O’rta asrlarda Shvetsiya - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	88.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

81 Продаж

O’rta asrlarda Shvetsiya

Купить

MUNDARIJA
I BOB. Shvetsiyaning XVI- XVII asrlardagi siyosiy hayoti ................................ 4
II BOB. Shvetsiyaning iqtisodiy taraqqiyoti .............................................................................. 16
XULOSA ................................................................................................................ 34

Kirish
Kursh ishi mavzusining dolzarbligi va uning asoslanishi. O’rta asrlarda
Shvetsiyaning siyosiy hayoti, iqtisodiy taraqqiyoti va tashqi siyosati haqida yoritib
berish.
1

Mil. av. 8–9ming yillikdan boshlab Shvetsiya hududida odam yashab keladi.
Mil.ning 1-asr o rtalarida german qabilalari (sve, gyot va boshqalar) kelibʻ
joylashgan: ular hozirgi shvedlarning etnik asosini tashkil qilgan. 6–7-asrlarda
shved qabilalarining birlashish jarayoni boshlandi. 8 –11-asrlarda shvedlar
vikinglar yurishlarida qatnashdilar. 11asr boshlarida xristianlik tarqaldi. 11-asrda
birlashgan shved qirolligi tashkil topdi.
12– 14-asrlarda Shvetsiya Finlyandiyani bosib oldi (1809-yilgacha Shvetsiya
tarkibida bo lgan). 1397-yilda shahrining Daniya va Norvegiya bilan birlashishi
ʻ
natijasida Shvetsiya Daniyaga tobe bo lib qoldi. 15-asr – 16-asr boshlarida Daniya
ʻ
hukmronligiga qarshi milliy ozodlik harakati avj oldi. 1521–23 yillarda dvoryan
Gustav Erikson rahbarligida ko tarilgan g alayon Daniya hukmronligiga barham
ʻ ʻ
berdi. G. Erikson 1523-yil Gustav I nomi bilan Shvetsiya qiroli etib saylandi va
Vaza sulolasiga asos soldi. 16-asrning 30-yillarida reformatsiya harakati avj oldi va
lyuterchilik joriy etildi. 16–19-asrlarda Shvetsiya, ayniqsa, Gustav II Adolf davrida
Boltiq dengizida o z hukmronligini o rnatish uchun urush olib bordi (1558–83
ʻ ʻ
yillardagi Livon urushi, 1618–48 yillardagi O ttiz yillik urush, 17-asr boshida Rus
ʻ
davlatiga qarshi urush, 17-asr 2-yarmida Polsha , Daniya, Rossiya bilan bo lgan
ʻ
urushlar). 1700–21 yillardagi Rossiya bilan bo lgan Shimoliy urusht Karl XII
ʻ
boshchiligidagi shved armiyasi tormor keltirildi; Shvetsiya o z hududining bir
ʻ
qismidan mahrum bo ldi. 19-asr boshlarida Shvetsiya antifransuz koalitsiyasi
ʻ
tarkibida Napoleon I ga qarshi urushlarda ishtirok etdi. 1809-yil shahrida
demokratik islohotlar o tkazildi, konstitutsiya qabul qilindi (ayrim o zgarishlar
ʻ ʻ
bilan 1975-yilgacha amalda bo ldi). 1814-yil
ʻ Daniya bilan tuzilgan Kil
shartnomasiga muvofiq, Norvegiya Shvetsiya tarkibiga o tdi (1905-yil shahridan
ʻ
ajralib chiqdi). Birinchi jahon urushi (1914–18) davrida betaraf Shvetsiya amalda
Germaniyaga yon bosdi. Ikkinchi jahon urushi (1939–45) davrida qat iy betaraflik
ʼ
e lon qildi. Ikkinchi jahon urushidan keyin tashqi siyosatda harbiysiyosiy bloklarda
ʼ
ishtirok etmaslik yo lini tutdi.
ʻ 193276, 198291-yillarda va 1994-yildan
hokimiyatni Sotsial-demokratik ishchi partiyasi egallab kelmoqda. Shvetsiya 1946-
2

yildan BMT a zosi. O zbekiston Respublikasi suverenitetini 1992-yil 16-yanvardaʼ ʻ
tan olgan va 1992-yil 8-aprelda diplomatiya munosabatlari o rnatgan. Milliy
ʻ
bayramlari: 30-aprel – Qirol tug ilgan kun (1946), 6-iyun – Shvetsiya bayrog i
ʻ ʻ
kuni (1523, 1809).
Kurs ishining ob’ekti: Shvetsiyaning XVI- XVII asrlardagi tashqi
siyosatidagi islohotlar, konstitutsiyasining tushunchasini o’rganis h.
Kurs ishining predmeti: Mamlakatning iqtisodiy barqarorligi, demokratiyasi
va hududini o’rganish.
Kurs ishining asosiy maqsadi − O’rta asrlarda Shvetsiyani, iqtisodiyoti,
siyosatini o’rganish hamda ularning ko’plab tatbiqlarini ochib berish orqali tabiat
va jamiyat rivojidagi o’zgarishlarni to’g’ri tahlil etishga asos solish.
3

I BOB. Shvetsiyaning XVI- XVII asrlardagi siyosiy hayoti
Shvetsiya konstitutsiyaviy monarxiyadir. Davlat boshlig’i - qirol.
Shtat bosh vazir boshchiligidagi hukumat tomonidan boshqariladi, uni parlament
Riksdag saylaydi. Parlament har to’rt yilda bir marta umumxalq ovoz berish yo’li
bilan qayta saylanadi. 1973 yildan beri Shvetsiyaning hozirgi qiroli Karl XVI
Gustav hisoblanadi.Ijro etuvchi hokimiyat hukumatga, qonun chiqaruvchi
hokimiyat xalq vakilligiga (Riksdag) tegishli. Shvetsiya sud tizimi
mustaqildir.Shvetsiya boshqaruv modelining mashhurligi eski an’analarga
tayanadi. Shvetsiyalik Riksdag german xalqlarining qadimgi sud tizimidan kelib
chiqqan, Viking davridagi narsalar va qirollarni saylash. Shvetsiyadagi monarxiya
haqidagi eng qadimgi tarixiy ishonchli ma’lumotlar IX asrga tegishli sveylar
Shohligi haqidagi afsonalarda topilgan. Ushbu afsonalarda xristian missioneri
Ansgariyning sveyev — birku davlatining savdo markaziga qilgan sayohatlari
tasvirlangan. Biroq, Shvetsiya shohlarining aniq ismlari faqat 980 yil davridan beri
ma’lum.Shvetsiya hukumati parlamentarizm tamoyillariga amal qiladi (yuridik
jihatdan 1975 yildan, aslida esa 1917 yildan). Shvetsiyada Kalmar uniyasidan
norozilik XVI asr boshlarida Daniya chreodallari hukmronligiga qarshi keng milliy
harakat tusini oldi. Bu hukmronlikka qarshi dushmanlik ruhi ShEetsiyada tobora
kuchaymoqda edi. Shimoliy va Baltika dengizlarida daniyaliklarning savdosotiq
ishlari kengaya borgani sari Da¬niya hukumati Baltikabo’yida yanada ko’proq
mustahkamlanib olishta harakat qilar va Shvetsiya territoriyasini Daniyaning
shimolisharqdagi ta’sirini kuchaytirish uchun zarur baza deb bilar edi.
Daniya koroli Kristian II (1513—1523) bu masalada ay¬niqsa "katta
planlar tuzdi, u zaiflashib qolgan Ganzaning o’rnini Daniya bosadi va
Baltika dengizida savdosotiq ishlarini tamomila o’z qo’liga kiritib oladi, deb
hayol qilgan edi. Daniya qo’shinlari 1520 yilda Stokgolmni bosib oldilar, Sture
xonadoni regentligi tugatildi, shved dvoryanlari, ruhoniylari va shaharlyklarining
ko’pgina namoyandalari o’ldirildi, Daniya hokimiyatiga oppozitsion kayfiyatda
bo’lganlardats jami 100 dan ko’proq kishi qirib tashlandi.
4

Daniya feodallarining shved milliy oppozitsiyasiga nisbatan qilgan bu
qirg’ini Shvetsiya tarixida «Stokgolm fojiasi» (1520 yil noyabr) deb ataladi.
Ammo daniyaliklarning bu terrori milliy harakatning yanada kuchayishiga sabab
bo’ldi, xolos. Mamlakatning turli joylarida dehqonlar, shaharliklar, o’rta va mayda
dvoryanlar Daniya hukmdorlariga qarshi bosh ko’tardilar. Shve¬tsiyaning
tog’li rayoni bo’lgan Dalekarliyada milliy harakat ayniqsa keng va qat’iy tue
oldi, bu erda dehqonlar otryadlar tuzdilar va bu otryadlar daniyaliklarning
qo’shinlarini muvaffaqiyatli ravishda surib chiqardilar. Urta dvoryanlardan
chiqqan Gustav Vaza butun milliy harakatga boshchilik qilib, mamlakatdagi
barcha kuchlarni: dvoryanlar, shaharliklar va dehqonlarni bir qancha
vaqtgacha umumiy bir milliy front qilib birlashtirib turishga muvaffaq bo’ldi.
Milliy harakat g’alaba bilan tugadi. Shvedlar Skandinaviyasining eng janubiy
qismidagina daniyaliklar bir necha oblastni o’z qo’llarida saqlab qoldilar.
1523 yilda Gustav Vaza Stokgolm shahriga tantanali suratda «irib borib, Kalmar
uniyasini bekor qildi va Shvetsiyani mustaqil deb e’lon qildi. Uning o’zi
Shve¬tsiyaning koroli qilib saylandi (u 1523—1560 yillarda hukmronlik qildi);
Gustav Vaza asos solgan «milliy» shved sulolasi bundan keyingi aerlarda
Shvetsiyanigina emas, balki XV! aerning ikkinchi yarmi va XVII aerda qo’shni
Polshani ham idora qildi.
Gustav vazaning idora qilishi. Shvedlar reformatsiyasi va sekulyarizatsiyasi.
Avval boshda yangi shved hukumatining ahvoli juda og’ir edi. Mamlakat
daniyaliklar zulmi va uzoqqa cho’ziltan ozodlik urushi tufayli xonavayron bo’ldi.
Sanoat va sav¬dosotiq ishlari kasod bo’ldi. Xazinada pul qolmadi. Mahkamaning
1527 yilda korolga yozgan dokladida bunday deyilgan edi: «Sizning qasr va
qal’alaringiz vayron bo’lib yotibdi. Korolning daromadlari tamoman sarf bo’lib
ketgan. Tamojnyalardan boj tushmay qo’ydi desa bo’ladi. Mis va kumush konlari
tushkunlikka uchragan. Shahar sanoati ayanch holga tushib qoldi korol
xazinasidagi xarajatlar uning daromadidan uch hissa ortiqdir».
Reformatsiya va sekulyarizatsiya qilish yo’li bilan bu mushkul ahvoldan
qutulish chorasi topildi Shvetsiyadagi katolik cherkovi boshliqlarining hatto
5

dvoryanlar orasida ham allaqachon burdi ketgan edi, chunki eng ko’zga ko’ringan
episkoplar shved milliy doiralari bilan emas, ko’proq Daniya koroli bilan aloqada
edilar. Germaniyada o’tkazilgan reformatsiya bu erda ham allaqachonlar havas
qo’zg’atib qo’ygan edi. Shuning uchun 1527 yildayoq Shvetsiyaning Vesterosdagi
seymida Shvetsiya¬da ham reformatsiya qilingan injilchilar cherkovi o’rnatish,
cherkov erlarini sekulyarizatsiya qilish 1masalasi asosan hal qilingan edi.
Shvetsiyada uzulkesil isloh 1536t1539 yillar¬da o’tkazildi. Angliyadagi kabi
Shvetsiyada ham sekulyarizatsiya qilish natijasida korol va ayniqsa dvoryanlar
boyib ketishdi, chunki sekulyarizatsiya qilingan mulklarning ko’p qismi
dvoryanlyr qo’liga o’tdi.
Uzining moliyaviy ahvolini mustahkamlash uchun Gustav Vaza yana bir
qancha boshqa tadbirlarni ham ko’rdi..U 1542 yil¬da maxsus farmon chiqarib,
korollikdagi ishlanmay bo’sh yotgan barcha jamoa erlarini o’z mulki deb e’lon
qildi. 1551 yilda chiqarilgan farmonda barcha er osti boyliklari, ya’ni Shve-tsiyada
juda. ko’p bo’lgan har xil konlar korol mulki deb e’lon qilingan edi. Dvoryanlar
hukumatining er masalasidagi siyosati dehqonlarning ahvolini yomonlashtirib
qo’ydi. Ilgari cherkovga qarashli bo’lgan erlarni o’z qo’llarita kiritib yulgan yangi
er eralari barshchina va obrokni ko’paytirdilar, hamda erkin va yarim qaram
bo’lgan dehqonlarni mumkin qadar krepostnoy qilishga harakat qildilar. Bu hol,
shuningdek dehqonlar ixtiyoridagi erlarning tortib olinishi ham dehqonlarda qattiq
norozilik tug’ilishiga sabab bo’ldi. Bir vaqtlar daniyaliklarga qarshi kurashda qaror
topgan milliy birlik fronti tarqalib ketib, uning o’rniga mahalliy (shved)
feodallarga qarshi va korol hukumatiga qarshi dehqonlar kurashi •boshlanib ketdi.
30 va 40 yillarda Shvetsiyada dehqonlarning bir necha mar¬ta katta qo’zg’olonlari
bo’ldi. Bu qo’zg’olonlardan eng mashhurlari: Dalekarliyada bo’lgan 1526—
1533yillardagi qo’zg’olon,. OstGollanddagi 1538 yilgi qo’zg’olon va
dehqonlarning 1536— 1543 yillarda bo’lib o’tgan janubiy shved harakatidir.
Janu¬biy, shved harakati vaqtida o’rmochlarda juda ko’p «o’rmon ahli» dan
otryadlar uyushtirilib, bu otryadlarga qo’shilgan kishilarning soni 10 mingga etgan
6

