqaning tashqi savdosida asosiy о ‘rin tutgan Mintaqaning ichki iqtisodiy aloqalarini amalga oshirishda Qashqadaryo vohasidagi savdo y о ‘llari, shuningdek, ikki poytaxt shahar - Buxoro va Samarqandni Balx Xurosonning boshqa shaharlari bilan bog‘lovchi tranzit y о ‘llar” muhim о ‘rin tutgan. Mirsodiq Is’hoqovning yozishicha “Chog‘oniyon, Xuttalon orqali о ‘tgan karvon y о ‘llari y о ‘nalishlari Termizdan Balx va Badaxshonga, Marv va Murg‘ob 1 Минтақадаги қадимги ёзувлар ва уларнинг тарқалиш географияеи ҳақида яна қаранг: Содиқов К, Кўк турк битиклари: матн ва унинг тарихий талқини. - Тошкент: Фан, 2004. 24 vohasiga hamda Hindukush dovonlari orqali Qobuldaryo havzasiga о ‘tuvchi y о ‘llardan ham bu davrda izchil foydalanilgan” deb yozadi 1 . Eron va Xurosondan Xitoyga о‘tuvchi tranzit savdo yо‘lining asosiy yо‘nalishi Samarqand, Shosh vohasi, Farg‘ona vodiysi orqali о‘tgan Arab manbalarga kо‘ra, Amudaryodagi Farob kechuvidan Buxoro, Samarqand va Xо‘jand orqali О‘zgand shahriga olib boruvchi yо‘nalish muhim ahamiyatga ega bо‘lib, uni karvonlar 23 kunda bosib о‘tgan. Bu y о ‘lning birinchi muhim qismi Buxoro - Samarqand y о ‘nalishi hisoblangan. Samarqanddan Farg‘ona va Shoshga Dizak (Jizzax) va Zomin orqali о ‘tilgan. Samarqanddan X о ‘jandga о ‘tuvchi y о ‘lni karvonlar 8 kunda bosib о ‘tishgan. X-XII asrlarda Buxorodan Nurota orqali Shosh va О ‘trorga olib borgan y о ‘llardan ham izchil foydalanilgan. Mintaqa janubiy hududlarining Yettisuv va Sharqiy Turkiston bilan iqtisodiy aloqalarida Toshkent vohasi (Shosh va Iloq) shaharlari muhim о ‘rin tutardi. Arab geograflari Shoshdagi 27 ta, Iloqdagi 14 ta shahar nomini keltirib о ‘tadilar. Bu shaharlar Toshkent vohasining ichki va tranzit karvon y о ‘llari y о ‘nalishlarida joylashib, mintaqaviy savdoda muhim о ‘rni tutgan. О ‘rta Osiyoning ichki va tashqi iqtisodiy-savdo aloqalarida Farg‘ona vodiysi orqali о ‘tuvchi y о ‘llar katta ahamiyatga ega edi. Vodiydagi muhim ahamiyatga ega X о ‘jand - Axsikent y о ‘li Konibodom, Xavakand (Q о ‘qon) va Bob (Pop) orqali о ‘tgan. X о ‘janddan О ‘shga Konibodom, S о ‘x, Rishton, Zandarmish va Kuba (Kuva) orqali kelingan. О ‘sh va О ‘zgandan Yassi dovoni orqali Yettisuvdagi Otbosh shahriga boruvchi y о ‘l boshlangan. Bu y о ‘nalishlar Farg‘ona vodiysining aloqalari tizimida muhim ahamiyatga ega edi. Bartoldning yozishicha “Sirdaryoning quyi oqimidagi shaharlar Movarounnahr va Xorazmning shimolidagi chorvador qabilalar bilan aloqalarda katta о ‘rin tutgan” 2 . Binkatdan Isfijob, Toroz, Kulan, Aspara, Chu vodiysidagi Suyab shahri orqali 1 Исхаков М.М. Центральная Азия в системе мировой письменной культуры. - Ташкент: УМЭД, 2008. 2 Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия... - С. 116, 126-130. 25 Issiqk о ‘lning janubiy-sharqida joylashgan yuqori Barskanga kelingan. Bu yerda О ‘zgandan Otbosh orqali keluvchi janubiy y о ‘l birlashgan va Santosh dovoni orqali Sharqiy Turkistonga olib chiqqan. Sirdaryoning q о ‘yi oqimida joylashgan Jand shahri esa Xorazmdan Farobga о ‘tishda muhim manzil hisoblangan. M о ‘g‘ullar hukmronligi davrida Chigotoy ulusida karvon y о ‘llari orqali olib borilgan iqtisodiy aloqalar ma’lum vaqt tо‘xtab qoldi. Mо‘g‘ullar istilosi tufayli Buyuk ipak yо‘li bо‘ylab olib borilgan madaniy va iqtisodiy aloqalar inqirozga uchrab, faqatgina XIII asrning 60-70 yillaridan boshlab shaharlar tiklanib, hunarmandchilik va savdo-sotiq ishlari yо‘lga qo’yila boshladi. Baypakovning yozishicha “Aloqa-savdo yо‘llari faoliyati markaziy hokimiyat