O‘rtа Оsiyo tаriхining sovet mustаmlаkаchiligi dаvri tarixshunosligi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	93.3KB
Покупки	2
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

81 Продаж

O‘rtа Оsiyo tаriхining sovet mustаmlаkаchiligi dаvri tarixshunosligi

Купить

M U N D A R I J A
KIRISH …………………………………………………………………………...…..3-6
I BOB. ROSSIYA SOVET MUSTAMLAKACHILIGI DAVRIDA
O‘ZBEKISTONDA IJTIMOIY-IQTISODIY ISLOHOTLAR VA JADIDLAR
FAOLIYATI TARIXSHUNOSLIGI.
1.1. O‘zbekistonda amalga oshirilgan yer-suv islohoti va milliy hududiy chegaralanish
o‘tkazilishi sovet davri tarixshunosligida…………………………………………….7-17
1.2. XX asrning 20-yillarida faoliyat olib brogan Turkiston jadidlari
tarixshunosligi………………………………………………………………………17-21
II BOB. XX ASRNING 30-50-YILLARIDA TARIX VA
TARIXSHUNOSLIKNING FAN SIFATIDA O‘ZBEKISTONDA RIVOJLANISHI
2.1. XX asrning 30-50-yillarda tarixshunoslik fan sifatida taraqqiy etishi.………....22-
26
2.2. XX asrning 30-50-yillarda Sovet mustamlakachiligi davrida O‘zbekistonda
O‘zbekiston tarixi fan sifatida taraqqiy etishi masalasi……………………………...26-
31
XULOSA …………………………………………………………………………...32-33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………………………34-35
1

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek: “Farzandlarimiz
maktabdan qanchalik bilimli bo‘lib chiqsa, yuqori texnologiyalarga asoslangan
iqtisodiyot tarmoqlari shuncha tez rivojlanadi, ko‘plab ijtimoiy muammolarni yechish
imkoni tug‘iladi. Shunday ekan, Yangi O‘zbekiston ostonasi maktabdan boshlanadi
desam, o‘ylaymanki, butun xalqimiz bu fikrni qo‘llab-quvvatlaydi”. 1

“Professor-o‘qituvchilarning eng muhim vazifasi - yosh avlodga puxta ta’lim
berish, ularni jismoniy va ma’naviy etuk insonlar etib tarbiyalashdan iboratdir”.
Hayotimizning barcha sohalari kabi ta’lim tizimini ham modernizatsiyalash bugungi
kunning eng dolzarb masalalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Innovatsion ta’lim muhitini
yaratish, uni xalqaro andozalarga to‘liq mosligini ta’minlash yoshlarimizni bugungi tez
o‘zgaruvchan ijtimoiy hayotga muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirishning muhim omilidir.
“Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”ni amalga oshirish uzluksiz ta’lim tizimining
tuzilmasi hamda mazmunini zamonaviy fan yutuqlari va ijtimoiy tajriba asosida
takomillashtirishni ko‘zda tutadi. Buning uchun, avvalo, barcha ta’lim muassasalaridagi
dars jarayonlarini ilg‘or, ilmiy-uslubiy jihatdan asoslangan zamonaviy uslubiyot bilan
ta’minlash lozim. Yosh avlodga ta’lim-tarbiya berishning maqsadi, vazifalari,
mazmunini yangilash tizimi oldida turgan dolzarb muammolardan biri hisoblanadi.
Barchamiz bugun chuqur anglab oldik-faqatgina zamonaviy asosda ta’lim-tarbiya olgan,
jahonning manaman degan mamlkatlaridagi tengdoshlari bilan bellasha oladigan,
jismoniy va ma’naviy jihatdan barkamol yoshlar biz boshlagan ishlarni munosib davom
ettirish va yangi bosqichga ko‘tarishga qodir bo‘ladi.
O‘rtaOsiyo mintaqasining nafaqat O‘rta Osiyo balki O‘zbekiston mintaqasi o‘ziga
xos o‘tmishi, uning hududida tashkil topgan xonliklar va bu xonliklarning Rossiya
imperiyasi tomonidan bosib olinishi, keyinchalik esa Sovet davlati tarkibiga avtonom
respublika sifatida kiritilishi va bu yerda sodir bo‘lgan jarayonlarning jahon tarixidagi
ahamiyati turli mamlakat tarixchilarining katta qiziqishiga sabab bo‘lmoqda.
Bugungi kunda tarixiy meros, tarixiy xotiraning qayta tiklanishi nafaqat
O‘zbekiston Respublikasi rahbariyati va tarixchilarining, shu bilan birga keng
1
Mirziyoyev.Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Тоshkent: O‘zbekiston,
2017. – 456 b.
2

jamoatchilikning diqqat e’tiborida bo‘lib kelmoqda. Bu esa, O‘zbekiston Respublikasi
Birinchi Prezidenti I.A. Karimov tomonidan bir necha marta ta’kidlangan 2
va
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining maxsus qarorlari 3
bilan belgilanishi
tarix fani oldiga katta mas’uliyatni yuklaydi.
Mustaqillik-yillarida O‘zbekiston olimlarining samarali tadqiqotlari natijasida
milliy tariximizning ilgari noma’lum bo‘lgan sahifalari ochildi, tarixiy o‘tmishimizning
ko‘p jihatlari kashf etildi. Tarixiy haqiqatni tiklash jarayonida zamonaviy yondashuvni
talab qiladigan dolzarb muammolar mavjud bo‘lib, ular qatoriga, davlatchiligimiz
tarixida chuqur iz qoldirgan tarixiy shaxslarning hayoti va faoliyatini tadqiq etish
muhim ahamiyatga egadir. Shunday shaxslardan Sovet mustamlakachiligi davrida
mustaqillik, Hurriyat uchun o‘z jonini fido etgan Jadidlarimiz, XX asrning 30-50-
yillarida qatag‘onlikka uchragan ilm-fan va adabiyot durdonlari, mustaqillik uchun jon
fido etgan barsha qahramonlarimiz nomi Mustaqillikning dastlabki-yillaridayoq
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov Sovet davrida
qatag‘onlikka uchraganlarni nomini tiklash va abadiylashtirish masalalariga katta
e’tibor qaratdi. Bu -yillar uning shaxsi va tarixini qayta tiklash-yillari bo‘ldi.
O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A. Karimov tashabbusi bilan 2001-
yildan buyon 31-avgust “Qatag‘on qurbonlarini yod etish kuni” sifatida nishonlab
kelinmoqda. Jadid bobolarimizning ruhlarini shod etish, hayoti va merosini o‘rganishga
qaratilgan ishlar davom ettirilmoqda.
2021-yili “Qatag‘on qurbonlari xotirasi” muzeyi rekonstruksiya qilingan edi.
Qoraqalpog‘iston Respublikasi va barcha viloyatlarda uning filiallari ochildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev - “Bu yerga har gal kelib,
e’tibor berishimiz bejiz emas. Mustaqillikka erishish oson bo‘lmagan. Istiqlolimizga 31-
yil bo‘lgani bilan bobolarimiz 100 yillar oldin bunga harakat qilgan. 100 ming
vatandoshimiz qatag‘onga uchrab, 13 ming nafari shafqatsiz otib tashlangan. Nima
uchun? Tahlil bo‘lgan. Ular eng katta qahramonlarimiz, millatning xazinasi bo‘lgan. 2-3
2
Каримов И . А . Тарихий хотирасиз келажак йўқ . – Т .: Шарқ , 1998. – 31 б ; Ўша муаллиф . Ватан
равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз . – Т .: Ўзбекистон , 2001. Т . 9. – Б . 99-104, 220-224.
3
Каримов И . А . Юксак маънавият – енгилмас куч . – Т .: Маънавият , 2008. – Б . 44-45.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “ Ўзбекистоннинг янги тарихи ” ни тайеkрлаш
ва нашр этиш тўғрисидаги қарори . Т .: 1996 й . 16 декабрь // Халқ сўзи . 1996, 17 декабрь .
3

tadan til bilgan. Vatanimizni ozod qilib, taraqqiyotga olib chiqishini bilishgan. Bu yerda
xuddi ularning ovozlari eshitilgandek bo‘ladi”, deydi prezidentimiz.
Shular haqda so‘zlar ekan, Prezident Qur’oni karimdagi oyatni yodga oldi. “Oli
Imron” surasining 169-oyatida: “Alloh yo‘lida halok bo‘lganlarni o‘lik, deb
hisoblamang, ular tirikdir, Parvardigorlari huzurida rizqlanishmoqda” deya marhamat
qilingan.
Davlat rahbari hali bu tarix oxirigacha o‘rganilmagani, qatag‘on qurbonlarini
aniqlash va xotirasini tiklash bo‘yicha izlanishlarni davom ettirish kerakligini
ta’kidladi.
Bu tadbirlar samarasi o‘laroq, Jadidlar va sovet davrida mustaqillik uchun jon fido
etgan barcha fidoyilar faoliyatiga oid yangi tadqiqotlar, manbalar ilmiy muomilaga
kiritildi.
Mustaqillik yillarida Sovet mustamlakachilik davriga oid ko‘plab tadqiqotlar
amalga oshirildi, tarixiy-ilmiy, ilmiy-ommabop adabiyotlar yaratildiki, bu ularni
tarixshunoslik nuqtai nazaridan tizimlashtirish, ilmiy tahlil etish, yutuq va
kamchiliklarini aniqlash zarurligini ko‘rsatadi. Bu esa zamonaviy tarix fani uchun
dolzarb hisoblandi.
Kurs ishining davriy chegarasi XX asrning 20-yilllaridan 50-yillarigacha
bo‘lgan davrni o‘z ichiga olib, Sovet mustamlakachiligi davrida sovet davlati
tomonidan olib borilgan har qanday islohotlar va qatliomlarga doir chop etilgan ilmiy
nashrlar tahlil etiladi.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Mavjud ilmiy adabiyotlar tahlili shuni
ko‘rsatmoqdaki, Sovet mustamlakachiligi davriga oid mustaqillik yillarida bir necha
tarixshunoslik ishlari amalga oshirildi. Xususan, H. Ziyoev “Tarixning ochilmagan
sahifalari” 4
, B. Qosimov “Milliy uyg‘onish: jasorat, ma’rifat, fidoyilik” 5
,
O‘zbekistonda Sovet davlatining 1925-1929-yillardagi yer suv islohoti haqida, uning
borishi, sabablari va oqibatlari haqida L.Z.Kunakova alohida doktorlik dissertatsiyasini
4
Ziyayev H . Tarixning ochilmagan sahifalari .T.:2003. 344 bet.
5
Qosimov B . Milliy uyg'onish : jasorat , ma'rifat , fidoyilik – Toshkent: Ma’naviyat, 2002.
4

e’lon qildi. Bundan tashqari R. X. Aminova, I. Alimov, A.Y. Ibragimov va boshqalar
tomonida tahlil qilindi.
Farg‘ona vodiysi qishloqlarining 1920-yillarning ikkinchi yarmidagi iqtisodiy
hayotining ayrim jihatlari bilan M. Y. Perpera, M. Po‘latovalar shug‘ullandilar.
O zbekistonda ommaviy kollektivlashtirish arafasidagi iqtisodiy-agrar vaziyat, 20-ʻ
yillarda O‘zbekistonda yer-mulk qonunchilik faoliyati M.S.Vasikova asarlarida ham
atroflicha ko‘rib chiqilgan. 20-yillar ikkinchi yarmi voqealarining tarixshunoslik
jihatlarini R. Aminova va R. Xadiyevna asarlarida ochib berilgan. Bundan tashqari
R.Akbarov “ Turkistonda parlamentchilik g‘oyasining vujudga kelishi, rivojlanishi va
uni amalga oshirish uchun kurash (XIX asr oxiri – 1918-yil)” 6
nomli nomzodlik
dissertatsiyasida ham ushbu davrga oid bo‘lgan ma’lumotlarni uchratishimiz mumkin.
Kurs ishining maqsad va vazifalari –Sovet mustamlakachilik davriga oid
amalga oshirilgan ilmiy tadqiqotlarni tarixshunoslik doirasida ularning yo‘nalishlari va
mohiyatini tahlil etishdan iborat.
Shunga ko‘ra, ishda quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
- mustaqillik yillarida tarixchi olimlar tomonidan amalga oshirilgan tadqiqotlar
va o‘sha davr matbuotida e’lon qilingan turli xil maqola va farmoyishlar monografik
asarlarni o‘rganish, tahlil etish, ularning ahamiyatini ko‘rsatish;
– mavzuga tegishli bo‘lgan turli soha vakillari tadqiqotlarini umumlashtirish,
tizimga solish va yondashuvlarini ochib berish;
– Sovet mustamlakachiligiga oid ilmiy adabiyotlarning tarixshunoslik tahlilini
amalga oshirish;
– O‘zbekistonda XX asrning 20-50-yillar boshidagi ijtimoiy-iqtisodiy hayoti, ilm-
fan rivoji va boshqa sohalarga doir tadqiqotlarni o‘rganish, ularga xolis baho berish.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti: Sovet mustamlakachilik yillarida
O‘zbekistonda bu davrga oid amalga oshirilgan tadqiqotlar, manbashunos va
temurshunos tadqiqotchilarning mustaqillik-yillardagi ilmiy izlanishlarda qayd etilgan
fikrlar, qarashlar, yondashuvlar.
6
Akbarov R. Turkistonda parlamentchilik g„oyasining vujudga kelishi, rivojlanishi va uni amalga oshirish uchun
kurash (XIX asr oxiri – 1918-yil). Falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati. UO‘K: 94:528.931.2(575.1).
5

