Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 62.2KB
Покупки 1
Дата загрузки 18 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

54 Продаж

O'rta Osiyo xalqlari Chig'atoy ulusi tarkibida

Купить
Mundarija
Kirish ………………………………………………………………………2-5
I BOB. Movarounnahrda Chig’atoy ulusining tashkil topishi.
1.1 Movarounnahrda Chig’atoy ulusining tashkil etilishi…………………6-10
1.2 Chig’atoy ulusining ma’muriy – hududiy tuzilishi…………………...11-20
II   BOB   Chig’atoy   ulusi   hukumronligi   davrida   Movarounnahrda   siyosiy,
ijtimoiy – iqtisodiy hayot.
2.1   Chingiziylarda   markaziy   idora   usuli   va   uning   Markaziy   Osiyo   hududlarida
joriy   etilishi…………………………………………………………………….21-
27
2.2 Chig’atoy ulusidagi ijtimoiy- iqtisodiy hayoti……………………….28-34
Xulosa ……………………………………………………………………35-36
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………37
1 Kirish
Mavzusining dolzarbligi .  Markaziy Osiyo xalqlari tarixi murakkab va k o’ p
qirrali   hodisa   b o’ lib,   unda   madaniy,   siyosiy   va   ijtimoiy   jarayonlar   o’ zaro
bo g’ liqdir.   Mintaqaning tarixiy va madaniy landshaftini shakllantirishda muhim rol
o’ynagan asosiy etnik guruhlardan biri chig’atoylardir.   Ularning Xaydu nomi bilan
tanilgan   davlat   birligi   o’ rta   asrlar   siyosiy   manzarasining   muhim   elementiga
aylandi. 
Chig atoylar   XIII-asrda   Chingizxon   bayrog i   ostida   birlashgan   ko pʻ ʻ ʻ
urug lardan   biri   bo lgan   mo g ul   qabilasidandir.	
ʻ ʻ ʻ ʻ   Buyuk   M o’g’ ullar   imperiyasi
parchalanganidan keyin Chingizxonning har bir merosx o’ ri ma’lum hududlarda  o’ z
hukmronligini   o’ rnatishga intildi.   Mana qanchadan-qancha mustaqil uluslar paydo
bo’ldi,   ular   orasida   Chingizxonning   ikkinchi   o’g’li   chig’atoy   nomi   bilan   atalgan
chig’atoy  ulusi   alohida  o’rin tutadi.  Keyingi  davrda  tashkil  topgan  Xaydu  davlati
hokimiyat   uchun   kurash,   hududiy   da’volar   va   siyosiy   intilishlarning   yorqin
namunasiga   aylanadi.   Bu   davr   O rta   Osiyoning   siyosiy   xaritasida   millatlararo	
ʻ
o zaro   munosabatlar   dinamikasini   va   davlat   boshqaruvi   evolyutsiyasini   aks	
ʻ
ettiruvchi muhim o zgarishlar bilan ajralib turadi.	
ʻ
Mustaqillik yillarida o’zbek davlatchiligini o’rganish tarixchilar uchun bosh
vazifa   etib   qo’yildi.   Xususan,   mustaqillik   yillarida   O’zbekiston   Respublikasida
ko’plab allomalar, buyuk tarixiy shaxlar va eng asosiysi O’zbekiston taixi tiklandi.
Natijada, tarixiy shaharlani yoshini aniqlashga oid bir qator arxeologik qazishmalar
amalga oshirildi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev 2016-yil yakunlarida
“eng   avvalo   yoshlar   va   aholi   o’rtasida   mamlakatimizning   boy   tarixi,   uning
betakror  madaniyati  va milliy qadriyatlarini  keng targ’ib qilish, jahon ilm-fani  va
adabiyoti yutuqlarini yetkazish uchun zarur muhit va shart-sharoit yaratish ustuvor
vazifalardan hisoblanadi” 1
, deb takidlab o’tdi.
1
  Мирзиёев Ш. М. Танқидий таҳлил, қатъий-интизом ва шахсий жавобгарлик – ҳар бир раҳбар 
фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. – Т ошкент . Ўзбекистон, 2017. – Б. 47. 
2 Mavzuni   o’rganilganlik   darajasi .   Mavzu   bo’yicha   mavjud   adabiyotlarni
quyidagi guruhlarga ajratildi:
Birinchi   guruh   -   voqea   guvohlari   va   zamondoshlari   tomonidan   yozilgan
manbalardir:   Juvayniyning   “Tarixi-jahongusha”,   An-Nasaviy   Shahobiddin
Muhammadning “Sulton Jaloliddin Menkburnning tarjimai holi” va Rashiddinning
“Solnomalar to’plami” 1
.
Ikkinchi   guruh   -   mo’g’ullar   imperiyasiga   tashrif   buyurgan   yevropalik   va
xitoylik   sayohatchilarning   sayohat   eslatmalari,   xususan:   Monax   Chang   Chun
shogirdlarining   eslatmalari   “g’arbga   sayohat   tavsifi”   (Arximandrit   Palladius
tomonidan tarjima qilingan, 1866); Plano Karpinining “Mo’g’ullar tarixi”, Giyom
Rubrukning   “Sharq o’lkalariga sayohat” nomli sayohat eslatmalari, “Marko Polo
kitobi” 2
  umuman   Mo’g’ullar   imperiyasi   tarixiga,   Genrix   III   ning   elchisi   Ruy
Gonsales   de   Klavixoning   “1405-1406   yillarda   Samarqanddagi   Temur   saroyiga
sayohat   kundaligi”   nomli   asari   Chig’atoy   ulusida   shakllangan   ijtimoiy-iqtisodiy
institutlar va Temuriylar tarixiga oid alohida muhim manbadir.
Uchinchi   guruh   manbalari   mo g ulcha   tarixiy   asarlar   o’rganililishi   bilanʻ ʻ
ifodalanadi,   “Mo g ulni   gucha   tobchiyan”   (1240)   Chig’atoy   ulusi   tarixiga   oid	
ʻ ʻ
qimmatli   manba   hisoblanadi.   Aniqroq   ma lumot   Lubsandanzanning   “Altan	
ʼ
Tobchi” (XVII asr) asarida keltirilgan 3
.
To’rtinchi guruh   manbalariga rus sharqshunoslarining asarlari kiradi: N.Y.
Vichurinning   “Chingiz   xonadonidan   birinchi   to’rt   xon   tarixi”   (Sankt-Peterburg,
1829), Xondekirning “Mo’g’ullar  tarixi”, V. Grigoryev fors tilidan tarjima qilgan
(Sankt-Peterburg;  1834),  “Muslim   Dynasties”   StenliLen-Pul,  V.  Bartold  tarjimasi
(Sankt-Peterburg,   1899),   V.G.   Tizengauzen   “Oltin   O rda   tarixiga   oid   materiallar	
ʻ
to plami” (1-jild)	
ʻ 4
.
1
  Рашид ад-Дин. Сборник Летописей. – Москва. 1946-1960. Т. 1-3.
2
  Марко Поло. Книга /Пер. с фр. И. П. Минаева. – Москва. 1955.
3
  Лубзан   Данзан.   Алтан   тобчи   («Золотое   сказание»)   /   Пер.   с   монгол   введ.   коммент.   и   примеч.   Н.   П.
Шастиной //Памятники письменности Востока. – Москва. 1973. (Вып.) Х.
4
  Тиэенгауэен В. Сборник летописей, относящихся к истории Золотой Орды. Спб. 1884. Т. 1.
3 Beshinchi   guruhdagi   zamonaviy   tadqiqotchilarning   asarlari   kiradi.   Ularga
Чотопов . У . Ч .   Досбол   Цур   уулу 5
,   Karaev 6
,   Pochekaev 7
  asarlari   o’ta   muhim
hisoblanadi.
Mavzuning   maqsadi .   O’rta   Osiyo   xalqlarining   Chig’atoy   ulusining
tarkibiga kirishini o’rganish asosiy maqsad etib bergilandi.
Mavzuning   vazifalari.   O’zbek   davlatchiligida   Chig’atoy
ulusining   o’rnini   va   davlat   boshqaruvi   shakllanishidagi   asosiy   bosqich   ekanligini
inobatga olgan holda, quyidagi vazifalar belgilanib olindi.
- Chig’atoyxon va uning vorislari faoliyatini baholash;
- Chig’atoy ulusining mustaqil davlatga bo’linish tarixini kuzatish; 
- Movarounnahrda Chig’atoy ulusining tashkil etilishini o’rganish; 
-  Chig’atoy ulusining ma’muriy – hududiy tuzilishini yoritib berish; 
-  Chig’atoy ulusidagi ijtimoiy- iqtisodiy hayotini o’rganishdan iborat.
Mavzuning  obyekti . O’rta Osiyo xalqlarining Chig’atoy ulusining tarkibiga
kirishi mavzuning obyekti etib bergilandi.
Mavzuning   predmeti   esa   O’rta   Osiyo   xalqlarining   Chig’atoy   ulusining
tarkibiga kirishi tashkil etadi.
Tadqiqotning   usullari:   tarixiylik,   tizimlashtirish,   qiyosiy,   muammoviy
xronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik
tamoyillaridan foydalanildi.
Kurs   ishing   tuzilishi:   Kirish,   ikkita   bob,   to’rtta   reja,   xulosa   va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
5
  Чотопов У.Ч. Досбол Цур уулу. История отечества. Учебник для вузов.  –  Бухоро. Учкун, 2009.
6
  Караев   О.К.   Чагатайский   улус.   Государство   Хайду.   Могулистан.   Образование   кыргызского   народа.   Б.:
Кыргызстан, 1995.
7
  Почекаев   Р.Ю.   Легимитация   власти,   узурпаторство   и   самозванство   в   государствах   Евраазии:   Тюрко-
монголський мир Х III  - начала ХХ в. – Москва.  2017.
4 I BOB. Movarounnahrda Chig’atoy ulusining tashkil topishi.
1.1 Movarounnahrda Chig’atoy ulusining tashkil etilishi
Chingizxon   v afotidan   avval,   1224-yilda   to’rtta   o’g’liga   bosib   olingan
hududlarni   bo’lib   bergan   edi.   Bo’lib   berilgan   hududlar   “ulus’   deb   ataldi.
Chingizxon   ikkinchi   o’g’li   Chig’atoyga   Movoraunnahr,   Sharqiy   Turkiston,
Yettisuv,   Amudaryoning   o’ng   qirg’oqidagi   Balx,   Badaxshon,   G’azna   va   Qobul
shaharlarini in’om etdi 1
.
Tarixchi   Rashididdinning   ma’lumotiga   ko’ra,   Chingizxon   vafotidan   so’ng
Chig’atoyga   4000   ta   askar   tekkan.   Ularning   boshliqlari   o’z   navbatida   Barlos
(Qorajar No’yon), Jaloyir (Muka No’yon),  Qavchin  va  Arlot  qabilalaridan bo’lgan.
O’rta asrlarning mashhur tarixchilaridan biri bo’lgan Ibn Arabshohning yozishicha,
Qavchinlar ,   Amudaryoning   shimoli,   Buxoroning   sharqiy   tomonlarida,   Barloslar
Qashqadaryo   vohasida,   Arlotlar   Afg’onistonning   shimolida   yashaganlar.
Keyinchalik,   Chingizxonning  noibi   Mahmud   Yalavoch   ham   o’z   siyosati   borasida
shu qabilalarga suyanib ish ko’rgan.
O’qtoyxon   Movarounnahrni   boshqarishni   Xo’jand   shahrida   yashagan
xorazmlik boy savdogar Mahmud Yalavochga topshirdi. Bosqoqlar boshchiligidagi
Movarounnahrda   joylashgan   mo g ul   qo’shinlari   yordamida,   bu   o lka   aholisidanʻ ʻ ʻ
talab   qilinganidan   ancha   ko p   soliq   yig ib   olindi.   1238-   yilda   Chig’atoy   xonning	
ʻ ʻ
roziligisiz   Mahmud   Yalavochni   o’z   lavozimidan   chetlatadi.   O’qtoyxon   buning
uchun   Chig’atoyni   qoraladi.   Tarixchi   Rashiddinning   yozishicha,   Mahmud
Yalavochni   o’rniga   uning   o’g’li   Mas’udbek   noiblikga   o’tgan.   U   o z   ishlari   bilan	
ʻ
nafaqat   Movarounnahr,   balki   XIV   asr   boshlarigacha   O rta   Osiyo,   Yettisuv   va	
ʻ
Sharqiy Turkistonning butun o troq aholisi ustidan nazorat qilgan.	
ʻ
Rashididdin   ma’lumotlariga   ko’ra,   mo’g’ullar   davlatida   O’qtoyxon
hukmronligi   davrida   Chig’atoy   butun   imp е riyada   shu   qadar   kuchli   hokimiyatga
ega   ediki,   hatto   buyuk   xonning   o’zi   ham   “uning   maslahati   va   ko’rsatmalarisiz”
muhim   qarorlar   chiqara   olmas   edi.   Ammo,   shunga   qaramasdan   Chig’atoy   butun
1
  Лубзан   Данзан.   Алтан   тобчи   («Золотое   сказание»)   /Пер.   с   монгол,   введ .   коммент.   и   при м еч.   Н.   П.
Шастиной //   Памятники письменности Востока. – Москва.   1973. (Вып.) Х.   - С.56.
5 ulusning mustaqil hukmdori emas edi. Musulmon manbalarida, shuningdek Xitoy
manbalarida   ham   Chig’atoy   ch е hrasida   kulgi   bo’lmagan,   qaramog’idagilarni
qo’rquvda   ushlab   turadigan,   zulmkor   shaxs   sifatida   tasvirlanadi.   Yasoqlarning
bilimdoni   va   nazorat   qiluvchisi   bo’lgan   Chig’atoy   mo’g’ul   qonunlari   buzilishini
juda   shafqatsiz   jazolagan.   Musulmon   qonunlari   ko’pincha   yasoqlarga   mos
k е lmasligi   tufayli   u   islomga   yaxshi   munosabatda   bo’lmagan.   Tadqiqotchilarning
xulosalariga ko’ra Chig’atoyning nomi quyidagilarda saqlanib qolgan:
1. O’rta Osiyodagi mo’g’ul davlatining rasmiy nomlanishi atamasida.
2.   Chig’atoy   davlatining   harbiy   kuchlarini   tashkil   etgan   ko’chmanchilar
nomida.