nazoratida bо‘lib, bir kunlik yо‘l masofasida maxsus bekatlar - yomlar barpo etildi” deb o’z asarida keltirgan 1 . Savdo yо‘llari bо‘ylab harakatlanayotgan elchilik missiyalari, davlat xizmatchilari pochta xizmatlari uchun zarur xarajatlarni qoplash karvon yо‘llari bо‘yida joylashgan shahar va qishloqlar aholisi zimmasiga yuklangan edi. Yevropa mamlakatlari hukmdorlari tomonidan mо‘g‘ullar saltanati poytaxti Qoraqurum va Pekinga jо‘natilgan Yevropa mamlakatlari elchilik missiyalari yо‘nalishlari bu davrdagi savdo yо‘llarini о‘rganishga imkon beradi. Elchilar Qora dengiz orqali Saroy Berkaga, bu yerdan Buyuk ipak yо‘lining shimoliy tarmog‘i bо‘ylab shimolga - Orol dengizining shimolidagi dashtlar, Yettisuv va Sharqiy Turkiston orqali Qoraqurumga yetib borgan. Marko Poloning «Dunyoning ajoyibotlari haqida kitob» asarida Buyuk ipak yо‘lining yо‘nalishlari haqida muhim ma’lumotlar keltiriladi. Bu kitobda Marko Poloning otasi (Nikolo Polo) va amakisi (Meffi Polo)ning 1254-1269 yillardagi hamda Marko Poloning ular bilan 1271-1295 yillardagi Xitoyga sayohatlari tafsilotlari aks etgan. XIII asrda Buyuk ipak y о ‘li shimoliy tarmog‘ining ahamiyati ancha oshdi. Bu davrda О ‘rta Osiyoning karvon y о ‘llari haqida marokashlik sayyoh Ibn Battuta ham muhim ma’lumotlar qoldirgan 1 Байпаков К.М. Средневековые города Казахстана на Великом шелковом пути. - Алматы: Ғылим, 1998. — 216 с. 26 Xususan, u Oltin О ‘rdadan Xorazmga, bu yerdan Buxoroga, Qarshiga keluvchi y о ‘llar y о ‘nalishlarini batafsil ta’riflab о ‘tadi. Bu davr manbalarida Sirdaryoning quyi oqimidagi Yangikentdan Zarnuq orqali Nurotaga olib kelgan va “Xon y о ‘li” nomi bilan atalgan y о ‘nalish ham eslatiladi. Chingizxon istilosi Markaziy Osiyoda va unga q о ‘shni hududlarda misli k о ‘rilmagan iqtisodiy va ekologik inqirozni keltirib chiqardi. Manbalarning dalolat berishicha, XIV asrning 30-40 yillarida Xitoydan boshlangan qora о‘lat kasalligi Buyuk ipak yо‘li tarmoqlari bо‘ylab tarqaladi va Yevropagacha yetib boradi! Natijada, Yevroosiyo mintaqasining shahar va qishloqlarida uzoq vaqt savdo aloqalari tо‘xtab qolgan. Umuman olganda, О‘rta Osiyoda mо‘g‘ullar hukmronligi davrini karvon savdosi inqirozi davri sifatida qayd qilish mumkin. Temurshunos olima Shoxista O’ljayevaning asarida “Amir Temur va temuriylar davrida mintaqadagi savdo yо‘llari qaytadan tiklana boshladi. Amir Temur Movarounnahrda hokimiyatni о‘z qо‘liga olgach, xalqaro karvon yо‘llari xavfsizligini tо‘liq ta’minlashga erish” deb yozib o’tgan 1 . XIV asrning 70- yillaridan boshlab Buyuk ipak yо‘lining Movarounnahr orqali о‘tgan yо‘nalishlari bо‘ylab xalqaro savdo aloqalar yuksaldi. Tadqiqotlarda karvon yо‘llari yо‘nalishlari, saltanat poytaxti Samarqand va boshqa shaharlarning mintaqaviy va xalqaro aloqalardagi ahamiyati, xususan, Oltin О‘rda: Hindiston va Xitoy, Umuman olganda, Amir Temur va temuriylar davri О‘rta Osiyoning karvon yо‘llari tizimi va keng kо‘lamdagi xalqaro iqtisodiy-madaniy aloqalari rivoji tarixida muhim bosqich bо‘lib, Movarounnahr va Xuroson shaharlari bu jarayonda yetakchi rol о‘ynagan. XVI-XIX asrlarda Markaziy Osiyoning karvon yо‘llari va iqtisodiy-savdo aloqalari yо‘nalishlarida bir qator о‘zgarishlar yuz berdi. Sо‘nggi о‘rta asrlarda О‘rta Osiyo karvon savdosi tarixida inqiroz holatlari kо‘zga tashlanadi. Yevropani Hindiston va Xitoy bilan bog‘lovchi suv yо‘llari ochilishi, 1 Sh. O’ljayeva. Aмир Tемур давлат бошкаруви. T. “Akademnashr”. 2017. 