edi. Pirovard natijada bu qo’zg’olonlarning hammasi bostirildi. Korolning
moliyaviy ishlari yaxshilangandan keyin hukumat katta yollanma armiya saqlash
imkoniyatiga ega bo’ldi va bu armiyadan dehqonlar harakatini bostirish uchun
foydalandi. Asosan dehqonlardan tashkil topgan korol armiyasiga sekinasta
dehqonlarning eng aktiv elementlari qo’shila bordi va shunday qilib, dehqonlar
oppozitsiyasiga rahna solingan edi.
XVI—XVII asrlarda Shvetsiyaning iqtisodiy taraqqiyoti.
XVI asrda Shvetsiya ekonomikasi bir qancha muvaffaqiyatlarga. zrishdi.
Qishloq xo’jaligining (asosan janubiy va janubisharqiy rayonlarda) tovar
mahsuldorligi ortishi bilan birga, mamlakat sanoati — temir, mis, kumush,
qalayi qazib chiqarish, qurolsozlik,. yog’och tilish va qog’oz sanoati, mo’yna
ishlash, kemasozlik ham taraqqiy qilmoqda edi. Gustav Vaza Germaniyadan
juDa ko’p konchilar va metallsozlar chaqirib keltirdi. Yog’och tilish
korxonalari va shaxtalarda XVI asrning ikkinchi yarmidayoq tog’dggi daryolar,
soylar va shalolalarning quvvatidan keng foydalanardilar. XVII asrda Shvetsiyada
har xil qurolyarog’lar ishlab chiqarilardi. Ishlanmagan temir va undan
tayyorlangan har xil buyumlar shvedlarning chetga chiqaradigan mollari ichida
asosiy o’rin tutardi. Shunisi xarakterliki, XVI—XVII asrlarda Shvetsiyada
manufaktura tigshdagi sanoat korxonalarini ko’pincha dvoryanlarning o’zlari
tashkil qilar edilar. Bu esa qisman o’sha davrda Angliyadagi mayda
dvoryanlarning korxona egalari bo’lishini eslatardi. Shvetsiya, Angliya,
Frantsiya, Niderlandiya, Germaniya, Daniya, Polsha va Rossiya bilan qizg’in
savdosotiq ishlari olib borardi. Ko’pgina shaharlar — Stokgolm, Kalmar, Upsala,
Abo, Gelsingfors (Xelsinki) va boshqalar muhim savdo markazlari bo’lib qolgan
edi. Okean nari yog’idagi mamlakatlar bilan savdosotiq ishlarini olib borish uchun
Shvetsiyada 1627 yilda «Janubiy kompaniya» tashkil qilingan edi. 1668 yilda
Shve¬tsiyada ‘ davlat banki tashkil qilindi, bu Evropada eng ilk ochilgan
banklardan biri edi. Lekin Shvetsiya sanoati juda ham bir yoqlama taraqqiy
etgan edi. AsosaI qazib chiqaruvchi sanoat taraqqiy topgan bo’lib, metallsozlik
sanoati qisman rivojlangan edi.
7

Shvetsiyaning XVII asrdagi eksporti asosan xom ashyodan va yarim xom
ashyodan iborat edi, ya’ni chet ellarga temir, mis, har xil turdagi yog’och, yog’,
baliq, mo’yna va shu kabi narsalarchiqarilar edi. Gazmol (movut, pologo va
hokazto)7 yuqori naTgmetall buyumlar va o’u kabilarni Shvetsiyaning o’zi chet
ellardan sotib olar edi. Ikkinchi tomondan, Shvetsiyaning qishloq .xo’jaligi tinmay
o’sib borayotgan sanoat ehtiyojlarini qondira olmas edi. Shvetsiya XVI asrda juda
ko’p g’allani, XVII asrda undan ham ko’prog’ini chet ellardan — Rossiyadan va
Baltika<)o’yi mamlakatlaridan sotib olardi. Mahalliy sanoat xom ashyo (jun,
kanop va shu kabilar)ning etishmaganligi Shvetsiya sanoatining rivojlanishiga
xalaqit berardi. Shvetsiyaning to’qimachilik sanoati XVII asrda ham zndi vujudga
kelayotgan holatda edi.
XVI—XVII asrlarda Shvetsiyaning tashqi siyosati.
Daniya xukmronligidan qutulib olganidan keyin Shvetsiyaning o’zk
qo’shnilariga nisbatan keng miqyosda agressiv siyosat yurgiza boshladi. Baltika
masalasi Shvetsiyaning tashqi siyosatida asosiy o’rin tutardi. XVI asrda ham, XVII
asrda ham korollik qilgan shved korollarining tashqi siyosati Baltika dengizi orqali
bo’ladigan savdosotiq ishlarida tanho o’zlari hukmron bo’lish maqsadida Baltika
dengizini butunlay o’z qo’llariga kiritishga intilishdan iborat edi. Shu maqsapga
erishish uchun Shvetsiya bu davr ichida o’z qo’shnilari bilan juda ko’p urushlar
qildi. Shvetsiya Livoniya urushida ishtirok qilib, na¬tijada Estoniya ni va
Liflyandiyaning bir qismini bosib oldi. XVII asr boshlarida Rossiyaning zaiflanib
qolganligidan foydalanib, Shvetsiya 1617 yilgi Stolbovo sulhiga muvofiq
Ingermanlandiya va Kareliyani bosib oldi, shunday qilib, Moskva davlatini Baltika
dengizi qirg’oqlaridan tamomila ajratib qo’ydi. G’arbiy Evropa bozorlariga
yuboriladigan rus mollarini Narvaga, Abo, Viborg va Revelga olib borish lozim
bo’lib qoldi. Chet el savdogarlari rus savdogarlari bilan bevosita savdosotiq
qilolmay qoldilar. Rus savdogarlari o’zlarining tashqi savdo ishlarini Arxangelskka
ko’chirishga majbur bo’ldilar, chunki bu erga shvedlar kirib bora olmas edilar.
1629 yilda Altmark sulhiga muvofiq Shvetsiya Riga shahrini, Kurlyandiyani,
Sharqiy Prussiya bilan Litvaning bir qismini olib, Liflyandiyadagi erlarini
8

kengaytirdi. Korol Gustav II Adolfning (1611—1632) keng ko’lamdagi istilochilik
planlari haqida yuqorida1 aytib o’tilgan edi, u Baltika dengizining janubiy (nemis)
qirg’oqlarini bosib olishni aniq niyat qilib, Uttiz yilik urushda qatnashgan edi.
Darhaqiqat, Baltika dengizi «shvedlar dengizi»ga (yoki «shvedlar ko’li»ga)
aylangandek bo’lib ko’ringan edi. 1648 yilgi Vestfaliya sul¬higa muvofiq,
Shvetsiya Germaniyaning shimolidagi g’oyat muhim oblastlarini, ya’ni
Germaniyaning eng katta daryolaridan u’chtasi —Elba, Vezer va Oder
daryolarining dengizga quyadigai joylarini egallagan edi. Bundan tashqari,
Shvetsiya Daniyaning Gotland orolini (1645 yilda) bosib olgan va Zund orqali
shved kemalarining bemalol (boj to’lamay) o’tib yurio’ huquqiga ega bo’lgan edi.
XVII asr o’rtalarida Shvetsiya daniyaliklarni Janubiy Skandinaviyadan butunlay
surib chiqargan edi (1658 yilda Blikeng, Skoniya va Golland viloyatlarining qo’lga
kiritilishi ko’zda tutiladi). XVII asrning ikkinchi yarmida Shvetsiya uch million
aholis.ch bo’lgan mamlakatga aylandi. Ammo bunda hvedlarning o’zi esa bir
milliondan ortiq emas edi. Qolgan ikki millioni boshqa xalqlar: finlar, karellar,
ruslar, estonlar, latishlar, polyaklar, litvaliklar, nemislar va millatlar ertamikech
Shvetsiyadan ajralib chiqib, etnik chiqishlari jihatidan yaqin bo’lgan, tili bir xil
bo’lgan, shuningdek, iqtisodiy va madaniy manfaatlari yaqin bo’lgan qo’shni
mamlakatlarga qo’shilib ketishga intilmay iloji yo’q edi. Bundan tashqari,
Shvetsiyaning yuz ellik yildan ortiqroq davr mobaynida Vaza sulolasidan bo’lgan
shved korollari amalga oshirib kelgan agressivlik, urushqoqlik va ulug’
davlatchilik siyosatiga javoban qo’shni mamlakatlarning shvedlar agreesiyasiga
qarshi kurashini qo’zg’atardi.Shvedlar Baltika dengiziga tanho o’zlari hokim
bo’lishga intilib, Rossiya, Polsha, Germaniya, Daniyaning va Baltikabo’yiga
biron jihatdan aloqador bo’lgan boshqa mamlakatlar¬ning hayotiy manfaatlariga
qo’pol’ ravishda putur etkazardilar. Shvedlarning bosqinchiligiga xalaqit berish
maqsadida harakat boshlagan Evropa davlatlarining ittifoqi XVII asr o’rtalaridayoq
tuzilgan edi, unda Polsha, Daniya, Avstriya,. Brandenburg va Moskva davlati
ayni bir vaqtda Shved koroli Karl X ga qarshi otlangan edilar. XVII asr oxirlarida
shvedlarga qarshi (Rossiya. Polsha va Daniyadan iborat) ittifoq. qat’iy
9

rasmiylashdi 1700—1721 yillarda davom etgan Shimoliy urush Shvetsiyaning
tamomila mag’lubiyati bilan tugadi va natijada u Evropaning ikkinchi darajali
davlatlari qatoriga tushib qoldig!
Sotsial ziddiyatlarning keskinlashuvi.
Shvetsiyaning XVI— XVII asrlardagi taraqqiyotida yuz bergan ziddiyatlar
yolg’iz tashqi ziddiyatlardangina iborat bo’lib qolmadi. Mamlakat ichida ham
sotsial va siyosiy ziddiyatlar etilib qolmoqda va tobora keskinlashmoqda edi.
Shvetsiya sanoat va savdoni rivojlaqtirish sohasida bir qancha muvaffaqiyatlarga
erishgan bo’lsada, ammo shunga qaramay, bu davrda u sanoat mamlakatiga aylana
ol:madi. Shved shaharlari taraqqiy etgan bo’lishiga qa¬ramay, G’arbiy Evropaning
eng taraqqiy etgan boshqa mamlakatlarining shaharlari kabi adamlakatda katta
ta’sirga ega bo’la olmadilar. Shvetsiyaning sotsial tuzumi uchun oqsuyak
dvoryanlarning g’oyat katta e’tiborga ega bo’lganliklari xarakterlidir; ular
ishlanadigan erlarning ko’p qismini, ko’pgina o’rmonlar, konlar, ko’llar va boshqa
territoriyalarni egallab olgan edilar. Harbiy, ma’muriy va diplomatiya sohasidagi
rahbarlik o’rinlarda ham oqsuyaklar turardi. Senat, XVII asrda Shvetsariyaning
muntazam ishlab turadigan oliy hukumat organiga aylantirilgan ilgarigi davlat
kengashi riksrad ham o’sha aristokratlar qo’lida edi.
Aristokratlarning ta’siri Gustav Adolf davridayoq o’sgan va uning qizi (avval
yosh bo’lib, so’ngra ulg’aygandan keyin ham hech qanday mustaqillik
ko’rsatmagan) koroleva Xristia¬na hukmronlik qilgan zamonda .(1632—1654) esa
ayniqsa kuchaygan edi. Xristiana vaqtida unvonli dvoryanlar juda ham ko’payib
ketgan edi. Quyida keltirilgan raqamlar buni yaqqol ko’rsatadi: 1632 yilda
Shvetsiyada 4 graf, 9 baron, 321 dvoryan bo’lgan; 1654 yilda esa graflar 22 taga,
baronlar 54 taga, dvoryanlar 649 taga etgan. XVII asr o’rtalarida
dvoryanlarkorollikka qarashli erlarning hammasini deyarli talontoroj qilishgan va
o’zaro bo’lishib olishgan edilar.XVII asrning o’rtalariga kelib Shvetsiyada
korollikka qarashli hamma qulay haydaladigano’tloq erlarning kamida 70 protsenti
dvoryanlar qo’lida edi.
10