3. O’rta asrlar o’rta Osiyoda shakllangan adabiy til nomida. 
4. Joylarning nomlanishida 1
.
1227 yilda Chingizxon vafot  etganidan so’ng uning davlati quyidagi  to’rtta
ulusga bo’linadi:
1. Jo’jiylar sulolasi (Jo’ji avlodi) Dashti Qipchoqda.
2.   Chig’atoyilar   sulolasi   (Chig’atoy   avlodi)   Yettisuv,   Movarounnahr,
Sharqiy Turkistonda.
3. Xulagiylar sulolasi (Tuluxonning o’g’li Xulagu avlodi) Eronda.
4. Yuan sulolasi (Tuluxon avlodi) Mo’g’uliston va Xitoyda.
Chingizxonning   qudratli   davlat   barpo   etish   jarayonidayoq   yirik   mo’g’ul
zodagonlari,  harbiylari   o’rtasida   ikkita  bir-biriga  qarama-qarshi  bo’lgan  yo’nalish
paydo   bo’ladi.   Bu   yo’nalishlarning   birinchisi   xon   hokimiyati,   davlatning
markazlashuv  jarayonlari,  bosib  olingan  xalqlar,  ularning  iqtisodiyoti,   madaniyati
va diniga bo’lgan ijobiy munosabatlardan iborat edi.
Yuqorida   ta’kidlaganimizd е k,   Chingizxon   hali   hayotligidayoq   o’zi   tashkil
etgan ulkan saltanatni o’g’illari o’rtasida taqsimlab b е rgan edi. Natijada mo’g’ullar
bosib olgan hududlarda to’rtta davlat, ya’ni, to’rtta ulus vujudga k е ldi. Manbalarga
ko’ra,   Chingizxonning   ikkinchi   o’g’li   Chig’atoyga   Oltoy   tog’larining   janubiy
1
  Баходир Эшов,   Ў збекистонда давлат  ва ма ҳ аллий  бош қ арув тарихи,   –   Тошкент. Янги  аср авлоди, 2012 –
Б.252.
6 sarhadlaridan to Amudaryo va Sindgacha bo’lgan y е rlar b е rilgan. Bu ulus tarkibiga
Sharqiy   Turkiston,   Yettisuvning   katta   qismi   va   Movarounnahr   hamda
Amudaryoning o’ng qirg’og’idagi Balx, Badaxshon, G’azna, Qobul kabi hududlar
kirgan.   Mo’g’ullar   o’rtasidagi   o’zaro   urushlar   natijasida   hududlar   qo’ldan   qo’lga
o’tib turgan bo’lsa-da, ulusning o’zagi saqlanib qolgan edi.
Chingizxonning   ikkinchi   o’g’li   bo’lgan   Chig’atoyning   qachon   tug’ilganligi
aniqlanmagan.   Hali   Chingizxon   hayotligidayoq   Chig’atoy   “Yasoqlar”   qo’riqchisi
va   mo’g’ul   qonunlarining   hamda   an’analarining   bilimdoni   sifatida   shuhrat
qozongan   edi.   Chig’atoy   mulklarining   asosiy   qismi   Yettisuvda   bo’lib,   El   Alargu
d е b atalgan. Uning bosh shahri Ili daryosi vodiysidagi Olmaliq shahri edi.
Manbalarning xabar b е rishicha, Botuxon (1227-1255 yy), O’qtoyxon (1229-
1241   yy)   va   Munkexon   (1251-1259   yy)   zamonida   mo’g’ullar   saltanati   ijtimoiy-
siyosiy   hayotda   muhim   o’rin   tutib,   Oltin   O’rda   xonligiga   asos   solindi.   Bulg’or
viloyati, Qrim va unga qarashli d е ngizbo’yi shaharlari, Kavkazning Darband, Boku
shaharlarigacha,   Xorazmning   shimoli   Urganch   shahri   bilan   g’arbda   Dn е strdan
boshlangan cho’llar, sharqda esa g’arbiy Sibir va Sirdaryoning quyi oqimlarigacha
bo’lgan y е rlar Oltin O’rdaga qaragan. 
Chingizxon   asos   solgan   ulkan   saltanatning   ichki   va   tashqi,   iqtisodiy   va
madaniy   hayoti   hamda   aloqalarida,   elchilik   munosabatlarida   katta   o’rin   tutardi.
Misol   uchun,   Chingizxon   va   uning   dastlabki   vorislari   davrida   saltanat   poytaxti
bo’lgan   Qoraqurum,   k е yinchalik   Xonbaliq   (P е kin)   shaharlarini   Dashti
Qipchoqdagi  Oltin O’rda va Erondagi Xulagiylar  davlati  bilan bog’lovchi  muhim
aloqa savdo yo’llari mo’g’ullar saltanatining markazida joylashgan Chig’atoy ulusi
hududidan   o’tardi.   Chig’atoy   ulusi   hukmdorlari   Buyuk   ipak   yo’lining   markaziy
yo’nalishini nazorat qilgan bo’lsalar. Jo’ji ulusiga bu yo’lning shimoliy yo’nalishi
nazorati yuklatilgan edi. Bu yo’nalishda Volga bo’yi shaharlari bilan birga Xorazm
vohasi   ham   katta   o’rin   tutganligi   tufayli,   Xorazmning   g’arbiy   qismi   Jo’ji   ulusi
tarkibiga kiritilgan.
7 Umuman olganda, Chig’atoy ulusi davrida Xitoy, Markaziy Osiyo va Dashti
Qipchoqdagi  ko’pgina  hududlarda   turk-mo’g’ul   zodagonlari   savdo-tranzit  yo’llari
ustidan o’z nazoratlarini o’rnatadilar.
Chig’atoy   ulusi   tashkil   topgach,   Movarounnahr   va   Sharqiy   Turkistonning
madaniy   viloyatlarini   ulug’   xon   tomonidan   tayinlangan   Mahmud   Yalavoch
boshqargan.   Ulug’   xon   shuningd е k,   Movarounnahrdagi   mo’g’ul   qo’shinlari
boshliqlarini  ham  tayinlagan. Bu boshliqlar  ko’p hollarda barlos,  jaloyir, qovchin
va arlot qabilalaridan bo’lgan. 
Mo’g’ullar ko’chmanchi xalq bo’lganligi uchun boshqaruv ishlariga no’noq
edilar.   Asli   xorazmlik   bo’lgan   Mahmud   Yalavochning   Movarounnahr   noibi   etib
tayinlanishi   b е jiz   emas   edi.   Chig’atoy   ulusidagi   harbiy   bo’lmagan   hokimiyat,
odatda, mahalliy aholi orasidagi bilimli va yuqori mavq е ga ega bo’lgan shaxslarga
b е rilgan.   O’troq   xalqlarni   boshqarish,   zodagonlarni   itoatda   saqlash   uchun
boshqaruvdagi   zarur   bilimlar   va   tajribalar   k е rak   bo’lgan   hollarda   mo’g’ullar
orasida   harbiy   bo’lmagan   hokimiyatdagi   oliy   lavozimlarni   egallashga   qodir
shaxslar   d е yarli   yo’q   edi.   Juvayniy   ma’lumotlariga   ko’ra,   Chingizxon   hayotligi
davridayoq mo’g’ul zodagonlarining yosh bolalari, hukmdor xonadonning bolalari
maxsus o’qitilgan bo’lsada, Chingizxonning o’zi ham, uning avlodlari ham bilimli
shaxslarga,   ma’muriy   boshqaruvchilar   va   amaldorlarga,   tabiblar   va   olimlarga,
savdogarlar   kabilarga   juda   katta   ehtiyoj   s е zganlar.   Shuning   uchun   ham
Qoraqurumdagi buyuk xon va ulus xonlarining saroylarida bo’ysundirilgan xalqlar
vakillari,   ayniqsa,   musulmon   madaniyati   vakillari   katta   izzat-obro’ga   ega
bo’lganlar.
Misol   uchun,   k е lib   chiqishi   musulmon   bo’lgan   Habash   al-Hamid   (ayrim
ma’lumotlarda   o’trorlik,   ayrimlari   karmanalik   d е yiladi),   Chig’atoyning
maslahatchisi   bo’lgan.   Chig’atoy   ulusining   harbiy   bo’lmagan   boshqaruvi
xorazmlik   Mahmud   Yalavochga,   k е yin   esa   uning   o’g’li   va   nabiralariga
topshirilgan.   Mo’g’ulistonning   o’zida   va   Chig’atoy   ulusida   bo’lib   turgan
noroziliklarga   qaramay   Yalavoch   xonadoni   Movarounnahr   va   Sharqiy
Turkistondagi boshqaruvni XIV asr boshlariga qadar o’z qo’llarida saqlab qoldilar.
8 Shuning   uchun   ham   manbalarning   ma’lumot   b е rishicha,   Chig’atoy   mo’g’ul
zodagonlari   Movarounnahrdagi   mahalliy   zodagonlar,   amaldorlar   va   savdogarlar
orasidan   tajribali   ma’murlar,   soliq   yig’uvchilar   va   boshqaruvchilarni   topishda
qiynalmaganlar.   Shu   sabab   bo’lsa   k е rakki,   asta-s е kinlik   bilan   Buxoro   sadrlari,
T е rmiz   sayidlari,   Shosh,   Taroz,   O’tror,   Xo’jand   maliklari   o’z   mulklariga   egalik
qilishni tiklab oladilar.
Chig’atoy   ulusiga   dastlabki   noib   etib   tayinlangan   Mahmud   Yalavoch
ixtiyorida   mo’g’ullarning   tayanchi   bo’lgan   soliq   yig’uvchi   mo’g’ul   bosqoqlari,
mahalliy   hokimlar,   harbiy   ma’murlar   dorug’alar   hamda   mo’g’ul   harbiy
bo’linmalari   bor   edi.   Yalavoch   Xo’jandda   turib   o’z   qo’l   ostidagi   harbiy
bo’linmalari   yordamida   davlatni   boshqargan   va   soliqlarni   yig’gan.   Buxoroda   esa
mahalliy   zodagonlar   va   ruhoniylarliqlar   yig’gan.   Buxoroda   esa   mahalliy
zodagonlar   va   ruhoniylar   vakillari   boshqaruvni   o’z   qo’llariga   olgan   edilar.   Ular
mahalliy amirlar va sadrlar hisoblangan.
Mahmud   Yalavoch   davridayoq   (1227-1239   yy)   ko’pchilik   aslzoda
zodagonlar,   savdogarlar   va   qisman   ulamolar   ham   o’z   jonlari   hamda   qolgan   mol-
mulklarini   saqlab   qolish   maqsadida   mo’g’ullar   xizmatiga   o’ta   boshlagan   edilar.
Ulusda   o’zlarini   tayanch   va   qo’llab-quvvatlovchi   kuchlari   bo’lishini   xohlagan
mo’g’ul hukmdorlari ham bu toifadagi kishilarga rahnamolik qilar edilar.
9 1.2 Chig’atoy ulusining ma’muriy – hududiy tuzilishi
Tarixchi Jemal Qarshi Xaydu bilan ikki marta uchrashib, undan qimmatbaho
sovg’alarni qabul qildi. Muallif bu haqda katta hamdardlik bilan gapirib, uni aqlli,
bilimdon   xon   deb   ataydi.   Xayduning   otasi   (Hashi),   O’qtoyxonning   o g liʻ ʻ
yoshligida   mastlikdan   vafot   etgan,   onasi   Sepkine   (Sebkina)   esa   Bekrin   (Mekrin)
qabilasidan   edi.   Keyinchalik   Xaydu   mustaqil   davlat   tuzgach,   bekrinlarni   o z	
ʻ
tarkibiga   qo shib   oladi   va   ular   mustaqil   davlat   tuzishda   uning   yordamchilaridan	
ʻ
biriga aylantiradi. Xaydu Buyuk Xon saroyida tarbiyalangan. Munkexonga qarshi
fitnada   ishtirok   etgani   uchun   u   Tarbag’atoydagi   aholi   orasiga   surgun   qilingan.
Xubilay va Ariq Bug’a o’rtasidagi kurash paytida Xaydu ikkinchisini faol qo’llab-
quvvatladi.   Ariq   Bug’a   akasi   bilan   sulh   tuzganida,   Xaydu   mo’g’ullar   an’anasini
ta’kidlab,   Xubilayga   qarshi   yurish   boshladi:   “Chingizxon   o’z   avlodlariga
O’qtoyxonning hech bo’lmaganda bir avlodi qolar ekan, taxtni boshqa hech kimga
bermaslikni   vasiyat   qilgan”.   Yuqorida   ta’kidlab   o’tilganidek,   Chig’atoy   va
O’qtoyxonning ko’plab avlodlari Xon Munkega qarshi  fitnada qatnashgani  uchun
qatag’on qilingan va ularning qo’shinlari boshqalarga tarqatilgan edi. Tarbag atoy	
ʻ
tog larida   surgunda   bo lgan   davrda   Xayduda   “bobosi   merosidan   birorta   harbiy	
ʻ ʻ
qismi yo q edi”	
ʻ 1
.
O’zining   qobiliyatlari   va   Batuning   akasi   Berke   yordamida   u   Emil
Tarbag’atoy va Qora Irtish daryolari vodiysida o’zi uchun kichik mulk yaratishga
muvaffaq   bo’ldi.   Xaydu   siyosiy   faoliyatining   boshida   ikki-uch   ming   kishilik
qo’shinga ega edi 2
.