27 Buyuk ipak yо‘li bо‘ylab savdo aloqalari zaiflashishi mintaqadagi ijtimoiy- iqtisodiy aloqalar rivojiga salbiy ta’sir kо‘rsatdi. Shunga qaramasdan, ichki ahamiyatga ega karvon yо‘llaridan foydalanish davom etdi. Bu davrda Bjrxopo va Samarqanddan Qashqadaryo vohasi orqali Amudaryo kechuvlari - Kelif, Kerki, Burdaliq va Narazmga, Oqrabot orqali Surxon vohasiga va Balxga olib boruvchi yо‘nalishlar izchil faoliyat kо‘rsatdi. Buxorodan Qorakо‘l va Chorjuy orqali Marvga, Xorazmga ketuvchi karvon yо‘li, shuningdek, Buxoro xonligining sharqiy hududlaridagi yо‘llar mintaqaning karvon yо‘llari tizimida о‘z ahamiyatini saqlab qoldi. 28 2.2 O’rta arslarda savdo yo’llarida xizmat ko’rsatish, karvon yo’lboyi inshoatlariga oid ma’lumotlarni tahlil qilish Savdo yо‘llarida xizmat kо‘rsatish tizimining rivojlanib borishi о‘z ulov vositalari bilan savdo karvonlariga xizmat kо‘rsatuvchi kishilar guruhi - kirakashlar toifasining shakllanishiga olib keldi. Kirakashlar, odatda, savdo karvoni о‘tadigan hududda yashovchi xalq vakillari bо‘lgan. О‘rta asrlarda kirakashlik aholining ayrim tabaqalari va hatto kо‘chmanchi turkman va qozoqlarning ba’zi qabilalari uchun yagona daromad manbai bо‘lgani ma’lum. Misol uchun, sо‘nggi о‘rta asrlarda О‘rta Osiyoning Rossiya shaharlari va Kaspiybо‘yidagi Eron shaharlari bilan savdo aloqalarida qozoqlar va turkmanlar yirik savdo karvonlariga yо‘lboshlovchi va kirakash bо‘lib yollangan. Jukovskiyning asarida “Buxoro shahrida va amirlikning barcha yirik savdo shaharlarida ham arava va tuyalarni ijaraga olish mumkinligini rus manbalari maxsus qayd etadi" deb yozib o’tadi 1 . Tuyalar bilan yuk tashishda ijara haqi 8 verst, ya’ni tosh uchun о‘rtacha 25-29,5 rus rubli bо‘lgan Qarshi shahri ham savdo karvonlari uchun tuyalar kira qilinadigan markazlardan biri bо‘lib, tosh masofaga kumush tanga haq olib karvonlarga xizmat qiladigan qarshilik kirakashlarni xonlikniig barcha yerlarida kо‘rish mumkinligiga rus manbalarida alohida e’tibor qaratiladi. Qarshida, shuningdek, Buxoro va Samarqandga yuk olib borish uchun tuyalar va aravalarni ham yollash mumkin bо‘lgan. Umuman olganda, arava va 1 Жуковский С.В. Сношение России с Хивой и Бухарой за последнее трехсотлетие / Труды общества русских ориенталистов. — № 2. — СПб, 1915. - С. 12; 29 tuyalarni yuk tashish uchun ijaraga olish mintaqadagi barcha yirik shaharlarda bо‘lgan. Masalan, Buxoro amirligida XIX asrning ikkinchi yarmida о‘rtacha 1000 ga yaqin arava, 5000 ga yaqin tuya yuk tashish uchun yо‘lovchilar va savdogarlar xizmatida bо‘lgan Arava 25 pudgacha, tuya 16 pud, ot 6 pud va eshak 4 pud yuk kо‘tara olgan. Tog‘li hududlarda, asosan, ot va eshaklarda yuk tashilgan. Buxoro- Q о ‘qon y о ‘lida ham aravalardan foydalanilib, Q о ‘qondan Qashqarga boruvchi savdogarlar esa mollarini ijaraga olingan otlarga (har bir otga 8 puddan) yuklab, har bir ot uchun 2-4 tillo haq t о ‘laganlar: . Katta karvonlarda tuyalar 20 tadan 60 tagacha b о ‘linib, bir t о ‘pni - q о ‘shni tashkil qilgan. Savdo karvonlariga karvonboshi yetakchilik qilib, karvon tarkibini aniqlash, y о ‘nalishni belgilash, y о ‘lda harakatlanish tartibi va vazifalarni aniqlashtirish, xavfsizlikni ta’minlash choratadbirlarini ishlab chiqish uning zimmasida b о ‘lgan. 1 Gulyamovning yozishicha “Karvonboshilar k о ‘p hollarda tegishli mamlakat hukmdorining maxsus xati - yorlig‘iga ega b о ‘lib, bu hujjat uning va karvonining y о ‘llardagi huquqlarini ta’minlashda, ularga tegishli xizmat, zarur b о ‘lganda yordam k о ‘rsatilishida asos hisoblangan. Karvonboshilar, odatda, jamiyatning nufuzli ijtimoiy