Dvoryanlar o’z erlarida yashayotgan dehqonlardan davlat soliqlarini o’z
foydalariga to’plash, mahalliy qishloq cherkovlariga pastorlar tayinlash, bir necha
nojo’ya ishlar uchun dehqonlarni o’zlari sud qilish huquqini oldilarPomeshchiklar
XVI va XVII asrlarda ham iqtisodiy va yuridik jihatdan o’zlariga qaram bo’lib
qolgan dehqonlarni har qan¬day yo’llar bilan krepostnoilarga ailantirishga harakat
qilar edilar.
Shu tarzda Shvetsiyada XVI—XVII asrlarda ro’y bergan feo¬dal protsesslari
o’z xarakteri jihatidan «ikkinchi marta asoratga solish» deb ataladigan hamda
Elbaning sharqidapg mamlakatlarda ro’y bergan protsesslarga yaqinlashib qolgan?
edi. Oqibat natijada mahalliy sharoitlar tufayli, avvalomamlakatda etarli darajada
qulay va keng haydaladigan. erlar yo’qligi tufayli, shuningdek, tarixiy, iqtisodiy va
siyo¬siy xarakterdagi boshqa sabablar tufayli Shvetsiyada XVI asr¬da ham, XVII
asrda ham krepostnoylik sistemasi qaror topmadi. Shunga qaramay asoratga solish
sohasidagi tendentsiyalarancha real bo’lib, buning natijasida Shvetsiya
dehqonlariniig ahvoli ancha yomonlashgan edi.Bularning hammasi o’tkir sotsial
ziddiyatlarni keltirib chiqardi. XVII asrning o’rtalarida Shvetsiyaning turli
rayonlarida dehqonlarning jiddiy harakatlari ro’y berdi. 1653. yilda Urta
Shvetsiyadagi (Nerke viloyati) qo’zg’olon ayniqsa kuchli bo’ldi. Bu qo’zg’olonda
dehqonlar mamlakatdagi barcha dvoryanlarni yakson qilish shiorini tashladilar.
Taxminan shu paytlarda qaram viloyatlarda — Finlyandiya, Qareliyada,
Baltakabo’yi oblastlarida, shuningdek ilgari Daniyaga tegishli bo’lgan va yaqinda
qayta qo’shib olingan janubiy Shvetsiya viloyatlarida dehqonlarning g’alayonlari
bo’lib o’tdi. Mayda dvoryanlar va burjuaziya o’z navbatida aristokratiyaning
zo’ravonligidan g’azablanar, hamda riksdagda (Shvetsiya seymining quyi palatasi)
aristokratiya tomonidan talontoroj qilingan korollik erlaritsing xazinaga
qaytarilishini (bu narsa r eduktsiyadeb ataladi) talab qilardilar. Shvetsiyada XVII
asrning ikkinchi yarmidagi korollar — Karl X va Karl XI davrida qisman
reduktsiya o’tkazildi. Biroq aristokratiya doiralari shundan keyin ham o’z siyosiy
ta’sirlarini, yo’qotmadilar.
11

Shietsiya XVIII asrning boshlarida ham umuman Tipik feodalsosloviyali
aristokratik monarxiyaligicha qolaverdi.
Dastlabki O’rta asrlarda qirolning kuchi cheklangan edi va asosan urush
paytida qo’shinlar qo’mondoni vazifasiga qisqartirildi. Haqiqiy siyosiy hokimiyat
XIII asrda asosan mustaqil ma’muriy birliklar bo’lgan turli viloyatlarni
boshqaradigan "lagmanlar" ga tegishli edi. Biroq, cherkov yordamida Markaziy
hokimiyat mustahkamlandi. Bu, xususan, XIII asrning ikkinchi yarmida butun
shohlik uchun umumiy bo’lgan qonunlar, shuningdek, 1350 yilda alohida
viloyatlar qonunlarini almashtirgan Magnus Erikssonning buyuk erkinlik Xartiyasi
joriy etilganida namoyon bo’ldi.Mamlakat qonunlari kodeksiga kiritilgan Magnus
Eriksson Xartiyasi ko’pincha birinchi Shvetsiya Konstitutsiyasi deb ataladi. Unda
qirolning saylanishi va uning Kengashining vazifalari va vakolatlari to’g’risidagi
ko’rsatmalar mavjud.O’rta asrlarda Shvetsiya qirollari saylangan. XIV va XV
asrlarda haqiqiy aristokratiyaga aylangan zodagonlar shoh saylovlariga ta’siri
natijasida katta siyosiy hokimiyatga ega bo’lishdi. Shvetsiya feodal davlatga
aylandi. Ammo uning rivojlanishi Evropaning qolgan qismi bilan bir xil
bo’lishidan oldin, shved monarxlari burgerlar va dehqon yer egalari yordamida
Markaziy hokimiyatni mustahkamlashga harakat qilishdi. XV asrda bu to’rt qatlam
vakillaridan iborat bo’lgan riksdag (parlament) tashkil etilishiga olib keldi:
olijanoblar, ruhoniylar, burgerlar va dehqon-yer egalari. Gustav vasa (1521-1560)
hukmronligi davrida monarxiya nihoyat mustahkamlandi va Qirollik taxti meros
bo’lib o’tdi. Bu islohot davri edi, qirol o’zini Shvetsiya cherkovining boshlig’i
qildi va mamlakatni boshqarish nemis namunasiga rioya qilgan holda juda
markazlashdi. Ko’pgina Evropa mamlakatlarida bo’lgani kabi, XVI-XVII asrlarda
Shvetsiya tobora samarali va markazlashgan ma’muriyatning paydo bo’lishi bilan
ajralib turardi. Qirol Gustav II Adolf (1611-1632) davrida o’ttiz yillik urushga
kirganidan keyin Shvetsiyaning harbiy va xalqaro ahvoli keskin o’zgardi. Harbiy
yutuqlari natijasida Shvetsiya buyuk kuch va Shimoliy Evropaning etakchi
davlatiga aylandi.
12

Garchi riksrod (davlat kengashi) o’sha paytda katta ta’sirga ega bo’lgan bo’lsa
— da, masalan, qirolicha Kristina va Qirol Charlz XI hukmronligi davrida —
qirolning kuchi tobora cheklanmagan bo’lib qoldi va 1680 yildan boshlab qirol
Xudoning rahm-shafqatiga aylandi.qudratli hukmdor. Ushbu davrning muhim
bosqichi 1634 yilgi Konstitutsiya bo’lib, riksrod o’z vakolatlarini himoya qilish
uchun foydalangan. Biroq, keyingi monarxlarning hech biri, masalan qirolicha
Kristina (1644-1654 yillarda hukmronlik qilgan), Karl X Gustav (1654-1660
yillarda hukmronlik qilgan) yoki Charlz XI (1672-1697 yillarda hukmronlik
qilgan) o’zlarini ushbu Konstitutsiya bilan bog’liq deb hisoblamagan va 1680 yilgi
riksdag sessiyasida ushbu Konstitutsiya rasmiy ravishda bekor qilingan va e’lon
qilingan. Davlat kengashi o’rniga butunlay shohga bo’ysunadigan Shoh kengashi
tayinlandi. XIX asr o’rtalarida liberalizmning tarqalishi bilan shohning shaxsiy
hokimiyati masalasi bilan bog’liq kurash boshlandi. Valiahd Shahzoda Charlz
1857 yilda hukmronlikni qabul qilgan paytdan boshlab va Gustaf V 1918 yilda
parlamentarizm va demokratiya talablariga yakuniy taslim bo’lgunga qadar
Qirollik uchun kurash Shvetsiya monarxlari tarixining asosiy mavzusi
bo’lgan.1840 yilgi departament islohotidan so’ng vazirlarning maqomi
mustahkamlanganiga qaramay (endi har bir vazir o’z departamentini boshqargan),
ular asosan Oskar i (1844-1859) hukmronligi davrida qirolning xizmatchilari
bo’lib qolishdi. U ularni tayinladi va ular siyosiy jihatdan unga bog’liq edi.
Kengash hokimiyatning mustaqil omili sifatida bo’ysunuvchi rol o’ynadi. Oskar
davrida so’zning to’liq ma’nosida haqiqiy Vazirlar Mahkamasi mavjud emas
edi.Charlz XV (1859-1872) davrida vaziyat o’zgardi. Kengash boshidanoq bir
butun sifatida harakat qildi va ko’p hollarda Shvetsiya siyosatida hal qiluvchi rol
o’ynadi. Masalan, 1858-1860 yillarda Norvegiya bilan munosabatlar va 1864 yilda
Daniyaga Germaniya bilan urushda yordam berish kabi muhim masalalarda. 1866
yilgi parlament islohotlariga kelsak, Shvetsiya siyosatini shakllantirgan va tanqidiy
vaziyatlarda yakuniy qarorlar qabul qilgan Qirol emas, balki Kengash va riksdag
edi.
13

Oskar II (1872-1907 yillarda hukmronlik qilgan), aksincha, akasi va
oldingisiga qaraganda rivojlanishni boshqarishda faolroq rol o’ynashga intildi. O’z
tashabbusi bilan u yetakchi siyosatchilar bilan uchrashdi va ularga shaxsiy
suhbatlarda ta’sir ko’rsatishga harakat qildi. Kengash bilan bo’lgan
munosabatlarida u siyosiy qarorlar qabul qilishda o’z fikrini bildirish uchun qirol
hokimiyatidan foydalanishga harakat qildi.Biroq, Oskar II ning shaxsiy
hokimiyatini tasdiqlash istagi katta muvaffaqiyatga erishmadi. Asosan, 1866 yilgi
islohotdan so’ng, eski mulkni bekor qilish va yangi ikki palatali riksdagni
yaratishni anglatganligi sababli, riksdag tobora kuchayib bordi va qirolga qarshi
Kengashni qo’llab-quvvatladi.1866 yildagi Riksdag aktida qayd etilgan saylov
huquqining cheklanishi va saylov narxlari birinchi palata er egalari, yirik
amaldorlar, savdogarlar va sanoatchilar uchun forum bo’lganligini, ikkinchi
palatada esa asosan er egalari bo’lgan.Birinchi palataning mamlakat mudofaasini
kuchaytirish va davlat ma’muriyatini kengaytirish to’g’risidagi talablari ikkinchi
palata tomonidan amalga oshirilgan subsidiyalarga qarshi qat’iy iqtisod va siyosat,
shuningdek, er solig’ini bekor qilish talablari bilan yomon bog’liq edi. Siyosiy
hayot riksdag palatalari o’rtasidagi xandaq urushiga aylandi. Qirolning
tashabbuslari, asosan konservativ xususiyatga ega bo’lib, asosan davlat
xizmatchilarini qayta qurollantirish va ish haqini oshirish masalalariga tegishli
bo’lib, ikkinchi palata muxolifati tomonidan bekor qilindi. Faqat 1890-yillarda
murosa topildi va er solig’i va mudofaa muammosini hal qilish mumkin bo’ldi.
Ammo buning ortida endi qirol emas, balki uning bosh vaziri turardi. Hokimiyat
qarigan qirolning qo’lidan qochib ketdi.Oxir-oqibat Oskar II shaxsiy Qirollik
uchun kurashda orqaga chekindi. Biroq, final jang keyinchalik uning vorisi Gustaf
V Shohligida o’tkazildi.1907 yilda Gustaf V qirol bo’lganida, u toj kiyishdan
tiyildi va shu tariqa Shvetsiya taxtida toj kiymagan birinchi shoh bo’ldi. Ammo
uning bu imo-ishorasini uning qarashlarini demokratlashtirish belgisi deb hisoblash
qiyin. Bu Oskar II ning turli marosimlarga moyilligiga munosabat edi, chunki
Gustaf V bunday spektakllarda ishtirok etishni yoqtirmasdi.Ammo shu bilan birga,
u shoh maqomi uchun kurashishga tayyor edi.
14

