O’rta maxsus ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya bo’yicha o’quv rejalashtirish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	71.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	14 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

univer cafe

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

99 Sotish

O’rta maxsus ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya bo’yicha o’quv rejalashtirish

Sotib olish

O’RTA MAXSUS TA’LIM MUASSASALARIDA
JISMONIY TARBIYA BO’YICHA O’QUV
REJALASHTISH
MUNDARIJA
Kirish……………………………………………………………….............….
I. Bob. O’rta-maxsus ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya ishlariga
tavsif……………………………………………...…………………………....
1.1 O’rta-maxsus ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya darslarining
tuzulishi …………….. ………………………………...............................
1.2 Jismoniy tarbiya darslarida rejalashtirish ……..……………….……....
II. Bob. Ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya mashg’ulot larining
axamiyati…………………………………..…….…………………………...
2.1 Ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish va o’tqazish
usullari ………………………………………………………………………...
2.2 Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik texnologiyalarni joriy etishning ilmiy-
pedagogik asoslar .……………………………..…..………..……………...…
2.3 Jismoniy tarbiya darslarida pedodogik nazorat o’tkazish ahamiyati…. ..
Xulosa………………………………………………………….…………..…
Foydalinadigan adabiyotlar………………………………………………...

1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O’rta-maxsus ta’lim muassasalarida jismonit tarbiya
o’quv ishlarini to’g’ri rejalshtirish orqali Bakalavr mutaxassisligi bo‘yicha ob’ektlar
va jarayonlarning namunaviy modellari va ularni tadqiqot qilish metodikalarini
o‘rganish jarayonida jismoniy tarbiya sohasida o‘tkaziladigan ilmiy tadqiqotlarning
tamoyillari va xususiyatlari, sport muammolarini tadqiq etish jarayonida qo‘llanadigan
usullar, ularning tadqiqot yo‘nalishini to‘g‘ri tanlashdan, mavzularni to‘g‘ri
shakllantirish, amalga oshiriladigan tadqiqotning maqsad va vazifalarini
aniqlashtirishdan boshlab, yig‘ilgan ilmiy ma’lumotlarning tahlili va
umumlashtirilishigacha - hamma asosiy bosqichlari hamda ketma-ketligi ko‘rib
chiqilishi lozim.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tomonidan 2018-yil 5-martdagi Jismoniy
tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruv tizimini tubdan takomillashtirish
choratadbirlari to‘g‘risidagi” farmoniga asosan: Yurtimizda jismoniy tarbiya va sportni
ommalashtirish, aholi, ayniqsa, yoshlar o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish
uchun zarur shart-sharoitlar va infratuzilmalarni yaratish, mamlakatning xalqaro sport
maydonlarida munosib ishtirok etishini ta’minlash borasida va respublikaning chekka
hududlaridagi bolalarni jismoniy rivojlantirish darajasini kompleks o‘rganish, milliy
genofondimizni bugungi holatini aniqlash bilan birga bolalarni sportning u yoki bu
ruhiy moyilligiga qarab, jismoniy tarbiya va sportni ma’lum bir turi bo‘yicha
yo‘naltirishdan iborat ekanligini takidlab o‘tdi.Ilmiy tadqiqot materiallarini yig‘ish,
to‘plash va bir tizimga keltirish kabi jihatlarga alohida e’tibor berilgan bo‘lib, bunda
boshlovchi olimlar, odatda, ko‘p xatoliklarga yo‘l qo‘yadilar. 1

1
Shavkat Mirziyoyev 2018-yil 5-martdagi Jismoniy tarbiya va sport sohasida davlat boshqaruv tizimini tubdan takomillashtirish
choratadbirlari to‘g‘risidagi” farmoni.
2

Sportchilarning musobaqa faoliyati ma’lumotlarini yig‘ish va tahlil qilish
usubiyatlari, o‘quv-mashq jarayonini kuzatish usullari hamda trenirovka va musobaqa
faoliyati jarayonida sportchi organizmining funksional holatini tashxislash usullari
bayon qilish maqsadg muvofiq bo‘ladi. Jismoniy tarbiya va sport sohasida ilmiy
tadqiqot usullaridan foydalanishda yosh olimlar ko‘pchilik tadqiqotlarga xos bo‘lgan
jiddiy kamchiliklardan har doim ham qutula olmaydilar. Bulardan eng muhimi shuki,
tadqiqot o‘quv-trenirovka jarayonining mohiyatiga chuqur kira olmay, go‘yo yuzada
«sirg‘alib» yurgandek bo‘ladi, unda sportchining trener yoki jismoniy tarbiya
o‘qituvchisi rahbarligida bajaradigan harakatlari tahlil qilinmaydi. Oqibatda, tadqiqot
ko‘pincha tashqi omillarni qayd etish bilan cheklanib, o‘rganilayotgan muammoning
qonuniyatlarini ochib bera olmaydi. Shunday qilib, kelib chiqishi amaliyotdan iborat
bo‘lgan muammoni tadqiq etish teran ilmiy-nazariy dalil-isbotsiz o‘z natijalari bilan
yana amaliyotga qaytadi. Har qanday ilmiy-tadqiqot ishining yakunlovchi bosqichi uni
adabiy jihatdan shakllantirishdir. Ya’ni malum ilmiy ishni hamma tushunadigan soda
va adabiy tilda bayon qilish zarur.
Kurs ishining maqsadi: O’rta-maxsus ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya
o’quv ishlarini rejallashtirish darsning tarkibiy qismlarini va dars bo’yicha
o’qituvchining barcha xujjatlarini to’g’ri rejallashtirish va darsga qo’yiladigan
vazifalarni aniqlashdan iborat.
Kurs ishining predmeti: jismoniy mashqlar va mehnat faoliyati jarayoni va
shug‘ullanish va rivojlanish bosqichlari, metodlari.
Kurs ishining vazifalari: Jismoniy mashqlarning pedagogik tasnifini o’rganish,
umumlashtirish, Pedagogik kuzatish, saf mashqlari va umumiy tushunchalarni tadbiq
qilish.Ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya darslarini tashkil qilish va o’tqazish
usullariga tavsif berish;
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: kirish, 2 bob, 5 ta reja, xulosa va adabiyotlar
ro‘yxatidan iborat.
3

I. BOB O’RTA-MAXSUS TA’LIM MUASSASALARIDA JISMONIY TARBIYA
ISHLARIGA TAVSIF
1.1. O’rta-maxsus ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya darslarining
tuzulishi.
Jismoniy tarbiya tuzilishi . Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari bolalarni
jismoniy mashqlarga muntazam o‘rgatishning asosiy shaklidir.
Mashg‘ulotlarning ahamiyati harakatlar madaniyatini mujassam shakllanishi,
sog‘lomlashtirish, ta’limiy va tarbiyaviy vazifalarni muntazam amalga oshirishdan
iboratdir.
Mashg‘ulotlar xushchaqchaq, intizomli, atrof-muhitda yaxshi harakat qila
oladigan, belgilangan vazifaga muvofiq tez va ishonch bilan, maqsadga yo‘nalgan
holda faoliyat ko‘rsata oladigan, shuningdek, axloqiy sifatlar va ijodiylik namoyon
eta oladigan shaxslarni tarbiyalashga xizmat qiladi.
Jismoniy mashg‘ulotlar kuzda, qishda va bahorda binoda hamda ochiq havoda
o‘tkaziladi. Yoz paytida o‘yinlar, mashqlar ochiq havoda, jismoniy tarbiya
maydonchasida o‘tkaziladi.
«Uchinchi mingyillikning bolasi» tayanch dasturida har bir yosh guruhi uchun
belgilangan jismoniy mashqlar mashg‘ulotlarning mazmunini tashkil etadi.
Mazmuniga ko‘ra xilma-xil mashg‘ulotlarni o‘tkazishda vazifalarning aniq va oydin
bo‘lib qolishi, dasturni o‘tishda izchilikka rioya qilish, shuningdek bolalarning yosh
va o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olish shartdir.
Mashg‘ulotlar tuzilishi jismoniy mashqlarning bolalar tomonidan izchil
bajarilishidan iboratdir. U qo‘yilgan vazifalar, nerv tizimining ish qobiliyati va bola
organizmining har bir alohida yosh bosqichidagi xususiyatlari bilan belgilanadi.
4