tabaqalariga mansub b о ‘lib, k о ‘p hollarda yuqori siyosiy va katta iqtisodiy nufuzga ham ega b о ‘lgan. Uzoq yillar yirik savdo karvonlariga boshchilik qilgan karvonboshilar katta miqsorda boylik t о ‘plashga hamda jamiyatning e’tiborli va ta’sirli namoyandalaridan b о ‘lishga erishganlar” 1 . Xususan, Xurosondagi yetakchi siyosiy kuchlardan hisoblangan Somonhudotning (Somoniylar sulolasi asoschisi Ismoil Somoniy uning evarasi b о ‘lgan) otasi xalifa Umar davrida (634644) Xurosondagi siyosiy mavqeidan ajralgach, karvonboshi о ‘lgani va katta boylik t о ‘plab, qaytadan siyosiy mavqeini tiklashga erishgani ham buni tasdiqlaydi. 1 Гулямов Х.Г. Дипломатические отношения государств Средней Азии с Россией в XVIII - первой половине XIX в. - Ташкент: Фан, 2005. - С. 55 30 О ‘rta asrlarda turkiy xalqlar ham iqtisodiy-savdo aloqalarida faol qatnashganlar. Xalqaro savdoda ishtirok etgan savdogarlar va savdo karvonlari turkiy xalqlarda “arqish” deb yuritilgan. Arqish (Arqis) atamasi xabar yoki xabarchi, elchi ma’nolarida b о ‘lib, u qadimgi turklarning ichki va tashqi savdo aloqalarida keng ishtirok etgan Xalqaro tranzit y о ‘llarning iqtisodiy-madaniy aloqalar, sivilizatsiyalararo muloqot jarayonida tutgan о ‘rnini ta’kidlash bilan birga, ba’zi hollarda xavfli yuqumli kasalliklarning savdo y о ‘llari b о ‘ylab katta hududlarga tarqalganligini ham qayd etib о ‘tish kerak. Misol tariqasida, XIII asr о ‘rtalarida Xitoyda boshlangan qora о ‘lat kasalligi 1330-1340 yillarda Buyuk ipak y о ‘li yо‘nalishlari bо‘ylab Bolqon va Sharqiy Yevropa mamlakatlarigacha yetib borganligini aytib о‘tish mumkin. Bunday holatlar qadimda va о‘rta asrlarda tez- tez takrorlanib turganligi bois karvon yо‘llarida tibbiy xizmat kо‘rsatishning tashkil qilinishi hayotiy zarurat edi. Tadqiqotlarning dalolat berishicha, Markaziy Osiyodagi yirik shaharlarda qadimgi davrlardan boshlab aholiga hamda yо‘lda betob bо‘lib qolgan yо‘lovchilarga, savdogarlarga tibbiy yordam kо‘rsatiladigan maxsus shifoxonalar bо‘lgan. Bunday maskanlar, odatda, ibodatxonalar qoshida bо‘lib, davolash bilan ham kо‘pincha ruhoniylar shug‘ullanganlar. Marv, Urganch, Buxoro kabi yirik shaharlarda bо‘lgan о‘rta asrlardagi shifoxonalar haqidagi ma’lumotlar, Sosoniy hukmdor Xusrav Anushirvon tomonidan Huzistondagi Jundishapurda tashkil etilgan tabobat akademiyasi, Buyuk ipak yо‘lida joylashgan qadimgi Poykentda dorixona mavjud bо‘lganligidan dalolat beruvchi topilmalar shaharlar asosiy tibbiy markazlar bо‘lganligidan dalolatdir. Ma’lumki, mintaqamizda tibbiyot о‘rta asrlarda yuksak chо‘qqiga kо‘tarildi. Ibn Sinoning “Tib qonunlari” asarida keltirilgan ma’lumotlar bu sohada q о ‘lga kiritilgan yutuqlarning eng yorqin dalilidir. O’. Mavlonovning “Amir Temur va temuriylar davriga kelib tibbiy bilimlar va tibbiy xizmat k о ‘rsatish yanada rivojlandi. Sohibqironning Qobul yaqinida 31 g‘ishtdan shifoxona barpo ettirgani haqidagi ma’lumot, Hazrat Alisher Navoiy tomonidan Hirotda barpo etilgan shifoxonalar bundan dalolatdir” deb yozib o’tgan 1 . Buxoro xoni Subxonqulixonning (1681-1701YY.) Buxoroda maxsus shifoxona barpo ettirgani va madrasada tibbiyotdan m a’ruzalar о ‘qiganligi va boshqa tegishli ma’lumotlar ham mintaqamizda tibbiyot sohasidagi bilimlar о ‘rta asrlar davomida jamiyat talablari darajasida rivojlanib kelganligi isbotidir. Muqminova yozishicha “Tibbiyot sohasida q о ‘lga kiritilgan yutuqlar karvon y о ‘llarida tibbiy xizmat k о ‘rsatish rivojiga ham ijobiy ta’sir k о ‘rsatdi” deb yozib o’tgan 2 . О‘rta asrlar