Gustaf V hukmronligining dastlabki o’n yilligi uning monarxning shaxsiy
hokimiyatini tasdiqlash harakatlari bilan ajralib turardi. Mojaro 1914 yilda Gustaf
V saroy balkonidan o’zining mashhur nutqini so’zlaganida o’zining eng yuqori
nuqtasiga yetdi.
Nutqning asosiy nuqtasi mamlakatni himoya qilish masalasi edi. Qirol
Shvetsiya qurolli kuchlarini kuchaytirish to’g’risida darhol qaror qabul qilishni
talab qildi, qisman qurolsizlanishni va’da qilgani uchun hokimiyatga kelgan
Liberal hukumat esa asta-sekin harakat qilishni xohladi. 1914 yil fevral oyida
qurolli kuchlar masalasida qirolni qo’llab-quvvatlash uchun "dehqon kampaniyasi"
tashkil etildi, unda mamlakatning turli burchaklaridan 30 mingdan ortiq dehqonlar
ishtirok etdilar.Ular Stokgolmdagi Qirollik saroyi hovlisida to’planishdi.Ammo
dehqonlarning yurishi o’z-o’zidan keskin siyosiy inqirozni keltirib chiqarmadi,
keyinchalik hukumatning o’zgarishi, riksdagning tarqatib yuborilishi va yangi
umumiy saylovlar. Buning sababi shohning dehqonlarga qilgan nutqi bo’lib, unda
u mamlakat qurolli kuchlarini zudlik bilan mustahkamlash talablarini
bildirgan.Qirolning nutqi mamlakatning qonuniy hukumatini hisobga olmagan
holda mudofaa masalasida o’z irodasini amalga oshirish uchun parlamentdan
tashqari usullarni qo’llashga urinish edi. Mojaroning sababi endi mudofaa masalasi
emas edi. Endi, shuningdek, birinchi navbatda, mamlakatni kim boshqarayotgani
— shaxsan qirol yoki bosh vazir boshchiligidagi hukumat masalasi edi.Zamonaviy
nuqtai nazardan, ko’p o’n yillar davomida qabul qilingan Konstitutsiyani talqin
qilish nuqtai nazaridan, Qirol Gustaf V hukumatning roziligisiz nutq so’zlaganida
o’z kuchidan oshib ketdi. Biroq, birinchi jahon urushidan oldin Shvetsiya
Konstitutsiyasi zamonaviy Konstitutsiyadan farq qilar edi. 1914 yilda
Konstitutsiyaning "qirol davlatni yakka o’zi boshqaradi" degan qoidasi bo’sh ibora
emas edi.Gustaf V o’z saroyi balkonidan dehqonlarga murojaat qilib, shohning
shaxsiy hokimiyatini himoya qilishda ishonchli va mahorat bilan harakat qildi,
ammo shoh hokimiyati uchun kurash mag’lubiyatga uchradi.

15

II BOB. SHVETSIYANING IQTISODIY TARAQQIYOTI
Shvetsiya iqtisodiyoti so’nggi bir necha o’n yilliklar davomida ancha
barqaror bo’lib, 1970 yildan beri o’sishda davom etmoqda. Bugungi kunda bu erda
juda mustahkam bank tizimi mavjud. Ammo bu har doim ham shunday emas edi.
1980-yillarning oxiri va 1990 - yillarning boshlarida Shvetsiya iqtisodiyoti past
o’sish sur’atlari va yuqori inflyatsiyadan aziyat chekdi va milliy valyuta Shvetsiya
kronasi bir necha bor qadrsizlandi. 1990-yillarning boshlarida jiddiy moliyaviy
inqiroz paytida Shvetsiya banklarining barqarorligi pasayib ketdi, ikkitasi
milliylashtirildi, ishsizlik keskin oshdi va davlat xarajatlari va davlat qarzlari oshdi.
Barqarorlikka qaytish oson emas edi. Ammo islohotlarni amalga oshirish va ularga
sodiq qolish orqali Shvetsiya global iqtisodiy noaniqlik sharoitida barqaror
o’sishga yo’l ochib, o’z iqtisodiyotini o’zgartirdi. Xalqaro valyuta jamg’armasi
ma’lumotlariga ko’ra, Shvetsiyaning davlat qarzining YaIMga nisbati 1995 yildan
beri asosan kamayib bormoqda. Ushbu davr mobaynida Shvetsiya evro hududidagi
o’rtacha ko’rsatkichdan past bo’lib qoldi. Uchta eng yaxshi kredit agentliklari
Shvetsiyaga eng yuqori kredit reytingini berishadi-bu hatto rivojlangan
iqtisodiyotlarda ham kam uchraydi.
1990-yillardagi inqirozdan beri Shvetsiyaning ketma – ket hukumatlari
davlat xarajatlari ustidan nazoratni saqlab qolishga muvaffaq bo’lishdi-bu hatto
2008 yilgi global moliyaviy inqirozga ham to’sqinlik qilmadi.
Bu Shvetsiya bir qator qoidalar yordamida o’z iqtisodiy boshqaruvini qayta
kashf etgani tufayli mumkin bo’ldi. Birinchidan, 1996 yilda davlat xarajatlari
chegarasi (utgiftstak) joriy etildi. Bu davlat byudjeti uchun "profitsit maqsadi"
(överskottsmålet) joriy etilishi bilan birga keldi. Ushbu choralar bugungi kungacha
umuman o’zgarishsiz qolmoqda. Ushbu islohotlar davlat qarzining to’planishining
oldini olishga va uning oldini olishga yordam berdi. 2019 yilda joriy etilgan" qarz
langari " (skuldankare) uzoq muddatli qarzni YaIMning 35% darajasida saqlashga
qaratilgan vositadir.Bundan tashqari, 2007 yilda Shvetsiya moliyaviy siyosat
kengashi (Finanspolitiska rådet) tashkil etildi.
16

Uning ekspertlari hukumatning davlat moliyasiga oid siyosiy qarorlarini –
ularning o’sish, bandlik va uzoq muddatli moliyaviy barqarorlik maqsadlariga
muvofiqligini ta’minlash uchun sinovdan o’tkazmoqda. Shvetsiya iqtisodiyoti-
diversifikatsiyalangan va yuqori raqobatbardosh. 2020 yilda Jahon iqtisodiy forumi
Shvetsiyani dunyodagi eng raqobatbardosh 10 mamlakat qatoriga kiritdi.Shvetsiya
iqtisodiyotining asosiy xususiyati uning ochiqligi va savdo va biznes yuritishga
Liberal yondashuvidir. Shvetsiya an’anaviy ravishda eksportga yo’naltirilgan
mamlakat bo’lib kelgan. U savdo profitsitini qo’llab-quvvatlaydi, ya’ni
Shvetsiyadan eksport qilinadigan tovarlar va xizmatlarning qiymati Shvetsiyaga
import qiymatidan oshadi. 1629 yilda Altmark sulxiga muvofik Shvetsiya Riga
shaxrini, Kurlyandiyani, Sharqiy Prussiya bilan Litvaning bir qismini olib,
Liflyandiyadagi yerlarini kengaytirdi. Qirol Gustav II Adolfning (1611-1632) keng
ko’lamdagi istilochilik planlari haqida yuqorida aytib o’tilgan edi, u baltika
dengizining janubiy (nemis) kirgoqlarini bosib olishni aniq niyat qilib, O’ttiz yillik
urushda katnashgan edi. Darxakikat, Baltika dengizi "shvedlar dengizi"ga
aylanganidek bo’lib ko’ringan edi. 1648 yilgi Vestfaliya sulxiga muvofik ,
Shvetsiya Germaniyaning Shimolidagi g’oyat muhim viloyatlarini, ya’ni
Germaniyaning eng katta daryolaridan uchtasi - Elba, Vezer va Oder daryolarning
dengizga qo’yadigan joylarini egallagan edi. Bundan tashqari, Shvetsiya
Daniyaning Gotland orolini (1645 yilda) bosib olgan va Zund orqali shved
kemalarining bemalol (boj to’lamay) o’tib yurish huquqiga ega bo’lgan edi. XVII
asr o’rtalarida Shvetsiya daniyaliklarni Janubiy Skandinaviyadan butunlay surib
chiqargan edi (1658 yilda Blikeng, Skoniya va Gollad viloyatlarining ko’lga
kiritilishi ko’zda to’tiladi).XVII asrning ikkinchi yarmida Shvetsiya uch million
axolisi bo’lgan mamlakatga aylandi. Ammo bunda shvedlarning o’zi etsa bir
milliondan ortik emas edi. Qolgan ikki millioni boshqa xalqlar: finlar, karellar,
ruslar, yestonlar, latishlar, polyaklar, litvaliklar, nemislar va daniyaliklar edi.
Bunday xolda Shvetsiyaning davlat tuzumi mustaxkam bo’lib kola olmas
edi.Buysundirilgan va yezilayotgan millatlar eratmi-kech Shvetsiyadan ajralib
chiqib, etnik chiqishlari jixatidan yaqin bo’lgan, tili bir xil bo’lgan, shuningdek,
17

iqtisodiy va madaniy manfaatlari yaqin bo’lgan qo’shni mamalkatlarga qo’shilib
ketishga intilmay iloji yuk edi. Bunday tashqari, Shvetsiyaning yo’z yellik yildan
ortiqroq davr mobaynida Vaza sulolasidang bo’lgan shved qirollari amalga oshirib
kelgan agressivlik, urushqoqlik va ulug’ davlatchilik siyosatiga javoban qo’shni
mamlakatlarning shvedlar agressiyaga qarshi kurashini o’zgartiradi. Shvedar
baltika dengiziga tanxo o’zlari xokim bo’lishga intilib, Rossiya, Polsha,
Germaniya, Daniyaning va Baltikaning hayotiy manfaatlariga ko’pol ravishda
putur yetkazardilar. Shvedlarning bosqinchiligiga halakit berish maqsadida harakat
boshlagan Yevropa davlatlarining ittifoqi XVII asr o’rtalaridayoq tuzilgan edi,
unda Polsha, Daniya, Avstriya, Brandenburg va Moskva davlati ayni bir vaqtda
Shved qiroli Karl X ga qarshi otlangan edilar. XVII asr oxirlarida shvedloarga
qarshi (Rossiya, Polsha va Daniyadan iborat) ittifoq kat’iy rasmiylashdi. 1700-
1721 yillarda davom etgan Shimoliy urush Shvetsiyaning tamomila maglubiyati
bilan tugadi va natijada u Yevropaning ikkinchi darajali davlatlari qatoriga tushib
qoldi. Shvetsiyaning Daniya hukmronligidan ozod bo’lishi. Shvetsiyada Kalmar
uniyasidan norozilik XVI asr boshlarida Daniya oldi. Bu hukmronligiga qarshi
keng milliy harakat tusini oldi. Bu hukmronlikka qarshi dushmanlik ruxi
Shvetsiyada tobora kuchaymoqda edi. Shimoliy va Baltika dengizlarida
daniyaliklarning savdo-sotiq ishlari kengaya borgani sari Daniya xukumati
Baltikabo’yida yanada ko’proq mustaxkamlanib olishga harakat qilar va
Shvetsiya xududini Daniyaning Shimoliy-Sharqidagi ta’sirini kuchaytirish uchun
zarur baza deb bilar edi.Daniya qiroli Kritian II (1513-1523y) bu masalada
ayniqsa katta planlar tuzdi, u zaiflashib qolgan ganzaning o’rnini Daniya bosadi va
Baltika dengizida savdo-sotiq ishlarini tamomila o’z qo’liga kiritib oladi, deb
xayol qilgan edi. Daniya kushinlari 1520 yilda Stoqgolmni bosib oldilar, Sture
xonadoni regentligi tugatildi, shved dvoryanlari, ruxaniylari va Shaharliklarining
ko’pgina nomoyandalari o’ldirildi, daniya hokimiyatiga oppozision kayfiyatda
bo’lganlardan jami 100 dan ko’proq kishi kirib tashlandi. Daniya feodallarining
shved milliy oppozisiyasiga nisbatan qilgan bu kirgini Shvetsiya tarixida
"Stoqgolm fojiasi" (1520 yil noyabr) deb ataladi.
18