Rashiddinning   ma’lumotlariga   ko’ra,   Xayduning   24   o’g’li   bo’lgan,   ulardan
to’qqiz nafarining ismlari ma’lum:   Chapar , Yanrichar, Urus, Kudaur, Surka-Buka,
Li-Bakshi,   Kuril,   Iku-Buka,   Uruk-Timur.   Katta   o’g’li   Chapar   otasining   o’rniga
1
  Бартольд В. В. Соч.  -  М осква .  1963.  Т.11  (1). - С.68.
2
  Грумм-Гржимайло Г. Е. Западная Монголия и Урянхайский край. СПб. 1926. Т. 11. - С.480.
10 o’tdi;   Urus   o’z   kuchiga   qarshi   chiqdi.   Xayduning   ikki   qizi:   Xutulun-Chaxa   va
Xortochin-Chaxa haqida ma’lumotlar mavjud.
Katta   qizi   Xutulunning   ajoyib   fazilatlari   haqida   Rashiddin   va   Marko   Polo
mustaqil   ravishda   xabar   berishadi   Ular   o’z   asarlarida   Xutulunni   “o’zini   erkakcha
tutishini,   yurishlarda   qatnashib   va   otasi   vafotidan   keyin   davlat   ishlarini   o’zi
boshqarishni   xohladi”   deya   yozishadi.   Marko   Poloning   folklorni   eslatuvchi
hikoyasida Xutulun turmush qurishni istamay, har bir kuyov uchun kurash o’yinini
tashkil qiladi. Uni hech kim mag’lub eta olmaydi 1
.
1269- yil   bahorida   qurultoy   chaqirildi.   Vassafning   so’zlariga   ko’ra,   bu
Qatvan   dashtida,   Rashiddinning   so’zlariga   ko’ra   Talos   vodiysida   sodir   bo’lgan   .
Ikkinchisi ko’proq haqiqatga yaqinroq, chunki Xaydu g’olib sifatida o’z hududida
qurultoy   chaqirishi   kerak   edi.   Qatvan   dashtida,   ehtimol,   faqat   Barakning
qipchoqlarga   bergan   bayrami   bo lgan.   Boshqa   tomondan,   Rashiddin   xabaridanʻ
farqli   o’laroq,   Mengu-Temurning   qurultoyda   ishtirok   etishi   haqida   ma’lumotlar
ishonchsiz edi. Jo’ji ulusining hukmdori bunday kengashga rozi bo’lishi dargumon
edi.   Ammo   Jo’jilardan   biri   o’z   ulusining   manfaatlarini   himoya   qilish   uchun
qurultoyda ishtirok etgan bo’lishi mumkin. Yetti kun shahzodalar ziyofat qilishdi.
Sakkizinchi   kuni   Xaydu   boshchiligida   yig’ilishlar   boshlandi,   u   qolgan   kengash
a’zolariga tinchlik haqida nutq so’zladi. 
Barak   unga   Chig’atoyning   qonuniy   vorisi   sifatida,   qo’shinini   boqishi
mumkin bo’lgan yaylov berishni talab qildi. Unga Movarounnahrning uchdan ikki
qismi  berildi;  qolgan  qismi  Xaydu va Mengu-Temurga bo’lib berildi. Qurultoyda
qabul   qilingan   qarorlar   va   muzokaralarning   o’ziga   xos   xususiyatlaridan   dalolat
beradiki,   barcha   ishtirokchilar   yasoq   va   dasht   an’analari   ruhi   asosida   muzokara
olib bordilar.
Xubilay Xayduni  o’z qurultoyiga taklif  qilmoqchi   bo’ldi.  U O‘qtoyning bu
nabirasi uning taxti uchun eng kuchli da’vogar ekanligini tushundi. Xondan xavf-
xatarni sezgan Xaydu turli bahonalar bilan uch yil ketma-ket Xitoyga bormadi. Shu
bilan birga, u u bilan urushga tayyorlana boshladi. Lekin birinchi navbatda u orqa
1
 Якубовский А.Ю. Золотая Орда. – Лелинград. 1937. -  С.145
11 qismini  mustahkamlashi  va  o’z  domenini  kengaytirishi   kerak edi.  Shu maqsadda ,
X aydu   o’ sha   paytda   Berkay   bilan   urush   bilan   band   b o’ lgan   Al g uy   bilan   urush
boshlaydi.   Xaydu   boshqa   Jo’jilar   bilan  birgalikda  Alguy   qo’shinini   mag lub  etdi,ʻ
ammo ikkinchi jangda mag lubiyatga uchradi. Ularning keyingi to’qnashuvi 1265	
ʻ
yil oxiri yoki 1266 yil boshida Alguyning o’limi tufayli sodir bo’lmadi.
Ergene   Xotun   amirlarning   maslahati   bilan   birinchi   turmush   o’rtog’i   Xara-
Xulagudan o’g’li Muborakshohni taxtga o’tqazdi. Xubilay bu bilan murosaga kela
olmadi,   chunki   ilgari   u   chig’atoy   ulusining   da’vogarini   tayinlagan.   U   Chig’atoy
o’g’li   Mutug’enning   o’g’li   Yesun   -Tuvaning   o’g’li   Barak   (Barak)ga
“Muborakshoh   ulg’ayguncha   Barak   ulusga   boshchilik   qiladi”   degan   yorlig’ini
berdi.   Muborakshohga   yetib   kelgan   Barak   Xubilayning   yorlig’ini   yashirib,   o’z
xalqini   to’plash   uchun   undan   ruxsat   so’radi   va   ijobiy   javob   oldi.   Shundan   s o’ ng
Barak   akalari   bilan   Surxon   vodiysiga   o’ z   oilaviy   uyiga   y o’ l   oldi.   Bu   yerda   u
mo g ul zodagonlarini o z tomoniga tortib, mahalliy aholiga hujum qila boshlaydi	
ʻ ʻ ʻ
1
. Shunda Muborakshoh unga qarshi chiqdi, lekin Xo’jand yaqinida mag lubiyatga	
ʻ
uchradi va asirga tushadi.
1266-yilda   Barak   o zini   O zgand   shahridagi   Chig atoy   ulusining   boshlig i	
ʻ ʻ ʻ ʻ
deb   e lon   qiladi	
ʼ 2
.   O’sha   paytda   Turkistonda   Buyuk   Xonning   hokimi   amir
Mo’g’ultoy   edi.   Barak   ikkinchisini   ishdan   bo’shatib,   uning   o’rniga   amiri
Bikmishni  tayinladi. Bunga javoban Xubilay katta amir  Konichini olti ming otliq
bilan, Barak esa o’z amirini o’ttiz ming otliq qo’shin bilan kutib olishga yubordi.
Konichi dushman kuchlarining ustunligini ko’rib, orqaga o’girildi. Yana Rashiddin
Barak   qo’shinlari   Xo’tanni   talon-taroj   qilganini   yozadi.   Shu   vaqtdan   boshlab
Chig’atoy ulusi hukmdorlari mustaqil bo ldi	
ʻ 3
.
Bu muvaffaqiyatdan  ruhlangan  Barak Xayduga qarshilik ko’rsatishga  qaror
qildi,   bu   esa   uni   Transoxiana   aholisining   zo’ravonligi   va   zulmidan   saqlab   qoldi.
1
  Sarimsaqov   A.   Dehqonov   N.   Jahon   tarixi.   (Osiyo   va   Afrika   mamlakatlarining   o’rta   asrlar   tarixi).   –   Toshkent.
2021.-  B . 1 64.
2
 Григорьев А.Б. Монгольская дипломатия XII-XV вв. - Москва. 1978. –  C . 62.
3
  Фазлуллах Рашид ад-Дин. Джами ат-таварих (сборник летописей) /Пер. с перс. А. К. Арендса. Баку. 1957.
Т. Ш. - С.70.
12 Ularning   birinchi   to’qnashuvi   Amudaryo   bo’yida   bo’lib   o’tdi.   Barak   pistirma
o’rnatib,   Xaydu   qo’shinlarini   mag’lub   etdi.   Shu   bilan   birga,   u   katta   miqdordagi
o’ljani qo’lga kiritdi. Rashiddin hikoyasidan shuni ta’kidlash kerakki, o’sha davrda
(keyinroq   ham)   Xulaguning   (Xubilayning   ukasi)   Erondagi   vorislari   va
Chig’atoylar   hamda   Jo’jiy   avlodlari   bilan   raqobatlashib,   Markaziy   Osiyo,
Kavkazorti va uning shimoli-g’arbiy hududlarini egallash uchun kurashganlar. 
Xaydu   o’z   manfaatini   ko’zlab   Jo’jiylar   tomonida   turdi.   Ko’rinib   turibdiki,
Sirdaryo   bo’yida   Barakdan   birinchi   mag’lubiyatdan   so’ng   u   Jo’ji   ulusi   boshlig’i
Mengu-Temurga yordam so’rab murojaat qilgan. Uning oldiga amakisi Berkecher
boshchiligida   besh- o’ n   minglik   q o’ shin   yubordi.   Xaydu   yordami   bilan   Barak
qo shinlarini   mag lub   etishdi.   Ikkinchisi   esa   Movarounnahrga   qochib,   o’zʻ ʻ
qo’shinlarining   qoldiqlarini   to’plab,   o’z   mol-mulkini   raqiblariga   yetib   bormasligi
uchun o’z mulkini yo’q qilishga va talon-taroj qilishga qaror qiladi.
Lekin Xaydu Barakni ta’qib qilmay, sulh tuzish taklifi bilan Qipchoqni ikki
yuzta   saralangan   otliq   bilan   Samarqandga   jo’natadi.   Qipchoq   Barakning   katta
do’sti  bo’lib, uning so’zgo’yligi  tufayli  uning barcha shubhalarini  yo’qqa chiqara
oldi.   Barakning   sulh   tuzishga   roziligiga   u   shunday   javob   berdi:   “Yaxshi   so’z
aytdingiz, lekin o’tmishni  eslamasak,  birgalikda quriltoy uyushtirsak, ko’ksimizni
azaliy   adovatdan   tozalamasak,   o’jarlik   va   qaysarlikni   qo’yib,   so’z   tugatmasak
yaxshi bo’ladi. Bir-birimiz bilan kelishib olishimiz kerak.  Biz har qanday sharoitda
ham rozi bo’lamiz va bir-birimizga yordam beramiz” deydi.
Rashiddinning   yozishicha,   1269-yil   bahorida   mo g ul   shahzodalari   O rta	
ʻ ʻ ʻ
Osiyodagi   birinchi   qurultoyiga   “Talos   va   Kenjok   o tloqlarida”   yig ilganlar.
ʻ ʻ
Qurultoy   Xaydu   boshchiligida   o tkazildi.   Uning   ishtirokchilari   orasida   Barak,	
ʻ
Mengu-Temur,   Qipchoq   va   Berkecher   bor   edi.   V.V.   Bartold   bu   qurultoyda   Jo’ji
ulusining   boshlig i   Mengu-Temurning   borligini   shubha   ostiga   qo yadi.   Xaydu	
ʻ ʻ
tinchlik   va   do’stlikda   yashash   taklifi   bilan   shahzodalarga   murojaat   qiladi.   Barak
qurultoy   ishtirokchilaridan   unga   Chig’atoyning   vorisi   sifatida   meros   ajratishni
talab qildi va bu amalga oshdi. U Movarounnahr hududining uchdan ikki qismini,
13 qolgan  qismi   esa   Xaydu   va   Mengu   Temurga   tegishli   edi.  Chig atoy   ulusining   buʻ
bo linishi bilan Xaydu g arbdagi mulkini Sirdaryo va Farg onagacha kengaytiradi.	
ʻ ʻ ʻ
Qurultoy   ishtirokchilari   o’zaro   kelishuv   tuzdilar   U   sodiq   kishi   sifatida
Chingiziylarni   xushnud   etishga   urinib,   o ziga   bo ysungan   dorug alar   va   mo g ul	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shinlari yordamida o troq dehqon aholini ayovsiz taladi. 	
ʻ ʻ
Juvayniyning   yozishicha,   Masudbek   davrida   Xoniya   va   Masudiyya
madrasalari   qurilgan.   Ularning   har   birida   mingga   yaqin   talaba   tahsil   olgan.
Masudbek   1289   yilda   Buxoroda   vafot   etadi.   Undan   keyin   Chig atoy   ulusining	
ʻ
o troq   viloyatlari   va   shaharlarini   uning   o g illari   -   Abu   Bakr   (1298-yilda   vafot	
ʻ ʻ ʻ
etgan),   Sotilmishbek   (1302-1303-yillarda   vafot   etgan)   va   Suyunuch   boshqargan.
Dastlabki   ikkitasi   Xaydu,   oxirgisi   esa   Chopar   davrida   tayinlanadi.   Suyunuchning
qarorgohi Qashqarda edi.
1269-yilgi   qurultoy   ishtirokchilari   Barakga   Amudaryodan   nariga   yurish
uyushtirish va Xulagu vorisi  Abaqaxon (1265-1282)  mulki  hisobiga o’z hududini
kengaytirishni topshirdilar. Rashiddinning hikoyasiga ko’ra, 1270 yilning yozida u
katta qo’shin bilan Abaqaxonga qarshi boradi. Xaydu Barakning iltimosiga ko’ra,
O’qtoy,   Qipchoq   va   Chapar   avlodlari   boshchiligidagi   katta   qo’shinni   yordamga
yuboradi,   ular   kerak   bo’lsa,   jangga   kirmasdan   qaytishga   buyruq   oladilar.
Amudaryodan   o’tib,   Barak   amirlaridan   Jaloirtoy   sharob   ichib,   Qipchoqni   haqorat
qiladi, Qipchoq esa shu bahonada qo’shini bilan Xayduga qaytib keladi. Barakning
kuchli   nazorati   ostida   qolgan   Chapar   fursatdan   foydalanib,   qo’shini   bilan   qochib
ketadi. Kesh va Naxshab hukmdori Barakga hujum qiladi va Chapar bor-yo g i o n	
ʻ ʻ ʻ
otliq askari bilan qutulib qoladi.