davriga kelib bu sohada ma’lum yutuqlar qо‘lga kiritildi. Yirik shaharlardan tashqari muhim bekatlarda ham savdo karvonlari, yо‘lovchilarga tibbiy xizmat kо‘rsatish bilan shug‘ullanadigan maxsus tabiblar guruhlari shakllandi. Tibbiy bilimlar tibbiy xizmat kо‘rsatish sirlari, odatda, avloddan- avlodga meros sifatida о‘tib, bu sohada nom qozongan kо‘plab tabiblar sulolasi paydo bо‘lishiga olib kelardi. Bunday tabiblar mintaqaning deyarli barcha yirik shaharlari va viloyatlarida azaldan mavjud bо‘lib kelganligi isbot talab qilmaydigan haqiqatdir. Xususan, mintaqaning chekka hududlarida, asosan, karvon yо‘llaridan chetda bо‘lgan joylarda ham yо‘lovchilarga va ulov vositalariga malakali tibbiy xizmat kо‘rsata oladigan mahalliy tabiblar bо‘lganligi sо‘nggi davrlarda rus sayohatchilari va harbiylari asarlarida ham qayd etiladi. Yirik savdo karvonlari tarkibida maxsus tabiblar ham bо‘lgan. Bu, bir tomondan, turli hududlar о‘rtasidagi siyosiy va iqtisodiy aloqalar rivojiga xizmat qilgan bо‘lsa, ikkinchi tomondan, tibbiy bilimlarning savdo yо‘llari bо‘ylab turli mintaqalarga tarqalishiga xizmat qilgan. Maxsus choparlar, ayg‘oqchilar va davlat xizmatidagi boshqa kishilar, odatda, eng zarur tibbiy doridarmonlar, turli giyohlar bilan ta’minlanib, 1 Мавлонов Ў. Қадимги йўллар ва хизмат кўрсатиш тизими / / Трансоксиана - Мавераннахр. - Ташкент, 2007. - Б. 128-135. 2 Мукминова Р.Г. Бухара - столица ханства, город купцов и искусных мастеров / / ОНУ. - Ташкент, 1997. — № 9 32 ular о‘zlariga va sheriklariga birlamchi tibbiy yordam kо‘rsata olish malakasiga ham ega bо‘lishgan. Bo’riboy Ahmedovning kitobida yozishicha “Karvon yо‘llarida xizmat kо‘rsatish tizimi faoliyatida savdo markazlari, ayrim yirik karvonsaroylarda yо‘lovchilar, savdogarlar uchun turli madaniy tadbirlar ham tashkil etilgan. Xususan, musiqachilar, raqqosalar va shunga о ‘xshash madaniy tadbirlar faoliyati y о ‘lga q о ‘yilgan. Savdo y о ‘llarida xizmat k о ‘rsatish tizimi faoliyati haqida fikr yuritganda, karvon y о ‘llari uzunligini aniqlash, turli aholi punktlari orasidagi masofani о ‘lchash va bu y о ‘lni karvonlar yoki choparlar qancha vaqtda bosib о ‘ta olishini belgilash ham katta ahamiyatga ega masalalardan b о ‘lganini qayd qilib о ‘tishimiz kerak” deb yozib o’tgan 1 . Bu masalani hal qilish va ma’lum tizimga keltirish markazlashgai davlatlar tashkil toptan, ichki va tashqi iqtisodiy aloqalar rivojlangan, karvon yо‘llarining jamiyat hayotidagi ahamiyati oshib borgan davrlardayoq boshlangan. Savdo aloqalarining samaradorligiga karvon yо‘llarida xavfsizlikni ta’minlash va boshqa xizmatlar kо‘rsatishdan tashqari, yо‘llarning sifati ham katta ta’sir kо‘rsatar edi. Markaziy va mahalliy hukumat yо‘llar va yо‘lbо‘yi inshootlarining uzluksiz faoliyat kо‘rsatishini ta’minlashga mas’ul hisoblansada, yо‘lbо‘yi inshootlari barpo etishga davlat xazinasi hamda xususiy shaxslar mablag‘lari sarflanganligig haqidagi ma’lumotlar mavjud. Shunga qaramasdan, XIX- XX asr boshlariga tegishli manbalarda Buxoro amirligi va Qо‘qon xonligida yо‘llarning holati yomon ekanligi qayd etilgan Yuqoridagilarga xulosa sifatida, karvon yо‘llarida xizmat kо‘rsatish tizimi faoliyati bilan bog‘liq yо‘nalishlarni quyidagi jadval shaklida kо‘rsatish mumkin. Yо‘llarda xavfsizlikni ta’minlashga intilish, yirtqich hayvonlar va zaharli hasharotlardan himoyalanishga bо‘lgan ehtiyoj hamda tabiiy muhit ta’siri (sovuq, jazirama issiq, shamollar va boshqalar) yо‘lbо‘yi inshootlarining paydo bо‘lishi va davrlar о‘tishi bilan takomillashib borishiga olib kelgan muhim sabab edi. О‘rta asrlarda ham 1 Аҳмедов Б. Тарихдан сабоқлар. - Тошкент: Ўқитувчи, 1994. - Б. 187. 