Mashg‘ulot paytida bola organizmining dinamikasi va uning psixologiyasini nazorat
qilish tarbiyachining asosiy vazifalaridan biridir.
Jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari o‘zaro bog‘liq uch qismdan iboratdir:
1. Kirish – tayyorgarlik.
2. Asosiy qism.
3. Yakuniy qism.
Ta’limiy, tarbiyaviy va sog‘lomlashtirish vazifalari mashg‘ulotning har bir qismi
uchun baravar muhim ahamiyatga egadir.
Mashg‘ulotning kirish qismini mazmuni va vazifalari
Jismoniy tarbiya mashg‘ulotining birinchi qismi ko‘yilgan vazifalar va uning asosiy
qismidagi mashqlar mazmuniga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin.
Mashg‘ulotning bu qismi vazifasi bolalarda unga nisbatan qiziqish va emotsional
kayfiyat paydo qilishdan, diqqatning tayyorgarlik darajasini tekshirishdan, ayrim harakat
ko‘nikmalarini aniqlashtirishdan, bola organizmini asta-sekin mashg‘ulotning asosiy
qismida kechadigan birmuncha intensiv tez faoliyatga tayyorlashdan iboratdir.
Shu maqsadda bolalarga to‘g‘ri qad-qomatni tarbiyalashga, yassi tovonlikni oldini
olishga yordam beradigan, fazoda hamda jamoada mo‘ljal olish bilan bog‘liq, bajarilishi
ko‘p vaqtni talab qilmaydigan tanish mashqlar va ularning variantlarini bajarish taklif
etiladi.
Bunday mashqlarga quyidagilar kiradi:
- saflanish mashqlari – turlicha saflanishlar va qayta saflanishlar;
- turli topshiriqlar bilan bajariladigan yurish va yugurish;
- tarqalib yengil yugurish hamda keyinchalik katta va kichik davra, kolonna va
hakozo bo‘lib saflanish;
5

- turli ko‘rinishdagi va yassitovonlikning oldini olish maqsadidagi yurishlar
tovonda, oyoq uchida, poldagi qalin shnur ustida, narvonda yurish va boshqalar.
Kirish qismi bolalarning kolonnaga uch to‘rttadan bo‘lib saflanishi, tarqalishi…
bilan yakunlanadi. Bu bolalarni mashgulotning asosiy qismi boshlanishidagi
umumrivojlantiruvchi mashqlarni o‘rgatishga o‘tish uchun xizmat qiladi.
Bu qism kichik guruhlarda 2-4 daqiqagacha, o‘rta g u ruhlarda 3 dan 5 daqiqagacha,
katta g u ruhlarda 4 dan 6 gacha davom etadi.
Mashg‘ulotning asosiy qismi vazifalari va mazmuni .
Mashg‘ulotning bu qismida bir holatda dastlab bolalarni umumrivojlantiruvchi
mashqlarga, so‘ngra asosiy harakatlarga o‘rgatish va jismoniy sifatlarni tarbiyalash
vazifalari belgilanadi; ikkinchi bir holatda asosiy harakat mashqlariga o‘rgatish
belgilanadi. Bu mashqlar yangi harakat materiali bilan tanishtirishni, avvaldan tanish
mashqlarni turli variantlardan foydalanib takrorlashni, mustahkamlanish bosqichidagi
harakat ko‘nikmalarini takomillashtirishni ko‘zda tutadi. Shundan so‘ng barcha bolalarni
intensiv harakatga tortadigan qoidali harakatli o‘yinlar o‘tkaziladi. Bolalarning psixik
ish qobiliyatining davomsizligini hisobga olib, murakkab vazifalar asosiy qismning
boshida belgilanadi (bolalarni yangi material bilan tanishtirish yoki juda murakkab
koordinatsiyali mashqlarni bajarish).
Umumrivojlantiruvchi mashqlarni bolalar kichik buyumlar, bayroqchalar,
tayoqchalar, chambaraklar, lentalar, shnurlar bilan bajaradilar. Chunki ular
organizmning funksional holatini yaxshilashga ta’sir etadi. 2
Dastlab to‘g‘ri qad-qomatni shakllantirish va nafas olishni tartibga solish
maqsadida qo‘l mushaklari va yelka kamari mushaklarini rivojlantirish hamda
mustahkamlash mashqlari beriladi. Ikkinchi navbatda gavda uchun, orqa mushaklarni
mustahkamlash va umurtqa egiluvchanligini rivojlantiruvchi (oldinga, orqaga va yon
tomonlarga egilish, gavdani aylantirish) mashqlari beriladi. Uchinchi navbatda qorin va
2
A.Abdullaev. Sh.Xankeldiev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi» (1-jild)/ Toshkent / «NAVRUZ» nashriyoti, 2017. - 400
bet.
6

oyoq mushaklarini mustahkamlovchi (cho‘qqayish, tizzadan bukilgan oyoqlarni
ko‘tarish…) mashqlari beriladi.
Shundan so‘ng asosiy harakatlarni o‘rgatishga o‘tiladi. Bunda ulardan biri bolalar
uchun yangi, boshqalari esa o‘rganish va takomillashtirish bosqichida bo‘ladi.
Mashg‘ulotning umumrivojlantiruvchi mashqlarni o‘rgatish bilan olib boriladigan
asosiy qismi davomiyligi: kichik guruhlarda 15 dan 18 daqiqagacha; o‘rta guruhda 20
dan 22 daqiqagacha; katta guruhda 25 dan 28 daqiqagacha bo‘ladi.
Umumrivojlantiruvchi mashqlarsiz o‘tkazilganda esa uning davomiyligi kichik
guruhlarda 8-12 daqiqa, o‘rta guruhda 12-15 daqiqa, katta guruhda 15-20 daqiqani
tashkil etadi.
Mashg‘ulot yakunlovchi qismi.
Mashg‘ulotning o‘yindan so‘nggi yakunlovchi qismi tobora sekinlashadigan
intensiv suratdagi yurishni o‘z ichiga oladi. U umumiy qo‘zg‘aluvchan ishga yordam
beradi; yurish jarayonida bolalar bir necha nafas olish mashqlarini bajarishlari mumkin.
Ba’zi hollarda yurish barcha bolalar ishtirokidagi kam harakatli o‘yin bilan
almashtirilishi mumkin. Yurish yoki uni almashtiruvchi o‘yin so‘nggida mashg‘ulotga
yakun yasaladi. Yakunlovchi qism: kichik guruhda 2 dan 3 daqiqagacha, o‘rta va katta
guruhlarda 3 dan 4 daqiqagacha bo‘ladi.
Butun mashg‘ulotning davomiyligi:
- kichik guruhlarda 15-20 daqiqa;
- o‘rta guruhlarda 20-25 daqiqani;
- katta guruhlarda 30-35 daqiqani tashkil etadi.
Ochiq havodagi jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari . Jismoniy tarbiya
mashg‘ulotlarini ochiq havoda o‘tkazish juda muhimdir. Ular bola organizmining
funksional jihatdan shakllanishiga, chiniqishiga yordam beradi, shamollash
kasalliklariga qarshiligini oshiradi.
7

Ochiq havodagi mashg‘ulotlar hamda uch qismdan: kirish – tayyorgarlik, asosiy va
yakunlovchi qismlardan iboratdir.
Mashg‘ulotning kirish – tayyorgarlik qismi harakat texnikasini yaxshilash, oyoq
mushaklarini mustahkamlash, qomatni yaxshilash maqsadida nafas olish, sekin
sur’atdagi yugurish mashqlaridan iboratdir. Yugurishdan so‘ng bolalar zvenoli kolonna,
doira va boshqalarga saflanadilar, bu keyingi mashqlar uchun qulaydir.
Mashg‘ulotning asosiy qismi qo‘l, gavda va oyoq mushaklariga yaxshi yuklama
beruvchi umumrivojlantiruvchi mashqlarni bajarish uchun mo‘ljallanadi. Shundan so‘ng
o‘rtacha tezlikda yugurish o‘tkaziladi. U yurish va bolalarning asosiy harakatlarni
bajarish uchun qayta saflanish bilan tugallanadi. Bunda avval yoki yangi harakatlar,
o‘rtacha tezlikda yugurishdan so‘ng esa sekin sur’atdagi yugurish bilan tugallanadigan
tanish (takroriy) harakatlar beriladi. Bu qism oxirida musobaqali harakatli o‘yin, estofeta
o‘yini yoki sport o‘yini o‘tkaziladi. Ular bolalarning yuqori harakat aktivligini
ta’minlaydi.
Mashg‘ulotning yakunlovchi qismida sekin sur’atdagi yugurishdan nafas olish
mashqlarini bajargan holda yurishga o‘tiladi.
Mashg‘ulotlarni o‘tkazish metodikasi. Jismoniy mashqlarni mashg‘ulotlar uchun
tanlash dastur asosida tuziladigan ish rejasi bo‘yicha belgilanadi. Mashg‘ulotlarni
rejalashtirishda yil fasli o‘tkazish sharoitini hisobga olish lozim.
Mashgulotlarda bolalarni uyushtirish usullari.
Tarbiyachi bolalarni uyushtirishning frontal, gurux, individual kabi turli usullaridan
foydalanadi. Frontal usullardan foydalanilganda bolalarga barcha uchun bir xil tarzda,
bir vaqtda bajariladigan mashqlar beriladi. Frontal usulni mashg‘ulotning istalgan
qismida, ayniqsa bolalarni yangi mashqlarga o‘rgatishda yoki allakachon tanish
mashqlarni takomillashtirishda qo‘llashi maqsadga muvofiqdir. Bu usul bolalarda
harakat uyg‘unligini tarbiyalashda, ularni barcha uchun barovar vazifalarni xal etishga
8