Abaqaxon   va   Barak   o rtasidagi   hal   qiluvchi   jang   1270-yil   22-iyulda   Hirot	
ʻ
yaqinida bo lib, Barak og ir mag lubiyatga uchradi. U o’z qo’shinining bir nechta	
ʻ ʻ ʻ
qoldiqlari   bilan   qochib   ketdi.   Marko   Polo   ham   bu   harbiy   voqea   haqida   juda
qisqacha to’xtalib o‘tadi.
Xaydu   Barakning   Abaqaxondan   yengilishini,   unning   hukmdorligiga   chek
qo yishni   va   butun   Chig atoy   ulusiga   egalik   qilishni   orzu   qilgan   edi.   Shuning	
ʻ ʻ
14 uchun u Abaqaxon bilan jang boshlanishidan oldin Barakga yordam berish uchun
yuborilgan qarindoshlariga yashirin ko’rsatmalar berdi.
Barak Xurosondan qaytgach, mag’lubiyatda o’z amirlari, lashkarboshilari va
qarindoshlarini jazolashga qaror qildi. Ammo ular birin-ketin undan qochishdi yoki
o’z   uylariga   ketishdi.   Lekin   birinchi   navbatda   u   orqa   qismini   mustahkamlashi   va
o’z   ta’sirini   kengaytirishi   kerak   edi.   Shu   maqsadda   Xaydu   o’sha   paytda   Berkay
bilan urush bilan band bo’lgan Alguy bilan urush boshlaydi. Xaydu boshqa Jo’jilar
bilan   birgalikda   Alguy   qo’shinini   mag lub   etdi.   Ammo   ikkinchi   jangdaʻ
mag lubiyatga uchradi. Ularning keyingi to’qnashuvi 1265- yil oxiri yoki 1266-yil	
ʻ
boshida Alguyning o’limi tufayli sodir bo’lmadi 1
.
Barak falaj bo’lib qoldi va yordam so’rab Xayduga murojaat qilishga majbur
bo’ldi. Barak uning oldiga ukasi Yasarni yuboradi. Qipchoq Barakdan qochganida,
qochoqlar   ortidan   Yasar   va   boshqalarni,   uning   ortidan   Jaloirtoyni   qo’shin   bilan
tutib   olib   kelish   uchun   jo’natganini   Xaydu   yaxshi   bilar   edi.   Xaydu   hammasini
inkor   qilgan   Yasardan   bu   haqda   so’raydi.   Shunda   Xaydu   uni   hibsga   olib:   “Men
senga   savol   berdim,   yolg’on   javob   berding.   Qanday   qilib   kimdir   senga   ishonishi
mumkin?” deydi. Keyin Barakga bir necha ming otliq yordamga yuborilgan, degan
yolg’on javob bilan xabarchi yuboradi. 
Darhaqiqat,   Xaydu   ikki   tuman   (o’n   ming)   askar   bilan   o’sha   paytda   Choch
(Toshkent)   yaqinida   joylashgan   Barakni   tugatish   uchun   yo’lga   chiqadi.   Manzilga
yetib   kelgach,   Xaydu   Barakga   o’zi   haqida   xabar   berdi,   raqiblar   va   qarindoshlar
bilan qanday ish olib borganini aytib, o’z joyiga qaytishni maslahat beradi. Lekin
Barakning o’zi allaqachon qochib ketgan edi. 
Muborakshoh,   uning   qarindoshlari   Chapar   va   Kapan   sovg’alar   hamda
bo’ysunish bilan Xaydu qarorgohiga kelishdi. Ilgari Barak O zgand shahrida taxtga	
ʻ
o tirgach, Alguy va Ergene Xotunning barcha boyliklarini tortib olgan edi. Ammo	
ʻ
endi   Muborakshoh   Xayduning   ruxsati   bilan   ularni   o’ziga   oldi.   Muborakshoh
“Noke-Xotunning (Barakning xotini) qulog’idagi ikki qimmatbaho marvaridni o’z
1
  Чагатайский улус. Государство Хайду. Могулистан. Образование кырrызскогонарода.   Кыргызстан.   1995.  -
С.24.
15 qo’llari   bilan   chiqarib,   (o’zi   uchun)   oldi”.   Yozma   manbalarda   1269-yilda   bo libʻ
o tgan   qurultoyda   Xayduning   xon   deb   e lon   qilingani   haqida   hech   qanday   xabar	
ʻ ʼ
yo q.   Ammo   ba zi   tarixiy   ma lumotlarga   qaraganda,   u   O qtoy   va   Chig atoy
ʻ ʼ ʼ ʻ ʻ
ulusidagi barcha Chingiziylarning boshlig i hisoblangan. 	
ʻ
Rashiddinning   yozishicha,   Xaydu   qurultoyning   barcha   ishtirokchilari
mulkidan   o’lpon   yig’ish   huquqiga   ega   bo’lgan   va   o’z   o’g’illarini   Jo’chiylar,
Xulaguylar   va   Xubilay   mulklari   bilan   chegaradosh   hududlarga   qo’mondon   qilib
tayinlashi   mumkin   edi.   Barakning   o’limidan   so’ng,   uning   qo’shinlari   to’g’ridan-
to’g’ri Xaydga bay’at qilishdi.
Barak nomi  va Talos qurultoy bilan bog’liq yuqoridagi  voqealarni sarhisob
qilgan   holda,   shuni   aytishimiz   mumkinki,   Xaydu   1266-1270   yillarda   Yettisuv   va
O rta   Osiyoda   mustaqil   davlat   tuzib,   Xubilay   bilan   umummo g ul   taxti   uchun	
ʻ ʻ ʻ
kurashni  boshlagan  edi. Uning tashkiliy va yetakchilik harakatlari  hamda sovg’a-
salomlari tufayli u bunga muvaffaq bo’ladi.
Xayduni   yana   bir   orzusi   yaxshi   tayyorlangan   armiyani   yaratish   edi.   Shu
munosabat   bilan   Marko   Polo   shunday   deb   yozadi:   «Agar   Xaydu   qattiq   harakat
qilsa,   u   dalaga   yuz   mingdan   ortiq   otliqlarni   to’plashi,   barcha   botirlarni   urush   va
janglarga qo’yishi mumkin» edi. 
Boshqa   Chingiziy   vorislariga   elchilar   yuborib,   ularga   Chingizxonning
birinchi   vorisi   O’qtoyxonning   vorisi   sifatidagi   huquqlarini   tushuntiradi.   Uning
maktublaridan   birida   shunday   deyiladi:   “Axir,   Chingizxon   va   bobolarimiz   xoqon
taxtiga vorislik qoidalariga qat’iy rioya qilishni vasiyat qilganlar. Ammo endi siz,
aziz   no’yonlar,   katta   va   kichik   birodarlar,   ota-bobolarimiz   vasiyatlarini   rad   etib,
poymol etmoqdasizlar, bunga e’tibor bermay, tushunmovchilik bilan xoqon taxtini
xoinlarga berib qo’ymoqdasizlar! Men o’zim xoqon taxtining qonuniy vorisiman.
Xubilay Xitoyda xiyonat qilib, Mo’g’ulistonda o’rnatilgan odatlardan voz kechib,
otalari va bobolarining vasiyatlarini rad etdi va buzdi. Ammo hammangiz shunday
insonga suyanib, uni qo’llab-quvvatlasangiz, bu sizning ota-bobolaringizga xiyonat
bo’lmaydimi?   Ehtiyotkorlik   bilan   o’ylab,   qaror   qabul   qiling”.   Bu   yerda   Xaydu
Xubilayni   otalari   va   bobolarining   ko’chmanchi   hayotga   sodiqlik   odatini
16 buzganlikda   va   Mo’g’ul   davlati   poytaxtini   Xitoyga   ko’chirganlikda   ayblaydi.
Aynan shu ayblov Xaydu atrofiga ko’p tomonlarni to’pladi.
Shu   bilan   birga,   Xubilay   o’z   qo’shinini   raqibga   qarshi   qarshi   hujumga
tayyorladi.   U   o g li   Numuganni   (Nomuxon)   Mo g uliston   hukmdori   va   qo shinʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bosh   qo mondoni   etib   tayinladi,   u   Qoraqurumga   yetib   kelgach,   Xaydu   hujumini	
ʻ
qaytarish   uchun   barcha   choralarni   ko rdi.   O sha   paytda   O rta   Osiyo   va   Sharqiy	
ʻ ʻ ʻ
Turkistondan   o tayotgan   Marko   Polo   Xayduning   Xubilayga   qarshi   harbiy	
ʻ
harakatlari   boshlangani   haqida   xabar   beradi.   Uning   hikoyasiga   ko’ra,   1266-yilda
Xaydu va uning amakivachchasi Jesudar Xubilayga bo’ysunadigan ikki shahzoda -
Tibay   va   Chibanuga   qarshi   yurish   uyushtirdilar.   Uning   jasorati   tufayli   har   ikki
tomondan   yuz   ming   otliq   qatnashdilar,   Xaydu   g’alaba   qozondi   va   shahzodaning
raqiblari   qochishdi.   Bundan   tashqari,   Marko   Polo   Xaydu   ikki   yil   tinch-totuv
yashab,   keyin   ko’p   sonli   qo’shin   to’plab,   1269-yilda   Qoraqumda   bo’lgan
Xubilayning o’g’li Numuganaga qarshi yo’lga chiqqanini yozadi. Jesudar  oltmish
ming otliq bilan uning oldiga keldi 1
.
Qoraqurumning   g arbida   bo lgan   jangda   har   ikki   tomondan   ko plab	
ʻ ʻ ʻ
jangchilar   halok   bo ladi,   biroq   raqiblar   bir-birini   yenga   olmadi.   Keyin   Xaydu	
ʻ
Samarqandga o qaytishga qaror qildi. Nomuxon uni ta’qib qilmadi.
Rashiddin   Xaydu   qo’zg’oloni   boshlanishini,   1264-yilda   Ariq-Buqaning
Xubilay   bilan   kurashi   tugaganidan   uch   yil   o’tib,   sodir   bo’lgan   voqealar   bilan
bog’laydi. Shu munosabat bilan muallif Xaydu o’zining nabirasi Kunji bilan ittifoq
tuzganligini   yozadi.   Jo’ji   Munkexonning   o g li   Urugtoshga   bo ysungan   Irtish	
ʻ ʻ ʻ
daryosining   yaqinidagi   egasi   Norinni   mag lub   etib,   talon-taroj   qildi.   Bunga
ʻ
javoban   Xubilay   o g li   Numuxon   boshchiligida   yurish   uyushtirdi.   Unda   ko’plab	
ʻ ʻ
Chingiziylar   qatnashgan.   Ammo   yo’lda   O‘qtoyxonning   nabirasi   Shireki   va
Xubilayning   ukasi   Tuk-Timur   boshchiligida   fitna   ko’tarildi.   Kechasi   ular
ikkalasini  ham, Numugan  va uning ukasi  Kokejuni  qo’lga olib, Mengu-Temurga,
Xontun-no’yonni   esa   Xayduga   jo’natdilar.   Ammo   keyinchalik   fitnachilar   ittifoqi
parchalanib   ketdi,   ular   o’zaro   yoki   mahalliy   hokimlar   bilan,   asosan   Mo’g’uliston
1
  Далай Чулууку. Монголия в XIIl-XVI вв. - Москва. 1983.   - С. 48.
17 Oltoyi   va   Jung’oriyasida   jang   qila   boshladilar.   Natijada   Xubilayning   Xayduga
qarshi   yurishi   behuda   tugadi.   Aytgancha,   Xubilayxon   amirlarining   boshlig’i
Xontun-noyon buyuk Xon vafotigacha Xaydu bilan birga edi.
Shireki   va   Tuk-Timur   qo zg oloni   haqida   qipchoq   lashkarboshisi   Xubilayʻ ʻ
Tutuxning xitoycha tarjimai holida ham qayd etilgan: “Chji-yuan hukmronligining
14-yilida (1276) shahzodalar Totom Tuk-Timur va Shileji (Shireki) isyon ko’tardi.
Ular barcha qabilalarni vayron qildilar, Syanszun hukmronlik qilgan katta o’tovni
talon-taroj   qildilar   va   chiqib   ketishdi.   Tutuxa   qo shin   boshida   turib,   ularni   bosib	
ʻ
oldi. Qo mondoni Torjinyan va Nalanbulni mag lub etdi, qabilalarda tartib o rnatdi	
ʻ ʻ ʻ
va qaytib keldi”. Ko’rib turganimizdek, yozma manbalarda shahzodalar Shireki va
Tuk-Temur   qo’zg’oloni   sanalari   turlicha.   Bizningcha,   Tutuxning   tarjimai   holida
ko’rsatilgan   yil   tarixiy   haqiqatga   yaqinroq,   chunki   Xubilayxonning   bu   sarkardasi
Xaydu,   Shireki   va   boshqalarga   qarshi   qaratilgan   qo’shinga   qo’mondonlik   qilgan.
Shimolda   minglab   saylangan   qipchoq   otliqlari   Tutuxni   o’z   ichiga   olgan   katta
qo’shin   qo’mondoni   edi.   Ular   Shirekini   ta’qib   etib,   Mo’g’uliston   va   Oltoydan
o’tib, katta o’lja bilan qaytishdi.
Xubilayning   Shimoliy   Xitoydagi   Xaydu   va   boshqa   shahzodalarga   qarshi
kurashida   qo mondon   Tutux   katta   rol   o ynaganini   ta kidlash   lozim.   Uning	
ʻ ʻ ʼ
ajdodlari   Irtish   vodiysining   atroflarida   yashagan   bo’lgan   appanage   hukmdorlari
bo’lgan  edi.  Tutux Banduchning   otasi   o z  ixtiyori   bilan  Chingizxonga  bo ysunib,	
ʻ ʻ
qo’shini bilan ko p yurishlarda hamroh bo ladi. U asta-sekin Xubilay saroyida eng	
ʻ ʻ
yuqori   mansab   darajasiga   ko’tarildi.   Xaydu-Nayan   birlashgan   ittifoqiga   qarshi
yirik   jang   oldidan   Tutux   imperator   uyi   a zolari   orasidan   amaldorlar   va   harbiy	
ʼ
rahbarlardan   bo ysunishni   talab   qilish   huquqiga   ega   edi.   Xonning   Qipchoq	
ʻ
qo riqchisi boshlig i lavozimida edi.	