33 mintaqaning dasht hududlari orqali о‘tgan karvon yо‘llari bо‘yida savdo karvonlariga, yо‘lovchilarga, davlat xizmatchilariga, aloqa-pochta xizmati xodimlariga xizmat kо‘rsatishga mо‘ljallangan maxsus chodirlardan iborat bekatlar bо‘lgani ma’lum. Bunday inshootlar, vaziyatga qarab tezda qurish va yig‘ishtirish, boshqa joyga kо‘chirish imkonini bergani bois ham katta amaliy ahamiyatga ega bо‘lgani shubhasizdir. Umuman olganda, ibtidoiy yо‘lbо‘yi inshootlari yо‘lovchilarni tashqi ta’sirlardan saqlashga xizmat qilgan hamda о‘ziga xos belgi, yо‘lkо‘rsatkich vazifasini ham bajargan. Ulov (ot, tuya, eshak va boshqalar) va transport vositalari (aravalar va boshqalar)dan foydalanish boshlangan, mintaqaviy va mintaqalararo aloqalar vujudga kelgan qadimiy davrlardan boshlab yо‘lbо‘yi inshootlari aloqa yо‘llari tizimining muhim tarkibiy qismini tashkil eta boshlaydi. Jamiyat taraqqiyoti, qurilish-me’morchilik sohasida qо‘lga kiritilgan yutuqlar, xususan, yirik monumental inshootlar, mustahkamlangan qal’alar barpo etish borasidagi tajribalar hamda savdo-sotiq rivoji talablari savdo yо‘llari bо‘yida maxsus inshootlar barpo etilishiga undagan muhim omillardan edi. Bunday inshootlar dastlab quduqlar bо‘yida, tog‘ dovonlari boshlanadigan j oylarda, daryo kechuvlari yaqinida muhim harbiy-strategik ahamiyatga ega yо‘llar yо‘nalishida barpo etila boshlagan. Bo’riboy Ahmedovning yozishicha “Ichki va tashqi aloqalar rivoji karvon yо‘llarida xavfsizlikni ta’minlash va xizmat kо‘rsatish tizimini takomillashtirib borishni talab etardi. Markazlashgan yirik davlatlarning tashkil topishi bilan yо‘lbо‘yi inshootlari barpo etish davlat iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismiga aylana boshlaydi” 1 . Qiyoslash maqsadida, qadimgi davrlardan boshlab, ya’ni Ahamoniylar davrida ulkan imperiyaning turli hududlarini о‘zaro bog‘lovchi aloqa yо‘llari bо‘yida, xususan, mashhur “Shoh yо‘li” bо‘ylab bir kunlik masofada rabotlar va karvonsaroylar mavjud bekatlar qurilganini aytib о‘tish mumkin. Mutaxassislar fikricha, О‘rta Osiyo hududida ham eramizdan avvalgi VI-V 1 Аҳмедов Б. Историко-географическая литература Средней Азии XVT XVIIi вв. (писменные памятники). - Ташкент: Фан, 1985. - С. 18. 34 asrlarda, ya’ni ahamoniylar davrida muhim tranzit yо‘llar bо‘yida kichik qal’a tipidagi mustahkamlangan inshootlar barpo etila boshlanadi. Bunday inshootlar, odatda, savdo yо‘llarining xavfsizligini ta’minlash vazifasi yuklatilgan kichik harbiy guruhlar uchun kо‘rilgan bо‘lib, ular savdo karvonlari tо‘xtab dam olishi uchun ham mо‘ljallangan, ya’ni karvonsaroy vazifasini ham bajargan. Shu tariqa rabotlar, ya’ni mustahkamlangan karvonsaroylar vujudga kelgan. Karvonsaroylar qurish jarayoni, ayniqsa, о ‘rta asrlarda jadal tus oladi. Rivojlangan о ‘rta asrlar, xususan, IX-X ayerlardagi rabotlar, ularning me’moriy tuzilishidan kelib chiqsak, ular mustahkamlangan va q о ‘riqlanadigan karvonsaroylar vazifasini bajarishga xizmat qilganligini k о ‘rishimiz mumkin. XII ayerga kelib ular о ‘zlarining harbiy istehkom sifatidagi ahamiyatini y о ‘qotadi. Lekin ularning qurilishi butun о ‘rta asrlar davomida t о ‘xtab qolmadi. IX-X asrlarda Movarounnahrning har bir qishlog‘i aholisi yirik shaharlarda rabotlar qurgan. Bu inshootlar dastlab g‘oziylar (islom dini uchun kurashuvchilar) uchun barpo etilib, ayniqsa, islom dini yoyilgan chegara hududlarda katta о ‘rin