birlashtirishda, tarbiyachining bolalar bilan bevosita aloqaga kirishishda, shuningdek
mashg‘ulotlarning motor zichligini oshirishda samaralidir.
Bolalar mashg‘ulot detallarini o‘rganish va aniqlash jarayonida navbati bilan
harakat qiluvchi uncha katta bo‘lmagan gruppaga bo‘linishi mumkin. Bunda tartbiyachi
mashqning bir yoki ikki guruxga tomonidan bajarilishini kuzatib borish imkoniyatiga
ega bo‘ladi, qolgan bolalar esa o‘z o‘rtoqlari harakatlarini kuzatadilar va tarbiyachini
tinglaydilar.
Bundan tashqari mashqlarni potok usulida bajarishdan ham foydalaniladi, bunda
barcha bolalar aynan bir mashqni navbatma-navbat, birin-ketin, to‘xtovsiz potok usulida
bajaradilar. Mashqlarni keng ko‘lamda takrorlash uchun ularni bajarish ikki va uch
potokda tashkil etilishi mumkin. Jismoniy mashqlarni poton usulida bajarish usulini
katta va tayyorlov guruh bolalariga nisbatan qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Katta va
tayyorlov guruhlarda gruppaviy usuldan foydalaniladi. 3
U mashgulotda tarbiyachining
bolalarni o‘rgatish jarayoni va bolalarning avval orttirgan harakat ko‘nikmalarini
takomillashtirish bilan qo‘shib olib borilgan xollarda qo‘llaniladi. Bunda bolalarning bir
gruppasi tarbiyachi raxbarligida biror-bir xarakatga o‘rgatiladi ikkinchi guruh bolalari
(yoki ikkita katta bo‘lmagan guruh) esa bu vaqtda boshqa mashq turini mashq qiladilar
(takroriy). O‘zlariga avvaldan tanish biroq turli mashqlarni (to‘p o‘yini, tirishib chiqish,
muvozanat saqlash va boshqalar (shuningdek ijodiy topshiriqlarni bajaradigan ikki yoki
uch guruh bolalar bo‘lishi mumkin. Mashg‘ulot jarayonida har bir bola o‘ziga berilgan
topshiriqlarni tarbiyachi nazorati ostida mustaqil bajarayotganida yakka yondashish
usulidan foydalanish mumkin. Hamma uchun umumiy bo‘lgan mashqlar detallarini
aniqlashtirish maqsadida mashq tarbiyachi chaqirig‘iga ko‘ra yakka tarzda bajariladi.
Bunday usul tarbiyachining alohida e’tiborini bolalarni yaxshi uyushtirishni barchani
faol kuzatishga jalb etish va topshiriqlar bajarishning to‘g‘riligini taxlil qilishni,
mashqlarni tarbiyachi chaqirig‘iga ko‘ra qayta bajarishga tayyor turishni talab etadi.
3
A.Abdullaev. Sh.Xankeldiev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi» (1-jild)/ Toshkent / «NAVRUZ» nashriyoti, 2017. - 400
bet.
9

Mashg‘ulotda bolalar faoliyatini to‘g‘ri almashtirib turish umumiy zichligini
ta’minlaydi. Mashg‘ulotning umumiy zichligi pedagogik jihatdan o‘zini oqlagan
vaqtning mashg‘ulot davomiyligiga nisbati bilan belgilanadi. Bolalarning
tushuntirishlar, ko‘rsatmalar, og‘zaki instruksiyalarni idrok etishi, tarbiyachi namoyish
etgan jismoniy mashqlarni bajarish usullarini tushuntirib berishi jismoniy mashqlarni
bajarishi va dam olishi pedagogik jihatdan oqlangan hisoblanadi.
1.2 Jismoniy tarbiya darslarida rejalashtirish .
O’rta-maxsus jismoniy tarbiya ishlarini, jismoniy tarbiya o‘qituvchisi
rejalashtiradi. Rejalashtirish va rejalari tuzishdan va ularni kundalik faoliyatda amalga
oshirishdan iborat. Maktabda jismoniy tarbiya va sport ishlarini yaxshi yo‘lga qo‘yib
yuborishda rejalashtirish katta rol o‘ynaydi.
Rejalashtirish ishlarining aniq bo‘lishiga, ularning har bir maktabning imkoniyati
va o‘ziga xos xususiyatlarini aks ettirishga erishish uchun har qanday xujjatni tuzishdan
oldin o‘quvchilar salomatligi va jismoniy tarbiya darslariga tayyorgarligiga doir
dastlabki hisob ma’lumotlarini sinchiklab o‘rganish shuningdek muayyan joydagi
moddiy baza imkoniyatlari va iqlim sharoitlarini bilish lozim.
Rejalashtirishning ratsional bo‘lishi uchun oldingi o‘quv yili yaxshi o‘rganilib,
chuqur analiz qilinishi va barcha kamchiliklar va o‘zgarishlar o‘quv yili davomida yozib
borilishi shartdir. Rejalashtirish bo‘lajak ishlarni real natijalarini oldindan ko‘rish,
yuqori ratsional yo‘ldir. 4
Jismoniy tarbiya bo‘yicha tajriba ishlari shuni ko‘rsatadiki, juda yuqori natijalarga
erishish uchun o‘z faoliyatiga loyihasiga jiddiy munosabatda bo‘lgan pedagoglar
erishadi. O‘quv ishlarini rejalashtirish deganda, jismoniy tarbiya darslari tizimida dastur
materiallarining ketma-ketligini ratsional aniqlash va o‘z vaqtida o‘tishni tushunamiz.
O’rta-maxsus jismoniy tarbiya dars vazifalarini muvaffaqiyatli bajarish uchun o‘quv
ishlarini rejalashtirish katta ahamiyatga egadir.
4
A.Abdullaev. Sh.Xankeldiev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi» (2-jild)/ Toshkent / «NAVRUZ» nashriyoti, 2018. - 418
bet.
10

Jismoniy tarbiya bo‘yicha o‘quv faoliyatini rejalashtirish boshqa barcha fanlarning
rejalashtirishidan juda keskin farq qiladi. Harakat faoliyatiga o‘rgatish jismoniy tarbiya
dasturining tuzilishi, sog‘lomlashtirish ta’lim va tarbiya vazifalarini bajarishning
zarurligi o‘quvchilarning mehnat va kasb tayyorgarligini ta’minlash, bularning hammasi
rejalashtirilganda hisobga olinishi kerakligidadir.
O‘quv faoliyatining asosiy xujjatlaridan biri jismoniy tarbiya bo‘yicha O’rta-
maxsus dasturidir. O’rta-maxsus jismoniy tarbiya ishlarini rejalashtirish jismoniy tarbiya
ishlarining umumiy reja tuzishdan boshlanadi. Umumiy yillik reja quyidagi qismlardan
iborat bo‘ladi.
1. O‘quv ishlari.
2. O‘quv kuni tartibida qilinadigan ishlar
3. Auditoriyadan tashqari jismoniy tarbiya va sport ishlari.
4. Tibbiy nazorat
5. Ota-onalar bilan ishlash.
6. Xo‘jalik ishlari.
Bu qismlarning miqdori reja tuzuvchining ixtiyorida bo‘ladi. Bu reja to‘liqroq
bo‘lishi ham, u qadar to‘la bo‘lmasligi ham mumkin. Ammo u yil davomida jismoniy
tarbiyaga doir barcha ishlar qismlarining umumiy belgilarini o‘zida aks ettirgan bo‘lishi
kerak. Bu reja qismlar bo‘yicha tuzilgan rejalarda yanada batafsilroq ochib beriladi.
Masalan: O‘quv choraklarini rejalashtiruvchi maxsus xujjatlarda ommaviy sport
kalendarida, jismoniy tarbiya jamoasining ish rejalarida, sport seksiyalarining o‘quv
ishlari rejasida ommaviy sport tadbirlari batafsil yoritiladi.
To‘g‘ri rejalashtirish dars o‘tkazishda shablondan qochish, jismoniy tarbiya
bo‘yicha davlat dasturida nazarda tutilgan barcha o‘quv materialini o‘tish,
mashg‘ulotlarga tayyorlanishda vaqtni tejash imkonini beradi. Umumiy yillik reja
pedagogika kengashida muhokama qilinadi va tasdiqlanadi.
O‘quv ishlarini rejalashtirish.
O‘quv ishlarini rejalshtirishda zarur bo‘ladigan asosiy xujjatlar quyidagilar
hisoblanadi.
11