Kurs ishining nazariy va metodologik asosi. O‘zbekiston Republikasi Birinchi
Prezidenti I.A. Karimovning asarlarida o‘zbek xalqining tarixi, madaniyati,
ma’naviyatiga oid bildirilgan fikr va mulohazalari, xulosalari tadqiqotning metodologik
asosini belgilashda muhim manba bo‘lib xizmat qildi.
Kurs ishining manbaviy asoslari ni Sovet davri va O‘zbekiston
mustaqilligiyillarida chop etilgan Mustamlakachlikdavriga oid ilmiy tadqiqotlar,
risolalar, ilmiy maqolalar to‘plami, konferensiya materiallari, matbuot materiallari,
o‘zbek va rus tiliga tarjima qilingan manbalar, ilmiy-ommabop nashrlar tashkil etadi.
Kurs ishining ilmiy yangiligi shundan iboratki, unda birinchi marta sovet va
mustaqillik yillarida sovet mustabit tuzumining O‘zbekistonda amalga oshirilgan turli
xil islohotlar va xalqimiz boshiga solgan kulfatlar va ularni davriy matbuotlarda e’lon
qilinishiga oid xususiyatga ega tadqiqotlar tarixshunoslik doirasida umumlashtirildi,
tizimlashtirildi va kompleks ravishda tahlil etildi.
Kurs ishining ilmiy-amaliy ahamiyati. Kurs ishi materiallaridan Markaziy
Osiyoning sovet mustamlakachiligi davriga oid O‘zbekiston tarixi fanidan,
tarixshunoslik o‘quv fanlarida, maxsus kurslarda foydalanish mumkin.
Kurs ishining metodlarini tarixiy tadqiqotlar uchun umumiy qabul qilingan
xolislik, tarixiylik, tanqidiylik tamoyillari, muammoviy mushohada, qiyosiy tahlil
usullari tashkil etdi. Xususan, tarixshunoslikning o‘ziga xos bo‘lgan qiyosiy-tarixiy,
muammoli-xronologik metodlardan foydalanildi.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikki bob, to‘rt paragraf, xulosa,
foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati va 35 sahifadan iborat.
6

I BOB. ROSSIYA SOVET MUSTAMLAKACHILIGI DAVRIDA
O‘ZBEKISTONDA IJTIMOIY-IQTISODIY ISLOHOTLAR VA JADIDLAR
FAOLIYATI TARIXSHUNOSLIGI.
1.1. O‘zbekistonda amalga oshirilgan yer-suv islohoti va milliy hududiy
chegaralanish o‘tkazilishi sovet davri tarixshunosligida.
1917-yil 29-fevralda Rossiyada demokratik inqilob g‘alaba qozondi. 2-martda
podsho taxtdan voz kechdi va Muvaqqat hukumat tuzildi. 1917-yil mart-aprel oyi
siyosiy uyg‘onish davrida, asosiy harakatlantiruvchi kuch sifatida jadidlar harakat qildi.
Aynan ular mitinglar tashkil etib, buning natijasida “Sho‘roi Islom” nomi ostida
mahalliy xalq deputatlar kengashini tashkil qildi. 7-15-aprelda Ishchi va Soldat
deputatlarining 1-Butun Turkiston Kengashi syezdi faoliyat ko‘rsatdi 7
.
Turkistonda siyosiy, diniy, davlat tashkilotlarining tashkil etilishi masalalari juda
murakkab. Misol uchun “Sho‘roi Islom” va “Sho‘roi Ulamo” vakillarining asosiy qismi
ruhoniylardan iborat bo‘lib, ular “Sho‘roi Islom” chilar bilan birgalikda harakat
qilmadilar, bundan esa keyinchalik bolsheviklar mohirona foydalandilar. Bolsheviklar
ularni bita-bitta yo‘q qildilar. Shuningdek, islomchilarning o‘z qatorlarida ham birlik
yo‘q edi. Turkiston musulmonlarining birinchi siyosiy partiyasi faoliyatiga ham alohida
e’tibor berishimiz lozim.
Turkiston federatlari partiyasi Turkistonning davlat statusi, uning markaz bilan
munosabatlari masalalarini muhokama qildi. Bu Abdurashidxonov, Mahmudxo‘ja
Behbudiy va bir qator boshqa mutaxassislar milliy-hududiy prinsip asosida avtonom
demokratik respublika tuzish masalasini asoslab berdilar. Bu sohada O‘zbekiston
tarixchi olimlarining ilmiy ishlari chop etildi. Bu davrga oid eng muhim manbalar,
Sovet hokimiyati tomonidan e’lon qilingan dekretlardir. (“Yer haqida”, “Tinchlik
haqida” dekretlar). O‘sha davrining muhim manbalari sifatida Sovetlar syezdining,
partiyaning qarorlarini ko‘rsatish mumkin. Chunki hujjatlarga qarab u yoki bu
masalaning ahvoli haqida bilish mumkin. Asosiy o‘rinni Turkiston mustaqilligi uchun
kurash to‘g‘risidagi masala, mustaqillik tarafdorlarining repressiya qilinishi yoki uzoq
muddatga qamoqqa olinishi bilan izohlandi. Bu savollarga javob berish uchun “Fan va
7
Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – Samarqand: SamDU nashri, 2021. 297-bet.
7

turmush”, “Xalq so‘zi”, “Pravda Vostoka” ro‘znomalarining 1988-1995-yilgi sonlarini
ko‘zdan kechirish lozim, masalan: “Pravda Vostoka”ning 1988-yil № 15-17-sonlarida
“Fayzulla Xo‘jaev” maqolasi chop etilgan. Unda 1937-yil 41 yoshida repressiya
qilingan, O‘zbekistonning ko‘zga ko‘ringan davlat arbobi Fayzulla Xo‘jaevning hayot
yo‘li qisqacha ochib berilgan. Maqolada kommunistik ideologiyaning ta’siri sezilsada,
bu qonunsiz ravishda reabilitasiya qilingan ishlarini oqlashga tashlangan dastlabki
qadam edi. Sovet hokimiyati yillarida nashr etilgan manbalar har doim ham o‘sha davr
voqealarini to‘laqonlicha yoritmaydi. Chunki u kommunistik g‘oya-qoliplariga kiritib
qo‘yilgan edi. Shuning uchun ham 80-yillar oxiri 90-yillar boshlarida chop etilgan
maqolalar muhim faktor bo‘lib xizmat qiladi.
O‘rta Osiyoning milliy-hududiy chegaralanishi masalalari XX asr 20-yillari
matbuotida. 1920-yilning boshlarida Turkkomissiya raisi Ya. Rudzutak Turkiston
ASSRni bo‘lib tashlash va milliy til belgisiga qarab muxtor (avtonom) respublikalar
tuzish masalasini qo‘ydi 8
. Milliy respublikalar tuzish zarurligi g‘oyasi tashabbuschilari
bu masalani yerli xalqlar hayotida tengsizlik mavjudligi, milliy mojarolar kuchayib
borayotgani bilan asosladilar.
Bolsheviklar O‘rta Osiyoda yashab kelayotgan millatlarning ushbu geografik
hamda siyosiy chegara ichida ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy hayoti taraqqiy qilishi
mumkin emas deb topdilar. Ushbu masala yuzasidan matbuotda e’lon qilingan
maqolalarni tahlil qilinar ekan, ularni mazmuni va mohiyatiga qarab quyidagi
guruhlarga bo‘lish mumkin: O‘rta Osiyoni milliy-hududiy chegaralash masalasiga doir
savollar va murojaatlar; Markazdan yuborilgan va mahalliy rahbarlarning O‘rta Osiyoni
milliy hududiy chegaralash masalasidagi fikrlari va savollarga javob maqolalari; O‘rta
Osiyoni milliy-hududiy chegaralash masalasida milliy-etnik nizolarning oldini olishga
bag‘ishlangan maqolalar; Xorazm Xalq Sovet Respublikasining milliy-hududiy
chegaralanishga tortilishi masalasi; O‘zbekiston SSRning tashkil topishi va uning
poytaxti masalasi; Xorijdagi vatandoshlarimizning O‘rta Osiyoning milliy-hududiy
chegaralanishiga oid maqolalari; O‘rta Osiyoni milliy respublikalarga bo‘lish masalasi
8
Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – Samarqand: SamDU nashri, 2021. 303-bet.
8

o‘rtaga tashlangach, davriy matbuotda milliy ziyolilarning ushbu masalaga oid turli-
tuman savollari va murojaatlari chiqa boshladi.
“Milliy jumhuriyatlarga ayrilish kerakka o‘xshaydir. Busiz iloj yo‘q ekan. Ayrilish
Turkiston doirasida bo‘lsunmi yoxud O‘rta Osiyo masshtabidami? Milliy jumhuriyatlar
bo‘lgach, uni birlashtiradirgan Markaz masalasi qanday hal bo‘ladir? O‘rta Osiyo
federatsiyasi kerakmi? Jumhuriyatlar Rusiya Sovet jumhuriyatiga bog‘lanadirmi? Milliy
jumhuriyatlar bevosita markazga bog‘lansa, millatlar orasida iqtisodiy aloqa qanday
bo‘ladir? Bo‘linish tartiblari va qirg‘iz qozoqlar Qozog‘istonga qo‘shiladirmi yoxud
alohida jumhuriyat bo‘ladirmi? Turkmanlar, Xorazm va Buxoro turkmanlarini
birlashtiradirmi? Tojik, qirg‘iz avtonomiyasi qanday tuziladir? 9
”.
Yuqorida keltirilgan savollar hamda murojaatlar faqatgina hukumatning rasmiy
gazeta va jurnallarida emas, hatto hajviy nashr hisoblangan “Mushtum”da ham chop
etildi. “Turkistonda barchadan ham katta nufuzga ega biz deb davo qiluvchi ba’zi rus
mustamlakachilarning chegarasi qaerdan boshlanadir yoki bularning respublikasini
bo‘yab ko‘rsatish uchun bo‘yoq yetmay qoldimi? Agar taqsimda xiyonat qiling‘on
bo‘lsa, bu masala boshqatdan ko‘rilsun!”.
Yuqorida keltirilgan muhim savollar o‘rtaga tashlanganidan keyin ba’zi bir
mutassaddilar “Mushtum” nashriyoti nomidan ushbu savollarga quyidagicha javob
qaytargan: “Milliat masalasi to‘g‘risida axtarganimizda hech narsa ko‘rsatilmagan.
Milliy masalaga qaratilib bir lug‘at nashr etilgandan keyin munosib bir javob berish
niyatidamiz. Har holda, Sovetlar hukumatida mustamlakachilar jumhuriyati bo‘lmaydir.
O‘rtoq, bu masala to‘g‘risida Angliya hukumatiga murojaat qiling!” 10
.
Markazdan yuborilgan kommunistlar bilan birga mahalliy rahbar xodimlarning
Turkiston mintaqasining milliy-hududiy chegaralanishi masalasidagi fikrlari rasmiy
matbuotda bosilib turdi. Masalan, Zelenskiy, Aytakov, Gajuxov, F. Xo‘jaev, A.
Muhiddinov, S. Xo‘janov, I. Xidiraliev va boshqalarning nutqlarida milliy siyosat
to‘g‘ri hal etilishiga ishonch bilan qaraldi.
9
: Rajabov M. O’rta Osiyoda Milliy Chegaralanishning O’tkazilishi: Maqsad, Mohiyat Va Oqibat (Xorij
Tadqoqotchi Olimlari Nigohida). JOURNAL OF ADVANCED RESEARCH AND STABILITY (JARS). ISSN:
2181-2608. 301-305-bb.
10
Yuqoridagi maqola. 303-bet.
9