Ammo daniyaliklarning bu terrori milliy harakatning yanada kuchayishiga
sabab bo’ldi, xolos. Mamlakatning turli joylarda dexqonlar, shaharliklar, o’rta va
mayda dvoryanlar Daniya xukmdorlariga qarshi bosh ko’tardilar. Shvetsiyaning
tog’li rayoni bo’lgan Delekarliyada milliy harakat ayniqsa keng va qat’iy tus oldi,
bu yerda dexqonlar otryadlar tuzdilar va bu otryadlar daniyaliklarning qo’shinlarini
muvaffaqiyatli ravishda surib chiqardilar.O’rta dvoryanlardan chiqkan Gustav
Vaza butun milliy harakatga boshchilik qilib, mamlakatdagi barcha kuchlarni:
dvoryanlar, shaharliklar va dexqonlarni bir qancha vaqtgacha umumiy bir milliy
front qilib birlashtirib turishga muvaffaq bo’ldi. Milliy harakat g’alaba bilan
tugadi. Shvedlar Skandinaviyasining eng janubiy qismidagina daniyaliklar bir
necha viloyatni o’z qo’llarida saqlab qoldilar. 1523 yilda Gustav Vaza Stokgolm
shaxriga tantanali suratda kirib borib, Kalmar uniyasini bekor qildi va Shvetsiyani
mustaqil deb e’lon qildi. Uning o’zi Shvetsiyaning qiroli qilib saylandi (u 1523-
1560 yillarda hukmronlik qildi); Gustav Vaza asos solgan "milliy" shved sulolasi
bundan keyingi asrlarda Shvetsiyanigina emas, balki XVI asrning ikkinchi yarmi
va XVII asrda kuщni Polshani ham idora qildi. Avvalboshda Yangi shved
xukumatining ahvoli juda og’ir edi. Mamlakat daniyalik zulmi va uzoqka
cho’zilgan ozodlik urushi tufayli xonavayron bo’ldi. Sanoat va savdo-sotiq ishlari
kasod bo’ldi. Xazinada pul qolmadi. Maxkamaning 1527 yilda qirolga yozgan
doqladida bunday deyilgan edi; "Sizning kasr va kal’alaringiz vayron bo’lib
yotibdi. Qirolning daromadlari tamoman sarf bo’lib ketgan.Reformasiya va
sekulyarizasiya qilish yo’li bilan bu mushkul ahvoldan qutilish chorasi topildi.
Shvetsiyadagi katolik cherkovi boyliklarning xatto dvoryanlar orasida ham
allaqachon burdi ketgan edi, chunki eng ko’zga ko’ringan yepiskoplar shved milliy
doiralari bilan emas, ko’proq Daniya qiroli bilan aloqada edilar. Germaniyada
o’tkazilgan reformasiya bu yerda ham alaqachonlar xavas ko’zgatib kuygan edilar.
Shuning uchun 1527 yildayoq Shvetsiyaning Vestorosdagi seymida Shvetsiyada
ham reformasiya qilingan injilchilar cherkovi o’rnatish, Cherkov yerlari
sekulyarizasiya qilish masalasi asosan hal qilingan edi. Shvetsiyada uzul-kesil
islox 1536-1539 yillarda utkazildi.
19

Daniya hukmronligidan qutilib olganidan keyin Shvetsiyaning o’zi
qo’shnilariga nisbatan keng miqyosda agressiv siyosat yurgiza boshladi. Baltika
masalasi Shvetsiyaning tashqi siyosatida asosiy o’rin tutadi. XVI asrda ham, XVII
asrda ham qirollik qilgan shved qirollarining tashqi siyosati Baltika dengizi orqali
butunlay o’z qo’llariga kiritishga intilishdan iborat edi. Shu maqsadga yerishish
uchun Shvetsiya bu davr ichida o’z qo’shnilari bilan juda ko’p urushlar qildi.
Shvetsiya Livoniya urushida ishtroq yetib, natijada Estoniyani va Liflyandiyaning
bir qismini bosib oldi. XVII asrda Rossiyaning zaiflashib qolganidan foydalanib,
Shvetsiya 1617 yilgi Stolbovo sulxiga muvofik Ingermanlandiya va Kareliyani
bosib oldi, shunday qilib, Moskva davlatini Baltika dengizi kirgoqlaridan tamomila
ajratib kuydi.Angliyadagi kabi Shvetsiyada ham sekulyarizasiya qilish natijasida
qirol va ayniqsa dvoryanlar boyib ketishdi, chunki sekulyarizasiya qilingan
mulklarning ko’p qismi dvoryanlar qo’liga utdi. O’zining moliyaviy ahvolini
mustaxkamlash uchun Gustav Vaza yana bir qancha boshqa tadbirlarni ham kurdi.
U 1542 yilda maxsus farmon chiqarib, qirollikdagi ishlanmay bush yotgan barcha
jamoa yerlarini o’z mulki deb e’lon qildi. 1551 yilda chiqarilgan farmonda barcha
yer osti boyliklari, ya’ni Shvetsiyada juda ko’p bo’lgan har xil konlar qirol mulki
deb ye’lon qilingan edi. Dvoryanlar xukumatining yer masalasidagi siyosati
dexqonlarning ahvolini yomonlashtirib kuydi. Ilgari cherkovga qarashli bo’lgan
yerlarni o’z qo’llariga kiritib olgan Yangi yer yeralari barshchina va obrokni
ko’paytirdilar, hamda erkin va yarim qaram bo’lgan dexqonlarni mumkin qadar
krepostnoy qilishga harakat qildilar. Bu xol, shuningdek dexqonlar ixtiyoridagi
yerlarning tortib olinishi ham dexqonlarda qattiq norozilik tugilishiga sabab bo’ldi.
Bir vaqtlar daniyaliklarga qarshi kurashda qaror topgan milliy fronti tarqalib
ketib, uning o’rniga mahalliy (shved) feodallariga qarshi va qirol xukumatiga
qarshi dexqonlar kurashi boshlanib ketdi.
30 va 40-yillarda Shvetsiyada dexqonlarning bir necha marta katta
qo’zgolonlari bo’ldi. Bu qo’zgolonlardan eng mashxurlari: Dalekarliyada
bo’lgan 1526-1533 yillardagi qo’zgolon: Ost-Gollanddagi 1538 yilgi qo’zgolon
20

va dexqonlarning 1536-1543 yillarda bo’lib o’tgan janubiy shved harakatidir.
Janubiy, shved harakati vaqtida o’rmonlarda juda ko’p "o’rmon axli" dan
otryadlar uyushtirilib, bu otryadlarga kushilgan kishilarning soni mingga etgan
edi. Pirovard natijada bu qo’zgolonlarning hamasi bostirildi. Qirolning moliyaviy
ishlari yaxshilangandan keyin xukumat katta yollanma armiya saqlash
imkoniyatiga ega bo’ldi va bu armiyadan dexqonlar harakatini bostirish uchun
foydalandi. Asosan dexqonlardan tashkil topgan qirol armiyasiga sekin-asta
dexqonlarning eng aktiv elementlari qo’shila bordi va shunday qilib,
dexqonlardan oppozisiyasiga raxna solingan edi.XVI-XVII asrlarda
Shvetsiyaning iqtisodiy taraqqiyoti. XVI asrda Shvetsiya yekanomiqasibir qancha
muvaffaqiyatlarga erishdi. Qishloq xo’jalikining (asosan janubiy va janubi-
Sharqiy tumanlarida) tovar maxsuldorligi ortishi bilan birga, mamlakat sanoati -
temir, mis, kumush, kalayi kazib chiqarish, qurolsozlik, yogoch tilish va qog’oz
sanoati, muyna ishlash, kemasozlik ham tarakqiy kilmoqda edi. Gustav Vaza
Germaniyadan juda ko’p konchilar va metalsozlar chaqirib keltirib. Yogoch tilish
korxonalari va shaxtalarda XVI asrning ikkinchi yarmidayoq tog’dagi daryolar,
soylar va shalolalarning quvvatidan keng foydalanardilar. XVII asrda Shvetsiyad
har xil qurol-yaroglar ishlab chiqarilardi. Ishlanmagan temir va undan
tayyorlangan har-xil buyumlar shvedlarning chetga chiqaradigan mollari ichida
asosiy o’rin tutardi. Shunisi harakterliki, XVI-XVII asrlarda Shvetsiyada
manufaktura tipidagi sanoat korxonalarining ko’pincha dvoryanlarning o’zlari
tashkil qilar edilar. Bu etsa qisman o’sha davrda Angliyadagi mayda
dvoryanlarning korxona egalari bo’lishini eslatardi. Shvetsiya, Angliya, Fransiya,
Niderlandiya, Germaniya, Daniya, Polsha va Rossiya bilan qizg’in savdo-sotiq
ishlari olib borardi. Ko’pgina Shaharlar - Stokgolm, Kalmar, Upsala, Abo,
Xelsinki va boshqalar muhim savdo markazlari bo’lib qolgan edi. Okean
naryog’idagi mamlakatlar bilan savdo-sotiq ishlarini olib borish uchun
Shvetsiyada 1627 yilda "Janubiy kompaniya" tashkil qilingan edi. 1668 yilda
Shvetsiyada davlat banki tashkil qilindi, bu Yevropada eng ilk ochilgan
banklardan biri edi. Lekin Shvetsiya sanoati juda ham bir yoqlama taraqqiy etgan
21

edi. Asosan qazib chiqaruvchi sanoat tarqqiy topgan bo’lib, metallsozlik sanoati
qisman rivojlangan edi.Shvetsiyaning XVII asrdagi eksporti asosan xom
ashyodan va yarim xom ashyodan iborat edi, ya’ni chet ellarga temir, mis, har xil
turdagi yogoch, yog, balik, muyna va shu kabi narsalar chiqarilar edi. Gazmol
(movut, polotno va x.k.), yukori nav metall buyumlar va shu qabilarni
Shvetsiyaning o’zi chet yellardan sotib olar edi. Shvetsiya XVI asrda juda ko’p
gallani, XVII asrda undan ham ko’progi chet llardan - Rossiyadan va Baltika
bo’yi mamlakatlaridan sotib olardi. Mahalliy sanoat xom ashyo (jun, kanop va
shu qabilar)ning yetishmaganligi Shvetsiya sanoatining rivojlanishiga halakit
berardi. Shvetsiyaning tukimachilik sanoati XVII asrda ham endi vujudga
kelayotgan xolatda edi.
XVI-XVII asrlarda Shvetsiyaning tashqi siyosati. Daniya hukmronligidan
qutilib olganidan keyin Shvetsiyaning o’zi qo’shnilariga nisbatan keng miqyosda
agressiv siyosat yurgiza boshladi. Baltika masalasi Shvetsiyaning tashqi
siyosatida asosiy o’rin tutadi. XVI asrda ham, XVII asrda ham qirollik qilgan
shved qirollarining tashqi siyosati Baltika dengizi orqali butunlay o’z qo’llariga
kiritishga intilishdan iborat edi. Shu maqsadga yerishish uchun Shvetsiya bu davr
ichida o’z qo’shnilari bilan juda ko’p urushlar qildi. Shvetsiya Livoniya urushida
ishtroq yetib, natijada Estoniyani va Liflyandiyaning bir qismini bosib oldi. XVII
asrda Rossiyaning zaiflashib qolganidan foydalanib, Shvetsiya 1617 yilgi
Stolbovo sulxiga muvofik Ingermanlandiya va Kareliyani bosib oldi, shunday
qilib, Moskva davlatini Baltika dengizi kirgoqlaridan tamomila ajratib
kuydi.G’arbiy Yevropa bozorlariga yuboriladigan rus mollarini Narvaga, Abo,
Viborg va Revelga olib borish lozim bo’lib qoldi. Chet el savdogarlari rus
savdogarlari bilan bevosita savdo-sotiq qila olmay qoldilar. Rus savdogarlari
o’zlarining tashqi savdo ishlarini Arxangelskka ko’chirishga majbur bo’ldilar,
chunki bu yerga shvedlar kirib bora olmas edilar.1629 yilda Altmark sulxiga
muvofik Shvetsiya Riga shaxrini, Kurlyandiyani, Sharqiy Prussiya bilan
Litvaning bir qismini olib, Liflyandiyadagi yerlarini kengaytirdi. Qirol Gustav II
22