1. O‘quv soatlari va o‘quv materiallarini semestrlar ga taqsimlash yillik grafigi;
2. Bir semestr o‘quv ishlar grafigi.
3. Dars soatining ish rejasi.
4. Dars konspekti rejasi.
Dastur materialini semestr bo‘yicha o‘quv yiliga taqsimlash yillik rejani va har bir
semestrga mo‘ljallangan dars rejasi o‘qituvchiga jismoniy tarbiya dasturini muayyan
izchillikda bajara olish uchun zarurdir. Dasturning har bir bo‘limiga ajratilgan soatlar
semestr larga taqsimlab chiqildi.
Dastur bo‘limlarini va o‘quv soatlarini o‘qituvchi semestrlarga taqsimlab chiqishda
mavjud joyning iqlimi va sharoitini, maktabdagi maydonchalar, zal va uning
jihozlanishini, maktab tomonidan dasturni chuqurroq o‘rganish uchun olingan materialni
va maktabdagi sport an’anasini hisobga olish zarur.
O‘quv materialaini bir semestrg a rejalashtirishda qo‘yilgan vazifalarni o‘quv
mezonlarini nazarda tutish lozim. Bir semestrga mo‘ljallangan jismoniy mashqlarni
shunday rejalashtirish kerakki, o‘quvchilar ularni o‘zlashtirib, belgilangan mezonlarni
topshira oladigan bo‘lsinlar. Ma’lum ko‘nikmani bilib olish uchun mustahkamlash va
takomillashtirish bir-biridan ajralib qolmasligi kerak.
Nazorat mashqlari metodi bir chorakda 4-5 xil turdan oshmasligi kerak. O‘qituvchi
reja tuzayotgandayoq ko‘pchilik darslarni, jumladan gimnastika darslarini ham ochiq
havoda o‘tkazish ko‘zda tutilgan ma’qul. Ochiq havoda dars o‘tganda gigiena talablariga
rioya qilinishi shart: maydonda suv sepilgpn , yerning satxi tekis, soya joylari bor
bo‘lishi kerak. Chorakliy o‘quv ishlari grafigini tuzishda o‘qituvchi dastur materiallarini
chuqur o‘rganib bo‘lishi kerak va quyidagi qoidaga amal qilish lozim.
1. O‘rganilayotgan mashqlar 5-8 martagacha takrorlash kerak;
2. O‘rgatish jarayonida bir martagacha ochiq qoldirib davom ettirish mumkin;
3. O‘rgatish jarayonini boshlashda ikkitagacha darsdan uzulish mumkin.
4. Har bir darsda to‘rttagacha vazifa qo‘yish mumkin.
5. Bir darsda ikkita osilishga va ikkita tayanish mashqlarini olish mumkin emas.
6. O‘quv mezonlarini qabul qilingandan keyin yana bir dars takrorlanish kerak.
12

Materiallarni rejalashtirishda chorak davomida o‘rganiladigan ta’limning yetakchi
vazifalari va jismoniy mashq turlarini aniqlab olishi va har bir dars uchun reja tuzishi
shartdir. O‘quv materialini butun chorak davomida oqilona taqsimlash uchun o‘quv
ishlari grafigini oldindan tuzib chiqishi lozim.
Grafikning oddiy bo‘lishi chorak davomida har bir dars soati uchun ish rejasini
tuzishni yengillashtiradi. Dars soatining rejasida darsning asosiy qismi belgilab
chiqiladi. Dars konspekti esa qabul qilingan umumiy shaklda tuziladi. O‘quv ishlarini
rejalashtirishda quyidagi metodik qoidalarga rioya qilish zarurdir:
- dasturdagi asosiy bo‘limlarning har qaysisini mustahkam o‘zlashtirib olish uchun
yetarli soat ajratilishi lozim;
- dasturning bitta turdagi materialini o‘rgatishda orada katta uzilishga va
darslarning bo‘linib ketishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak;
- o‘quv materialining o‘tishning oxirgi darsida nazorat mezonlarini qabul qilish
maqsadga muvofiq emas;
- mataerialni muvaffaqiyatli o‘zlashtirish uchun darsda ikki uchtadan ko‘p vazifa
quymaslik kerak;
- o‘quv yilining oxiriga kelib, havo xaraorati ancha ko‘tariladi. O‘quvchilarning
nagruzka ortishi natijasida charchashni hisobga olib bu paytda katta jismoniy zo‘riqishni
talab etuvchi mashqlarni va harakatli o‘yinlarni o‘tkazish ma’qul emas;
- dars davomida o‘rgatiladigan mashqlarning murakkablashib borishi;
- ma’lum oraliq vaqtdan keyin o‘tkazilgan mashqlarni takrorlash yo‘li bilan
malakalarini mustahkamlab borish;
- Dars materialarini keng va shuning bilan birga darslarni to‘g‘ri rejalashtirish dars
vazifalarini oldindan ustalik bilan tanlab olishning asosiy garovidir.
Muhimi ular, ya’ni dars vazifalarini aniq, qulay va shu darsga ajratilgan vaqt
davomida to‘la bajarilishi kerak.
O‘quv jarayonini yanada takomillashtirib borish maqsadida o‘qituvchi ongli
ravishda har bir o‘quv yilining tugashi bilan rejalashtirilgan materiallarning qanday
13

amalga oshirilganligini tahlil qilishi, kamchiliklarni aniqlash va lozim bo‘lsa kelgusi
o‘quv yili matrerialini rejalashtirishga tuzatishlar kiritishi kerak.
Dars konspekti - O’rta-maxsus o‘quv ishlarini rejalashtirishdagi asosiy hujjatlardan
biri dars konispektidir. Dars konspekti, dars soatining ish rejasi asosida har bir dars
uchun tuzilishi shart bo‘lgan xujjatdir. Jismoniy tarbiya darsi uch qismdan iborat bo‘lib:
tayyorgarlik, asosiy va yakuniy qismlardan tuzilgan. Darsning har bir qismi darsning
umumiy vazifalariga bo‘ysindirilgan bo‘ladi. Darsning tayyorgarlik qismida o‘quvchilar
diqqati bir yerga to‘planadi, organizm qizitiladi yurak-muskul va nafas olish tizimi
faoliyati kuchaytiriladi.
Organizm maksimal darajada ish bajarish faoliyatiga keltiriladi. Darsning
tayyorgarlik qismi 10-15 min. Davom etadi Darsning asosiy qismida, darsning vazifasi,
mashqlarni maxsus sur’atda tanlash yo‘li bilan hal qilinadi. Bir darsda 4 gacha vazifa
bajarilishi mumkin. Bu vazifalar jismoniy mashqlar texnikasini o‘rganishdan, uni
takomillashtirishdan, harakat sifatlarni tarbiyalash va rivojlantirishdan ma’naviy-
irodaviy sifatlarni tarbiyalash va shu kabilardan iborat bo‘lish kerak. 5
Vazifalarni ifodalashda ta’lim va tarbiya bosqichlari nimani aks ettirish kerakligiga
asoslanadi Vazifalarning ifodalanish: Tanishtirish, o‘rgatish, takrorlash, mustahkamlash,
takomillashtirish, tarbiyalash, rivojlantirish singari fe’l bilan ifodalanishi mumkin.
Masalan: Xatlab o‘tish usulida yugurib kelib balandlikka sakrash texnikasini bilan
tanishish. Darsning asosiy qismi: 50-55 minut davom etadi. Darsning yakunlovchi
qismida, ish tezligini pasaytirish, dars qatnashchilarini tinchlantirish vazifalari bajariladi.
Odatda darsning yakunlovchi qismida, asosiy bajariladigan mashqlarning tamoman aksi
bo‘lgan mashqlardan: Osayishta yurish, sekin yugurish, diqqatni to‘plash mashqlaridan,
asoyishta o‘ynaladigan o‘yinlardan foydalaniladi. Dars yakun yasash va uyga vazifa
berish bilan tugallanadi.
Darsning yakunlovchi qismi 5-10 minut davom etadi. Konspekt tuzilish sxemasi
shunday qarasak, uzunasiga to‘rtta grafigini ko‘ramiz. Birinchi grafigi dars qismlari
5
Salimov O‘.Sh. Jismoniy madaniyat nazariyasi va tarixi. O‘quv qo‘llanma. Termiz. “Surxon-nashr”. 2021 yil. 216 b.
14

davomiyligi deb yozilgan. Bunga biz, konspekt yozib bo‘lingandan qiyin, darsning
qismlari necha minutdan iborat ekanligini yozib qo‘yamiz.
Ikkinchi grafigi darsning mazmuni bunga darsda o‘tiladigan asosiy mashqlar
yoziladi. Uchinchi grafigi Me’rlash deb yozilgan. Bunga dars davomida beriladigan
mashqlarning me’yori ya’ni miqdori, davom etish vaqti, takrorlanish sonlari yoziladi.
To‘rtinchi grafigi darsning tashkiliy uslubiy ko‘rsatmalari deb yozilgan. Bunga:
Bolalarning tashkil etishda qanday sof va qayta saflanish mashqlaridan foydalanasiz.
Sinfdan tashqari ish bo‘yicha rejada avvalo to‘garak yoki jismoniy tarbiya
kollektiviga alokodor bo‘lgan barcha narsa: sinflarda jismoniy tarbiya tashkilotchisi va
maktab soveti qachon saylanishi jismoniy tarbiya to‘garagini kim boshqarishi qanday
seksiyalar tashkil etishi, seksiya mashg‘ulotlari qaerda va qachon bo‘lishi aks etadi.
Rejada sport musobaqalari sayrlar, zkskursiyalar, o‘yinlar ko‘zda tutiladi.
Darsning tayyorgarlik qismida bolalarni shu mashqga qiziqishini, o‘zlashtirishni,
mustaqilligini to‘g‘ri bajara olishni ta’minlaydigan metodik ko‘rsatmalar berish.
Masalan: 1. Mashqning ta’sirini bolalarga aytish; 2. Mashqning oynadagi aksi, yon
bilan mustaqil bajarish terminlari asosida bajarish. 1,2,3. hisobni men aytaman 4
hisobini o‘quvchilar. Mashqni bajarishda bolalarni orqaga o‘girib bajarish, yaxshi
bajargan o‘quvchini oldinga chiqarib undan mashqni ko‘rsatib berishni talab etish.
Asosiy qismida sinfni necha guruhga bo‘lasiz, qaysi guruh qaysi snaryadda mashq
bajaradi. Shu snaryadni kim muhofaza qiladi.
1. Muhofaza qanday qilib bajariladi.
II. BOB. TA’LIM MUASSASALARIDA JISMONIY TARBIYA
MASHG’ULOTLARINING AXAMIYATI
2.1. Ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya darslarini tashkil
qilish va o’tqazish usullari.
15