1924-yil 4-iyun kuni Moskvada 13-firqa qurultoyi bo‘lib, unda Turkistondan vakil
S. Xo‘janov ishtirok etadi hamda unda ko‘rilgan masalalar matbuotda e’lon qilinadi. Bu
qurultoyda O‘rta Osiyoning milliy-hududiy chegaralanishiga doir muhim masalalar
muhokama etiladi 11
. Eng asosiysi, milliy respublikalar tashkil topgach, O‘rta Osiyo
o‘lkalari birikib, federatsiya tuzilishi masalasi ko‘riladi. Dastlab qurultoyda O‘rta Osiyo
byurosi nomidan Rudzutak ma’ruza qilganidan keyin Turkistondan borgan har bir millat
vakillariga so‘z beriladi. Afsuski, o‘zbek, qozoq, turkman va qirg‘iz millatiga mansub
vakillar ham O‘rta Osiyoning yagona federatsiyaga birlashishiga hali erta ekanligini
ta’kidlab, bu masalaga rad javobini beradilar. O‘rta Osiyoda milliy-hududiy
chegaralanishning o‘tkazilishi paytida milliy etnik nizolarning oldini olishga
bag‘ishlangan bir qator maqolalar e’lon qilingan. Jumladan, hukumat vakillaridan biri
Hojiboev milliy muxoliflikka bormaslik va etnik nizolarning oldini olishga e’tibor
qaratadi. Afsuski, milliy-hududiy chegaralanish arafasida milliy-etnik nizolar va hudud
talashishlar kuzatiladi. Mahalliy ziyolilardan bo‘lgan Ismoilzoda matbuotda bu kabi
janjallarni to‘xtatishga chaqiradi.
“Milliy jumhuriyatlarga ajratish to‘g‘risida gazetalarimizda ko‘b narsalar
ko‘rilmoqdadir. Bu to‘g‘risida “Oq jo‘l”, “Angbakchil qozoq” (Urunburug‘da),
Turkiston, Farg‘ona va Zarafshonda har xil maqolalarning ichida aksarisi bir tomonliq
va tor bir o‘lchovda millatchilik ruhida bo‘ldikim, bu matbuotimizda katta nuqson
hisoblanadir. Bunday maqolalarning natijasida matbuotimizda milliy shovinizm
ruhining ko‘tarilishini sezamiz, hatto bu to‘g‘rida gazetamizning bir-birlari bilan
so‘kushmagi omma orasiga millatchilik shovinizmining tuxumini ekish emasmi?
Masalan, “Turkiston” bilan “Oq jo‘l” janjallari “Angbakchil qozoq”ning haddan
oshishi, Zarafshonning chiqishi va Farg‘onada Alievning maqolasi va boshqalar.
Albatta, biz bu yerda aybning kimda va qaysi tomonda ekanini surishtirmay
matbuotimizning bu xususida to‘g‘ri yo‘l tutishini va uning har masalada ijtimoiy
qarashga ega bo‘lishini chindan tilab qolamiz” 12
. Shu bilan birga, “Yacheyka yoki
11
Rajabov M. O’rta Osiyoda Milliy Chegaralanishning O’tkazilishi: Maqsad, Mohiyat Va Oqibat (Xorij
Tadqoqotchi Olimlari Nigohida). JOURNAL OF ADVANCED RESEARCH AND STABILITY (JARS). ISSN:
2181-2608.
303-b
12
Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – Samarqand: SamDU nashri, 2021. 306-bet.
10

rayondagi firqa a’zolarini aldab, sen o‘zbek jumhuriyatiga o‘t, sen qirg‘iz jumhuriyatiga
o‘t deb ul bechoralarni miyasini aynitishdan nima foyda bor? Tezisdan chetga
chiquvchilarga tegishlik firqa idoralari chora ko‘rsalar kerak” degan fikrlar matbuot
sahifalarida uchragan.
1924-yil 8-mayda O‘rta Osiyo iqtisodiy konferensiyasida qatnashish uchun
Toshkentga kelgan Xorazm delegatsiyasi a’zolari RKP(b) MQ O‘rta Osiyo byurosi
raisiga “Xorazmda milliy masalaning hal qilinishi to‘g‘risida maktub” topshiradilar.
Unda Xorazmni mustaqil ma’muriy rayon sifatida o‘zining doirasida qoldirish,
shuningdek, Xorazm Respublikasi bilan Turkiston Respublikasining Amudaryo
viloyatini birlashtirish taklif qilingan edi. Aslida, bu Xorazmning chegaralanish
o‘tkazilishini rad qilishi edi.
1924-yilning 26 iyunida yangilangan Xorazm kommunistik partiyasi Xorazm
uchun ham milliy chegaralanishning zarurligini e’tirof etadi. Xorazm Respublikasi
Markaziy Ijro qo‘mining raisi Sulton Qori Jumaniyozov “Keyinroq qoldik” sarlavhali
maqolasida o‘lkaning milliy chegaralanish uchun ortda qolganligi sababini
tushuntirishga harakat qilib shunday deydi: “O‘lkamizning markazdan juda uzoqda
bo‘lishi va yo‘llarining qiyinligi sabablik ko‘b masalalar bizga juda qiyin va butunlay
eshitilmasdan qolar edi. Milliy chegaralash masalasi ham shunday bo‘ldi. 1924-yilning
yanvar oyida o‘rtoq Mizlavik Xivaga kelib, milliy chegaralash masalasida doklad qildi.
Lekin bu doklad bo‘yicha uning asosiy qoidasini va qanday yo‘lda bo‘lishini bilgan
odamimiz bir bo‘lsa, bilmaganimiz o‘n bo‘ldi... O‘rta Osiyo byurosining kotibi o‘rtoq
Korklin Xivada bo‘lib, milliy chegaralash masalasida qanoatlanarlik dokladlar qildi va
uning asosiy foydalarini tamoman tushuntirdi. Shundan keyin biz Xorazm o‘zbeklari
uchun O‘zbek jumhuriyatiga qo‘shilishdan boshqa chora yo‘qligini tushundik. Lekin
shunday bo‘lgani holda qo‘shilishga qaror berib, shuni O‘rta Osiyo byurosiga bildirdik
va qarorimizni topshirdik. Natija nima bo‘lur, hozircha ma’lum emas...” 13

Bolsheviklarning Turkiston mintaqasini milliy chegaralashdan maqsadi ushbu
o‘lkalarni xomashyo yetkazib beruvchi hududiy birlikka yoki rayonga aylantirish edi.
13
https://milliycha.uz/orta-osiyoda-milliy-hududiy-chegaralanish/
11

Xatto O‘rta Osiyoda milliy chegaralanish jarayoni bo‘layotgan bir paytda xomashyo va
xo‘jalikka qarab yirik shirkatlar tuzish loyihasi allaqachon yaratilgan edi.
“O‘rta Osiyo jumhuriyatlarini chegaralash munosabati bilan Turkiston paxtachilik
shirkatini ikkiga ajratish to‘g‘risida loyiha tayyorlana boshlandi. Bu shirkatlarning biri
“rus-o‘zbek shirkati” va ikkinchisi “rus-turkman shirkati”. “Rus-o‘zbek shirkati”
hay’atiga O‘zbekiston jumhuriyati bilan unga qaragan qozoq, qora qirg‘iz, tojik
rayonlari hamda Buxoro bilan Xorazmning ko‘proq qismlari kiradir. Buxoro bilan
Xorazmning qolgan qismlari “rus-turkman shirkati”ga kiradir. Turkiston paxtachilik
shirkatining sarmoyasi bu jumhuriyatlarda ekilgan va ulardan sotib olingan paxtalarning
hisobiga qarab taqsim qilinadi – ya’ni bo‘linadir” 14
.
Davriy matbuotda berilgan rasmiy ma’lumotga ko‘ra, O‘zbekiston SSRning
maydoni (tojik muzofotidan boshqa) 440 ming murabba’cha qirim va 7 ta muzofotdan:
Toshkent, Samarqand, Farg‘ona, Zarafshon, Surxon, Qashqadaryo hamda Xorazmdan
iborat ekanligi qayd etilgan 15
.
Toshkentda 1924-yilning 5-dekabr sanasi O‘zbekiston SSRning tuzilgan kuni
sifatida bayram qilingan. 5-dekabr tantanasini o‘tkazish bo‘yicha Rahmat Ahmadiy
raisligida komissiya tuzilib, tadbirni o‘tkazish rejasi ishlab chiqilgan. Ushbu tantanada
O‘zbekiston inqilob qo‘mitasi nomidan F. Xo‘jaev, Butunrusiya kommunist firqasi
O‘rta Osiyo byurosi nomidan Zelenskiy, eski shahar ijroqo‘mi firqa raykomi kasabalar
byurosidan Mallaboev, bundan tashqari, Rahimboevning tabrik so‘zlari yo‘llangan.
1925-yil fevralda Buxoro shahrida chaqirilgan sovetlarning birinchi syezdi
“O‘zbekiston SSRni tuzish to‘g‘risidagi deklaratsiya”ni qabul qildi. Bu deklaratsiyada
shunday deyilgan edi: “Sovet hokimiyatining Sharqdagi avangard posti bo‘lgan O‘rta
Osiyoda millatlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilash huquqini amalga oshirish maqsadi
bilan sobiq Turkiston, Buxoro va Xorazm respublikalari hududlaridagi o‘zbek
yerlarining qishloq va ovullari mehnatkashlar ommasi birinchi sovetlar s’ezdi orqali bu
xalqning tarixida ilk marotaba ishchi va dehqonlar O‘zbekiston Sovet Sotsialistik
Respublikasi ta’sis qilinganini e’lon qiladilar” 16
.
14
https://milliycha.uz/orta-osiyoda-milliy-hududiy-chegaralanish/
15
Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – Samarqand: SamDU nashri, 2021. 309-bet.
16
http://xorazmiy.uz/oz/pages/view/215
12

O‘zbekiston SSRning poytaxti masalasi ham matbuotda ko‘p muhokama qilingan.
Respublika markazining Samarqand shahri bo‘lishini barcha mahalliy aholi vakillari
yoqlab chiqqanidan so‘ng, “Markaz” ham buni tasdiqlaydi. Matbuot materiallarida
keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, hukumat va qator muassasalar uchun binolar
qurish va shaharni obodonlashtirish maqsadida “Markaz”dan mablag‘ ajratilgan.
“Samarqandni markaz holiga qo‘yish uchun hozirliq boradir. Buning uchun markaz
million so‘m berdi”. To‘plangan materiallarga tayanib shuni aytish mumkinki, qisqa
muddatda (1924-yil 5-dekabrdan 1925-yilning 3- apreliga qadar) Buxoro va Toshkent
shaharlari O‘zbekiston SSRning poytaxti vazifasini bajardi. 1925-yilning 3-aprel kuni
respublika poytaxti Samarqandga O‘zbekiston markaziy hukumati ko‘chib boradi.
Poytaxtning Samarqandga ko‘chib kelishi munosabati bilan shahar maydonida bayram
bo‘lib, unda F.Xo‘jaev, Y.Oxunboboev, I.Xidiraliev, V.Ivanov va boshqalar tabrik
yo‘llaydilar. Jumladan, Ivanov shunday deydi: “Bu kungacha tarixda hech bir
davlatning o‘z poytaxtini yaxshi katta shahardan ko‘ra quyiroq darajada bo‘lgan
shaharga ko‘chirgani ko‘rilmagan. Sovet hukumati bo‘lsa o‘z poytaxtini
mehnatkashlarga eng yaqin bo‘lgan joyga quradir” 17
.
Xorijda yashagan vatandoshlarimiz tomonidan nashr etilgan jurnalda sovet milliy
siyosati va O‘rta Osiyoning milliy chegaralanishiga oid maqolalar talaygina. Jumladan,
shunday jurnalning ta’sischilaridan biri bo‘lgan Mustafo Cho‘qay O‘rta Osiyoning
milliy chegaralanishi xususida shunday deydi: “Turkistonning ayrim bo‘limlari -
Turkmaniston, Qozog‘iston, Tojikiston, O‘zbekiston, Qirg‘iziston sovet jumhuriyatlari
bo‘ldimi. Yo‘qsa, qozoq, o‘zbek, qirg‘iz, tojik, turkman rayon va yo okruglari ataldimi -
farqsizdir, Baribir, ularning hammasida O‘rta Osiyo byurosi va boshqa bir ism bilan
Moskva idorasining diktaturasi ostida bo‘ladir”.
O‘rta Osiyoda milliy-hududiy chegaralanish jarayoni bolsheviklar milliy
siyosatining yangi bosqichi bo‘lib, bunda milliy mojarolarning oldini olishi va
hududlarning iqtisodiy taraqqiy etishi belgilangan edi. Ammo milliy nizolar, ya’ni
hudud talashishlarning davom etishi natijasida Turkiston mintaqasining yaxlitligiga
17
O’zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida. 2 - qism. T. “Sharq”, 2000. 79-81-bb.
13