ʻ ʻ
Tutuxning   tarjimai   holida   Xayduning   1268   yilda   (boshqa   ma’lumotlarga
ko’ra,   1289   yilda)   Oltoyga   (Mo’g’ul   Oltoyi)   hujumi   haqida   xabar   beriladi.   Bu
harakat uning Chingizxon Nayanning ukasi Otchigin avlodi bilan Xubilayga qarshi
ittifoq   tuzishi   bilan   bog liq.   Nayan   Liaodongdagi   Kaan   gubernatori   edi,  u   Xaydu	
ʻ
singari butun mo’g’ul taxtini egallashni xohlar edi. Ularning ittifoq tuzishi haqida
18 Marko   Polo   shunday   yozadi:   “Nayan   Kayduga   elchilar   yubordi.   Nayan   unga   bir
tarafdan   Buyuk   Xon   huzuriga   borishni,   Nayan   esa   yerlar   va   davlatni   tortib   olish
uchun boshqa tarafga borishni  buyurdi. U Kayduga javob berdi: men belgilangan
vaqtga tayyorlanishga roziman va o’z xalqim bilan Buyuk Xonga qarshi chiqaman.
Keyinchalik   muallif   Xubilayning   Nayan   ustidan   g’alaba   qozonishi   va   uning   qatl
etilishi haqida batafsil ma’lumot bergan  1
 .
O’sha   paytda   Xaydu   g’arbiy   Mo’g’ulistonning   bir   joyida   bo’lib,   Qoraqum
hududini bosib olishga, keyin esa Nayan bilan birlashishga  harakat  qildi. Xubilay
unga qarshi Amu-Buho boshchiligidagi ulkan qo’shinni tashlab, harbiy qo’mondon
Bayanga   Qoraqurumni   qo’riqlashni   buyurdi   va   boshqa   sarkarda   Gammalani
qo’shin bilan Xayduga qarshi yubordi. Yozma manbalarda ularning janglari haqida
ma’lumot   yo’q.   Faqat   Tutuxning   tarjimai   holida   aytilishicha,   u   lashkarboshi
Dordoxuay   bilan   birga   Xayduni   mag’lub   etgan,   so’ngra   Xubilayning   buyrug’i
bilan   qaytib,   yo’lda   yana   ikkita   isyonkor   shahzodani   mag’lub   etgan   va   shu   bilan
birga   ko’plab   asirlarni   asir   olgan   va   katta   boylikni   qo’lga   kiritgan.   Amu-Buho
sarkardasini   keyingi   davrlarda   Shimoliy   Xitoydagi   Kaan   qo’shinlarining   bosh
qo’mondoni bo’lgan Tutux bilan aniqlash mumkin.
1
  Кычанов Е. И. Сведения в Юань-ши о переселениях киргизов в ХШ веке// Известия АН Кирг. ССР. Серия
общественных наук. 1963. Т. V. Вып. 1. - С.62.
19 II BOB Chig’atoy ulusi hukumronligi davrida Movarounnahrda siyosiy,
ijtimoiy – iqtisodiy hayot.
2.1 Chingiziylarda markaziy idora usuli va uning Markaziy Osiyo
hududlarida joriy etilishi
O’rta   asrlar   manbalarida   mo’g’ul   jamiyatidagi   xon   hokimiyati   umumiy
ko’rinishda   quyidagicha   b е riladi:   ona   o’z   bolasiga   g’amxo’rlik   qilgani   kabi,   xon
ham   o’z   qaramog’idagilarga   va   qo’shinlarga   g’amxo’rlik   qilishga   majbur   edi.
Uning qaramog’idagilar va qo’shinlar esa, hukmdorni o’z otasi d е b hisoblar edilar.
Shuningd е k ular hukmdorga sidqidildan bo’ysunishlari, xoinlik qilmasdan xizmat
qilishlari hamda uning hokimiyatini qo’llab-quvvatlash uchun o’z jonlarini qurbon
qilishga   rozi   bo’lishlari   lozim   edi.   Aniqroq   qilib   aytadigan   bo’lsak,   mo’g’ullar
davlatida xon hokimiyatinng quyidagi huquq va vazifalari bor edi:
1.  Xon   hukmdor   urug’ining  boshlig’i   va  qaram   vassallar   hukmdori   sifatida
butun mamlakat, uluslarga t е gishli hududlar ustidan oliy huquqqa ega bo’lib, uning
asosiy vazifasi mamlakatni tashqi dushmanlardan qurolli himoya qilish edi.
2.   Xon   urush   e’lon   qilish   va   sulh   tuzish   huquqiga   ega   bo’lib,   mamlakat
qo’shinlarining oliy boshlig’i edi.
3. Xon boshqa davlatlar bilan muzokaralar olib borish huquqiga ega bo’lib,
mamlakatning tashqi siyosiy aloqalarini ham boshqargan. 
4.   Xon   o’z   qaramog’idagilarni   qatl   etish   va   omon   qoldirish   huquqiga   ega
bo’lib, mamlakatdagi bosh qozi vazifasini ham bajargan. 
5. Xon qonunlar chiqarish hamda jamiyatning barcha a’zolari bajarishi lozim
bo’lgan farmonlar chiqarish huquqiga ega bo’lib, ja- moat tizimi va tartibni saqlash
vazifasini bajargan 1
.
1
 Трепавлов В.В. Соправительство в Монгольской империи (ХИИИ). – Москва. 1991. –  C .61.
20 Boshqaruvning   qadimgi   mo’g’ul   an’analariga   ko’ra,   davlatdagi   oliy
hokimiyat   xon   qo’lida   bo’lgan.   Oliy   hokimiyat   huquqini   b е ruvchi   yagona   manba
Oltin  urug’   (Altan  urug’)  xohishi   bo’lib,  oltin  urug’   o’z   xohish  istagini  shahzoda
va   aslzodalarning   qurultoyida   ifoda   etgan.   Oltin   urug’ning   har   qanday   a’zosi   o’z
fazilatlari   bilan   shahzodalar   va   oliy   aristokratiya   tomonidan   xon   bo’lishga   lozim
topilsa, xon bo’lib saylangan. Mo’g’ul jamiyatida noiblar, zodagonlar va aslzodalar
turli-tuman  unvonlar   b е rish   ta’qiqlangan.   Abul   Faraj   va   Juvayniyning   Yasoqlarni
sharhlashiga   ko’ra,   “podsho   taxtiga   o’tirgan   kishiga   faqat   bitta   xon   yoki   qoon
unvoni b е riladi. Uning aka-uka va qarindoshlari faqat o’zining nomi bilan ataladi”.
Yasoqlarning   bu   qismiga   juda   qattiq   rioya   qilingan   bo’lishiga   qaramay,   XIV
asrning   o’rtalaridan   boshlab   Jo’ji   va   Chig’atoy   uluslarida   sulton   unvoni   ishlatila
boshlandi.
Mo’g’ul   an’analariga   ko’ra,   yangi   hukmdorni   saylaydigan   butun   mo’g’ul
qurultoyi   chingiziylar   urug’ining   yoshi   eng   ulug’i   yoki   vaqtincha   hukmdor
tomonidan   chaqirilgan.   Qurultoy   vaqti   oldindan   b е lgilangan   va   choparlar   orqali
barcha   uluslarga   xabar   b е rilgan.   B е lgilangan   vaqt   va   aniqlangan   joyda   ulkan
imp е riyaning   barcha   uluslaridan   shahzodalar   va   ularning   qarindosh-urug’lari,
malikalar, kuyov- ko’ragonlar, obro’li no’yonlar, amirlar, amaldorlar, shuningd е k,
mo’g’ullarga   bo’ysungan   hukmdorlar   o’zlarining   qimmatbaho   hadya   va   tortiqlari
bilan   y е tib   k е lganlar.   Qurultoy   bir   n е cha   hafta   davom   etgan   (masalan,1229   yilda
40 kun, 1246 yilda 4 hafta).
Mo’g’ullarda   hukmdor   xon   davlat   boshqaruvidagi   oliy   hukmdor   bo’lib,
an’anaga   ko’ra,   xon   hokimiyati   umumiy   manfaatlar,   jamiyatdagi   barqarorlik   va
adolatlilik kafolati bo’lgan. Hukmdor xonadonining har bir voyaga  е tgan a’zosiga,
jumladan   hukmdorning   b е va   qolgan   xotiniga   imp е riyaning   umumiy   hududidan
ma’lum sondage mulk berilgan.
Vazir – “Tarixi Qashqar”  asarida u haqda shunday yozadi:  “...xon o’zining
bir tomoniga qozi va muftiyni, ikkinchi tomoniga vazir va hokimni qo’yadi. Agar
da’vogarning ishi shariatga taalluqli bo lsa, hukmni qozi va muftiy chiqargan, agarʻ
u odatga tegishli bo lsa, vazir boshchiligidagi amirlar tomonidan qaror qilingan”.	
ʻ
21 Noib   -   xon   qoshidagi   eng   yuqori   mansablardan   biridir.   Muhammad
Haydarning yozishicha, bu lavozimda turfonlik uyg’ur Temur egallagan. 
Otaliq   (otabek)   uning   ma nosi   turli   davrlarda   o zgargan.   Muyiniddinʼ ʻ
Natanziyning   yozishicha,   Xizirxo’jaxon   Mirak   og’aning   otabeki   “cheksiz
boshqaruv, nazorat huquqlariga ega bo’lib, ishlarni tartibga solish (boshqarish) hali
ham   uning   qo’lida   edi”.   Qoshg ardagi   mo g ul   xonlari   maslahatchi   bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
o g illari va aka-ukalarini ataliq qilib tayinlaganlar. 	
ʻ ʻ
Oliy amir (amir al-umaro) va qabila amirlari mamlakatni boshqarishda faol
qatnashdilar.   Yuqorida   aytib   o’tilganidek,   ular   xonlarning   asosiy   tayanchi   yoki
aksincha, davlatdagi tartibsizliklarni qo’zg’atuvchilari edi.
Dorug’a   -   vakillari   turli   vaqtlarda   chaqirilgan   markaziy   boshqaruvdagi
lavozim.   Bu   lavozim   XIV-asrda   Tug luq   Temur   davrida   tilga   olingan.   Sharqiy	
ʻ
Turkistonda   hukmdor   va   amirning   buyruqlarini   bajaruvchi   sifatida   Qoshg’arda
hokimlar   tilga   olinadi.   Ular   xon   tomonidan   tayinlangan   va   shaharlarni
boshqargan 1
.
Eshikog’a   -   Mo’g’ulidagi   eng   yuqori   martabalardan   biri   hisoblangan.
Ko’rinishidan, uning vazifalariga saroyni qo’riqlash kiradi.
Yatishbegi - xonning tungi qorovul boshlig i. 	
ʻ
Tavachi - qo shin yig ilishini e lon qiluvchi amaldor yoki ov chaqiruvchisi.	
ʻ ʻ ʼ
Kirakyarag’  (kiragyarag)  - viloyat va shaharlardan qo’shinlar  uchun asbob-
uskunalar, oziq-ovqat, yem-xashak va qurol-yarog’ yig’ish bilan shug’ullangan.
Tug’begi   -   xonning   shaxsiy   bayrog’ini   himoya   qilib,   uni   urush   va
bayramlarda olib boorish bilan shug’ullangan.
Baxshi   -   hukmdorning   shaxsiy   kotibi.   Yozma   manbalarda   muhrning
saqlovchisi lavozimi sifatida qayd etilgan.
Qo shbegi - xon qo shinlari shtabining boshlig i.	
ʻ ʻ ʻ
Yasavul   -   rasmiy   ta’minot,   tantanalar   va   yig’ilishlarda   qabul   qilingan
marosimlarni   o’tkazish   tartibiga   rioya   qilishni   nazorat   qilgan.   Bu   haqida
1
 Султанов Т.И. Чингисхан и Чингизиды. Судьба и власть. – М., 2006; Клюкова О.Ю. История монголов. – 
Москва. 2008. –  C . 87.
22 Muhammad   Haydar   shunday   yozgan   edi:   “Bayram   (to’y)   kuni   Yasovulxon   va
Yasovul   amiri   Xudaydod   otda   minib   o’tirib,   hozir   bo’lganlarning   saflari
tenglashtirgan”.   Shoh-Mahmud   Churasning   yozishicha,   ular   amirlar
hukmdorlarining turli buyruqlarini bajarganlar.
Ko kaldosh - xonga yaqin amaldorlardan birining mansabi.ʻ
Uchbegi   -   O.F.   Akimushkinning   taxminiga   ko ra,   uchbegi   lavozimi	
ʻ
javong’ar qo shinning katta amiri.	
ʻ
Mirshikor - ovning bosh boshqaruvchisi.
Mutavvali - darveshlar xonaqohi va madrasa vaqfining ishonchli vakilidir.
Kadxudo - aftidan qishloq boshlig’i, naqib esa diniy martabali shaxs. 
Shig’ovul   (shikavul)   amirga   taqdim   etilgan   elchilarni   va   umuman
xorijliklarni qabul qilgan. 
Baqovul   -   uning   faoliyat   doirasi   ham   noma’lum.   Bu   lavozimga   qirg’iz
Idrisbek   tayinlandi.   Yuqorida   bayon   etilgan   lavozimlardan   kelib   chiqib,
Mo’g’ulistonda   yaxshi   tashkil   etilgan   davlat   boshqaruv   apparati   mavjud   bo’lgan,
deb   aytish   mumkin.   Qayd   etish   joizki,   sanab   o’tilgan   lavozim   unvonlari   asosan
Shoh Mahmud Churas asarida qayd etilgan. Ular Qashg’ardagi davlatga tegishlidir.