tutgan. Xususan, Binkat, Jizzax va boshqa shaharlardagi bunday rabotlarning faoliyati, Narshaxiyning Buxoroning har bir qishlog‘i aholisi Poykent yaqinida rabotlar qurgani haqidagi xabari, Istaxriyning somoniylar davrida Movarounnahrda 10 mingdan ortiq rabot, karvonsaroy va q о ‘nalg‘alar faoliyat k о ‘rsatganligi haqidagi fikri, qoraxoniylar davrida barpo etilgan k о ‘plab rabotlar, Chig‘atoy ulusida y о ‘l b о ‘ylarida barpo etilgan maxsus bekat — yomlar faoliyati, Amir Temur va temuriylar, shayboniylar va boshqa sulolalar davrida barpo etilgan k о ‘plab y о ‘lb о ‘yi inshootlari bu sohaga b о ‘lgan e’tibordan dalolat beradi. Karvonsaroylar va rabotlar savdo y о ‘llarini nazorat qilishda katta о ‘rin tutgan harbiy istehkom sifatida ham ahamiyatlidir. О ‘rta asrlarda y о ‘lb о ‘yi inshootlari barpo etishda savdo-sotiq rivojidan manfaatdor b о ‘lgan hukmdorlar katta о ‘rin 35 tutgan. Umuman olganda, IX-XII asrlarda turli ijtimoiy binolar — masjidlar, madrasalar, xonaqohlar, k о ‘priklar, rabotlar, karvonsaroylar, sardobalar va boshqalar barpo etish adolatli hukmdorning muhim xislatlaridan b о ‘lgan. Manbalarga murojaat qilsak, О ‘rta Osiyoda hukmronlik qilgan sulolalar vakillari bu masalaga katta e’tibor qaratganligini k о ‘ramiz. Zamondoshlarini hayratga solgan yirik y о ‘lb о ‘yi inshootlari ichida Buxoro - Samarqand y о ‘lida, Karmana yaqinida qurilgan Raboti Malik karvonsaroyi, Sulton Sanjarning Marvdagi noibi Abu Tohir ibn Sa’d tomonidan Nishopur — Marv y о ‘lida barpo etilib, eng mahobatli hisoblangan Raboti SHarif karvonsaroyi, Abdullaxon II tomonidan Qorovulbozorda qurilgan yirik karvonsaroy va boshqalarni esga olish mumkin. Davlat xazinasidan tash qari y о ‘lb о ‘yi inshootlari qurilishida mahalliy boylar, savdogarlar va amaldorlarning hissasi ham katta b о ‘lgani manbalardan ma’lum. Xulosa Ilk о ‘rta asrlardan boshlab, О ‘rta Osiyoning Marv, Urganch, Samarqand, Buxoro, Poykand, Axsikent, Termiz kabi shaharlarida hunarmandchilikning turli sohalari (kulolchilik, temirchilik, qurolsozlik, shishasozlik, t о ‘qimachilik, paxta tolasi va ipak matolar tayyorlash, shoyi gazlamalar ishlab chiqarish) jadal rivojlanishi natijasida ichki va tashqi savdoni yuqori darajada maqsadli tashkil qilish zaruriyati vujudga kelgan. VI-VII asrlarda nafaqat xalqaro savdo, balki ichkitumanlararo savdo ham muhim ahamiyatga ega b о ‘lgan. Shu davrda Toxariston, Sug‘d, Xorazm, Toshkent vohasi va Farg‘ona vodiysining ma’lum joylarida har oyda katta savdo yarmarkalari о ‘tkazib turilgan. Unga turli shahar va qishloqlardan ziroatkorlar, chorvadorlar, hunarmandlar va savdogarlar tashrif 36 buyurgan. O’. Mavlonovning fikriga k о ‘ra, savdo yarmarkalari yetti kun davom etgan. Ichki savdo uchun mis va bronza tangalar zarb etilgan. Shuningdek, Samarqand, Buxoro, Termizda kumush tangalar chiqarilgan. Barcha mahsulotlar о ‘zining aniq narxiga ega b о ‘lgan. Xorazm shohlarining kumush tangalari nafaqat ichki bozorga, balki tashqi savdoga ham m о ‘ljallangan b о ‘lib, Xorazmda Volga b о ‘ylari, Kavkaz va Qora dengiz shimoliy sohillariga olib boruvchi tranzit y о ‘llar muhim ahamiyat kasb etgan. Shuningdek, Toshkent vohasi va Farg‘ona vodiysi Xitoy bilan savdo aloqalarida katta о ‘rin tutgan. Savdogarlar savdo uyushmasiga birlasha boshlaganlar, chunki yakka shaxsning о ‘zi karvon tashkil qila olmas edi. D. Mahkamovaning O’rta Osiyo savdo munosabatlariga oid maqolalarida esa quyidagicha tahlillar qilingan. О ‘rta asrlar О ‘rta Osiyoda savdo va madaniyat markazlari, yirik shaharlarning