putur yetdi. Sovet namunasida tuzilgan mazkur respublikalar iqtisodiyoti bir yoqlama,
sobiq Ittifoqning xomashyo yetishtiradigan chekka hududlariga aylantirildi.
O‘zbekiston tarixidagi 1925-1929-yillardagi yer-suv islohoti tarixshunosligi sovet
davrida bir qancha qarama-qarshi talqinlar asosida o‘rganildi. Mamlakatimiz tarixining
bu qismini bugungi kun nuqtai nazaridan tahlil qilish tarix fanining muhim vazifalaridan
biriga aylangan. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan buyon sovet davlatining XX
asrning 20-yillari tarixi, uning O‘rta Osiyo va Qozog‘istondagi yer suv islohoti va
jamoalashtirish siyosati bo‘yicha bir qator ilmiy ishlar va asarlar e’lon qilindi 18
. Bu
tadqiqot ishlarida Yer-suv islohotining iqtisodiy oqibatlari statistik ma’lumotlar,
raqamlar asosida berilib, atroflicha tadqiq qilishdi 19
.
Sovet hukumatining agrar siyosati O‘zbekiston qishloqlarida yuz-yillardan beri
shakllanib kelgan yerga egalik qilish strukturasini butunlay buzib, mulkchilikning
mutlaqo yangi va jahon tarixida misli ko‘rilmagan shaklini tadbiq qildi. 1925-1929-
yillarda Yer-suv islohoti davomida nafaqat yer mulk balki, chorva mollari ham davlat
foydasiga musodara qilindi. Bu esa oktabr inqilobining “yer dehqonlarga” degan
va’dasining buzilganligini, mamlakat mehnatkashlarining asliy orzu umidlarini inqilob
oqlamaganligini anglatardi. Mavzuning tarixshunosligiga doir ilmiy tadqiqotlar va
asarlar ilmiy-nazariy jihatdan ikki (sovet davri va mustaqillik) davriga bo‘lib o‘rganish
maqsadga muvofiqdir. Bular sovet davrida (1925-1991-yillar) yaratilgan kitoblar va
ilmiy tadqiqotlar, ikkinchi davri Mustaqillik-yillarida yaratilgan ilmiy ishlar va
tadqiqotlar.
XX asrning 30-yillardagi adabiyotlar va ilmiy tadqiqotlarning xarakterli jihati
tarixiy tadqiqotlarda sinfiy yondashuv kuchayib, lenincha dunyoqarashga asoslangan
metadalogiyaga amal qilindi. XX asrning 30-yilarida sovet davlatida markisistik
mafkura hukmronligi uzil-kesil qaror topdirildi. Oqibatda sovet davlatida tarix fanining
muayyan voqelikka asoslanishiga barham berildi. Lekin shunday bo‘lsa ham tarix fan
sifatida rivojlanishda davom etaverdi. O‘rta osiyoning agar tarixining bir qismi bo‘lgan
yer-suv islohotlarini tadqiq etish uchun bir qator ilmiy ishlar e’lon qilindi.
18
Quvvtaliyev U. O‘ZBEKISTONDA AMALGA OSHIRILGAN YER-SUV ISLOHOTI (1925-1929 YILLAR)
TARIXSHUNOSLIGI SOVET TARIXCHILARI NIGOHIDA. “Talqin va tadqiqotlar” ilmiy-uslubiy jurnali. №12.
91-93-bb.
19
Yuqoridagi maqola. 91-bet.
14

XX asrning 30-yillarning 1-yarmidan boshlab Sovet davlatining O‘zbekistonda
olib borgan yer-suv islohoti va boshqa ijtimoiy siyosiy tadbirlari haqida bir qator ilmiy
adabiyotlar yaratilgan. Bir qator ilmiy ommabop asarlarda, jumladan, Katta Sovet
ensiklopediyasida yer suv islohoti haqida bazi stastistik ma’lumotlar va raqamlar e’lon
qilingan. 1925-1929-yillardagi Yer suv islohotidan avvalgi qishloq xo‘jaligidagi vaziyat
haqida V.Laverentevning “Kapitalizm Turkistonda (O‘rta Osiyoda burjua
mustamlakachiligi)” 20
. Jumladan Ilyas Saidgeeriyevich Alkinning “O‘rta Osiyo:
Qoraqolpog‘iston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston va O‘zbekistonning iqtisodiy-
geografik asarida O‘zbekistonda amalga oshirilgan yer suv islohotining ikkinchi
bosqichining iqtisodiy natijalari haqida ma’lumotlar beriladi. E. Zelkina o‘zining “O‘rta
Osiyoda agrar masalar bo‘yicha ocherklar”ida Turkistonda keyinroq O‘zbekistonda yer
sovet davlatining yer va agrar siyosatining mohiyatini kommunistik partiya nuqtai
nazaridan ochib, izohlab berishga harakat qiladi. Ikkinchi jahon urushidan keying ilmiy
adabiyotlarda sovet hokimyatining paydo bo‘lishi, sovetlarning O‘rta Osiyodagi agrar
siyosatining ijtimoiy xarakteri va oqibatlari nisbatan kengroq ochib berishga harakat
qilingan bo‘lsa ham marksistik mafkura doirasidan tashqari chiqilmagan G.Rizayevning
“O‘zbekistonda yer-suv islohoti haqida qisqacha ocherki”da yer suv islohoti va
kollektivlashtirish sovet hokimyatining burjua yer egaligi sarqitlariga zarbasi sifatida
talqin etilad.
Lidiya Kunakova o‘zining “O‘zbekistonda Farg‘ona vodiysida yer-suv islohotini
amalga oshirish uchun kurash” deb nomlangan nomzodlik dissertatsiyasida O‘rta
Osiyoda amalga oshirilgan yer suv islohoti sotsalizmningkapitalizm ustidan g‘alabasi va
jahon proletarning Kommunizm sari muhim qadami sifatida baholandi.Tarixiy
tadqiqotlarda sinfiy yondashuv kuchayib, lenincha dunyoqarashga asoslangan
metadalogiyaga amal qilindi. XX asrning 30-yilarida sovet davlatida markisistik
mafkura hukmronligi uzil-kesil qaror topdirildi. XX asrning 60-70-yillarida qilingan
tadqiqotlarda sovet davlatining yer-suv islohoti, qishloqdagi o‘zgarishlar, xususan,
qishloqda mulkchilik bekor qilinishi strukturasini rivojlantirish va boshqa ijtimoiy-
20
Quvvtaliyev U. O‘ZBEKISTONDA AMALGA OSHIRILGAN YER-SUV ISLOHOTI (1925-1929 YILLAR)
TARIXSHUNOSLIGI SOVET TARIXCHILARI NIGOHIDA. “Talqin va tadqiqotlar” ilmiy-uslubiy jurnali. №12.
93-bet.
15

iqtisodiy masalalari tadqiq qilindi. 60-70-yillardagi muammo tarixshunosligi borasida
yaxshi adabiyot va ilmiy ishlar chop etildi. G. Rizaev tomonidan Sovet davlatining ilk-
yillaridan boshlab O‘zbekistonda amalga oshirgan butun agrar siyosti haqida ocherk
e’lon qilindi.
O‘zbekistonda Sovet davlatining 1925-1929-yillardagi yer suv islohoti haqida,
uning borishi, sabablari va oqibatlari haqida L.Z.Kunakova alohida doktorlik
dissertatsiyasini e’lon qildi 21
. Bundan tashqari R. X. Aminova, I. Alimov, A.Y.
Ibragimov va boshqalar tomonida tahlil qilindi. Farg‘ona vodiysi qishloqlarining 1920-
yillarning 2-yarmidagi iqtisodiy hayotining ayrim jihatlari bilan M. Y. Perpera, M.
Po‘latovalar shug‘ullandilar. O zbekistonda ommaviy kollektivlashtirish arafasidagiʻ
iqtisodiy-agrar vaziyat, 20-yillarda O‘zbekistonda yer-mulk qonunchilik faoliyati
M.S.Vasikova asarlarida ham atroflicha ko‘rib chiqilgan. 20-yillar ikkinchi yarmi
voqealarining tarixshunoslik jihatlarini R. Aminova va R. Xadiyevna asarlarida ochib
berilgan.
O‘zbekiston tarixining 20-yillaridagi murakkab va ziddiyatli davri bir tomonlama
tahlil qilish asosida o‘rganilgan bo‘lsa ham,bu davrni o‘rganishning tarixiy tajribasi
Kommunistik partiyaning tarix fani oldidagi ulkan senzurasiga qaramay ancha
takomillashdi. Bu borada sezilarli darajada ilmiy adabiyotlar e’lon qilina bordi. O‘sha
davrdagi bir qator yirik tarixchilar Sovet davrining ilk-yillarini ehtiyotkorlik bilan
bo‘lsa ham ochib bera oldi. Bu jarayonlarning hammasi Tarixshunoslik fani rivojida
sezilarli yutuq bo‘ldi.
1.2. XX asrning 20-yillarida faoliyat olib brogan Turkiston jadidlari
tarixshunosligi .
XX asrning 20-yillarda Turkistondagi jadidchilik harakatnning vujudga kelishi
jarayonlarini xolis tahlil qilishga qaratilgan sa’y-harakatlar amalga oshirildi. G. Safarov
o‘zining “Mustamlaka inqilobi” nomli asarida jadidchilikni musulmonlar o‘rtasida
milliy o‘z taqdirini o‘zi belgalash mafkurasining asosiy ustuvorliklarining
shakllanishiga xizmat qilgan “progressiv-milliy harakat” sifatida baholaydi 22
. O‘rta
21
Yuqoridagi maqola. 93-bet.
22
O’zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida. 2 - qism . T . “ Sharq ”, 2000. 116- bet .
16

Osiyo jadidchiligi tarixi F. Xo‘jaev, R. Inog‘omov, P. Galuzo kabi mualliflar tomonidan
ham ko‘rib chiqilgan. Ushbu muammo sovet davrining keyingi-yillarida ham yoritildi.
Biroq mazkur tadqiqotlar kommunistik mafkura va shafqatsiz senzura hukmronligi
davrida yaratildi va shu sababli jadidchilik ularda salbiy tavsiflandi.
L. Klimovichning «Islam v sarskoy Rossii» nomli kitobida islom dinining Rossiya
imperiyasi, shu jumladan O‘rta Osiyo xalqlarining ma’naviy hayotidagi o‘rni va roli
yoritib beriladi. Islomdagi islohotchilik oqimlarini tavsiflar ekan, muallif sinfiy
yondashuv doirasidan chikmagan holda jadidlarni burjuaziya manfaatlarini ifoda
etuvchilar sifatida baholagan, biroq, shu bilan bir vaqtda u jadidchilarning jamiyatni
islox qilishdagi xizmatlarini ham e’tirof etadi.
Tadqiqotchi Ya.G. Abdullin ma’rifatparvarlik harakatiga butunlay boshqacha baho
berdi va jadidchilikni panislamizm bilan bir narsa deb hisoblashga qarshi chiqdi. Uning
fikriga ko‘ra, jadidlar faqat islom asosida, musulmonlarning diniy rahnamosi sifatida
xalifa hukmronligi ostida birlashishga chaqirmaganlar, balki taraqqiyotga olib boruvchi
yo‘l bilimlar va ilg‘or madaniyatni tarkatish, o‘zining milliy hududida islohotlarni
amalga oshirish orqali o‘tadi, deb xisoblaganlar va harakatning vazifalari ana shu
qarashlarga muvofiq ravishda belgilangan.
XX asrning 80-yillarning oxiri 90-yillari boshida ushbu muammo tarixshunosligida
va umuman tarix fanida sinfiy yondashuvdan muayyan darajada voz kechish ko‘zga
tashlandi va jadidchilik mintaqa xalqlarining mustaqillik uchun olib borgan kurashining
tarkibiy qismi sifatida qaraldi. Ushbu davrda ma’rifatparvarlik harakatining ob’ektiv
tarixini yaratish, uni soxtalashtirishlar va sarkitlardan xalos etishga qaratilgan urinishlar
kuzatildi. Biroq, jadidlarning diniy qarashlari haqidagi masala alohida muammo sifatida
ajralib ko‘rsatilmoqda.
Jadidchilik harakatining mohiyatini ochib berishda adabiyotshunos olimlar
tomonidan e’lon qilingan tadqiqotlar muhim o‘rin tutadi. Ularning mualliflari
birinchilardan bo‘lib yuqoridagi muammoni o‘rganishga kirishdilar va o‘zlarining
asosiy diqqat-e’tiborlarini jadidlarning ma’rifatparvarlik hamda adabiy faoliyatiga
qaratdilar.
17

XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Turkistonda milliy-ozodlik harakatlari, shu
jumladan, jadidchilik tarixini o‘rganishga vatanimiz tarixchi olimlari salmoqli hissa
qo‘shdilar. Shu nuqtai nazardan D.A. Alimovaning tadqiqotlari, xususan, uning
Turkiston jadidchiligining taniqli vakillarining ijtimoiy-siyosiy faoliyatiga bagishlangan
ishlari alohida ahamiyatga molikdir. U mamlakatimiz tarix fanida birinchilardan bo‘lib,
islohotchilik harakatining tarixiy mohiyatini ob’ektiv baholashga harakat qildi, uni
davrlashtirdi va ilg‘or ziyolilarning intellektual dunyoqarashining o‘ziga xos
xususiyatlarini tavsiflab berdi. Mazkur muammo tarixshunosligiga qo‘shilgan yana bir
muhim hissa D.A. Alimovaning “История как история, история как наука. Феномен
джадидизма” nomli umumlashtiruvchi asari bo‘lib, unda O‘zbekistonda ilk bora milliy
taraqqiyparvarlik harakatining mohiyati va uning Markaziy Osiyo xalqlari tarixida
tutgan o‘rni kompleks tarzda tadqiq etilgan, Turkiston va Buxoro tarakqiyparvarlarining
qarashlarining o‘ziga xosligi aks ettirilgan, jadidchilikning ma’rifatparvarlikdan qudratli
siyosiy xarakatga evolyusiyasi ochib berilgan 23
. Shuningdek, mazkur asarda ilk bora
milliy taraqqiyparvarlik harakati namoyandalarining hayoti va ijodi xaqidagi
ma’lumotlar rus tilida chop etilgan. Jadidchilik rivojlanishining siyosiy bosqichi S.S.
A’zamxo‘jaev tadqiqotlari uchun ob’ekt bo‘ldi. Turkistonda birinchi milliy demokratik
davlatchilik - Turkiston Muxtoriyatining tashkil topish tarixini tahlil qilar ekan, muallif
o‘lka musulmon aholisining jipslashuv jarayonlarini batafsil yoritadi, unda jadidlarning
o‘rni va rolini belgilab beradi.
R.M. Abdullaevning ishlarida “Padarkush”, “Gayrat”, ‘Taraqqiyparvar”,
“Barakat”, “Shuroi Islomiya’ kabi milliy tashkilotlarning shakllanishi va faoliyati yangi
faktologik manbalar asosida tadqiq etilgan 24
. Muallifning fikriga ko‘ra, sof diniy
xarakterdagi masalalarda jadidlar ehtiyotkorlik va vazminlik ko‘rsatishga majbur
bo‘lganlar va bunda ular Turkistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatni va diniyma’naviy
kayfiyatni xisobga olganlar. Mazkur muammo tarixshunosligiga ko‘shilgan yana bir
muhim hissa D.H. Ziyoevaning tadqiqotlari bo‘lib, ularda kata va keng miqyosdagi
23
Алимова Д.А. История как история , история как наука . Феномен джадидизма . Т. 2. Ташкент , 2009. С.
169-170
24
Ergashev B . Manbashunoslik va tarixshunoslik . Darslik . – Samarqand : SamDU nashri , 2021. 312-bet.
18

material asosida ma’rifatparvarlarning Turkistondagi 1916-yil qo‘zg‘oloniga bo‘lgan
munosabatiga baho beriladi.
S. Xolboev tadqiqotlarida esa Munavvar Qorining ma’rifatparvarlik va siyosiy
faoliyati ko‘rib chiqilgan hamda O‘rta Osisda oliy ta’lim tizimining vujudga kelishi va
rivojlanishida jadidlarning roli ko‘rsatib berilgan. Milliy ozodlik harakatining asosiy
yo‘nalishlarini muhokama qilish, hamkorlikdagi ishlanmalar loyihalarini ishlab chiqish
maqsadida o‘tkazilgan bir qator ilmiy-amaliy tadbirlar jadidchilik tarixiga oid
tadqiqotlarning faollashtirishiga xizmat qildi. O‘zR FA Tarix instituti tomonidan
“Jadidchilik: islohotlar, yangilanish, taraqqiyot va mustaqillik uchun kurash” nomli
jamoaviy monografiyaning nashr etilishi milliy taraqqiyparvarlik harakati tarixini
o‘rganishga qo‘shilgan jiddiy hissa bo‘ldi 25
. Mazkur tadqiqotda O‘rta Osiyoda
jadidchilikning ildizlaridan boshlab to uning siyosiy harakat sifatida shakllanishi va
rivojlanishiga qadar bo‘lgan evolyusiyasi ilgari ma’lum bo‘lmagan tarixiy materiallar
asosida tahlil qilingan. Respublikamiz tarixchi va adabiyotshunos olimlarniig
majmuaviy tadqiqotlarining natijasi o‘laroq ma’rifatnarvarlik harakati yetakchilarining
“Tanlangan asarlar”i nashr etildi. Jadidchilik tarixiga oid bir qator masalalar A.M.
Xudoyqulov, T.N.Kozakov, K.A. Vohidova, D.N. Rajabova, M.U. Qayumov, D.M.
Kenjaev va R.N.Tursunovlarning ko‘rib chiqilayotgan tarixshunoslik davrida
tayyorlangan dissertatsion tadqiqotlarida ko‘tarib chiqildi.
Tarixshunoslik tahlili shuni ko‘rsatadiki, Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida
e’lon qilingan ishlar, sovet mustabid tuzumi davrida yaratilgan tadqiqotlardan farqli
ravishda, mustaqillik davridagi tarix fani jadidchilik harakatiga konseptual yondoshuv
masalalariga to‘liq oydinlik kiritdi va jadidchilikni faqat madaniy-ma’rifiy harakat
sifatidagina emas, balki kuchli milliydemokratik taraqqiyparvarlik harakati sifatida
ta’rifladi. So‘ngi-yillarda yaratilgan tadqiqotlarda umuman milliy ozodlik harakatining
tarkibiy qismi bo‘lib qolgan ushbu fenomenning tabiati, asosiy harakatga keltiruvchi
kuchlari va yetakchilari ko‘rsatib berildi. Xozirgi paytga kelib tarixchi olimlar va
adabiyotshunoslar tomonidan muammoning ko‘plab aspektlari: progressiv harakatning
yuzaga kelishi sabablari, O‘rta Osiyolik islohotchilarning dunyoqarashlari, ularning
25
Ibragimov S. E. JADIDCHILIK HARAKATI. Scientific Journal Impact Factor. UDK: 821.512.133. 119-127-bb .
19

ma’rifatparvarlik faoliyati, adabiyoti, dramaturgiyasi, musiqasi, musulmon dunyosi
bilan integratsiyasi hamda muammoning tarixiy-siyosiy aspektlari, shu bilan bir vaktda
jadidlarning dinga, xususan islom diniga va uning qadriyatlariga munosabati, bu borada
ular taklif qilgan islohotlar hamda jadidlarning sa’yharakatlari tufayli odamlar ongida
yuz bergan ijobiy siljishlar o‘rganildi.
Jadidchilik harakati XIX asr oxiri va XX asr 30-yillarining o‘rtalarida turkiy
musulmon o‘lkalar – Qrim, Kavkaz, Volga bo‘yi (Bulg‘or va Janubiy Urol havzasi) va
Turkistonda shakllangan. Uning yirik vakillaridan Fayzulla Xo‘jaev, Cho‘lpon, Usmon
Nosir, Fitrat, Abdulla Qodiriy Sovet rejimining istibdodi bo‘lgan ana shu dahshatli
qatag‘onning qurboni bo‘ldilar. Biroq, o‘zining bilimi, aql-zakovati, iymoni –
e’tiqodini, butun hayotini o‘zbek xalqining milliy ozodligi, Vatanimizning milliy
mustaqilligi va baxtli kelajagi uchun saafarbar etgan tadidlar harakatining g‘oyalari
zoya ketmadi. ular jonajon Vatanimizning mustaqilligi tufayli hozirgi kunda to‘la
ravishda ro‘yobga chiqmoqda.
20

II BOB. XX ASRNING 30-50-YILLARIDA TARIX VA
TARIXSHUNOSLIKNING FAN SIFATIDA O‘ZBEKISTONDA
RIVOJLANISHI.
2.1. XX asrning 30-50-yillarda ma’orif tizimi va tarixshunoslik fan sifatida
taraqqiy etishi.
O‘rta Osiyoda sovetlar hukmronligi o‘rnatilishining tarixshunosligia xolis
yondoshuv O‘zbekiston davlat mustaqilligini qo‘lga kiritishi bilan qulay shartsharoit
qaror topdi. Uslubiy metodologik jihatdan ham aynan shunday yondashuvlarning asosiy
prinsiplari O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov asarlarida 26
,
shuningdek Vazirlar Mahkamasining 1996-yil dekabridagi “O‘zbekistonning yangi
tarixini yaratish” va 1998-yil iyuldagi “O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi
Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi qarorlarida bayon etilgan.
O‘rta Osiyoda sovetlar rejimi amalga oshirgan siyosiy, ma’muriy, ijtimoiy va
madaniyat sohalaridagi o‘zgarishlar haqida quyidagi asarlardan bilib olishimiz mumkin.
Turkiston mintaqasida sovet rejimiga qarshi qurolli harakat, sovet davrida
“bosmachilik” deb noto‘g‘ri talqin qilingan harakat – O‘zbekiston Respublikasi Birinchi
Prezidenti I.A.Karimov tomonidan “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka
tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari” (1997), “Jamiyatimiz mafkurasi
xalqni – xalq, millatni –millat qilishga xizmat etsin” (1998), “Tarixiy xotirasiz kelajak
yo‘q” (1998) va boshqa asarlarda ilgari surgan milliy istiqlol g‘oyasi, eng avvalo
“bosmachi” va “bosmachilik” atamalarini tushunib olishga xizmat qiladi. Istiqlolchilar
kurashi, barcha ixtilofdagi siyosiy partiyalar tugatilishi natijasida bolsheviklar
yakkahokim partiyaga aylandi. u jamiyat ijtimoiy hayotining barcha jabhalarida o‘z
mafkuraviy ta’sirini o‘tkazib bordi. ayniqsa bu kishilar ongini o‘zgartirishda muhim
omil bo‘lgan ta’limda, ilmda va madaniyatda jiddiy tus oldi. dastlabki-yillarda
madaniyat va uni boshqarish jabhalarida demokratik tamoyillar birmuncha mavjud
bo‘lib, hokimiyat mahalliy urf – odatlar va xususiyatlarni hisobga olishga majbur
bo‘lgan edi. keyinchalik esa, ma’muriybuyruqbozlik usullari keng quloch otib
mustahkamlanib borishi bilan yalpi ko‘rsatkichlar ortidan quvish, bolshevikga “madaniy
26
Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot
kafolatlari. 1997
21