Jismoniy tarbiya darsidahar qanday pedagogik vazifalarnihal etish ko‘pincha
shug‘ullanuvchilar organizmidan maolum darajadagi zo‘riqishini vujudga keltiradi,
shuning uchun bu ishga organizm tegishli darajada tayyor bo‘lishi kerak.
Buyuk rus olimi I.P. Pavlov organizmni qiyin vazifa-larnihal etishga tayyor
bo‘lishi zarurligini uqtirib, mashqni asta-sekinlik bilan takrorlash maolum fiziologik
qoidalarga asoslanishni taqazo etadi deb uqtirdi. Bu ko‘rsatma o‘qituvchi zimmasiga
shug‘ullanuvchilardan katta kuch talab qiladigan pedagogik vazifalarnihal qilish
darsning boshida emas maolum tayyorgarlikdan so‘ng, mashg‘ulotlarni, darslarni
oxiridahal qilinishi lozimligini, shu mashg‘ulotdagi asosiy vazifa-larga shug‘ul-
lanuvchilarning organizmini uyushtirish, zarur kayfiyatni vujudga keltirish va
belgilangan vazifalarni baja-rishga, mashqni o‘rganishga bo‘lgan ishtiyoqni
shakllanishini mashg‘ulotlar davomida talab darajasiga ko‘tarish lozimligiga to‘xtaldi.
Har bir dars uch qismli tarkibga ega ekanligihaqida yuqorida fikr bildirdik va ular
tayyorlov, asosiy va yakunlov qismi deb nomlanadi. 6
1. Jismoniy tarbiya darsining tayyorlov qismi uchun 8-12 min vaqt sarflanadi.
Boshlang‘ich sinflarda esa 20 minutgacha bilish mumkin. iqlim sharoiti sovuq, issiq
vah.klarga qarab sarflanayotgan vaqt biroz ko‘paytirilishi mumkin. Tayyorlov qismi
asosan darsning asosiy qismida beriladigan jismoniy yukka o‘quvchi yoki
shug‘ullanuvchi organizmini funksionalholatini tayyorlaydi. Organizmning
funksionalholatini dars-ning asosiy qismiga tayyorligi o‘quvchiniharakat koordina-
siyasining yaxshilanganligi, peshonada yengil terlash yuzida qizillikni paydo bo‘lishi
o‘quvchiningharakat faolligini ortishi, nafas olish ritmining biroz tezlashuvi,
emotsionalholatini ko‘tarinkiligini kuzatilishi orqali aniqlanadi. Uni tuzilishi darsda
yechiladigan pedagogik vazifalariga ko‘ra «tash-kiliy daqiqa» deb boshlanadigan qism
bilan boshlanib, o‘quvchilarni saflash, ularni sonini aniqlash, navbatchidan raport qabul
qilish salomlashishni o‘z ichiga oladi va unga 1-1,5 minut vaqt sarflanadi. Tashkiliy
daqiqadan so‘ng lozim bo‘lsa diqqat uchun mashqlar, darsni vazifasi yoki mavzusini
6
Daminov I. A., Qosimov O'. R. Sportchilarni tayyorlash texnologiyalari . Lesson-Press. Toshkent / 2021. 216 b.
16

e’lon qilish, qaddi-qomat uchun mashqlar, nafas olish ritmi, yurak urish chastotasi, qon
aylanishini tezlash-tirish, tana bo‘g‘inlari, muskullari uchunharakatda, o‘quvchilarni
to‘xtatib, turli xil mashqlar bajartiriladi. Darsning tayyorlov qismi asosiy qismida
bajarilishi lozim bo‘lganharakat faoliyati uchun «tayyorlov» va «yo‘llanma beruvchi»
mashqlar bilan tugallanadi.
2. Jismoniy tarbiya darsining asosiy qismi uchun 25-30 minutgacha (40 minutli
darslarda) vaqt sarflanadi va o‘qituvchi tomonidan tuzilgan dars ssenariyasi yoki uning
reja-konspek-tiga kiritilgan jismoniy tarbiyadan Davlat tandarti dasturi-dagi shu sinf
uchun rejalashtirilgan yangi mashqlar uqtiri-ladi, yoki avvalgi sinflarda o‘zlashtirilgan
jismoniy mashq-lar,harakat faoliyatlari tanishtiriladi, o‘zlashtiriladi, mustahkamlanib
takomillashtiriladi. Darsning asosiy qismi-ni tuzilishi uchun yagona «standart sxema»
mavjud emas. darsning bu qismi uning mazmuniga kiritilgan asosiy jismoniy mashqlar,
ularni bajarish uchun tanlangan usul va usuliyatlar, ulardan foydalanishni tashkillash
shakllarini tanlash va tuzishdek tarkibiy qismlarni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari
jismoniy tarbiyadan Davlat ta’lim standarti dasturining bo‘limlari (gimnastika, yengil
atletika, suzish, kurash, sport o‘yinlari,harakatli o‘yinlar)ni o‘quv materialini o‘qitish
o‘zining uslubiy xususiyatlari bilan darsning asosiy qismini turlicha tashkillash talabini
qo‘yadi. Darsning asosiy qismi-ning talablarnihal qilish o‘quvchilar faoliyatini guruhli,
individual, frontal, uzluksiz-ulab, aylanib yurib yuajarish, kreystring usuliyatlari orqali
maktab yoshidagi o‘quvchilarning jismoniy tarbiya jismoniy rivojlanganligi,
tayyorlanganligi va organizmining anatomo-fiziologik xususiyatlarini eotibor-ga olishni
taqazo etadi.
Darsning bu qismida o‘qituvchilarning yordamchilari-fizkulptura faollarining
ahamiyatini eotirof etmay iloji-miz yo‘q. Ular o‘qituvchi tomonidanhaftaning
boshlanishida instruktiv mashg‘ulotlar uchun to‘planadilar va ularga darsning asosiy
qismida alohida guruhlarda yo‘riqchi vazifasini baja-rish usuliyati o‘qituvchi tomonidan
o‘rgatiladi.
3. Jismoniy tarbiya darsining yakunlov qismi dars uchun ajratilgan umumiy
vaqtining 3-5 minuti sarflanadi. Unda jismoniy sifatlarni rivojlantirish uchun turli
17