Adolfning (1611-1632) keng ko’lamdagi istilochilik planlari haqida yuqorida
aytib o’tilgan edi, u baltika dengizining janubiy (nemis) kirgoqlarini bosib olishni
aniq niyat qilib, O’ttiz yillik urushda katnashgan edi. Darxakikat, Baltika dengizi
"shvedlar dengizi"ga aylanganidek bo’lib ko’ringan edi. 1648 yilgi Vestfaliya
sulxiga muvofik , Shvetsiya Germaniyaning Shimolidagi g’oyat muhim
viloyatlarini, ya’ni Germaniyaning eng katta daryolaridan uchtasi - Elba, Vezer
va Oder daryolarning dengizga qo’yadigan joylarini egallagan edi. Bundan
tashqari, Shvetsiya Daniyaning Gotland orolini (1645 yilda) bosib olgan va Zund
orqali shved kemalarining bemalol (boj to’lamay) o’tib yurish huquqiga ega
bo’lgan edi. XVII asr o’rtalarida Shvetsiya daniyaliklarni Janubiy
Skandinaviyadan butunlay surib chiqargan edi (1658 yilda Blikeng, Skoniya va
Gollad viloyatlarining ko’lga kiritilishi ko’zda to’tiladi).XVII asrning ikkinchi
yarmida Shvetsiya uch million axolisi bo’lgan mamlakatga aylandi. Ammo bunda
shvedlarning o’zi etsa bir milliondan ortik emas edi. Qolgan ikki millioni boshqa
xalqlar: finlar, karellar, ruslar, yestonlar, latishlar, polyaklar, litvaliklar, nemislar
va daniyaliklar edi. Bunday xolda Shvetsiyaning davlat tuzumi mustaxkam bo’lib
kola olmas edi.Buysundirilgan va yezilayotgan millatlar eratmi-kech
Shvetsiyadan ajralib chiqib, etnik chiqishlari jixatidan yaqin bo’lgan, tili bir xil
bo’lgan, shuningdek, iqtisodiy va madaniy manfaatlari yaqin bo’lgan qo’shni
mamalkatlarga qo’shilib ketishga intilmay iloji yuk edi. Bunday tashqari,
Shvetsiyaning yo’z yellik yildan ortiqroq davr mobaynida Vaza sulolasidang
bo’lgan shved qirollari amalga oshirib kelgan agressivlik, urushqoqlik va ulug’
davlatchilik siyosatiga javoban qo’shni mamlakatlarning shvedlar agressiyaga
qarshi kurashini o’zgartiradi. Shvedar baltika dengiziga tanxo o’zlari xokim
bo’lishga intilib, Rossiya, Polsha, Germaniya, Daniyaning va Baltikaning hayotiy
manfaatlariga ko’pol ravishda putur yetkazardilar. Shvedlarning bosqinchiligiga
halakit berish maqsadida harakat boshlagan Yevropa davlatlarining ittifoqi XVII
asr o’rtalaridayoq tuzilgan edi, unda Polsha, Daniya, Avstriya, Brandenburg va
Moskva davlati ayni bir vaqtda Shved qiroli Karl X ga qarshi otlangan edilar.
XVII asr oxirlarida shvedloarga qarshi (Rossiya, Polsha va Daniyadan iborat)
23

ittifoq kat’iy rasmiylashdi. 1700-1721 yillarda davom etgan Shimoliy urush
Shvetsiyaning tamomila maglubiyati bilan tugadi va natijada u Yevropaning
ikkinchi darajali davlatlari qatoriga tushib qoldi.Shvetsiyada sosial
ziddiyatlarning keskinlashuvi. Shvetsiyaning XVI-XVII asrlardagi taraqqiyotida
yo’z bergan ziddiyatlar yolgiz tashqi ziddiyatlardangina iborat bo’lib qolmadi.
Mamlakat ichida sosial va siyosiy ziddiyatlar yetilib qolmoqda va tobora
keskinlashmoqda edi. Shvetsiya sanoat va savdoni rivojlantirish soxasida bir
qancha muvaffaqiyatlarga erishgan bo’lsa-da, ammo shunga qaramay, bu davrda
u sanoat mamlakatiga aylana olmadi. Shved shaharlari taraqqiy etgan bo’lishiga
qaramay, G’arbiy Yevropaning eng tarakqiy etgan boshqa mamlakatlarining
Shaharlari kabi mamlakatda katta ta’sirga ega bula olmadilar. Shvetsiyaning
sosial tuzumi uchun oqsuyak dvoryanlarning g’oyat katta e’tiborga ega
bo’lganliklari harakterlidir.Ular ishlanadigan yerlarning ko’p qismini, ko’pgina
o’rmonlar, konlar, qo’llar va boshqa xududlarni egallab olgan edilar. Harbiy,
ma’muriy va diplomatiya soxasidagi raxbarlik o’rinlarda ham oqsuyaklar turardi.
Senat, XVII asrda Shvesariyaning muntazam ishlab turadigan oliy xukumat
organiga aylantirilgan ilgarigi davlat kengashi - riksrad ham o’sha aristokratlar
qo’lida edi. Aristoqratlarning ta’siri Gustav Adolf davaridayoq o’sgan va uning
qizi (avval yosh bo’lib, so’ngra ulg’aygandan keyin ham xech qanday mustaqillik
ko’rsatmagan) qirolicha Kristiana vaqtida unvonli dvoryanlar juda ham ko’payib
ketgan edi. Quyida keltirilgan rakamlar buni yaqqol ko’rsatadi: 1654 yilda esa
graflar 22 taga, 1632 yilda Shvetsiyada 4 ta graf, ( ta baron, 321 dvoryan bo’lgan.
XVII asr o’rtalarida dvoryanlar qirollikka qarashli yerlarning hammasini deyarli
talon-taroj qilishgan va o’zaro bo’lishib olishgan edilar. XVII asrning o’rtalariga
kelib, Shvetsiyada qirolikka qarashli hamma qulay xaydalgan o’tloq yerlarning
kamida 70 foizi dvoryanlar qo’lida edi. Dvoryanlar o’z yerlarida yashayotgan
dexqonlardan davlat soliqlarini o’z foydalriga to’plash, mahalliy qishloq
cherkovlariga pasportlar tayinlash, bir necha nojuya ishlar uchun dexqonlarni
o’zlari sud qilish huquqini oldilar. Pomeshchiqlar XVI vaXVII asrlarda ham
iqtisodiy va yuridik jixatdan o’zlariga qaram bo’lib qolgan dexqonlarni har
24

qanday yo’llar bilan krepostnoylarga aylantirishga harakat qilar edilar.Shu tarzda
Shvetsiyada XVI-XVII asrlarda ruy bergan feodal jarayonlar o’z harakteri
jixatidan "ikkinchi marta asoratga solish" deb ataladigan hamda Elbaning
sharqidagi mamlakatlarda ro’y bergan jarayonlarga yaqinlashib qolgan edi.
Oqibat natijada mahalliy sharoitlar tufayli, avvalo mamlakatda yetarli darajada
qulay va keng xaydaladigan yerlar yo’qligi tufayli, shuningdek, tarixiy iqtisodiy
va siyosiy harakterdagi boshqa sabablar tufayli Shvetsiyada XVI asrda ham
krepostnoylik sistemasi qaror topmadi. Shunga qaramay asoratga solish
soxasidagi tendensiyalar ancha real bo’lib, buning natijasida Shvetsiya
dexqonlarining ahvoli ancha yomonlashgan edi.Bularning hammasi utkir sosial
ziddiyatlarni keltirib chiqardi. XVII asrning o’rtalrida Shvetsiyaning turli
rayonlarida dexqonlarning jiddiy harakatlari ruy berdi. 1653 yilda o’rta
Shvetsiyadagi (Nerke viloyati) qo’zgolon ayniqsa kuchli bo’ldi. Bu qo’zgolonda
dexqonlar mamlakatdagi barcha dvoryanlarni yakson qilish shiorini tashladilar.
Taxminan shu paytlarda qaram viloyatlarda - Finlandiya, kareliyada, Baltika
bo’yi viloyatlarida, shuningdek ilgari Daniyaga tegishli bo’lgan va yaqinda kayta
kushib olingan janubiy Shvetsiya viloyatlarida dexqonlarning galyonlari bo’lib
utdi. Daniya hukmronligidan qutilib olganidan keyin Shvetsiyaning o’zi
qo’shnilariga nisbatan keng miqyosda agressiv siyosat yurgiza boshladi. Baltika
masalasi Shvetsiyaning tashqi siyosatida asosiy o’rin tutadi. XVI asrda ham,
XVII asrda ham qirollik qilgan shved qirollarining tashqi siyosati Baltika dengizi
orqali butunlay o’z qo’llariga kiritishga intilishdan iborat edi. Shu maqsadga
yerishish uchun Shvetsiya bu davr ichida o’z qo’shnilari bilan juda ko’p urushlar
qildi. Shvetsiya Livoniya urushida ishtroq yetib, natijada Estoniyani va
Liflyandiyaning bir qismini bosib oldi. XVII asrda Rossiyaning zaiflashib
qolganidan foydalanib, Shvetsiya 1617 yilgi Stolbovo sulxiga muvofik
Ingermanlandiya va Kareliyani bosib oldi, shunday qilib, Moskva davlatini
Baltika dengizi kirgoqlaridan tamomila ajratib kuydi.
25

III BOB. XVI-XVII asrlarda Shvetsiyaning tashqi siyosati
XVI-XVII asrlarda Shvetsiyaning tashqi siyosati. Daniya hukmronligidan
qutilib olganidan keyin Shvetsiyaning o’zi qo’shnilariga nisbatan keng miqyosda
agressiv siyosat yurgiza boshladi. Baltika masalasi Shvetsiyaning tashqi
siyosatida asosiy o’rin tutadi. XVI asrda ham, XVII asrda ham qirollik qilgan
shved qirollarining tashqi siyosati Baltika dengizi orqali butunlay o’z qo’llariga
kiritishga intilishdan iborat edi. Shu maqsadga yerishish uchun Shvetsiya bu davr
ichida o’z qo’shnilari bilan juda ko’p urushlar qildi. Shvetsiya Livoniya urushida
ishtroq yetib, natijada Estoniyani va Liflyandiyaning bir qismini bosib oldi. XVII
asrda Rossiyaning zaiflashib qolganidan foydalanib, Shvetsiya 1617 yilgi
Stolbovo sulxiga muvofik Ingermanlandiya va Kareliyani bosib oldi, shunday
qilib, Moskva davlatini Baltika dengizi kirgoqlaridan tamomila ajratib
kuydi.G’arbiy Yevropa bozorlariga yuboriladigan rus mollarini Narvaga, Abo,
Viborg va Revelga olib borish lozim bo’lib qoldi. Chet el savdogarlari rus
savdogarlari bilan bevosita savdo-sotiq qila olmay qoldilar. Rus savdogarlari
o’zlarining tashqi savdo ishlarini Arxangelskka ko’chirishga majbur bo’ldilar,
chunki bu yerga shvedlar kirib bora olmas edilar.
1629 yilda Altmark sulxiga muvofik Shvetsiya Riga shaxrini,
Kurlyandiyani, Sharqiy Prussiya bilan Litvaning bir qismini olib, Liflyandiyadagi
yerlarini kengaytirdi. Qirol Gustav II Adolfning (1611-1632) keng ko’lamdagi
istilochilik planlari haqida yuqorida aytib o’tilgan edi, u baltika dengizining
janubiy (nemis) kirgoqlarini bosib olishni aniq niyat qilib, O’ttiz yillik urushda
katnashgan edi. Darxakikat, Baltika dengizi "shvedlar dengizi"ga aylanganidek
bo’lib ko’ringan edi. 1648 yilgi Vestfaliya sulxiga muvofik , Shvetsiya
Germaniyaning Shimolidagi g’oyat muhim viloyatlarini, ya’ni Germaniyaning
eng katta daryolaridan uchtasi - Elba, Vezer va Oder daryolarning dengizga
qo’yadigan joylarini egallagan edi. Bundan tashqari, Shvetsiya Daniyaning
Gotland orolini (1645 yilda) bosib olgan va Zund orqali shved kemalarining
bemalol (boj to’lamay) o’tib yurish huquqiga ega bo’lgan edi.
26