inqilob” yo‘li va usullari ustivorlik qila boshladi. xalqning ma’rifatga, fanga va milliy
ma’naviyatga bo‘lgan intilishi hukmron kuchlar tomonidan uzoqni ko‘zlamay va yaxshi
o‘ylamay olib borilgan siyosatlari natijasida siyosiy manfaatlar yo‘liga burildi. yangi
ziyoli kadrlarni shakllantirish, eski mavjud milliy ziyolilarni yo‘q qilish ana shu
maqsadlarni ko‘zlab amalga oshirildi. savodxonlik darajasining o‘sishi buyrokratik
boshqaruv tizimining mustahkamlanib borishi, texnika taraqqiyoti tomon yurish va
ilmiy muassasalarning tashkil topish jarayonlari ular ustidan qattiq mafkuraviy
nazoratning o‘rnatilishi bilan hamohang ravishda yuz berdi.
Bugungi kunda respublikamizda maorif va ta’lim tizimini takomillashtirish, yosh
avlodni barkamol va ziyoli qilib tarbiyalash muhim vazifalar qatoriga kiradi. Ana
shunday ulkan ishlardan biri bu Respublikamiz Birinchi Prezidenti I.A.Karimov
rahbarligida ishlab chiqilib amalga joriy etilayotgan ta’lim va kadrlar tayyorlash milliy
dasturidir. ushbu dastur va ta’lim – tarbiya tizimining tamoiyillari jahon andozalariga
mos kelisha bilangina emas, balki ajdodlarimiz tomonidan bu sohada qo‘lga kiritilgan
boy tarixiy tajribalarga tayanganligi bilan ham qimmatlidir. Shuning uchun mustaqillik-
yillarida O‘rta Osiyoning o‘tmishdagi ta’lim – tarbiya va ilmiy muassasalari hamda
ta’lim tizimiga doir ma’lumotlar yoritilgan Botirxon Valixo‘jaevning, Komilxon
Kattaev, Shokir G‘afforov, Ahtam O‘rolov va Rahimjon Yusupov va boshqalarning
asarlari va maqolalari nashr etildi. Lekin, XX asrning 30-yillarida sovet maktablari
darsliklarga muhtoj bo‘lib turgan bir paytda, jadid mualliflari yozgan va musulmon
bolalarining turmushi va psixologiyasiga moslashtirilgan darsliklardan foydalanish
haqida o‘ylab ham ko‘rilmadi. aksincha ta’lim sohasini “sinfiy dushmandan” tozalash
maqsadida, hatto maxsus qarorlar qabul qilindi. Bu yillarda Respublika oliy o‘quv
yurtlari tarmag‘i ham ortib bordi.
Samarqandda O‘z. DU, Buxoro, Farg‘ona, Namangan, Andijon, Marg‘ilon,
Toshkent, Nuks, Xiva, Urgunch shaharlarida oliy maktablar tashkil etildi 1940-yilda 9-
yanvarda fan qo‘mitasi ittifoq fanlar akademiyasining O‘zbekiston filialiga
aylantirildi 27
. Kompartiyaning madaniya merosni inkor etish siyosati arab yozuvini lotin
grafikasiga almashtirish haqidagi qazorda ham o‘z aksini topdi. arab yozuvini
27
Ergashev B . Manbashunoslik va tarixshunoslik . Darslik . – Samarqand : SamDU nashri , 2021. 317-bet.
22

lotinlashtirish siyosatiga O‘zbekistonda G‘ozi Olim Yunusov, Qayum Ramazonov,
Abdurahim Yo‘ldoshev va boshqalar qarshi turgan edilar. Ayniqsa, Ashurali Zohiriy
katta joibozliklar ko‘rsatib, bu islohotni madaniy bilimsizlik deb baholadi. 1940-yil may
oyida O‘zbekiston SSR Oliy Soveti III sessiyasida T.N.Qorinyozovning ma’ruzasi
bo‘yicha yozuvning rus grafikasiga o‘tkazish haqida ko‘rsatma berildi. 1930-yildan
boshlab bir qator cherkovlar, masjidlar va diniy maktablar yopib qo‘yildi 28
.
O‘zbek tarixshunosligining fidoyisi Po‘lat Saliev 1937-yili “Xalq dushmani” deb
hibsga olinib, 1938-yilda otildi. Turkistonda XX asrning 40-yillariga qadar hukm
surgan va g‘oyat samarali faoliyat ko‘rsatgan jadidchilik harakati qorong‘u zulmat
yuzidagi yorug‘ nur edi. lekin bu nur butun Turkiston bo‘ylab keng quloch yozib
rivojlanib keta olmadi. Aksincha, 1937-1938-yillardagi siyosiy qatag‘on jadidlar
harakatini barbod etdi.
Mustaqillik sharofati bilan tarixshunos tadqiqotchilar tomonidan tarix fanining
bosib o‘tgan yo‘lini ham yangitdan tahlil etish zarurati yuzaga keldi. Ana shu yo‘ldagi
dastlabki izlanishlar ijtimoiy taraqqiyot burilishlarini aks ettirgan hamda ijobiy va salbiy
voqealarga boy bo‘lgan XX asrning birinchi o‘ttiz-yilligi chegarasini qamrab olgan.
Asar 1994-yilda yaratildi. Ushbu asarda XX asrning 30-yili ichida O‘zbekistonda yuz
bergan tarixshunoslik jarayonlari, Milliy davlatchilik masalalari tarixshunosligi,
Turkistonda XIX asr boshlarida milliy – ozodlik kurashi tarixshunoslik,
O‘zbekistonning ijtimoiy – iqtisodiy tarixini o‘rganishning ba’zi muammolari, 20- 30-
yillarda sharqshunoslik va madaniyatning, etnologiya va arxeologiyaning hamda ingliz,
frantsuz va nemis tarixshunosligida O‘zbekiston tarixi muammolarini o‘rganish
masalalari yoritib berilgan 29
.
Hozirgi kunda tarixshunosligimizda chet ellik olimlarning asarlaridan foydalanish
muayyan bir qiziqish uyg‘onmoqda. Sababi ularda tarixga o‘z dunyoqarashi bilan
mustaqil yondoshish ustunlik qiladi. Mana shunday asar mualliflaridan biri XX asrning
birinchi choragida ingliz Frederik Martman Beyli (1882-1976-yy) afsonaviy odamga
aylangan edi. Londonda 1946-yilda “Jonaton Keyn” nashriyotga F.Beylining
“Toshkentdagi missiya” degan kitobini bosib chiqardi. Bu kitobida u avvalambor milliy
28
https://library.samdu.uz/download/25071
29
Ergashev B . Manbashunoslik va tarixshunoslik . Darslik . – Samarqand : SamDU nashri , 2021. 322-bet.
23

ozodlik uchun kurash fuqarolar urushi alangalarida qolgan Turkistonda Britaniya
siyosiy agenti sifatida boshidan yugirgan xatarli sarguzashtlarga to‘la hayoti haqida
batafsil hikoya qiladi 30
. O‘z vaqtida bu kitob haqida ko‘p shov – shuv bo‘lib o‘tgan va
Beyli olib borgan ishlar to‘g‘risida ancha-muncha mish-mishlar va afsonalar to‘qilgan.
Mashhur sharqshunos – razvezkachining og‘ir zamonlarda kechirgan hayotini o‘rganish,
bilish tariximiz, o‘tgan kunlarni chuqurroq tushunishga yordam beradi.
Xulosa, 30 –-yil, O‘zbekistonda tarix fani keskin burilishlarni boshdan kechirdi.
Sovet tuzumi, bir tomondan, o‘zbek milliy tarixchiligini, milliylikni yo‘q qildi, ikkinchi
tomondan, mustabid tuzumga sodiq kishilarni tarbiyalashga harakat qildi, “sotsialistik”
ruhdagi tarixchi va yozuvchilarni tarbiyalash yo‘lidan bordi. Natijada, hukmron va
mustabid kommunistik tartibot (rejim) tomonidan buyurilgan mafkuraviy yo‘l -
yo‘riqlar, g‘oyalar va ko‘rsatmalar tarixshunoslik jarayonining to‘laroqli rivojlanishiga
yo‘l bermadi.
O‘zbekiston SSRning tashkil etilishi mamlakatimizdagi ijtimoiy-siyosiy
jarayonning eng muhimlaridan biri O‘zbekiston nomigagina suveren respublika bo‘lib,
aslida esa SSSR tarkibidagi unitar (qo‘shma) davlat edi. O‘zbekiston ittifoq partiya-
sovet organlariga to‘la qaram bo‘lib, uning rahbariyati va direktivalarini,
ko‘rsatmalarini og‘ishmay bajarishga majbur edi. O‘zbekistonda o‘tkazilgan arxeologik
va etnografik tadqiqotlar o‘tkazilgan davr bu SSSRda boshqaruvning ma’muriy-
buyruqbozlik tizimi o‘zining barcha salbiy ko‘rinishlari bilan qaror topishi va
mustahkamlanishi sharoitida sodir bo‘ldi. Bu haqda yangicha g‘oya va mustaqillik
mafkurasi bilan yaxshi qurollanib olgan holda M.A.Axunova va B.V.Lunin
tarixshunoslik yo‘nalishida yozgan “O‘zbekistonda tarix fanlarining tarixi” nomli
asaridan bilib olsa bo‘ladi 31
.
Agar kitobxonlarni 1930-1950-yillarning yarmigacha bo‘lgan davrda sovet
tarixchilari, arxeologlari va etnograflari tomonidan olib borilgan ilmiy tadqiqotlarning
asosiy bosqichlari bilan tanishtiradi.
Bu davrda S.P.Tolstov, T.A.Julnko, I.Djabborov, M.A.Itina, YA.G.G‘ulomovlar
eramizdan avvalgi IV ming yillikdan eramizning XIV-XV asrlarigacha Xorazm tarixini
30
Ergashev B . Manbashunoslik va tarixshunoslik . Darslik . – Samarqand : SamDU nashri , 2021. 323-bet.
31
Yuqoridagi kitob. 324-bet.
24

yangicha ko‘z bilan ko‘rish imkonini berdi. 30-yillar tarix fanida totalitar tuzumni
qo‘llovchi “bolshavoycha” uslubda tarixni yoritish hukmron bo‘ldi. Markscha-lenincha
mafkura ta’siri ostida bo‘lgan gazeta va jurnallar ham shu tuzumga astoydil xizmat
qilishga yo‘naltirilgan edi. O‘zbekiston tarixshunosligida “Eski markazdan” kelgan
topshiriqlar asosida tarix fani ishladi. Ilmiy tadqiqotlarni tasdiqlash uchun Moskvadagi
Davlat attestatsiya qo‘mitasiga mavzular olib borilar edi.
2.2. XX asrning 30-50-yillarda Sovet mustamlakachiligi davrida
O‘zbekistonda O‘zbekiston tarixi fan sifatida taraqqiy etishi masalasi
XX asrning 30-yillarida, ya’ni “madaniy inqilob” avj oldirilgan yillarda
madaniyatga qarshi kurash shu darajada kuchaydiki, odamlarni qatag‘on qilish uchun
ularning uyidan arab yozuvidagi kitob yoki daftarlar topilishi kifoya edi. O‘sha yildan,
30-yillar va 50-yillar ikkinchi yarmigacha, o‘n minglab, yuz minglab jild kitoblar, nodir
qo‘lyozmalar suvga cho‘ktirildi, yoqildi, tuproqqa ko‘mildi. Taqdir istehzosini
qarangki, o‘sha-yillari sho‘ro tarixchilari madaniy inqilob davri deb atadilar. Sho‘rolar
siyosati oxir-oqibatda shunga olib keldiki, ajdodlarni ardoqlaydigan o‘zbeklarning ham
ko‘pchiligi yetti ajdodini u yoqda tursin, ikkiuch bo‘g‘in ota-bobolarini zo‘rg‘a
taniydigan bo‘lib qoldilar. Bu monqurtlikning bir ko‘rinishi edi. Aynan mana shu
davrlardan boshlab, sho‘rolar adabiyotda, san’atda, “ilg‘or farzandlar”, “qoloq ota-
onalarga” qarshi qo‘yila boshlandi.
Sovet hukumati 1934-yil 16-mayda “Maktablarda fuqarolar tarixini o‘qitish”
to‘g‘risida qaror qabul qildi. Chunki kommunistik mafkura qoidalariga ko‘ra
davlatchilik tarixini o‘qitish bu eski tuzumni yoqlash bilan barobar edi. Bu ilg‘or
“o‘g‘il-qiz” lar ota-onalarining e’zozlash o‘rniga ular ustidan kular, juda insoflilari esa
ularni qayta tarbiyalashga harakat qildilar.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi-yillarda 50-yillar boshlarida, yangi yerlarni
o‘zlashtirishga jo‘nayotgan yoshlar deysizmi, ilg‘or kolxozga yigit-qizlar deysizmi,
partkom kotiblari-yu zveno boshliqlari deysizmi, ko‘pincha o‘zlarining “ilg‘orlik”larini
“qoloq” ota-onalarini qayta tarbiyalash orqali namoyon qiladilar. Oqibatda, avlodlar o‘z
ajdodlarini, demak tarixni ardoqlashlari u yoqda tursin, ularni mutlaqo unuta
25