xilharakat-li o‘yinlar va estafetalar va jismoniy mashqlardan foydalaniladi. Darsning
asosiy qismida ko‘tarilgan emotsionalholatni pasaytiruvchi va saf mashqlar bajartiriladi,
dars yakunlanadi (o‘quvchilar rag‘batlan-tiriladi, lozim bo‘lganlariga tanbehlar beriladi,
5-6 nafarigajori baho qo‘yiladi), uyga vazifa uchun mashqlar tushuntiriladi va dars
o‘tkazilgan joy (sport maydoni, sport zali va boshqa)dan uyushganholda kiyinish
xonasiga kuzatish tashkillanadi. Boshlang‘ich sinflar-da o‘tkazilgan mashg‘ulotlardan
so‘ng o‘quvchilarini, o‘qituvchining o‘zi kiyinish xonasiga kuzatib qo‘yadi.
Turli xil yoshdagi o‘quvchilar bilan o‘tkazilgan jismoniy tarbiya darslarining
tayyorlov, asosiy va yakunlov qismlarini taqqoslash natijalari tahlili birinchidan,
qonuniy ravishda ularni bir-biridan farqlanishini ko‘rsatdi. Ikkinchidan, jismoniy tarbiya
darslarining bir xil yoshdagilar chegarasida o‘tkazilgan asosiy qismlari darsning turiga
bog‘liq. Uchinchi-dan, darsning tayyorlov, asosiy, yakunlov qismlarini davomiy-ligini
o‘zgarishi o‘quvchilarni yoshiga bog‘liq. Boshlang‘ich sinf-larda darsning asosiy
qismlari nisbatan bir xilda, yaoni tayyorlov va yakunlov qismlarining davomiyligi asosiy
qism-ning davomiyligidan ozgina farqlanadi xolos. Boshlang‘ich sinflarda bolalar
psixologiyasi va ularning fiziologik xususiyatlari, jismoniy kuchining ozligi darsning
asosiy qismida ularni organizmini va diqqatini oldinda turgan qiyinharakat faoliyatlarini
bajarishga tayyorlash uchun ko‘p vaqt sarflashni talab qiladi. Bundan tashqari tayyorlov
mashqlarini tushuntirish va ko‘rsatish katta yoshdagilarga nisba-tan sekin olib borilishi
darsni qismlarida o‘qituvchi tomo-nidan ko‘p vaqt sarflashni taqazo etadi. Kichik
yoshdagilarda yakunlov qismini asosiy qismhisobidan uzunroq bo‘lishining, sababi
navbatdagi darsga o‘tishga oldindan tayyorlanish lozim-ligidan kelib chiqadi va shu
bilan asoslanadi. O‘rta va yuqori sinfga o‘tgan sari darsning tayyorlov va yakunlov
qismlari uchun sarflangan vaqt qonuniy ravishda kamayib boradi. Chunki o‘quvchilarda
turli xildagi saf va tayyorlov mashqlarini aniq bajarish malakasi yuqori bo‘ladi.
Tushuntirish va ko‘rsatish uchun kam vaqt sarflanadi, asosiy qismida o‘quvchilar
tomonidan kattahajmdagi yuklama bilan jismoniy mashqlarni bajarish uchun talab
vujudga keladi, shunga ko‘ra tayyorlov asosiy yakunlov qismlarining turli xil yoshdagi
o‘quvchilar bilan o‘tkazilishi turlicha va o‘zlarining xususiyatlari bilan farqlanadi.
18

Jismoniy tarbiya jarayonidagi mashg‘ulotlar jumladan, maktab darslarida
o‘quvchilar tomonidan xatolar sodir bo‘lishi kuzatiladi. Bunday xatolar asosiy va asosiy
bo‘lmagan xatolar deb guruhlanadi. Asosiy xatolar deganda o‘rganilayotganharakat
faoliyati yoki jismoniy mashqning texnikasi asosida qo‘yilgan xatolar, acosiy bo‘lmagan
xatolar esaharakat akti texnika-sining zvenolari yoki detallarida sodir bo‘lgan xatolar
tushuniladi.
Ularni sodir bo‘lishining sabablari turlicha: mashq texnikasini tushuntirishdagi
eotiborsizlik; mashq texnikasi-ning asosihaqida to‘la tasavvurga ega bo‘lmaslik;
mashqni yoki uni texnikasini tasavvuriga ega bo‘la turib uni bajarish uchun jismoniy
tayyorgarligini vaharakat koordinatsiyasi zahirasini kamligi; o‘qituvchi tanlangan
o‘qitish uslubiyatini ta’lim jarayoni uchun mos emasligi vah.k.lar...
Ta’lim jarayonida sodir bo‘lgan xatolarni aniqlash va ularni to‘g‘irlash muhim
ahamiyat kasb etadi. Shunga ko‘ra eng avvaloharakat texnikasi tarkibidagi asosiy xatolar
so‘ng, asosiy bo‘lmagan xatolar aniqlanadi va ular shu ketma-ketlikda to‘g‘rlanadi.
Ta’lim jarayoni amaliyoti shundan guvohlik Beradiki asosiy xatolarni to‘g‘rlanishi
asosiy debhisoblanmagan xatolarni o‘z-o‘zidan to‘g‘rlanib ketishiga olib keladi. Demak,
avval asosiy xatolar aniqlanadi va tuzatiladi, so‘ngra ikkinchi darajali yaoniharakat
faoliyati texnikasining zvenolari va detallaridagi xatola tuzatiladi.
O‘quvchilarni mustaqil ishlashi mashg‘ulotlarni tashkil-lashning alohida shakli
sifatidaham, belgilangan vazifalarnihal qilish uchun o‘quvchi faoliyatini tashkillash
ususliyati tarzidaham ko‘zga ko‘rinishi mumkin. Mustaqil ishlashni o‘rgatishning asosiy
va xususiy maqsadi mashg‘ulotlarda o‘quvchilarni mustaqil shug‘ullantirilishini
tarbiyalash.
O‘quvchining faoliyatidagi mustaqil ishlash malakasi-ning dastlabki belgilari,
tashqaridan yordamsiz yoki ahamiyatsiz darajadagi yordam bilan ishlashi orqali
namoyon bo‘ladi.
O‘quvchining mustaqilligining darajasi uni yoshiga xos anglashi imkoniyatlari va
o‘quv materialining mazmuniga bog‘liq.
19

Kichik maktab yoshidagi bolalarda mustaqillik birinchi navbatda taqlid qilish va
uni qaytarish tarzida namoyon bo‘ladi. O‘rta va katta maktab yoshida mustaqil ish
quyidagicha olib boriladi: 1)bilimning turli xil manbalari – jismoniy tarbiyaning
darsliklari, o‘quv va ko‘rgazmali qurollaridan foydalanish bilan; 2)amaliy o‘quv
materiali – vazifalar ko‘rsa-tilgan o‘quv kartochkalari, buyurtma qilingan mashqlar,
o‘rga-nishni nazorati-kartochkalari, dasturni o‘rgatuvchi algoritmlar prinsipi asosida
tuzilgan vazifalar asosida va boshqalar.
O‘quvchilarni o‘quv va ko‘rgazmali qurollarni o‘rganish orqali mustaqil ishlari
ular tomonidan tekst matnini, ko‘rgazmali qurolda ifodalangan mazmunni o‘rgangandan
so‘ng o‘qituvchini bilimlar nazorati dasturidagi tanlab olingan savollarga va uning turli
variantlariga bergan javoblari tarzida namoyon bo‘ladi.
O‘quv vazifa kartochkasida (oldin o‘zlashtirilganharakat faoliyatlarini
mustahkamlash, umumiy jismoniy tayyorgarlik uchun),har bir shug‘ullanuvchini bitta
dars (yoki bir necha dars) davomida jismoniy mashqlar sanalgan bo‘ladi. Kartochkalar
bo‘yicha muvaffaqiyatli ishlash faqat o‘qituvchi bilan o‘quvchi-larni bir-birlarini to‘la
tushunishlari va yaxshi moddiy texnik bazani mavjud bilishligi orqali amalga oshiriladi
xolos. Bu o‘quvchilarga bir-biriga xalaqit bermay, o‘zini navbatini u yoki bu snaryadda
kutmay bajarish imkonini beradi.
Buyurtma tarzidagi mashqlar – mashq-buyurtmaning maono-si shundan iboratki,
shug‘ullanuvchilarga xar tomonlamalilik, maolum darajadagi xushyorlik, o‘ziga
ishonishdek xislatlarni namoyon qilish talabini qo‘yadiganharakatlar (mashqlar) tavsiya
qilinadi.
Nazorat qilib ta’lim beradigantopshiriqlar orqali ko‘rsatma, vazifa berib darsning
vazifasinihisobga olish bilan o‘quvchilarni mustaqil ijodiy faoliyatga yo‘naltiriladi.
Bunday topshiriqlarhar bir sinf, dars, ta’lim etapi uchun ishlab chiqiladi. Jismoniy
tarbiya darslarida quyidagi nazo-rat-ta’lim topshiriqlarining xillari qo‘llaniladi: a)harakat
malakalari va ko‘nikmalarini shakllantirish bo‘yicha; b)umumiy va maxsus jismoniy
tayyorgarlikni amalga oshirish bo‘yicha; v)harakat faoliyatining tashkillashni ratsional
20