XVII asr o’rtalarida Shvetsiya daniyaliklarni Janubiy Skandinaviyadan
butunlay surib chiqargan edi (1658 yilda Blikeng, Skoniya va Gollad
viloyatlarining ko’lga kiritilishi ko’zda to’tiladi).XVII asrning ikkinchi yarmida
Shvetsiya uch million axolisi bo’lgan mamlakatga aylandi. Ammo bunda
shvedlarning o’zi etsa bir milliondan ortik emas edi. Qolgan ikki millioni boshqa
xalqlar: finlar, karellar, ruslar, yestonlar, latishlar, polyaklar, litvaliklar, nemislar
va daniyaliklar edi. Bunday xolda Shvetsiyaning davlat tuzumi mustaxkam bo’lib
kola olmas edi.Buysundirilgan va yezilayotgan millatlar eratmi-kech
Shvetsiyadan ajralib chiqib, etnik chiqishlari jixatidan yaqin bo’lgan, tili bir xil
bo’lgan, shuningdek, iqtisodiy va madaniy manfaatlari yaqin bo’lgan qo’shni
mamalkatlarga qo’shilib ketishga intilmay iloji yuk edi. Bunday tashqari,
Shvetsiyaning yo’z yellik yildan ortiqroq davr mobaynida Vaza sulolasidang
bo’lgan shved qirollari amalga oshirib kelgan agressivlik, urushqoqlik va ulug’
davlatchilik siyosatiga javoban qo’shni mamlakatlarning shvedlar agressiyaga
qarshi kurashini o’zgartiradi. Shvedar baltika dengiziga tanxo o’zlari xokim
bo’lishga intilib, Rossiya, Polsha, Germaniya, Daniyaning va Baltikaning hayotiy
manfaatlariga ko’pol ravishda putur yetkazardilar. Shvedlarning bosqinchiligiga
halakit berish maqsadida harakat boshlagan Yevropa davlatlarining ittifoqi XVII
asr o’rtalaridayoq tuzilgan edi, unda Polsha, Daniya, Avstriya, Brandenburg va
Moskva davlati ayni bir vaqtda Shved qiroli Karl X ga qarshi otlangan edilar.
XVII asr oxirlarida shvedloarga qarshi (Rossiya, Polsha va Daniyadan iborat)
ittifoq kat’iy rasmiylashdi. 1700-1721 yillarda davom etgan Shimoliy urush
Shvetsiyaning tamomila maglubiyati bilan tugadi va natijada u Yevropaning
ikkinchi darajali davlatlari qatoriga tushib qoldi.Shvetsiyada sosial
ziddiyatlarning keskinlashuvi. Shvetsiyaning XVI-XVII asrlardagi taraqqiyotida
yo’z bergan ziddiyatlar yolgiz tashqi ziddiyatlardangina iborat bo’lib qolmadi.
Mamlakat ichida sosial va siyosiy ziddiyatlar yetilib qolmoqda va tobora
keskinlashmoqda edi. Shvetsiya sanoat va savdoni rivojlantirish soxasida bir
qancha muvaffaqiyatlarga erishgan bo’lsa-da, ammo shunga qaramay, bu davrda
u sanoat mamlakatiga aylana olmadi.
27

Shved shaharlari taraqqiy etgan bo’lishiga qaramay, G’arbiy Yevropaning
eng tarakqiy etgan boshqa mamlakatlarining Shaharlari kabi mamlakatda katta
ta’sirga ega bula olmadilar. Shvetsiyaning sosial tuzumi uchun oqsuyak
dvoryanlarning g’oyat katta e’tiborga ega bo’lganliklari harakterlidir.
Ular ishlanadigan yerlarning ko’p qismini, ko’pgina o’rmonlar, konlar,
qo’llar va boshqa xududlarni egallab olgan edilar. Harbiy, ma’muriy va
diplomatiya soxasidagi raxbarlik o’rinlarda ham oqsuyaklar turardi. Senat, XVII
asrda Shvesariyaning muntazam ishlab turadigan oliy xukumat organiga
aylantirilgan ilgarigi davlat kengashi - riksrad ham o’sha aristokratlar qo’lida
edi.Aristoqratlarning ta’siri Gustav Adolf davaridayoq o’sgan va uning qizi
(avval yosh bo’lib, so’ngra ulg’aygandan keyin ham xech qanday mustaqillik
ko’rsatmagan) qirolicha Kristiana vaqtida unvonli dvoryanlar juda ham ko’payib
ketgan edi. Quyida keltirilgan rakamlar buni yaqqol ko’rsatadi: 1654 yilda esa
graflar 22 taga, 1632 yilda Shvetsiyada 4 ta graf, ( ta baron, 321 dvoryan bo’lgan.
XVII asr o’rtalarida dvoryanlar qirollikka qarashli yerlarning hammasini deyarli
talon-taroj qilishgan va o’zaro bo’lishib olishgan edilar. XVII asrning o’rtalariga
kelib, Shvetsiyada qirolikka qarashli hamma qulay xaydalgan o’tloq yerlarning
kamida 70 foizi dvoryanlar qo’lida edi. Dvoryanlar o’z yerlarida yashayotgan
dexqonlardan davlat soliqlarini o’z foydalriga to’plash, mahalliy qishloq
cherkovlariga pasportlar tayinlash, bir necha nojuya ishlar uchun dexqonlarni
o’zlari sud qilish huquqini oldilar. Pomeshchiqlar XVI vaXVII asrlarda ham
iqtisodiy va yuridik jixatdan o’zlariga qaram bo’lib qolgan dexqonlarni har
qanday yo’llar bilan krepostnoylarga aylantirishga harakat qilar edilar.Shu tarzda
Shvetsiyada XVI-XVII asrlarda ruy bergan feodal jarayonlar o’z harakteri
jixatidan "ikkinchi marta asoratga solish" deb ataladigan hamda Elbaning
sharqidagi mamlakatlarda ro’y bergan jarayonlarga yaqinlashib qolgan edi.
Oqibat natijada mahalliy sharoitlar tufayli, avvalo mamlakatda yetarli darajada
qulay va keng xaydaladigan yerlar yo’qligi tufayli, shuningdek, tarixiy iqtisodiy
va siyosiy harakterdagi boshqa sabablar tufayli Shvetsiyada XVI asrda ham
28

krepostnoylik sistemasi qaror topmadi. Shunga qaramay asoratga solish
soxasidagi tendensiyalar ancha real bo’lib, buning natijasida Shvetsiya
dexqonlarining ahvoli ancha yomonlashgan edi.Bularning hammasi utkir sosial
ziddiyatlarni keltirib chiqardi. XVII asrning o’rtalrida Shvetsiyaning turli
rayonlarida dexqonlarning jiddiy harakatlari ruy berdi. 1653 yilda o’rta
Shvetsiyadagi (Nerke viloyati) qo’zgolon ayniqsa kuchli bo’ldi. Bu qo’zgolonda
dexqonlar mamlakatdagi barcha dvoryanlarni yakson qilish shiorini tashladilar.
Taxminan shu paytlarda qaram viloyatlarda - Finlandiya, kareliyada, Baltika
bo’yi viloyatlarida, shuningdek ilgari Daniyaga tegishli bo’lgan va yaqinda kayta
kushib olingan janubiy Shvetsiya viloyatlarida dexqonlarning galyonlari bo’lib
utdi. Mayda dvoryanlar va burjuaziya o’z navbatida arstoqratiyaning
zuravonligidan gazablanar, hamda riksdagi (Shvetsiya seymining quyi palatasi)
aristoqratiya tomonidan talon-taroj qilingan qirollik yerlarining xazinaga
kaytarilishini talab qilardilar.Shvetsiyada XVII asrning ikkinchi yarmidagi
qirollar - Karl X va Karl X1 davrida qisman reduksiya utkazildi. Biroq
aristoqratiya doiralari shundan keyin ham o’z siyosiy ta’sirlarini yo’qotmadilar.
Shvetsiya XVIII asrning boshlarida ham umuman tipik feodal sosloviyali
aristokratik monarxiyaligicha kolaverdi. XVI asrda Shvetsiya yekanomiqasibir
qancha muvaffaqiyatlarga erishdi. Qishloq xo’jalikining (asosan janubiy va
janubi-Sharqiy tumanlarida) tovar maxsuldorligi ortishi bilan birga, mamlakat
sanoati - temir, mis, kumush, kalayi kazib chiqarish, qurolsozlik, yogoch tilish va
qog’oz sanoati, muyna ishlash, kemasozlik ham tarakqiy kilmoqda edi. Gustav
Vaza Germaniyadan juda ko’p konchilar va metalsozlar chaqirib keltirib. Yogoch
tilish korxonalari va shaxtalarda XVI asrning ikkinchi yarmidayoq tog’dagi
daryolar, soylar va shalolalarning quvvatidan keng foydalanardilar.XVII asrda
Shvetsiyad har xil qurol-yaroglar ishlab chiqarilardi. Ishlanmagan temir va undan
tayyorlangan har-xil buyumlar shvedlarning chetga chiqaradigan mollari ichida
asosiy o’rin tutardi. Shunisi harakterliki, XVI-XVII asrlarda Shvetsiyada
manufaktura tipidagi sanoat korxonalarining ko’pincha dvoryanlarning o’zlari
tashkil qilar edilar.
29

Bu etsa qisman o’sha davrda Angliyadagi mayda dvoryanlarning korxona
egalari bo’lishini eslatardi. Shvetsiya, Angliya, Fransiya, Niderlandiya,
Germaniya, Daniya, Polsha va Rossiya bilan qizg’in savdo-sotiq ishlari olib
borardi. Ko’pgina Shaharlar - Stokgolm, Kalmar, Upsala, Abo, Xelsinki va
boshqalar muhim savdo markazlari bo’lib qolgan edi. Okean naryog’idagi
mamlakatlar bilan savdo-sotiq ishlarini olib borish uchun Shvetsiyada 1627 yilda
"Janubiy kompaniya" tashkil qilingan edi. 1668 yilda Shvetsiyada davlat banki
tashkil qilindi, bu Yevropada eng ilk ochilgan banklardan biri edi. Lekin
Shvetsiya sanoati juda ham bir yoqlama taraqqiy etgan edi. Asosan qazib
chiqaruvchi sanoat tarqqiy topgan bo’lib, metallsozlik sanoati qisman rivojlangan
edi.
Shvetsiyaning XVII asrdagi eksporti asosan xom ashyodan va yarim xom
ashyodan iborat edi, ya’ni chet ellarga temir, mis, har xil turdagi yogoch, yog,
balik, muyna va shu kabi narsalar chiqarilar edi. Gazmol (movut, polotno va
x.k.), yukori nav metall buyumlar va shu qabilarni Shvetsiyaning o’zi chet
yellardan sotib olar edi. Shvetsiya XVI asrda juda ko’p gallani, XVII asrda
undan ham ko’progi chet llardan - Rossiyadan va Baltika bo’yi mamlakatlaridan
sotib olardi. Mahalliy sanoat xom ashyo (jun, kanop va shu qabilar)ning
yetishmaganligi Shvetsiya sanoatining rivojlanishiga halakit berardi.
Shvetsiyaning tukimachilik sanoati XVII asrda ham endi vujudga kelayotgan
xolatda edi. Daniya hukmronligidan qutilib olganidan keyin Shvetsiyaning o’zi
qo’shnilariga nisbatan keng miqyosda agressiv siyosat yurgiza boshladi. Baltika
masalasi Shvetsiyaning tashqi siyosatida asosiy o’rin tutadi. XVI asrda ham,
XVII asrda ham qirollik qilgan shved qirollarining tashqi siyosati Baltika dengizi
orqali butunlay o’z qo’llariga kiritishga intilishdan iborat edi. Shu maqsadga
yerishish uchun Shvetsiya bu davr ichida o’z qo’shnilari bilan juda ko’p urushlar
qildi. Shvetsiya Livoniya urushida ishtroq yetib, natijada Estoniyani va
Liflyandiyaning bir qismini bosib oldi. XVII asrda Rossiyaning zaiflashib
qolganidan foydalanib, Shvetsiya 1617 yilgi Stolbovo sulxiga muvofik
30

Ingermanlandiya va Kareliyani bosib oldi, shunday qilib, Moskva davlatini
Baltika dengizi kirgoqlaridan tamomila ajratib kuydi.G’arbiy Yevropa
bozorlariga yuboriladigan rus mollarini Narvaga, Abo, Viborg va Revelga olib
borish lozim bo’lib qoldi. Chet el savdogarlari rus savdogarlari bilan bevosita
savdo-sotiq qila olmay qoldilar. Rus savdogarlari o’zlarining tashqi savdo
ishlarini Arxangelskka ko’chirishga majbur bo’ldilar, chunki bu yerga shvedlar
kirib bora olmas edilar.1629 yilda Altmark sulxiga muvofik Shvetsiya Riga
shaxrini, Kurlyandiyani, Sharqiy Prussiya bilan Litvaning bir qismini olib,
Liflyandiyadagi yerlarini kengaytirdi. Qirol Gustav II Adolfning (1611-1632)
keng ko’lamdagi istilochilik planlari haqida yuqorida aytib o’tilgan edi, u baltika
dengizining janubiy (nemis) kirgoqlarini bosib olishni aniq niyat qilib, O’ttiz
yillik urushda katnashgan edi. Darxakikat, Baltika dengizi "shvedlar dengizi"ga
aylanganidek bo’lib ko’ringan edi. 1648 yilgi Vestfaliya sulxiga muvofik ,
Shvetsiya Germaniyaning Shimolidagi g’oyat muhim viloyatlarini, ya’ni
Germaniyaning eng katta daryolaridan uchtasi - Elba, Vezer va Oder
daryolarning dengizga qo’yadigan joylarini egallagan edi. Bundan tashqari,
Shvetsiya Daniyaning Gotland orolini (1645 yilda) bosib olgan va Zund orqali
shved kemalarining bemalol (boj to’lamay) o’tib yurish huquqiga ega bo’lgan
edi. XVII asr o’rtalarida Shvetsiya daniyaliklarni Janubiy Skandinaviyadan
butunlay surib chiqargan edi (1658 yilda Blikeng, Skoniya va Gollad
viloyatlarining ko’lga kiritilishi ko’zda to’tiladi).XVII asrning ikkinchi yarmida
Shvetsiya uch million axolisi bo’lgan mamlakatga aylandi. Ammo bunda
shvedlarning o’zi etsa bir milliondan ortik emas edi. Qolgan ikki millioni boshqa
xalqlar: finlar, karellar, ruslar, yestonlar, latishlar, polyaklar, litvaliklar, nemislar
va daniyaliklar edi. Bunday xolda Shvetsiyaning davlat tuzumi mustaxkam bo’lib
kola olmas edi.Buysundirilgan va yezilayotgan millatlar eratmi-kech
Shvetsiyadan ajralib chiqib, etnik chiqishlari jixatidan yaqin bo’lgan, tili bir xil
bo’lgan, shuningdek, iqtisodiy va madaniy manfaatlari yaqin bo’lgan qo’shni
mamalkatlarga qo’shilib ketishga intilmay iloji yuk edi.
31