boshladilar. Mana shu jabhada, 1937-yilda shaxsan Stalinning o‘zi tahrir qilgan VKP(b)
(Bol’sheviklar Butun ittifoq partiyasi) qisqacha tarixi nashrdan chiqib, hamma
tarixchilar undan qomis sifatida foydalandilar. Natijada 1934-1936-yillar o‘quv
qo‘llanmalar tayyorlash qarori asosida tarix uni o‘ta siyosatlashtirilib yuborildi 32
.
Ikkinchi jahon urushidan keyingi xalq xo‘jaligini tiklash ham oson kechgani yo‘q.
Nihoyat alg‘ov-dalg‘ovlarga to‘la fojiali 40-yildan ortiq davrdan so‘ng 50-yillar
oxirlariga kelib hayotda yengillik va ilgariga nisbatan hayot farovonligi oshdi. Bugungi
kundagi tarixshunosligimizda O‘zbekistonning ikkinchi jahon urushidagi ishtiroki
masalasi ham nihoyatda dolzarb muammolardan biri bo‘lib turibdi. Ushbu davr
tarixshunosligida urushlar tarixi tarixshunosligini o‘rganishdan ko‘zlangan maqsad,
tariximizning o‘rganilmagan yangi sahifalarini ochmog‘imiz zarurligidir. Masalan mana
shunday dolzarb, o‘rganilishi talab qilinadigan yo‘nalishlardan biri bu urushlar
oqibatida muhojirlikka ketib qolgan o‘zbeklar tarixidir.
Bu davr tarixshunosligini o‘rganish nihoyatda muhim. Chunonchi 1917-1920-
yillardagi fuqarolar urushi natijasida 13 million kishi nobud bo‘ldi, minglab kishilar
jarohatlandi. Dehqon xo‘jaliklari, sanoat izdan chiqdi, ocharchilik qashshoqlik va
ommaviy yuqumli kasalliklar keng quloch yoydi.
Turkistonda respublikalar tashkil etilishi munosabati bilan esa ming yillar
davomida shakllanib kelgan va takomillashgan yagona iqtisodiy tizimga zarba urildi,
dehqonchilik otin-ustin qilinib, boy va o‘rta hol dehqon xo‘jaliklari davlat tomonidan
talon-taroj maydoniga aylantirildi. O‘n minglab mirishkor dehqonlar oilalar bilan
“quloq” qilindilar, to‘zitib yuborildi. Yuzlab obod qishloqlar xarobaga aylantirildi.
Shuningdek, qadimdan rivojlanib kelgan va kundalik hayotning tarkibiy qismi bo‘lmish
yuqori darajadagi hunarmandchilik ildiziga bolta urildi. 30-yillardagi ocharchilik,
qahatchiliklarda esa o‘n minglab kishilarning yostig‘i quridi, og‘ir dardlarga chalindi.
Mana shu og‘ir tarix sahiflari tarixshunosligimizda R. Shamsutdinov, N.
Karimovlarning sa’y-harakatlari tufayli asta-sekinlik bilan yoritilib bormoqda.
Xullas, XX asrning 30-yillari 50-yillarning birinchi yarmi davridagi O‘zbekiston
tarixi tarixshunosligini o‘rganish hozirgi kunda tarixchilar oldiga nihoyatda dolzarb
32
O’zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida. 2 - qism. T. “Sharq”, 2000. 192-bet.
26

vazifalarni qo‘yishini mana shu yuqorida keltirilgan misollardan ham bilishimiz
mumkin.
Ko‘p tomlik O‘zbekiston xalqlari tarixi asarining yaratilishi uchun zaruriyat sezila
boshladi. Sababi, sho‘rolar tizimining butun siyosiy tarixini bilish, mana shu oqibatlarni
ochib berar edi. Bu davrda ilmiy – tadqiqot ishlarini muvoffiqlashtirishni SSSR fanlar
akademiyasining 1930-yilda tashkil etilgan O‘zbekiston filiali (O‘z FAN) amalga
oshirdi. 1943-yil noyabrda O‘z FAN bazasida respublika Fanlar akademiyasi tashkil
topdi. 1944-yilda O‘zFA tarkibida 818 nafar ilmiy va ilmiy texnik xodimlar bor edi.
Oliy ta’lim tizimida ham olimlarning, xususan tarixchilarning yirik otryadi ishlar edi.
Tarixchilar kommunistik mafkura doirasida bo‘lsada, o‘z oldilariga urush davri
qo‘ygan vazifalarning mas’uliyatliligi va muhimligini tushungan holda ijodiy kuch-
g‘ayratini fashizm mafkurasiga qarshi kurashga, gitlerchilarning bosqinchilik siyosatini
fosh qilishga, xalqimizning yuksak vatanparvarlik tuyg‘ularini tarbiyalashga qaratdilar.
Respublika tarixchilari “O‘zbekiston xalqlari tarixi” ikki jildlik fundamental asarni
yaratishga kirishdilar. Bu asarni yozishda olimlardan Ya.G‘.G‘ulomov, T.N.Qori
Niyozov, S.P.Tolstov, M.E.Voronets, E.Sh.Rajabov, A.Yu.Yakubovskiy, V.I.Zohidov,
V.A.Shashkin, K.B.Trever va boshqalar qatnashdilar. Lekin birinchi bor yaratilgan bu
fundamental asar kommunistik mafkura asosida yozilgan bo‘lib, unda tarixiy
voqealiklar soxtalashtirilgan, g‘oyaviy jihatdan noxolis ilmiy xulosalar qilingan edi. Shu
bilan bir qatorda sharqshunos olimlar o‘zbek xalqining boy madaniy merosini
o‘rganishga katta e’tibor berdilar 33
.
A. Rasulov, V. Zohidjonov, E. Muhamedxo‘jaev, A.A. Semyonov,
D.T.Voronovskiy va boshqalar qadimgi qo‘lyozmalarni o‘rganish va ilmiy izohlash
ishlari bilan samarali shug‘ullandilar. Haqiqatdan ham 1944-yilda Respublika davlat
kutubxonasining Sharq qo‘lyozmalari bo‘limi bazasida O‘z FA Sharqshunoslik instituti
ochilib, uning birinchi direktori vazifasini professor A.A.Semynov tayinlangan edi 34
.
Jamiyatshunoslik olimlarning tadqiqotlarida O‘zbekiston xalqlarining ijtimoiy-
falsafiy (I.M.Mo‘minov) va tabiiy-ilmiy tafakkuri tarixi masalalari muhim o‘rin
33
Ergashev B . Manbashunoslik va tarixshunoslik . Darslik . – Samarqand : SamDU nashri , 2021. 329-bet.
34
Nishonova Ch.S. ROSSIYA IMPERIYASINING O‘RTA OSIYODA OLIB BORGAN
MUSTAMLAKACHILIK SIYOSATI Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3)
III/2020 ISSN 2181-063X. 279-285-bb.
27

egalladi. Bir qator falsafa tarixiga oid asarlar e’lon qilindi, ularda fashizmning irqchilik
g‘oyalari, jahonga hukmronlik qilish da’volari fosh etildi. Urush davri qiyinchiliklariga
qaramasdan, oliy maktab rivojlanib bordi. 1945-yilda O‘zbekistondagi oliy o‘quv
yurtlarining soni faqat tiklanib qolmasdan, shu bilan birga urushdan oldingi davrga
nisbatan 3 taga ko‘paydi.
Mustabid tuzum 40-yillar oxiri 50-yillar boshlarida respublikada siyosiy
kompaniyalar o‘tkazib, 1952-yil 21-22-fevralda bo‘lib o‘tgan O‘zKP (b) MQning X
plenumini o‘tkazdi. Tarixchi A.X. Boboxo‘jaev panturkizmni targ‘ib qilishda
ayblandi 35
. Plenumda, ayniqsa, O‘zbekiston xalqlari tarixini yoritish masalasida jiddiy
tanqidiy fikrlar bildirildi. Ushbu plenum “O‘zbekiston va O‘rta Osiyo Rossiyaga
qo‘shilgan”, ko‘p tomlik “O‘zbekiston xalqlari tarixi” ikkinchi jildida “Temur davlati
madaniyati oshirib yuborilgan” va “1898-yilgi Andijon qo‘zg‘oloni reaktsion harakat” –
degan, aslida haqiqatni inkor etuvchi kommunistik mafkura nuqtai nazaridan baholar
berildi.
Xullas, 40-yillar oxiri 50-yillar boshlari stalinizm davrida mustabid tuzum o‘z
xalqiga qarshi o‘tkazgan ommaviy qatag‘onlarning navbatdagi bosqichi bo‘ldi. Bu
qatag‘onlarga uchragan ziyolilar orasida taniqli tarixchi olimlar ham bor edi.
Asossiz qatag‘on qilinganlarni oqlash “xalqlar otasi” vafotidan keyin boshlandi.
Ammo, Stalinning vafotidan keyin ham boshqacha fikrlovchilarga nisbatan ta’qib
qilishlar to‘xtamadi. Bu esa o‘z navbatida ko‘plab ko‘p tomlik O‘zbekiston xalqlari
tarixi asarlarning rus va o‘zbek tillarida qaytadan yozilishi hollariga olib keldi. Markaz
ideologlari tomonidan o‘ylab topilgan xayoliy va noilmiy aqidalar, ya’ni SSSRda
sotsializmning to‘la va uzul-kesil g‘alaba qilganligi, butun mamlakatda bo‘lganidek,
O‘zbekistonda ham maorif, oliy ta’lim, ilm-fan va san’at, tarixshunoslik ham o‘ta
siyosiylashgan holda rivojlantirishga majbur etildi. O‘zbek xalqining boy o‘tmish
tarixini, milliy madaniyatini va qadriyatlarini kamsitish, ularni soxtalashtirish aynan
shu-yillarda avj olgan edi.
35
Xujanova L.R. SOVET HOKIMIYATINING O'ZBEKISTONDA YURITGAN QATAG'ON SIYOSATI VA UNING
OQIBATLARI .
SCIENTIFIC PROGRESS. ISSN: 2181-1601. 696-701-bb.
28

Qadimiy tariximizni o‘rganish, “o‘tmishga sajda qilish” deb qoralandi. Ijtimoiy-
gumanitar fan olimlariga rivojlangan sotsializm davrini, uning tarixiy ahamiyatini,
afzalliklarini o‘rganish haqida maxsus ko‘rsatma berildi. Natijada bu-yillarda ijtimoiy-
gumanitar fan olimlari tomonidan rivojlangan sotsializmni madh etuvchi ko‘plab ilmiy,
ilmiy-ommabop asarlar yaratildi.
Tarixshunoslikda ham O‘zbekistonda sho‘rolar tuzumining o‘rnatilishi tarixini
madh etuvchi, ilg‘or ishchilar sinfining shakllanishini yorituvchi va hakazo
yo‘nalishlardagi tarix asarlarini yaratish vazifalari qo‘yildi. Agar ikkinchi jahon urushi-
yillaridan so‘ng I tom “O‘zbekiston xalqlari tarixi” 1950-yilda nashrdan, II tom faqat
1947-yilda nashrdan chiqarilgan bo‘lsa, Sovetlar davrini aks ettiruvchi III tom
qo‘lyozma shaklida qolib ketib, kitob qilib chiqarilmadi. Ko‘plab bahs va munozalardan
so‘ng “O‘zbekiston xalqlari tarixining” yangi nashri 2 tomlik to‘rtkitob jildi shaklida
1955, 1956, 1957-yillar nashr etilib, sovetlar davrini madh etuvchi, kommunistik –
formatsion taraqqiyot qonunlariga mos ravishdagi bosqichlar bilan nashr qilindi 36
. Mana
shundan so‘ng, Toshkent va Samarqand shaharlarida O‘rta Osiyo va Qozog‘iston
xalqlari tarixining ba’zi muammoli va bahs-munozarali tarixshunosligi masalalari
o‘rganishga bag‘ishlangan ilmiy anjumanlar o‘tkazilib turadigan tarixchi-olimlar
markazlariga aylandi. Masalan, 1942-yil avgustida Toshkentda SSSR FA tarixchi
olimlarining O‘rta Osiyo xalqlari etnogeneza tarixi muammolarini o‘rganish haqidagi
yig‘ilishi o‘tkazildi.
1954-yil yanvar-fevral oylarida O‘rta Osiyo va Qozog‘iston xalqlari tarixining
1917-yilgacha bo‘lgan tarixi masalalarining muammolariga bag‘ishlangan qo‘shma
yig‘ilish bo‘ldi. Ya’ni bu yig‘ilishlarga barcha O‘rta Osiyo va Qozog‘istonlik tarixchi
olimlar, o‘z respublikalaridan kelib qatnashdilar.
Aynan mana shu-yillarda Samarqand shahrida, xususan Afrosiyobda katta hajmda
arxeologik qazishma ishlari boshlab yuborildi. 1958-yilda Samarqand arxeologik
ekspeditsiya tuzilib, V.A.Shashkin, Ya.G.G‘ulomov, L.I.Albaum, M.Ye.Masson,
A.Yu.Yakubovskiy va boshqalar ish olib bordilar. Ayniqsa, O‘zbekistonlik arxeolog
olimlarning yosh, navqiron avlodi shakllandikim, bugungi kunda ular hozirgi zamon
36
Ergashev B . Manbashunoslik va tarixshunoslik . Darslik . – Samarqand : SamDU nashri , 2021. 339-bet.
29