shakllarini anglab olish o‘yinlar va musobaqalarda individual va guruhlar bilan
bajariladigan mashqlarda taktik usullarni maqsadga muvofiq qo‘llash orqali.
Topshiriqning birinchi qismi ta’lim yo‘nalishiga ega (masalan, chigal yozish uchun
tavsiya qilingan poyma-poy, chala mashqlardan ularni ketma-ketligiga rioya qilib
kospleks tuzish), ikkinchi qismi-nazorat yo‘nalishi (masalan, tuzilgan kompleks
bo‘yicha sinf bilan chigal yozish o‘tkazish).
Algoritm tipidagi ta’lim programmasi asta-sekinlik bilan qiyinligi oshiriladigan,
bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq komplekslarni va sekin-astalik bilanharakat malakalarini
muvaffaqiyatli o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan o‘quv vazifalari-ni o‘z ichiga oladi.
Kompleks 5-6 seriyadan iborat o‘quv vazifalaridan iborat. Birinchi seriyada
o‘zlashtirilishi kerak bo‘lganharakat faoliyatini egallash uchun o‘quvchilar jismoniy
tayyorgarligi darajasini oshirishga yo‘naltirilgan mashqlarni o‘z ichiga oladi. Ikkinchisi-
o‘rganilayot-ganharakat faoliyatidagi dastlabkiholatni (yoki asosiy elementni)
o‘zlashtirish uchun mashq beriladi. Uchinchi-o‘zlashtirilishi lozim bo‘lganharakat-ni
bajarilishini taominlovchi mashq beriladi va uni yordami bilan faoliyat o‘zlashtiriladi.
To‘rtinchi va beshinchi seriya-harakat faoliyati texnikaini ayrim qismlari (elementlari)ni
o‘zlashtirilishi bilan bog‘liq mashqlarni, oltinchi seriya-texnikani takomillashtirishga
yo‘naltirilgan mashqlarni o‘z ichiga oladi.
O‘quvchilarni mustaqil ishga tayyorlashda bajarilishi lozim bo‘lgan mustaqil
faoliyatninghajmi, undan kelib chiqadigan maqsad nimadan iboratligiga aniqlik
kiritiladi, shuningdek, mashq texnikasini bajarish (agar texnika ularga tanish bo‘lmasa)
yaoni o‘quvchilarni bajarishi lozim bo‘lgan vazifahaqida to‘liq ko‘rsatmalar,
tushuntirishlar qilinishi lozim bo‘ladi.
Jismoniy mashqlarni mustaqil bajarilayotganining asosiy nazrat vositasi,
o‘quvchilarniharakat faoliyati va ularning javoblaridir, shuningdek ularning javoblarini
to‘g‘riligi, xatolarining soni va xarakterihaqidagi o‘qituvchining analitik faoliyatidir.
Darsda o‘quvchilarni mustaqil faoliyati bo‘yicha pedagogik zo‘r berishning
mantiqiy yakuni, ularning yutuq va kamchi-liklarini aniqlashhaqida o‘tkaziladigan
muhokamadir. Unda dars, o‘quvchi, o‘qituvchi faoliyati mukammal tahlil qilinadi va
21

o‘quv faoliyatlarining xarakteri va to‘g‘riligiga baho beriladi. o‘quvchilarning mustaqil
ishini samaradorligini oshirish uchun o‘quv jarayonining tashqi tomoni bilan birga
qatorda ichki tomonining teskari aloqasini yo‘lga qo‘yilishi yaoni o‘quvchi-ning o‘zi
mustaqil ishi natijalariga ko‘ra olgan, egallagan, o‘zlashtirgan bilimlarihaqida
maolumotining ahamiyati katta.
Mustaqil ish paytida ichki aloqa va uni teskarisini yuzaga keltirishning imkoniyati
o‘z-o‘zini nazorat va o‘zini-o‘zi tekshirish orqali yo‘lga qo‘yilsa natija kutilgandek
bo‘ladi.
O‘z-o‘zini nazorat qilish malakasini rivojlanganligi darajasining ko‘rsatgichi
jismoniy mashqlarni bajarishda va pedagog tomonidan qo‘yilgan vazifaning natijasini
o‘quvchi tomonidan mustaqil muvofiqlashtira olishi qobiliyati orqali namoyon qiladi.
O‘quvchining o‘zini, o‘z faoliyati bo‘yicha kamchi-liklari va yutuqlarihamda o‘zining
ijobiy tomonlarihaqidagi fikrining mavjudli, shularhaqida suhbat, baxs, munozaraga
maxtalligini tarbiya jarayonidagi mohiyati beqiyosdir.
O‘z faoliyatiga tuzatishlar kirita olishi, uni to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligihaqida o‘ziga
baho bera olshi jismoniy tarbiya darsida yoki jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish
mashg‘ulot-larida o‘qituvchining o‘z o‘quvchilariga mustaqil ishlash malaka-sini
berganligidan dalolatdir. Bu malakani berish butun dars davomida emas, uni bir bo‘lagi
yoki qismidaham davom etti-rilishi tarbiya jarayonining samarasiga tag zamin
(poydevor)dir.
Jismoniy tarbiya darsiga quyidagi talabalar qo‘yiladi:
- jismoniy tarbiya darslari muayyan umumiy va xususiy vazifalarga ega bo‘lishi;
umumiy vazifalar barcha dars yoki darslar turkumi jarayonida, xususiy vazifalar esa
alohida olingan bir dars mobaynidahal qilinishi; dars usuliy tomondan va tarbiyaviy
jihatdan to‘g‘ri tashkil qilinishi; oldingi o‘qitilgan materiallarni mashg‘ulotlarda izchil
davom ettirish va ayni paytda ular yaxlit tugallangan, muayyan darajada bo‘lg‘usi
darsning vazifasi va mazmuni bilan bog‘lanishi; o‘quvchilarning tarkibi, ularning yoshi,
jinsi, jismoniy rivojlanishi va jismoniy tayyorgarligihar tomonlama jismoniy rivojlanish,
sog‘likni mustahkamlash, qaddi qomatni shakllantirishdek tarbiyalash uchun yordam
22

beruvchi mashqlar va o‘yinlarni to‘g‘ri tanlash; darsni o‘quvchilar uchun qiziqarliligi
ularniharakat faoliyatga daovat ettishi; jismoniy tarbiya darsi o‘quv kuni tarkibidagi
boshqa darslar bilan muvofiq, uzviy olib borilishidek talablar jismoniy tarbiya darsining
asosiy talablaridir .
2.2 Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik texnologiyalarni joriy etishning ilmiy-
pedagogik asoslar.
Hozirgi davrda yangi pedagogik texnologiya asosida o‘qitish haqida Matbuotda
turli-tuman fikrlar bildirilmoqda. Ta’limga yangicha, texnologik yondashish haqida fikr
yuritilishi tasodifiy hol emas. Yangi pedagogik texnologiya asosida o‘qitishni yo‘lga
qo‘yish, ta’lim jarayonini o‘quvchilar uchun tushunarli va qiziqarli sohalarini yaratish
uchun tinimsiz izlanish o‘qituvchining muhim vazifasi bo‘lib qolmoqda. Shunday qilish
kerakki, o‘quvchilar pedagogik jarayonning faol subyektlariga aylansinlar. Barcha ta’lim
turlari kabi jismoniy tarbiya darslarida ham pedagogik texnologiyalarni qo‘llash muhim
ahamiyatga egadir. Chunki jismoniy tarbiya darslari o‘quvchilarning nafaqat jismoniy,
balki aqliy rivojlanishini ta’minlaydi, o‘quvchilarni faollashtirish, mutaqil ishlashga
o‘rgatish, ta’limning keyingi bosqichlarida o‘quvchilarning ta’lim jarayonining faol
subyektlariga aylanishlarida muhim ahamiyat kasb etadi. Lekin pedagogik adabiyotlarda
jismoniy tarbiya darslari ta’lim texnologiyasi masalalariga kam e’tibor berilgan.
Pedagogik texnologiyalarni qo‘llashda jismoniy tarbiya ta’limining o‘ziga xos
xususiyatlarini hisobga olish muhimdir. Shuning uchun ham biz tadqiqotimiz mavzusini
“Jismoniy tarbiya darslarida pedagogik texnologiyalarni joriy etish” deb nomladik.
Ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar davrida jamiyat hayotiga yangiliklarning kirib kelishi,
inson mehnatining takomillashishi, qulaylikka ega bo‘lishi, yangilanib
borishiga bo‘lgan ehtiyoj ta’lim sohasida ham bir qator o‘zgarishlar bo‘lishini taqozo
etmoqda. Hozirgi kunga kelib ta’lim sohasida shu davrgacha erishilgan yutuqlarni asrab-
avaylagan holda ma’lum stereotiplardan voz kechish vaqti keldi. O‘zbekiston
23

Respublikasi Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida “Ta’lim muassasalarining moddiy-
texnika va axborot bazasini mustahkamlash davom ettiriladi, o‘quv-tarbiya jarayoni
yuqori sifatli o‘quv adabiyotlari va ilg‘or pedagogik texnologiyalar bilan ta’minlanadi”-
deyilgan. Ta’limda ilg‘or pedagogik texnologiyalarni qo‘llash uchun texnologiya
tushunchasining mazmunini chuqur anglash kerak. 7