Shunga   qaramay,   Sharqiy   Turkistondagi   Mo’g’ullar   davlatining   asoschisi
Sulton   Saidxon   Mo’g’uliston   taxtiga   da’vogarlardan   biri   bo’lib,   uning   boshqaruv
tizimini   yaxshi   bilganini   unutmasligimiz   kerak.   Shubhasiz,   u   o’z   davlatining
Qoshg’ardagi mansab nomlarini Mo’g’ulistondan o’zlashtirib olgan.
Shunday qilib, Mo’g’uliston hududidagi yozma manbalarda quyidagi turkiy-
mo’g’ul   qabilalari,   urug’lari   yoki   ularning   guruhlari   qayd   etilgan:   arkenudlar,
arlotlar,   barloslar,   bahrinlar,   baluklar,   baliqchilar,   bekchilar,   qang’lilar,
bulg’achilar,   dolonlar,   dug’latlar,   duxtuylar,   itradjilar,   kadaklar,   qaluchi,   qarluq,
qatag’on,   qauchin,   kereyit,   ko’nchi,   qurlaut,   qushchi,   qozoq,   merkitlar,   minlagu,
noyg’ut,   sulduz,   tatarlar,   turkmanlar,   uyg’urlar,   o’rdabeglar,   churalar,   qipchoqlar,
Naymanlar   va   qirg’izlar.   Ularning   ko pchiligi   Markaziy   Osiyo   xalqlarining   etnik	
ʻ
shakllanishida katta rol o ynagan.	
ʻ
23 1203 yildayoq mo’g’ullar davlatida hali bir tizimga ega bo’lmagan qonunlar
to’plami  vujudga k е lib, u o’z ichiga yorliqlar (buyruqlar), yasoq (qonunlar), bilik
(nasihatlar)larni   jamlagan   edi.   “Buyuk   yasoqlar”   yoki   Chingizxon   yasoqlari
(mo’g’ulcha   yasoq,   yosun)   “qoida”,   “qonun”   d е gan   ma’noni   anglatadi.   Yasoqlar
to’la   holatida   1206   -   yilgi   mo’g’ul   zodagonlari   qurultoyida   qabul   qilinib,   1218
yilda  qayta   ko’rib   chiqiladi   va   1225  yilda   so’nggi   marta   tahrir   qilinadi.   Juvayniy
ma’lumotlariga   ko’ra,   yasoqlar   uyg’ur   yozuvida   tumorlarga   (o’rovli   qog’ozlarga)
yozilgan   bo’lib,   “Yasoqlarning   buyuk   kitobi”   (“Yasanomayi   buzurg”)   d е b
nomlangan.   Bu   qog’oz   o’ramlari   nisbatan   obro’li   bo’lgan   shahzodalarda
saqlangan.   Yasoqlarning   asl   nusxasi   bizgacha   y е tib   k е lmagan.   Uning   ayrim
qismlari   qisqartirilgan   holda   Juvayniy,   Rashididdin,   Vassaf,   Ibn   Batuta,   Abul
Faraj, Mavriziy asarlarida uchraydi.
“Yasoq”   qonunlari   mo’g’ullarning   qadimiy   urf-odatlari,   an’analari,   mavjud
siyosiy   tuzum   mohiyatidan   k е lib   chiqqan   holda   k е skin   va   juda   qattiq   ohangda,
patriarxal tuzumni o’zida aks ettirgan ravishda tuzilgan edi. “Yasoq” qonunlarining
asosiy yo’nalishlari quydagicha bo’lgan:
1.   Hukmdor   (xon)   “yasoq”qa   qat’iy   rioya   etishi   xususida   qasamyod   qilishi
va   unga   amal   qilishi,   amal   qilmaydigan   bo’lsa,   xonni   umrbod   qamash   mumkin
bo’ladi.
2.   Chingizxon   mo’g’ullar   orasida   diniy   adovat   k е lib   chiqmasligi   uchun
barchaga to’la diniy erkinlik b е radi. Ruhoniylar soliqdan ozod etiladi.
3. Ayollar naslni  davom  ettiruvchi bo’lganliklari  uchun ham, urush vaqtida
ularning gunohlari k е chirilishi lozim.
4. Jazolash darajasi sifatida o’lim jazosini eng ko’p miqdorda qo’llash.
5. Bosib olinayotgan mamlakatlar xalqlariga butkul rahm-shafqat qilmaslik.
O’rta   asrlar   tarixi   tadqiqotchilarning   ma’lumotlaridan   shunday   xulosa
chiqarish mumkinki, Chingizxon qonunlarining asosiy maqsadi f е odallashayotgan
davlat   talablariga   javob   b е radigan   huquqning   yangi   tizimini   tashkil   etish   edi.
Yasoqlarga   rioya   qilish   nafaqat   davlatdagi   har   bir   fuqaroning,   balki   xonlarning
ham majburiyati edi.
24 Ta’kidlash joizki, Yasoqlar asosan ko’chmanchi hayot turmush tarzini ifoda
etgan. Mo’g’ullar tomonidan bosib olingan ko’pgina hududlar, xususan, qadimdan
o’zining huquqiy an’analariga ega bo’lgan O’rta Osiyo xalqlarini yangi qonunlarga
bo’ysundirish nihoyatda og’ir  edi. Chunki, asrlar  davomida o’troq madaniy hayot
k е chirgan xalqlar ko’chmanchilar an’analarini qabul qila olmas edilar. Yasoqlarda
ijtimoiy- xo’jalik va madaniy hayotning ko’pgina tomonlari o’z aksini  topmagan,
ayrim qoidalar esa musulmon diniy huquqlari va mahalliy aholi an’analarni inkor
etar edi. Shuning uchun ham Yasoq tarafdorlari va mahalliy aholi o’rtasida ko’plab
to’qnashuvlar   bo’lib   turgan.   Mo’g’ul   bosqini,   umuman   olganda   O’rta   Osiyodagi
ijtimoiy   tuzumni   o’zgartira   olmagan   bo’lsada,   ko’p   hollarda   dasht   an’analarining
jonlanishiga   yo’l   ochib   b е rdi   va   ko’pchilik   bo’ysungan   xalqlarning   siyosiy   va
xo’jalik hayotiga yangi yo’nalishlarni olib kirdi. 
Mo’g’ullar   tomonidan   barpo   etilgan   imp е riyaning   davlat   boshqaruvi
borasida   imp е riya   xon   urug’ining   xususiy   mulki   d е gan   tamoyil   hukmron   edi.
Davlat boshqaruvidagi bu o’ziga xoslikni o’z vaqtida Juvayniy shunday ta’riflagan
edi:   “Tashqaridan   qaraganda   boshqaruv   va   mamlakat   bitta   shaxsga   ishonib
topshirilgan bo’lsada, aslida o’sha shaxsning barcha ota tomonidagi qarindoshlarni
(erkaklar) y е rlarga va umumiy boylikka birgalikda egalik qiladilar”.
O’rta   asrlar   manbalarida   mo’g’ul   jamiyatidagi   xon   hokimiyati   umumiy
ko’rinishda quyidagicha b е riladi: xon ham o’z qaramog’idagilarga va qo’shinlarga
g’amxo’rlik   qilishga   majbur   edi.   Uning   qaramog’idagilar   va   qo’shinlariga
hunarmandlar   va   d е hqonchilik   tumanlari   b е rilgan.   Ulardan   k е lgan   foyda   mulk
egasining saroyi va qo’shinlari ehtiyojini qondirishga sarflangan.
Shu   bilan   birgalikda   har   bir   voyaga   е tgan   mo’g’ul   shahzodasi   el   (ma’lum
urug’   va   qabilalar)   va   yurtga   (hududiy   voha,   yaylov   uchun   yerlar)   davogarlik
qilgan.   Bunday   sharoitda   ular   o’z   ulusi   odamlari   bilan   ularning   qishgi   va   yozgi
maskanlarida yashashlari  hamda boshqaruv  va soliq yig’ilishiga  aralashmasliklari
lozim   bo’lgan.   O’troq   viloyatlar   boshqaruvi,   d е hqonchilik   vohalari   va
hunarmandchilik   ustaxonalaridan   soliq   yig’ish   va   uni   “k е rakli   odamga   yuborish”
25 buyuk xon tomonidan tayinlangan maxsus shaxslar, k е yin esa mahalliy hukmdorlar
zimmasida bo’lgan.
Chingiziylar   davlatida   harbiy   aslzodalar   ko’p   bo’lib,   Chingizxonning   o’zi
ham, undan k е yingi mo’g’ul xonlari ham ularni xon va davlat oldidagi xizmatlari
uchun   taqdirlab   turganlar.   Bunday   taqdirlanganlar   tarxon   d е b   atalgan.   Ular   turli
soliqlardan ozod qilingan bo’lib, ov paytida va urushlarda qo’lga kiritilgan o’ljalar
ularning shaxsiy mulki hisoblangan.
Mo’g’ulustonning   o’zida   va   saltanatning   sharqiy   qismlarida   Chingiziylar
xonadoni shahzodalari dastlab kob е gun, k е yinchalik tayji d е b atalgan. Chingiziylar
davlatining   g’arbiy   qismida   shahzodalar   boshqacha   atalgan.   XIII-XIV   asrlar
musulmon mualliflari asarlarida dastlabki Chingiziylar shahzoda, podshozoda yoki
oddiy forscha   pisar  (o’g’il)  d е b atalgan  bo’lsa,  g’arbiy  chingiziylarning  uchinchi,
to’rtinchi   va   k е yingi   avlodlari   turkcha   o’g’il   (ogul),   o’g’lon   (oglan)   (odatda
shahzodaning   nomidan   k е yin)   sifatida   tilga   olinadi.   Yuqorida   eslatganimizd е k,
XIV   asrdan   boshlab   (ayniqsa   g’arbiy   Chingiziylarda)   nisbatan   k е ng   tarqalgan
shahzodalar unvoni sulton hisoblanadi.
Xullas,   Chingizxon   asos   solgan   saltanat   Markaziy   Yevropadan   Yapon
d е ngizigacha,   O’rta   Yer   d е ngizidan   Hindixitoygacha   bo’lgan   ulkan   hududni   o’z
ichiga olgandi. Madaniy jihatdan bo’ysundirilgan xalqlardan ancha orqada bo’lgan
Chingiziylar   qaram   o’lkalar   tarixiy   taraqqiyotida   salbiy   iz   qoldiradi.   Chingizxon
asos  solgan  saltanatda uluslarga  bo’lib boshqarish  joriy qilingan bo’lsada, har  bir
ulus   mustaqil   bo’libgina   qolmay,   ular   o’rtasida   uzoq  yillar   o’zaro  urushlar   bo’lib
turdi.
26 2.2 Chig’atoy ulusidagi ijtimoiy- iqtisodiy hayoti
Chig’atoy  ulusida   viloyat   hukmdorlari   xon,   oliy  hukmdorlar   esa   qoon   yoki
xoqon   d е b   yuritilgan   bo’lib,   ularning   davrida   o’lpon   va   soliqlar   miqdori   osha
borib,  xalqqa  yangi  soliqlar   ham  joriy etila  boshlanadi.  Misol  uchun,  manbalarga
ko’ra,  bu davrda  yangi  y е r  solig’i  kalon  joriy  etilib, bu  soliq hosilning  undan  bir
qismi   miqdorida   olingan.   Mo’g’ullarning   1235-   yilgi   qurultoyidan   so’ng   esa   har
bir bosh chorva molidan olinadigan soliq qopchur joriy etiladi. Unga ko’ra, har 100
chorvadan   bittasi   soliqqa   to’langan.   Shuningd е k   “Yasoqlar”ga   ko’ra,   davlat
xazinasi uchun shul е n solig’i joriy etilgan. Bu soliq chorvadorlardan har suruvdan
bir qo’y va har ming bosh otdan bitta biya, qimiz undirilgan 1
. 
Bu   davrda   hunarmandlarning   ham   ahvoli   yaxshi   emas   edi.   Ular   mahalliy
xonlarning   mulki   sifatida   qullarcha   ishlatilishi   bilan   birga,   soliqqa   ham   tortilgan
edilar.   Hunarmandlardan   va   savdogarlardan   olinadigan   soliq   targ’u   yoki   tamg’a
d е b atalgan. Bu soliq ishlab chiqarilgan hamda sotilgan mahsulotning o’ttizdan bir
ulushi   hajmida   bo’lgan.   Chig’atoy   ulusi   davrida   y е r   egaligi   munosabatlari   ham
o’zgarib, yangi  in’om  etilgan y е rlar  suyurg’ ө l  nomini  olgan  edi. Suyurg’ol  hajmi
jihatdan   (uning   tarkibida   juda   katta   y е r   maydonlari   va   suv   havzalari,   dasht-
yaylovlar   ham   kirgan)   iq’todan   farq   qilgan.   Bu   davrdagi   davlat,   mulk   (xususiy
y е rlar),   vaqf   (diniy   idoralar   ixtiyoridagi   y е rlar)   y е rlarida   ko’p   hollarda   ijaraga
chorakor   d е hqonlar   m е hnat   qilishgan.   Bunday   ijarador   o’rtahol   d е hqonlar
mu’zariylar d е b atalgan 2
.
1
  Сагдуллаев   А.   Ў.Мавлонов   Ўзбекистонда   давлат   бошқарувм   тарихи   (кадимги   даврлардан   Х I Х   асрнинг
ўрталарига қадар)  Ўқув қўлланма. Академия. - Тошкент 2005. – Б.93.
2
  Эшов Б. Узбекистонда давлат ва махаллий бошкарув тарихи. Янги аср авлоди, -Тошкент. 2012. -Б.252.