arxeologiya fani ustunlari bo‘lib qoldilar. 1962-yilda Samarqand shahrida kromanyon
tipidagi odam suyagi qoldiqlarining topilishi ham katta ilmiy yangiliklar safiga kiritildi.
Xallas, aynan mana shu davrda tarixshunoslik fani o‘zining eng rivojlangan
bosqichlaridan biriga ko‘tarildi. Va o‘z navbatida tarix fanining O‘zbekistondagi
taraqqiyoti butun O‘rta Osiyoda juda ham ilg‘or pozitsiyani egallab turdi.
30

XULOSA.
Xulosa o‘rnida shuni aytish joizki, O‘zbekistonda sovet davlati boshqaruv tizimi
tarixining shakllanishi, bosqichlari va mohiyati vatanimiz tarixidagi dolzarb va
murakkab mavzulardan biridir. Bu muammo 1917-1941-yillarga tegishli bo‘lib, keyingi
davrdagi siyosiy, ijtimoiy-iktisodiy jarayonlar uning hosilasi sanaladi. Biz ushbu kurs
ishida O‘zbekistonda sovet boshqaruv tizimi haqida zamonaviy qarashlar va
yondashuvlarni o‘zida mujassamlashtirgan mustaqillik yillarida yaratilgan adabiyotlar
tahliliga to‘xtalib o‘tishni lozim topdik.
Mustaqillikning dastlabki 20 yili – 1991-2011-yillarda O‘zbekistonda yaratilgan
tarixiy tadqiqotlarda sovet tuzumining mohiyati yangicha mushohada qilindi.
Bolsheviklar tomonidan O‘zbekistonda amalga oshirilgan “inqilobiy o‘zgarishlar” ning
asl mohiyati arxivlarda taqiq belgisi ostida saqlanayotgan materiallarni o‘rganish
asnosida yoritildi. Bu davrda yaratilgan tadqiqotarni mavzu ko‘lamiga ko‘ra bir nechta
guruhga bo‘lish mumkin. Birinchi guruhga oid tarixiy adabiyotlarda mustabid sovet
tuzumining asl mohiyatini ochib tashlash bilan birgalikda jadidlarning davlatchilik
borasidagi qarashlari, Turkiston Muxtoriyati hukumati faoliyati, milliy davlatchilikni
tiklash uchun harakatlar, O‘rta Osiyoda sovet rejimiga qarshi qurolli kurash, Turkiston
va O‘zbekistondagi siyosiy va ijtimoiy jarayonlar, ijtimoiy qatlamlar faoliyati, kadrlar
siyosati kabi masalalar tahlil qilindi. Xususan, Rajapova, D. Alimova, F. Qosimov, R
Abdullaev, S.A‘zamxo‘jaev, A. Golovanov, D. Ziyaeva, Q. Rajabov, R Shamsutdinov,
B. Hasanov va boshqa tarixchilarning bu sohadagi izlanishlarini alohida ta’kidlab o‘tish
lozim.
O‘zbekistonda sovet hokimiyatining agrar siyosati, qishloq xo‘jaligini majburan
kollektivlashtirish, quloq qilish va qatag‘on siyosati, vaqf mulklarining tugatilishi,
xotin-qizlar masalasi, sug‘orish tarixi, nazorat organlari va iqtisodiy kengashlar faoliyati
yoritilgan tarixiy adabiyotlarni shartli ravishda ikkinchi guruhga kiritish mumkin. Bu
adabiyotlarda yangicha metodologik konsepsiya asosida sovet davri tarixining ilgari
mutlaqo yoritilmagan yoki buzib ko‘rsatilgan jihatlari tadqiq qilindi. Uchinchi guruh
tadqiqotlari mualliflar jamoasi tomonidan yaratilgan fundamental tadqiqotlar va
kollektiv monografiyalar bo‘lib, ularda O‘zbekistonning sovet davridagi tarixi
31

yoritilgan. Shuningdek, Qoraqalpog‘iston tarixi ham aks etgan adabiyotlar bor. Bu
yillarda og‘zaki tarix metodi asosida O‘zbekiston sovet davri tarixining ba’zi jihatlari
o‘rganildi. Mustaqillik yillarida O‘zbekistonda himoya qilingan nomzodlik va doktorlik
dissertatsiyalarida ham mustabid sovet rejimining totalitar xususiyati ochib tashlangan.
Ayniqsa, S. A’zamxo‘jaev, R. Abdullaev, D. Ziyaeva, Q. Rajabov, A. Rasulovning
doktorlik dissertatsiyalarida bevosita sovet davridagi tarixiy jarayonlar maxsus tadqiq
qilindi 37
.
Tarixshunoslikning yangi bosqichida Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston,
Tojikiston, Turkmanistonda sovet tuzumining totalitar mohiyatini o‘rganishga doir bir
qator umumlashtiruvchi tadqiqotlar, monografiyalar, ilmiy maqolalar yaratilgani va
dissertatsiyalar himoya qilinganligini qayd etib o‘tish lozim. Xususan, rossiyalik
tarixchilar va siyosatshunoslar bu sohada ko‘plab jiddiy tadqiqotlarni e’lon qilishdi.
Tadqiq etilayotgan mavzuga oid xorijiy tarixiy adabiyotlar tarixiy tadqiqotlarning
alohida turini tashkil etadi. O‘zbekistonda mustabid davlat boshqaruv tizimining
shakllanishi, bosqichlari va mohiyati to‘g‘risida XX asr va XXI asr boshlarida xorijda
yaratilgan ko‘plab tarixiy tadqiqotlarda ayrim ma’lumotlar mavjud.
Taniqli ingliz tarixchisi Edvard Karr, Italyan tarixchisi Juzeppe Baffa, amerikalik
siyosatshunos Robert Takerning asarlarida Rossiyada bolsheviklarning hokimiyat
tepasiga kelishi, mustabid sovet jamiyatining mohiyati, Lenin va Stalin kabi
diktatorlarning hokimiyat uchun kurashi tasvirlangan. Bu asarlar 1990-1991 yillarda rus
tiliga tarjima qilinib, Moskvada nashr etildi. Ko‘rib chiqilayotgan bosqichda ko‘plab
G‘arb olimlari: Yorg Baberovski, Viktor Kondrashin, Elen Karrer d’Ankoss, Leonid
Luks, Xayns-Ditrix Lyove va boshqalarning tarixiy asarlari rus tiliga tarjima qilinib,
“Stalinizm tarixi” ruknida Moskvada bosilib chiqdi. Bu asarlarda Lenin va Stalin kabi
diktatorlar faoliyati, Rossiya va Sovet Ittifoqining Lenindan Yelsingacha bo‘lgan tarixi,
1932-1933-yillardagi Rossiya qishloqlaridagi fojia va qizil terror kabi masalalar o‘z
aksini topgan. Ularda O‘zbekistonning mazkur davr tarixiga oid ayrim ma’lumotlar
mavjud.
37
Ergashev B . Manbashunoslik va tarixshunoslik . Darslik . – Samarqand : SamDU nashri , 2021. 353-bet.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
I. Rahbariy adabiyotlar:
1.1. Mirziyoyev. Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. O zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanaliʼ
marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo shmamajlisidagi nutqi T –:
ʼ
«ЎЗБЕКИСТОН», 2016. 5-bet. №3 2022 50
1.2. Mirziyoyev.Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz. – Тоshkent: O‘zbekiston, 2017
1.3. Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari. 1997
1.4. Каримов И.А.Тарихий хотирасиз келажак йўқ. – Т.: Шарқ, 1998.
1.5. Каримов И.А. Ватан равнақи учун ҳар биримиз масъулмиз. – Т.: Ўзбекистон,
2001. Т . 9. – Б . 99-104,
1.6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “ Ўзбекистоннинг янги
тарихи ” ни тай
еkрлаш ва нашр этиш тўғрисидаги қарори . Т .: 1996 й . 16 декабрь //
Халқ сўзи . 1996, 17 декабрь .
1.7. Каримов И . А . Юксак маънавият – енгилмас куч . – Т .: Маънавият , 2008.
II. Adabiyotlar va ilmiy maqolalar :
II.1. Shamsutdinov R. O‘zbekistonda sovetlarning quloqlashtirish siyosati va uning
fojiali oqibatlari.T.2001
II.2. Ergashev B. Manbashunoslik va tarixshunoslik. Darslik. – Samarqand: SamDU
nashri, 2021
II.3. Turkiston chor mustamlakachiligi davrida. 1- qism. T. “Sharq”, 2000.
II.4. O‘zbekiston Sovet mustamlakachiligi davrida. 2 - qism. T. “Sharq”, 2000.
II.5. O‘zbekiston mustaqillik yillarida. 3-qism. T. “Sharq”, 2000.
II.6. Norjitova N. Turkistonda “Bosmachilik harakati tarixshunosligi”. Tarix fan.
nomzod. T. 1995.
II.7. Masalieva O. XX asr ingliz-amerika tarixshunosligida Buxoro, Xiva va Qo‘qon
tarixi tarixshunosligi. Tarix fan. nomzod. T. 1999.
33

II.8. Ziyayev H . Tarixning ochilmagan sahifalari .T.:2003.
II.9. Qosimov B . Milliy uyg‘onish : jasorat , ma'rifat , fidoyilik – Toshkent: Ma’naviyat,
2002.
II.10. Rajabov M. O‘rta Osiyoda Milliy
Chegaralanishning O‘tkazilishi: Maqsad, Mohiyat Va Oqibat (Xorij Tadqoqotchi
Olimlari Nigohida). JOURNAL OF ADVANCED RESEARCH AND STABILITY
(JARS). ISSN: 2181-2608
II.11. Ibragimov S. E. JADIDCHILIK
HARAKATI. Scientific Journal Impact Factor. UDK: 821.512.133.
II.12. Nishonova Ch.S. ROSSIYA
IMPERIYASINING O‘RTA OSIYODA OLIB BORGAN MUSTAMLAKACHILIK
SIYOSATI Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal - (3) III/2020 ISSN
2181-063X
II.13. Xujanova L.R. SOVET
HOKIMIYATINING O‘ZBEKISTONDA YURITGAN QATAG‘ON SIYOSATI VA
UNING OQIBATLARI . SCIENTIFIC PROGRESS. ISSN: 2181-1601
II.14. Quvvtaliyev U. O‘ZBEKISTONDA
AMALGA OSHIRILGAN YER-SUV ISLOHOTI (1925-1929 YILLAR)
TARIXSHUNOSLIGI SOVET TARIXCHILARI NIGOHIDA. “Talqin va tadqiqotlar”
ilmiy-uslubiy jurnali. №12
34

Купить

Похожие документы
Amir Temur va temuriylar davrida yer egaligi turlari. kurs ishi
XVI-XVII asrlarda Afrika
Amir Temur vafotidan so‘ng hokimiyat uchun kurash
XVI-XVII asrning birinchi yarmida Nidеrlandiya
Fransiyaning mustamlakachilik siyosati