Bunday tashqari, Shvetsiyaning yo’z yellik yildan ortiqroq davr mobaynida
Vaza sulolasidang bo’lgan shved qirollari amalga oshirib kelgan agressivlik,
urushqoqlik va ulug’ davlatchilik siyosatiga javoban qo’shni mamlakatlarning
shvedlar agressiyaga qarshi kurashini o’zgartiradi. Shvedar baltika dengiziga
tanxo o’zlari xokim bo’lishga intilib, Rossiya, Polsha, Germaniya, Daniyaning va
Baltikaning hayotiy manfaatlariga ko’pol ravishda putur yetkazardilar.
Shvedlarning bosqinchiligiga halakit berish maqsadida harakat boshlagan
Yevropa davlatlarining ittifoqi XVII asr o’rtalaridayoq tuzilgan edi, unda Polsha,
Daniya, Avstriya, Brandenburg va Moskva davlati ayni bir vaqtda Shved qiroli
Karl X ga qarshi otlangan edilar. XVII asr oxirlarida shvedloarga qarshi
(Rossiya, Polsha va Daniyadan iborat) ittifoq kat’iy rasmiylashdi. 1700-1721
yillarda davom etgan Shimoliy urush Shvetsiyaning tamomila maglubiyati bilan
tugadi va natijada u Yevropaning ikkinchi darajali davlatlari qatoriga tushib
qoldi. 1629 yilda Altmark sulxiga muvofik Shvetsiya Riga shaxrini,
Kurlyandiyani, Sharqiy Prussiya bilan Litvaning bir qismini olib, Liflyandiyadagi
yerlarini kengaytirdi. Qirol Gustav II Adolfning (1611-1632) keng ko’lamdagi
istilochilik planlari haqida yuqorida aytib o’tilgan edi, u baltika dengizining
janubiy (nemis) kirgoqlarini bosib olishni aniq niyat qilib, O’ttiz yillik urushda
katnashgan edi. Darxakikat, Baltika dengizi "shvedlar dengizi"ga aylanganidek
bo`lib ko`ringan edi. 1648 yilgi Vestfaliya sulxiga muvofik , Shvetsiya
Germaniyaning Shimolidagi g`oyat muhim viloyatlarini, ya’ni Germaniyaning
eng katta daryolaridan uchtasi - Elba, Vezer va Oder daryolarning dengizga
qo`yadigan joylarini egallagan edi. Bundan tashqari, Shvetsiya Daniyaning
Gotland orolini (1645 yilda) bosib olgan va Zund orqali shved kemalarining
bemalol (boj to`lamay) o’tib yurish huquqiga ega bo`lgan edi. XVII asr
o’rtalarida Shvetsiya daniyaliklarni Janubiy Skandinaviyadan butunlay surib
chiqargan edi (1658 yilda Blikeng, Skoniya va Gollad viloyatlarining ko’lga
kiritilishi ko’zda to’tiladi).XVII asrning ikkinchi yarmida Shvetsiya uch million
axolisi bo`lgan mamlakatga aylandi. Ammo bunda shvedlarning o’zi etsa bir
milliondan ortik emas edi.
32

Qolgan ikki millioni boshqa xalqlar: finlar, karellar, ruslar, yestonlar,
latishlar, polyaklar, litvaliklar, nemislar va daniyaliklar edi. Bunday xolda
Shvetsiyaning davlat tuzumi mustaxkam bo`lib kola olmas edi.Buysundirilgan va
yezilayotgan millatlar eratmi-kech Shvetsiyadan ajralib chiqib, etnik chiqishlari
jixatidan yaqin bo`lgan, tili bir xil bo`lgan, shuningdek, iqtisodiy va madaniy
manfaatlari yaqin bo`lgan qo’shni mamalkatlarga qo`shilib ketishga intilmay
iloji yuk edi. Bunday tashqari, Shvetsiyaning yo’z yellik yildan ortiqroq davr
mobaynida Vaza sulolasidang bo`lgan shved qirollari amalga oshirib kelgan
agressivlik, urushqoqlik va ulug’ davlatchilik siyosatiga javoban qo’shni
mamlakatlarning shvedlar agressiyaga qarshi kurashini o’zgartiradi. Shvedar
baltika dengiziga tanxo o’zlari xokim bo`lishga intilib, Rossiya, Polsha,
Germaniya, Daniyaning va Baltikaning hayotiy manfaatlariga ko`pol ravishda
putur yetkazardilar. Shvedlarning bosqinchiligiga halakit berish maqsadida
harakat boshlagan Yevropa davlatlarining ittifoqi XVII asr o’rtalaridayoq
tuzilgan edi, unda Polsha, Daniya, Avstriya, Brandenburg va Moskva davlati ayni
bir vaqtda Shved qiroli Karl X ga qarshi otlangan edilar. XVII asr oxirlarida
shvedloarga qarshi (Rossiya, Polsha va Daniyadan iborat) ittifoq kat’iy
rasmiylashdi. 1700-1721 yillarda davom etgan Shimoliy urush Shvetsiyaning
tamomila maglubiyati bilan tugadi va natijada u Yevropaning ikkinchi darajali
davlatlari qatoriga tushib qoldi.Shvetsiyada sosial ziddiyatlarning keskinlashuvi.
Shvetsiyaning XVI-XVII asrlardagi taraqqiyotida yo’z bergan ziddiyatlar yolgiz
tashqi ziddiyatlardangina iborat bo`lib qolmadi. Mamlakat ichida sosial va
siyosiy ziddiyatlar yetilib qolmoqda va tobora keskinlashmoqda edi. Shvetsiya
sanoat va savdoni rivojlantirish soxasida bir qancha muvaffaqiyatlarga erishgan
bo`lsa-da, ammo shunga qaramay, bu davrda u sanoat mamlakatiga aylana
olmadi. Shved shaharlari taraqqiy etgan bo`lishiga qaramay, G’arbiy
Yevropaning eng tarakqiy etgan boshqa mamlakatlarining Shaharlari kabi
mamlakatda katta ta’sirga ega bula olmadilar. Shvetsiyaning sosial tuzumi uchun
oqsuyak dvoryanlarning g`oyat katta e`tiborga ega bo`lganliklari harakterlidir.
33

XULOSA
Shvetsiyaning XVI-XVII asrlardagi taraqqiyotida yo’z bergan ziddiyatlar
yolgiz tashqi ziddiyatlardangina iborat bo’lib qolmadi. Mamlakat ichida sosial va
siyosiy ziddiyatlar yetilib qolmoqda va tobora keskinlashmoqda edi. Shvetsiya
sanoat va savdoni rivojlantirish soxasida bir qancha muvaffaqiyatlarga erishgan
bo’lsa-da, ammo shunga qaramay, bu davrda u sanoat mamlakatiga aylana
olmadi. Shved shaharlari taraqqiy etgan bo’lishiga qaramay, G’arbiy
Yevropaning eng tarakqiy etgan boshqa mamlakatlarining Shaharlari kabi
mamlakatda katta ta’sirga ega bula olmadilar. Shvetsiyaning sosial tuzumi uchun
oqsuyak dvoryanlarning g’oyat katta e’tiborga ega bo’lganliklari harakterlidir.
Ular ishlanadigan yerlarning ko’p qismini, ko’pgina o’rmonlar, konlar,
qo’llar va boshqa xududlarni egallab olgan edilar. Harbiy, ma’muriy va
diplomatiya soxasidagi raxbarlik o’rinlarda ham oqsuyaklar turardi. Senat, XVII
asrda Shvesariyaning muntazam ishlab turadigan oliy xukumat organiga
aylantirilgan ilgarigi davlat kengashi - riksrad ham o’sha aristokratlar qo’lida edi.
Aristokratlarning ta’siri Gustav Adolf davaridayoq o’sgan va uning qizi
(avval yosh bo’lib, so’ngra ulg’aygandan keyin ham xech qanday mustaqillik
ko’rsatmagan) qirolicha Kristiana vaqtida unvonli dvoryanlar juda ham ko’payib
ketgan edi. Quyida keltirilgan rakamlar buni yaqqol ko’rsatadi: 1654 yilda esa
graflar 22 taga, 1632 yilda Shvetsiyada 4 ta graf, ( ta baron, 321 dvoryan bo’lgan.
XVII asr o’rtalarida dvoryanlar qirollikka qarashli yerlarning hammasini deyarli
talon-taroj qilishgan va o’zaro bo’lishib olishgan edilar. XVII asrning o’rtalariga
kelib, Shvetsiyada qirolikka qarashli hamma qulay xaydalgan o’tloq yerlarning
kamida 70 foizi dvoryanlar qo’lida edi. Dvoryanlar o’z yerlarida yashayotgan
dexqonlardan davlat soliqlarini o’z foydalriga to’plash, mahalliy qishloq
cherkovlariga pasportlar tayinlash, bir necha nojuya ishlar uchun dexqonlarni
o’zlari sud qilish huquqini oldilar. Pomeshchiqlar XVI vaXVII asrlarda ham
iqtisodiy va yuridik jixatdan o’zlariga qaram bo’lib qolgan dexqonlarni har
qanday yo’llar bilan krepostnoylarga aylantirishga harakat qilar edilar.
34

Foydalanilgan adabiy o tlar ro’yxati
1. B.Mirkomilov, F.Aqchayev, O.Mamirov. O’rta asrlar tarixi. O’quv qo’llanma. –
T.: ‘‘Mashhur-Press’’, 2016.
2. Brayn M.L. Istoriya srednix vekov. 1- tom . M . : 1991.
3. Drevniye germansii. Sbornik dokumentov. M.: 1993.
4. Ergashev Sh. Jahon tarixi: (Yangi davr. I-q. XVI-XVIII asrlar): o’quv
qo’llanma. – T.: O’zbekiston, 2014.
5. Fomchenko A.P. O’rta asrlar tarixidan izohli lug’at. T.: 1979.
6. Istoriya stran Azii i Afriki v sredniye veka. M. 1968
7. Istoriya stran zarubejnoy Azii v sredniye veka. M.; 1970.
8. Kniga dlya chteniya po istorii srednix vekov . Pod. red. S.D. Skazkina.
M.Uchpedgiz,1951.
9. Kurbangaliyeva R.S. O’rta asrlar tarixidan o’quv-metodik qo’llanma. T. : 1980
10. Salimov T. Jahon tarixi (Yevropa mamlakatlari. V-XV asrlarda). T.:
Universitet, 2014.
11. V.F.Semenov. O’rta asrlar tarixi. T.: 1973 y.
12. Vasilev L.A. Istoriya Vostoka., T.1. M.;1998.
13. Vipper R.Y. Istoriya srednix vekov. M.; 1947.
14. Vsemirnaya istoriY. T.8. – Minsk, 1998.
15. Vsemirnaya istoriY. Period angliyskogo zavoyevaniY. M.; 2000.
16. Vsemirnaya istoriY. Ranneye srednevekove. Moskva – Minsk.; 2001.
17. Vsemirnaya istoriY. Vozrojdeniye i ReformasiY.Minsk.; 1998.
18. Xrestomatiya po istorii srednix vekov. Pod red. akad. S.D.Skazkina. T-2. M.,
1963.
19. Xrestomatiya po istorii srednix vekov. Pod red. N.P.Grasianskogo i
S.D.Skazkina. T-3. M., 1950.
20. Xrestomatiya po istorii srednix vekov. Pod. red. akad. S.D.Skazkina. T-1. M.,
1961.
21. Xrestomatiya po istorii srednix vekov. Pod. red. S.D.Skazkina. Moskva. 1961.
35

Купить

Похожие документы
Amir Temur va temuriylar davrida yer egaligi turlari. kurs ishi
XVI-XVII asrlarda Afrika
Amir Temur vafotidan so‘ng hokimiyat uchun kurash
XVI-XVII asrning birinchi yarmida Nidеrlandiya
Fransiyaning mustamlakachilik siyosati