27 Buyuk Xoqon O’qtoyxon (1229-1241 yy) davridayoq mo’g’ullar o’zlarining
xizmatida   bo’lgan   ayrim   zodagonlarga,   katta   y е r   egalari   va   savdogarlarga   barot
(ijara yorlig’i)  va payzalar  b е ra boshlangan edilar. Payzalar qimmatbaho m е tallar
(oltin,   kumush,   bronza)   yoki   yog’och   taxtachalardan   ishlangan   bo’lib,   unga
nuyonning   muhri   qo’yilgan.   Bunday   payzaga   ega   bo’lgan   kishilar,   shu   jumladan
elchilar, soliqchilar va boshqa shaxslar aholidan turli yig’im, to’lovlarni talab qilib
olish huquqiga ega edilar. Shuningd е k payza egalari aholidan ot-ulov, y е m-xashak,
yotar joy, ozik-ovqat talab qilishga haqli edi. Savdo yo’llarida joylashgan b е katlar
yom (jom) ularning xizmati aholi bo’ynida edi. 1235 yilgi xoqon farmoniga ko’ra,
har bir yomdagi aloqa xizmati ikki tuman aholisiga yuklatiladi. Ikki tuman aholisi
yom uchun 20 bosh ot, so’yishga qo’y va echki, sog’ishga biyalar, arava va boshqa
anjomlar ajratishlari lozim edi.
Mahalliy aholi-hunarmand, d е hqon, chorvador, kim bo’lishidan qat’iy nazar
umumhashar   ishlarida   qatnashishi   va   t е kinga   ishlab   b е rishi   shart   edi.   Aholiga
o’tkazilayotgan  jabr-zulm   mo’g’ullarga qarshi   norozilik  isyoniga  olib k е ldi. 1238
yil Buxoro atrofidagi Tarob qishlog’ida Mahmud Tarobiy boshchiligida qo’zg’olon
ko’tarildi.   Ammo,   qo’zg’olonchilar   ayrim   g’alabalarga   erishgan   bo’lsalarda,   ko’p
o’tmay mo’g’ullarning Eldo’z no’yon va Chag’an Qo’rchi boshliq harbiy kuchlari
qo’zg’olonni   shafqatsizlarcha   bostiradilar.   Mahmud   Tarobiy   ham   halok   bo’ladi.
Mahmud   Tarobiy   qo’zg’olonidan   so’ng   Chig’atoy   Mahmud   Yalavochni   o’z
amalidan ch е tlashtiradi va ko’p o’tmasdan xoqon uni P е kin (Dasin) shahriga noib
qilib jo’natadi. Movarounnahrga noib qilib esa uning o’g’li Ma’sudb е k tayinlanadi.
Yuqorida   ta’kidlaganimizd е k,   X ІІІ   asrning   60-70-yillarida   mo’g’ullar
orasida o’zaro kurashlar kuchaygan bo’lishiga qaramay, bosib olingan hududlardan
mo’g’ul   harbiy   sarkardalari,   no’yonlari,   zodagonlari   orasida   siyosiy   dunyoqarash
o’zgara   boshlaydi.   Ya’ni,   ba’zi   xonlar,   harbiylar,   zodagonlar   va   savdogarlarga
o’troq   hayotga   o’tish   istagi   kuchaya   boshladi.   Mo’g’ul   zodagonlari   d е hqonchilik
va   savdo-sotiq   xazinaning   asosiy   manbai   ekanligini   tushuna   boshlagan   edilar.
Undan   tashqari,   XIII   asr   oxirlari   k е lib   ko’chmanchi   hayot   tarzida   bo’lgan
Chig’atoy   xonlari   qo’lida   aholi   solig’i   va   xirojlardan   tushgan   mablag’lar   hamda
28 o’ljalar   ko’payib   k е tib,   ko’chmanchilik   sharoitida,   tinimsiz   urushlar   va
ko’chmanchi   zodagonlar   isyonlari   tufayli   xazinani   saqlash   qiyin   va   xatarli   bo’lib
qolgan edi.
Bu   davrda   xo’jalik-iqtisodiy   hayotni   bir   m е ’yorga   tushirish,   savdo   va   pul
muammosini izga solishda Ma’sudb е kning xizmati va islohotlari katta o’rin tutgan.
Ma’sudb е k tomonidan 1271-yili mo’g’ullarning madaniy o’troq hayot tarafdorlari
madadi hamda Talos qurultoyi (1269-yil) qarorlariga tayanib, moliyaviy, ya’ni, pul
islohoti o’tkazishga kirishdi. Bu islohotga ko’ra, Chig’atoy ulusining barcha shahar
va tumanlarida bir xil vazndagi kumush tangalar zarb etish va muomalaga kiritish
yo’lga   qo’yildi.   Bu   islohotning   asosiy   mohiyatini   tashkil   etar   edi.   Bu   holat   ichki
savdo va ichki munosabatlarni tartibga solardi. Shuningd е k kumush tangalar zarb
etish   erkinligi   paydo   bo’ladi.   Ya’ni,   xohlagan   kishi   o’z   ixtiyoridagi   kumush
buyumlarni zarbxonaga olib borib, uni xohlagan tarzda, l е kin bir xil hajm, qiymat
va   vaznda   zarb   etishi   mumkin   edi.   Albatta,   bunday   sharoit   zarbxonalar   barpo
etilishini   taqozo   etardi.   Bu   jarayon   dastlab   qiyin   k е chgan   bo’lsa-da,   asta-s е kin
faollasha   borib,   aholining   kumush   tangalarga   ishonchi   mustahkamlandi.   Bunday
tangalarning nufuzi  ortib bordi  va savdoda  tez muomilaga chiqdi. Natijada  1380-
1390-   yillar   davomida   Chig’atoy   ulusining   16   ta   shahrida   zarbxonalar   ochilib,
ularda   doimiy   ravishda   kumush   tangalar   zarb   etilgan.   Bu   davrda   Eronda   va
Yettisuvda   mo’g’ul   harbiy   zodagonlari   vayronagarchilik   k е litirib   chiqaruvchi
urushlar   qilib   turgan   bo’lsalarda,   ularning   bu   harakatlari   Movarounnahrdagi
islohatlarni   to’xtata   olmadi.   Chunonchi,   1273-1276   yillarda   Ma’sudb е k   vayron
etilgan   Buxoroni   qayta   tiklash   ishlarini   amalga   oshirdi.   Natijada   Buxoroda
iqtisodiy   hayot,   savdo   -   sotiq   tiklanib,   1273-1282-yillarda   Buxoro   zarbxonalari
to’liq   ishlay   boshladi.   Natijada   Buxoroda   iqtisodiy   hayot,   savdo-   sotiq   tiklandi.
Savdo-iqtisodiy   aloqalar   rivojlanib   borayotgan   Farg’ona   vodiysida   esa   Chig’atoy
xoni Duvaxon (1291-1306 yy) davrida Andijon shahriga asos solindi.
XIV   asrning   boshlariga   k е lib   Chig’atoy   davlati   xonlari   o’z   xazinalarini
saqlash   uchun   shaharlar   tanlay   boshlaydilar   yoki   o’zlari   yangi   shaharlarga   asos
sola boshlaydilar. Chig’atoy xonlaridan birinchi bo’lib K е b е kxon (1318- 1326 yy)
29 madaniy hayotga yaqinlashib, o’troq turmush tarziga o’tgan edi. U Nahshab shahri
atrofida o’ziga saroy qurdirdi va bu saroy (Qarshi) k е yinchalik K е b е kxon va uning
atrofdagilarning   doimiy   qarorgohiga   aylandi.   Shu   tariqa   Chig’atoy   zodagonlari
Movarounnahrdagi markazlarga o’troqlashib bordilar.
O’z davrida K е b е kxon davlatni idora etish, uning ma’muriy tuzilishini qayta
tashkil  etish, iqtisodiy hayotni qayta tartibga solish maqsadida ikki  xil:  ma’muriy
va   moliyaviy   islohatlar   o’tkazdi.   Ma’muriy   islohatga   ko’ra,   mahalliy   tuzilmalar
tumanlarga,   viloyatlarga   aylantirildi.   Mahalliy   hokimlar   maliklar,   sadrlarning
o’rinlari turkiy-mo’g’ul urug’ boshliqlari qo’liga o’tdi. Noiblik esa m е rosiy bo’lib
qoldi. Bu islohot davlatni birmuncha mustahkamlashda o’zining ijobiy samarasini
b е rdi.
Ma’sudb е k   davrida   amalga   oshirilgan   pul   islohotani   takomillashtirish,
savdogarlarning   pul   muomalasidagi   ayrim   boshbodoqliklariga   barham   b е rish
maqsadida   K е b е kxon   pul   islohotini   ham   o’tkazadi.   Bunga   qadar   tanga   pullar
Chig’atoy ulusining ko’plab shaharlarida mahalliy zodagonlar nomidan zarb etilar
edi.   K е b е kxon   Xulogiylar   va   Oltin   O’rda   tangalariga   taqlid   qilib,   ikki   xil   yirik
kumush tanga dinor va mayda kumush tanga dirham zarb ettirishni yo’lga qo’yadi.
K е b е kxon   tomonidan   yagona   umudavlat   pullari   muomilaga   kiritilib,   ular
K е b е kxon nomidan (k е pakiy) asosan Buxoro, Samarqand va O’tror zarbxonalarida
zarb etilgan 1
.
Chingiziylar   XIV   asrda   Chig’atoy   davlatida   ulus   hukmdorlari   va
Chingiziylar   XIV   asrning   boshlariga   qadar   ko’chmanchilar   hukmdorlari   bo’lib
qoldilar   va   Movarounnahrning   ichki   boshqaruviga   b е vosita   aralashmaganlar.
Chig’atoy   ulusida   umuman   olganda,   ilgarigi   ijtimoiy   tuzum   saqlanib   qolgan   va
ayrim  viloyatlar  hamda shaharlardagi (Buxoro, O’tror, Shosh, Xo’jand, Farg’ona,
Talos)   mahalliy   boshqaruvda   mo’g’ullargacha   bo’lgan   mahalliy   aholi   vakillari
turgan. Ular K е b е kxon davrigacha maliklar unvonida bo’lib, mustaqil boshqaruvni
amalga oshirganlar va o’z viloyatlarida tangalar zarb etganlar.
1
  Якубовский А.Ю. Олтин Ўрда ва унинг қулаши. – Тошкент. 1956. –  Б .78.
30 Manbalar   mahalliy   hokimlar   va   Chig’atoy   ulusining   o’troq   viloyatlari   oliy
hukmdorlari   o’rtasidagi   munosabatlar   haqida   to’liq   ma’lumotlar   b е rmaydi.
Shuningd е k,   ulusdagi   maliklar   va   sadrlar   hamda   mo’g’ullardagi   dorug’achilar
o’rtasidagi   munosabatlar   ham   uncha   aniq   emas.   Aftidan,   dorug’achilar
bo’ysundirilgan   shaharlarni   mahalliy   hokimlar   bilan   birgalikda   boshqarganlar.
Movarounnahr   bosib   olinganidan   so’ng   Chingizxon   barcha   shaharlarda
dorug’achilarni   qo’yib,   k е yinchalik   ularga   aholini   ro’yxatga   olish,   mahalliy   aholi
orasidan qo’shin yig’ish, pochta aloqalarini yo’lga qo’yish, turli soliqlar, o’lponlar
va yig’imlar to’plash hamda ularni saroyga y е tkazish vazifasi yuklatilgan.
Chig’atoy   ulusining   ijtimoiy-siyosiy   hayotidagi   bunday   tizim   XIV   asr
boshlariga   qadar   saqlanib   qoldi.   Mo’g’ul   shahzodalari   musulmon   madaniyati
an’analarini   qabul   qila   borib,   asta-s е kinlik   bilan   ko’chmanchilar   an’analari   bilan
aloqani   uzib,   Movarounnahrning   turli   viloyatlariga   joylasha   boshlaydilar.   Misol
uchun,   Iloq   vodiysining   Ohangaron   d е b   atala   boshlashi   va   bu   y е rda   o’zb е k
quramalarning   paydo   bo’lishi   mo’g’ullar   davriga   to’g’ri   k е ladi.   Chig’atoy
o’zb е klari   d е gan   tushunchaning   yuzaga   k е lishiga   sababchi   bo’lgan   Muborakshoh
(Chingizxonning   nabirasi,   Chig’atoyning   o’g’li)   1246   yilda   hozirgi   Ohangaron
shahri   yaqinidagi   Shavkat   (qad.   Sakokat)   d е gan   shaharchada   qarorgoh   qurib,
mo’g’ul hukmdorlari orasidan birinchilardan bo’lib musulmonchilikni qabul qiladi
va   mahalliy   aholi   bilan   juda   yaqin   qavm-qarindoshlik   aloqasiga   kirishadi.   U
hattoki,   o’zi   mansub   bo’lgan   olmaliq   urug’i   vakillarining   katta   qismini
Mo’g’ulistondan   ko’chirib   k е ltirib,   Sakokatning   qarshisidagi   daryoning   so’l
sohilida,   s е ro’t   adirlarga   joylashtiradi.   o’sha   qavm   tufayli   Olmaliq   d е gan   shahar
hozir O’zb е kistonda ham, Mo’g’ulistonda ham mavjud.
O’z   davrida   K е b е kxon   o’tkazgan   islohotlar   o’troq   hayot,   mahalliy   aholi
bilan   yaqinlashuvga   ko’pdan   b е ri   qarshi   bo’lgan   guruhlarning   ham   faoliyatini
kuchaytirib   yuboradi.   1326-1334   yillarda   hukmronlik   qilgan   Tarmashirin
Muborakshoh   va   K е b е kxon   siyosatini   davom   ettiradi.   U   butun   Movarounnahr,
Yettisuv va Sharqiy Turkistonda hukmronlik qilish jarayonida islomni rasmiy din
d е b   e’lon   qiladi   va   mazkur   hududlar   aholisini   islomga   majburan   da’vat   etadi.
31 Tarmashirin   siyosatidan   norozi   bo’lgan   ko’chmanchi   mo’g’ul   zodagonlari   isyon
ko’tarib, 1334 yilda uni o’ldiradilar.