k о ‘payishi va taraqqiyoti davri b о ‘lib, ichki va tashqi savdo-iqtisodiy aloqalar rivojida muhim о ‘rin tutgan Iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi savdo y о ‘llari tarmoqlarining kengayishiga va ular savdo-sotiq faoliyatining jonlanishiga olib keldi. Mahalliy ahamiyatga ega b о ‘lgan savdo y о ‘llari qatorida Marv, Buxoro, Samarqand, Nasaf, Shosh, Farg‘ona va Xorazm vohasi orqali о ‘tgan y о ‘llar savdo-sotiqning rivojlanishida katta ahamiyatga ega b о ‘lib, ular tranzit savdo y о ‘llarining muhim tarkibiy qismlari hisoblanar edi. Manbashunoslarimining tahlillarida Mintaqaning о ‘rta asrlar iqtisodiy-savdo aloqalari rivojida, bozor uchun mahsulotlar ishlab chiqarishda markazlashgan davlatlarning savdo-sotiqni rivojlantirishga b о ‘lgan e’tibori katta о ‘rin tutgan. О ‘rta asrlarda tashqi savdo, asosan, quyidagi uch xil k о ‘rinishda olib borilganligini tegishli ma’lumotlar tahlili ham k о ‘rsatadi: 1) xususiy savdogarlar olib borgan savdo-sotiq; 2) hukmdorlarning maxsus vakillarining savdo aloqalari; 3) hukmdorlar о ‘rtasida bir-birlariga sovg‘a va hadyalar yuborish y о ‘li bilan amalga oshiriladigan savdo. Xususiy savdogarlar, odatda, mamlakatning asosiy k о ‘pchiligini tashkil etgan keng omma ehtiyojlari uchun kerakli mahsulotlar 37 bilan savdo qilgan b о ‘lsa, asosan, elchilik missiyalari tarkibida b о ‘lgan maxsus savdogarlar tomonidan olib boriladigan savdo hukmdor va uning yaqinlari, saroy amaldorlari va mamlakatda katta ta’sirga ega b о ‘lgan shaxslar ehtiyojini hisobga olib yuritilgan. Maxsus savdogarlar boj solig‘isiz savdo qilgani bois bu savdo hukmdor va amaldorlarga har tomonlama foydasi b о ‘lgan. Mustaqillik davridan so’ng yurtimizda tarix fanini rivojlantirishda yanada ko’proq erkinliklar berildi. Hozirgi kunda manbashunos olimlarimiz tomonida O’rta asrlar tarixiga oid bo’lgan asarlarni o’rganilishi ushbu davrni yoritib berishda samarali vosita bo’lib kelmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar 1. А. Сагдуллаев, У. Мавлонов Д. Мақкамова. Ўрта Осиёда ўрта асрлар савдо-сотиқ тизими. T. “Akademiya”. 2012. 2. Ю. Ф. Буряков. По древним караванным путям ташкентского оазиса. T. “Фан”. 1978. 3. B. Ahmedov. O’zbekiston tarixi manbalari. T. “O’qituvchi”. 2001. 4. B. Eshov. O’rta osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. T. “Fan va texnologiya”. 2008. 5. F. Sultonov, F. Bozorboyev. O’rta asrlar tarixi. (O’zbekiston tarixi) D. Alimova tahriri ostida. T. 2007. 38 6. T. Saidqulov. O’rta osiyo xalqlari tarixining tarixshunosligidan lavhalar. T. “O’qituvchi”. 1993. 7. T. Ernazarov. B. Kochnev. Tangalar o’tmish darakchilari. T. “Fan”. 1977. 8. A. Doniyorov. “Markaziy osiyo xalqlari tarixshunosligi. T. 2020. 9. Маҳкамова Д. Ўрта асрлар карвон йўлларидаги савдо / / Жамият ва бошқарув. 2008. 2-сон. 10. Ставиский Б.Я. О международных связях Средней Азии в V-середине VIII вв. / / Проблемы востоковедения. - М., 1960. -№ 5. 11. Хўжаев. А. Фарғона водийсининг Хитой билан савдо алоқалари / / Мозийдан садо, 2005. - №1 (25). 12. Давидович Е.А. Из области денежного обращения в Средней Азии X IX II вв. / / Нумизматика и эпиграфика. Н. - М., 1960. 13. Агзамова Г.А. Сўнгги ўрта асрлар Ўрта Осиё щаҳарлари - ҳунармандчилик ва савдо марказлари. - Тошкент: Ўзбекистон, 2000. 14. Адылов Ш. Эфталиты и западный Согд / / Археология, история и культура Средней Азии: Тезисы докладов международной конференции. - Ташкент, 2002. 39

O’rta asrlarda O’rta osiyoda savdo munosabatiga oid ma’lumotlarni o’rganilishi

Купить