Texnologiya - yunoncha so‘z bo‘lib, «tehne»-mahorat, san’at, «logos»- tushuncha,
ta’limot ma’nolarini anglatadi. Texnologiya tushunchasi - tayyor mahsulot olish uchun
ishlab chiqarish jarayonlarida qo‘llaniladigan usul va metodlar majmui, shunday usul va
metodlarni ishlab chiquvchi va takomillashtiruvchi fan sifatida ta’riflanadi. Ishlab
chiqarish jarayonlarining tarkibiy qismi bo‘lgan amallar - materiallarni qazib olish,
tashish, tartibga solish, saqlash va boshqalar ham texnologiya deyiladi. Texnologiyaga
ishlab chiqarish jarayonlarini tasvirlash, ularni bajarish bo‘yicha qo‘llanmalar, texnik
qoidalar va talablar, grafiklar ham kiradi.
Demak, texnologiya - bu ishlab chiqarishning ma’lum bir tarmog‘ida, ishlab
chiqarish jarayonlarining majmui, shuningdek, ishlab chiqarish usullarining ilmiy
tavsiflanishi demakdir. Pedagogika fani va amaliyotida qo‘llanilayotgan “pedagogik
texnologiya” atamasi inglizcha “an educational technology” so‘zidan olingan bo‘lib,
aynan tarjimasi “ta’lim texnologiyasi” degan ma’noni bildiradi. Pedagogik texnologiya
haqida fikr yuritishdan oldin u nimani anglatishini bilishi lozim.
Texnologiya yunoncha so‘z bo‘lib, texne - mahorat, san’at, logos - tushuncha,
ta’limot ma’nolarini anglatadi. Texnologiya tushunchasi - tayyor mahsulot olish uchun
ishlab chiqarish jarayonlarida qo‘llaniladigan usul va metodlar majmui; shunday usul va
metodlarni ishlab chiquvchi va takomillashtiruvchi fan sifatida ta’riflanadi. Pedagogika
fani va amaliyotida qo‘llanilayotgan “pedagogik texnologiya” atamasi inglizcha “an
educational technology” so‘zidan olingan bo‘lib, aynan tarjimasi “ta’lim texnologiyasi”
degan ma’noni bildiradi. Pedagogik texnologiya-bu ta’lim shakllarini optimallashtirish
7
U.Sh. Salimov Netraditsionn ы e metod ы zdorovogo obraza jizni . Uchebnoe posobie / Sost. U.Sh.Salimov. Termez. Izd:. IPS TerGU .
2022. 180 s.,
24

maqsadida texnik vositalar, inson salohiyati, hamda ularning o‘zaro ta’sirini inobatga
olib, o‘qitish va bilim o‘zlashtirishning barcha jarayonlarini anglash, yaratish va
qo‘llashning tizimli metodidir.
2.3 Jismoniy tarbiya darslarida pedodogik nazorat o’tkazish ahamiyati.
Xronomertaj – dars zichligini minutlarda, sekund-larda taqsimlashdir.
Xronomertajdan maqsad-mehnat unim-dorligi davomiyligini o’rganish, taxlil qilish va
hisobga olish. Sekundomer yoki boshqa elektron vaqt o’lchash asboblari yordamida
amalga oshiriladi. Xronomertaj bir soatlik yani maktabda 45 minutlik dars mobaynida
xronomertaj o’tqaziladi.
Pulsometriya – so’zi lotinchada tarjima qilinganda ,,turtki” manosini berib, tomir
urishi, yurakm qisqarishi natijasida qon tomirlarining ritmik tebranishi, kengayib
torayishi demakdir.
Puls asosan blanking ichki yuzasida, bilak arteryasi sohasida aniqlanadi .
Jismoniy tarbiya darslarida pulsomertya olib borishdan yani tomir urishini
o’lchashdan asosiy maqsad
darsdagi yuklamaning o’quvchilar yoshiga tayyorgarligiga mashg’ulot o’tqaziladigan
joy sharoitiga muvofiqligini aniqlashdan iborat.
Pulsometriya malumotlarni to’g’ri tahlil qila bilish esa talabalarga keyinchalik o’z
harakatlarini ob’ektiv baxolash har bir sinf uchun yuklamalarni to’g’ri rejalashtirish,
boshqarish usullarini egallashga yordam beradi. Kuzatuv sekundamer yordamida bir
o’quvchi ustida olib boriladi. Buning uchun o’qituvchining topshiriqlarini faol
bajaradigan o’quvchi tanlab olinadi. Ushbu o’quvchi kuzatuv ob’ekti haqida oldindan
ogohlantirilishi kerak.
Puls birinchi bor darsga qo’ng’iroq chalinishiga 5 daqiqa qolganda o’lchanadi.
Bunda kuzatuvchi kuzatiluvchini o’quvchining tinch holatda, ya’ni uning puls
ko’rsatkichi me’yor holati ekanligiga ishonch hosil qilish kerak.
Tomir urushini quydagicha o’lchash tavsiya etiladi. Agar ish doimiy xususiyatga
ega bo’lsa, saflanish, yugurish, umum rivojlantiruvchi mashqlar va h.k orasida har 3
25

daqiqada, 3 daqiqadan kam oraliqda tomir urishini o’lchash maqsadga mofiq emas,
chunki o’quvchini tomir urishini o’lchash uchun tez tez jalb etish darsdagi haqiqiy
yuklamani aniqlashga yordam bermaydi.
26

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki o’rta-maxsus ta’lim muassasalarida
jismoniy tarbiya bo’yicha o’quv ishlarini rejallashtirish orqali ta’lim jarayonida dars
mashg’ulotlarini to’g’ri rejallashtirish kerak ekan. To’g’ri rejallashtirilgan dars jarayoni
darsni sifatli o’tishiga va yuqori samara berishiga olib keladi. O’qituvchi rejallashtirish
davomida darsning tashkiliy qismlariga katta e’tibor berish kerak chunki bu darsni
mavzu bo’yicha talabalarga yetarlicha ma’lumot yetishiga olib keladi. bakalavr
mutaxasisligi bo’yicha jismoniy mashqlarning pedagogik tasnifini o’rganish mavzusida
kurs ishi yozar ekanmiz, bunda kurs ishini mazmun mohiyati eng avvalo jismoniy
mashqlar pedagogik mahorat pedagogik tasnif kabi vazifalar yotadi. Hozirgi davrda
ta’limning eng muhim vazifalaridan biri pedagogik texnologiyalarni amaliyotga joriy
qilishdir. Jismoniy tarbiya darslari jarayonida o‘qish motivlarini har tomonlama
o‘stirishga e’tibor qaratilsa o‘quvchilarning bilim o‘zlashtirish jarayonlari samarali
bo‘ladi. Jismoniy tarbiya tizimini takomillashtirish zarur. Bu tizim o‘quvchi o‘qituvchi
hamkorligi asosida o‘quvchilarning erkin fikrlashiga yo‘l ochib berishga qaravtilmog‘i
lozim. Jismoniy tarbiya daslari jarayonida modulli o‘qish usulidan foydalanilsa
o‘quvchilarning erkin, mustaqil fikrlashiga keng yo‘l ochiladi. Jismoniy tarbiya
daslarida biz yuqorida tavsiya etgan ish tizimidan foydalansa kutilgan samaraga erishish
mumkin, deb hisoblaymiz. Kurs ishini yozishda ko’plab adabiyotlar va huquqiy meyoriy
hujjatlarni ko’rib chiqib umumiy ma’lumotlar ko’rib chiqildi va malumotlar bayon
qilindi. Shunday ekan har qanday ilmiy ish qilishda albatda ishning maqsad va
vazifalarini birinchi o’rinda belgilab olish kerak. Turli jismoniy mashqlar ko’plab
o’xshash bеlgilarga ega. Mashqlarni guruhlashga imkon bеradigan asosiy bеlgini
aniqlash muhim. Bu bеlgi pеlogogik jiqatdan axamiyatli bo’lishi lozim. Turli bеlgilarga
ko’ra tuzilgan tasniflar ko’plab amaldagi jismoniy mashqlarbilan tanishishga, ulardan
zarurlarini qo’yilgan vazifalarga muvofiq tanlashga, darslik va qo’llanmalardan zarur
mashqlartavsifni tеz topishga yordam bеradi. Ayniqsa, umumiy tasniflarning asosida
jismoniy tarbiya vositalarining tarixiy shakllangan tizimi va mеtodlari yotadi:
27

Asosiy adabiyotlar:
1. Shavkat Mirziyoyev 2018-yil 5-martdagi Jismoniy tarbiya va sport sohasida
davlat boshqaruv tizimini tubdan takomillashtirish choratadbirlari to‘g‘risidagi” farmoni.
2.A. Abdullaev. Sh.Xankeldiev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi»
(1-jild)/ Toshkent / «NAVRUZ» nashriyoti, 2017. - 400 bet.
3. A. Abdullaev. Sh.Xankeldiev. «Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi»
(2-jild)/ Toshkent / «NAVRUZ» nashriyoti, 2018. - 418 bet.
4 . Salimov O‘.Sh. Jismoniy madaniyat nazariyasi va tarixi. O‘quv qo‘llanma.
Termiz. “Surxon-nashr”. 2021 yil. 216 b.
5 . Daminov I. A., Qosimov O'. R. Sportchilarni tayyorlash texnologiyalari (Engil
atletika misolida). Lesson-Press. Toshkent / 2021. 216 b.
6. U.Sh. Salimov Netraditsionn ы e metod ы zdorovogo obraza jizni . Uchebnoe posobie
/ Sost. U.Sh.Salimov. Termez. Izd:. IPS TerGU . 2022. 180 s.,
Axborot manbalari:
8. www.pedagog.uz
9. www.ziyonet.uz
10. www.edu.uz
11. www.lex.uz
12. www.bilim.uz
28

O’rta maxsus ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya bo’yicha o’quv rejalashtirish

Sotib olish