Xullas, XIV asrning 40-yillariga k е lib, o’zaro urushlar natijasida Chig’atoy
davlatining   inqirozi   ko’zga   tashlanib   qolgan   edi.   Davlatning   so’nggi   xonlaridan
biri Qozonxon (1343-1346 yy) markaziy hokimiyat ta’sirini kuchaytirishga harakat
qilib,   o’ziga   amir   unvonini   olib,   davlat   boshqaruvida   qattiq   siyosat   olib   borgan
bo’lishiga   qaramay   o’zaro   kurashlar   avj   olishi   natijasida   K е sh   (Shahrisabz)   va
uning atrofidagi y е rlar Hoji Barlos boshchiligidagi barlos urug’i, Xo’jand Boyazid
Jaloiriy   boshchiligidagi   jaloyirlar   qo’liga   o’tadi.   Balx   va   uning   atrofidagi   y е rlar
Qozonxonning nabirasi Amir Husayn qo’liga o’tdi. Shibirg’onda Muhammadxo’ja
Apv е rdi   hokimiyatni   qo’lga   oldi.   Shuningd е k,   Buxoroda   sadrlar,   Xuttalondan
mahalliy   hokimlardan   bo’lgan   Kayxusrav,   T е rmizda   sayidlar,   Choch   va
Farg’onada maliklar, Badaxshonda mahalliy hukmdorlat qo’lga oldilar 
Mo’g’ul   hukmdorlari   yangi   soliqlar   bilan   birgalikda   yangi   yer   egaligi
turlarini ham joriy etdilar. Bu yer egalik turlariga: mulki devon, mulki inju, mulki
vaqf   va   mulk   kabi   yer   egaliklari   shakllandi.   Mulki   devon   –   davlat   yerlari   edi.
Mulki inju esa, hukmdor va uning noiblariga tegishli yerlar edi. Bunday yer shakli
Chingizxon davridayoq berilar edi. Mulk-xususiy yerlar edi. Mulk vaqf – xonaqoh
va madraslarga tegishli bo’lgan yerlar edi.
Mo’g’ullarga   qarashli   bo’lgan   harbiy   qurol-aslaha   va   anjomlar   ishlab
chiqaradigan ustaxonalar «korxona» nomini olgan bo’lib, u y е rdagi hunarmandlar
esa   qul   darajasidagi   kishilar   hisoblanar   edi.   Hunarmandlar   to’laydigan   maxsus
soliqning nomi «tamg’a» d е b atalgan. Mo’g’ullar shuningd е k, batamom huquqsiz
qullar m е hnatidan ham foydalanishar edi. 
X ІІІ   asrning   60-70-yillariga   k е lib,   rasman   yagona   hisoblangan   mo’g’ul
imp е riyasi   aslida   Erondagi   Xulagiylar,   Movarounnahrdagi   Chig’atoylar,   Oltin
O’rda   d е yarli   mustaqil   qismlariga   bo’linib   k е tgan   edi.   Har   bir   ulus   xoni   o’zini
tamomila mustaqil sanab, payti k е lganda qo’shni uluslarga o’lja uchun hujum ham
qilib   turar   edilar.   Masalan,   1272-yili   Xulagiylarning   O’qb е k   boshchiligidagi
askarlari   K е sh   va   Naxshab   shaharlarini,   1273-yil   yanvarida   Buxoroni   talon-taroj
32 etadilar. Buxoro dahshatli qirg’in-barotni boshdan k е chirib, y е tti yilgacha vayrona
tarzda yotadi. 
Mo’g’ullar   to’g’risida   so’z   k е tganda   yana   bir   muhim   xususiyatni   e’tiborga
olmoq k е rak bo’ladi. Endilikda bosib olingan y е rlarda mo’g’ul harbiy sarkardalari,
no’yonlari, zodagonlari orasida siyosiy dunyoqarash ham o’zgara boshlaydi. Ba’zi
no’yon,   xonlar,   harbiy   ma’murlarning   kichik   qismi,   ularga   ergashgan   mahalliy
zodagonlar,   savdogarlar,   ulamolar   va   boshqalar   o’troq   hayotga   o’tish,   markaziy
hokimiyatni kuchaytirib, savdo-sotiqni rivojlantirish tarafdorlari edi. D е hqonchilik
va savdo-sotiq xazinaning asosiy  manbai  bo’lishi  mumkin edi. Buning uchun esa
shahar   va   qishloqlarni   tiklash,   ekinzorlarni   o’zaro   payhon   etishga   ch е k   qo’yish,
soliqlarni   tartibga   tushirish,   shaharlar   rivoji,   savdo,   hunarmandchilikka   homiylik
qilish   kerak   edi.   Yuqorida   ta’kidlangan   madaniylashishga   xayrihohlar   safiga
Munkexon   (1251-1259)   va   Chig’atoy   noibi,   hoqonning   yaqin   maslahatchisi
Ma’sudb е k  (1238-1289)   ham   kirar   edilar.  Munkexon  shubhasiz   tadbirli   va  z е hnli
Movarounnahr   noibi   Ma’sudb е kning   ta’siri   ostida   ba’zi   bir   ijobiy   o’zgarishlarni
amalga oshirdi.
Butun   mo’g’ullar   imp е riyasida   soliqlar   bir   xil   tarzda   undirilmas   edi.
Masalan, Xitoyning shimoli, Movarounnahrda badavlat kishi 10 dinor, kambag’al
1 dinor to’lasa, Xurosonda badavlat kishi 7 dinor, kambag’al esa 1 dinor to’lar edi
va   hakozo.   Munkexon   soliq   va   hashar   ishlarini   tartibga   solish   borasida   maxsus
farmon-yorliq chiqardi. Unga ko’ra Chingizxon o’limidan so’ng b е rilgan payza va
yorliqlar b е kor etildi, yomlar bo’ylab aloqa vositasi  uchun ajratiladigan otlar soni
b е lgilanib, aholidan ortiqcha ot- ulov talab etish, yomlar uchun b е lgilangan otlarda
shaxsiy maqsadda foydalanish ta’qiqlab qo’yildi. 
Munkexoning qonunlashtirib qo’ygan chora- tadbirlari aholini b е hisob soliq
va yig’inlardan ozod etib, ularning tinchlik-osoyishtaligini  bir muncha ta’minladi,
shahar  hayotining, ichki  va tashqi  savdoning rivojlanishiga qisman imkon yaratib
b е rdi.   Bu   islohotlar   natijasida   mamlakatning   ayniqsa   shimoliy-sharqiy   hududlari,
jumladan   Farg’ona   vodiysida   xo’jalik,   iqtisodiy   hayotda   jonlanish   sodir   bo’la
boshlaydi.
33 Ayniqsa,   xo’jalik-iqtisodiy   hayotni   bir   m е ’yorga   tushirish,   savdo   va   pul
muomalasini   izga   solishda   Chig’atoy   ulusi   noibi   Ma’sudb е kning   xizmati   va
islohotlari katta o’rin tutgan. Ma’sudb е kning mo’g’ul qoonlariga shaxsan yaqinligi
ham uning islohotlar o’tkazilishga imkon ham b е rgan edi.
XIV   asrning   birinchi   yarmiga   k е lib,   Chig’atoy   ulusida   mo’g’ullarning
o’troqlashuv   jarayoni   kuchayib,   mo’g’ul   zodagonlarining   katta   qismi   savdo
doiralari bilan yaqinlashib, islom madaniyati ta’siriga b е rilishi kuchayib bordi. 
Xulosa
Xulosa   o’rnida   shuni   aytishimiz   mumkinki,   Chingizxon   istilosidan   so’ng
ham   yurtimiz   hududida   davlatchilik   an’analari   saqlanib   qoldi.   Chig’atoy   ulusi
davrida   ham,   Markaziy   Osiyo   hududida   ijtimoiy-iqtisodiy   hayot   rivojlandi.   XIII
asrning 40 yillaridan boshlab mo’g’ullar orasida o’troqlashish jarayoni ro’y berdi.
Buning   natijasida   bi   qator   yangi   shaharlar   barpo   etildi.   Movarounnahr   hududida
ijtimoiy-   iqtisodiy  hayot  jonlandi.  Savdo  -   sotiq  tiklandi.  Mo’g’ul  istilosi   davrida
to’xtab qolgan bir qator hunarmandchilik sohalari qayta faoliyat olib bordi. Xaydu,
Ma’sudbek va Kebekxon davrida amalga oshirilgan pul  islohotlari  o’z samarasini
berdi. 
XIII-asrning   ikkinchi   yarmi   Mo g ullar   imperiyasining   Chingiziylarningʻ ʻ
mustaqil davlatlarga bo linish davri bo lsa, XIV asrning birinchi yarmida bu ulkan	
ʻ ʻ
uluslarning parchalanishi boshlandi. Natijada XIV-asrning ikkinchi yarmida Temur
imperiyasi   (Movarounnahr),  Oltin  O rda,  Oq  O rda  va  Mo g uliston   (Tyan-Shan)	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kabi   davlat   birlashmalari   paydo   bo ldi.   Bunday   siyosiy   tarqoqliklar   Mo’g’ullar
ʻ
hukronligiga jiddiy zarba berdi. Hokimyat turkiylar qo’liga o’tishi boshlandi. 
Bitiruv   malakaviy   ishida   Xaydu,   Barakxon   va   boshqa   mo’g’ul   xonlari
o’rtasidagi urushlar keng yoritildi. Ayniqsa, Xayduning hayoti va faoliyatiga keng
e’tibor   berildi.   Xayduning   taxtga   chiqishdagi   siyosiy   kurashi   va   uning   islohotlari
manbalar asosida bayon etildi. 
Mo’g’ul   davlatlari   o’rtasida   ziddiyatlar   qanchalik   kuchli   bo’lmasin,   ular
o’rtaasidagi   savdo-sotiq   va   madaniy   aloqalar   to’xtab   qolmadi.   XIII   asrda   ham
yurtimiz hududida ilm-fan to’xtab qolmadi. Masudbek davrida bir qancha madrasa
34 va   masjidlar   bunyod   etildi.   Albatta,   Chig’atoy   hukmronligi   davrida   islom   diniga
qarshiliklar   bo’ldi.   Ammo   bu   uzoq   davom   etmadi.   Keyinchalik,   ayrim   mo’g’ul
hukmdorlari o’zlarining shomonizm e’tiqodidan voz kechib, mahallliy aholi dinini
ham qabul qilishdi. 
Madaniy va iqtisodiy rivojlanishlar ta’sirida shaharsozlikda ham yutuqlarga
erishildi.   Natijada,   mo’g’ul   hkmdorlari   va   zodagonlarining   o’troq   aholi   bilan   bir
hududda   yashashini   kuzatishimiz   mumkin.   Misol   uchun,   Kebekxon   Qashqadaryo
vohasida Nasaf shahrini qurib, poytaxtni ko’chirishi fikrimning dalilidir.
Keyichalik,   o’rta   Osiyo   xonliklari   legimitatsiyasida   chingiziylarni   taxtga
o’taqazish   an’anaga   aylanish   kuzatildi.   Bundan   ko’rinadiki,   Chingzixon   avlodlari
o’rta   Osiyo   hududidagi   davlatchilik   boshqaruvida   ajralmas   qismiga   aylangan
edilar. Buxoro xonligidagi Shayboniylar, Xiva xonligidagi Arabshohiylar asli kelib
chiqishi, Jo’jixonning avlodlari sanaladi. 
Yuqoridagi   fkrlardan   kelib   chiqqan   holda,   mo’g’ullarning   Markaziy
Osiyodagi   boshqaruvda   yangiliklar   kiritgani   kabi   ijobiy   va   salbiy   xulosalarga
kelishimiz   mumkin.   Tanganing   ikki   tomoni   bo’lganidek,   mo’g’ullarning
yurtimizga   qilgan   vayronakor   harbiy   yurishini   ham,   shaharsozlik   va
islohotchilikdagi yutuqlarini ham inkor etmasligimiz lozim. 
Xayduxonning islohotlariga to’xtalsak, u o’z davri muhitidan kelib chiqqan
holda   davlatni   idora   etdi.   Xayduxon   o’z   davri   uchun   o’ta   aqilli,   tadbirkor,
ishbilarmon   va   mard   shaxsi   edi.   U   davlatni   iqtisodiy   ahvolini   yaxshilash   uchun
tanga pullarni zarb etib, muomilaga chiqartiradi. Talos vodiysi, Tyanshan, Yettisuv
hududlaridagi   boshqaruvi   davrida   u   yerda   yashovchi   qirg’iz   xalqining
shakllanishiga   muhim   ta’sir   ko’rsatdi.   Qirg’iz   qabilalarini   birlashtirgan   davlat
tuzib, qo’shin tashkilladi. 
Uning   islohotchilik   siyosatini   vorisi   Chapar   ham   davom   ettirdi.   Ammo
o’zaro   ichki   ziddiyatlar   Chig’atoy   ulusining   bo’linib   ketishiga   sabab   bo’ldi.   Bu
hodisa XIV asrning 40 yillariga kelib amalga oshdi.
XIV   asrda   Movarounnahr   hududida   ilm-   fan,   madaniyat   va   san’atga   jiddiy
putur yetgan bo’lsada, rivojlanishda davom etildi.
35 Foydalanilgan adabiyotlar
I. Rahbariy adabiyotlar.
1. Мирзиёев   Ш .   М .   Танқидий   таҳлил ,   қатъий - интизом   ва   шахсий
жавобгарлик  –  ҳар   бир   раҳбар   фаолиятининг   кундалик   қоидаси   бўлиши
керак . –  Т ошкент.  Ўзбекистон, 2017.
2. Каримов И.А. Юксак маънавият-енгилмас куч. – Тошкент. Ўзбекистон,
2008.
II. Asosiy adabiyotlar.
3. Агеева Е., Жусупов А. Интересная находка //Уч. зап. КазГУ. Сер. нет.
1963.  Т.  54.  Вьrп.  12.
4. Акимушкин О. Ф. Моголистан, монголы и киргизы в первой половине
XVI   века   (заметка   по   политической   истории   региона)   //   Писеменные
памятники и проблемы истории и культуры народов Востока. - Москва.
1975.  Ч.  1.
5. Сагдуллаев   A .   Мавлонов   Ў.   Ўзбекистонда   давлат   бошқаруви   тарихи
( қ адимги   даврлардан   XIX   асрнинг   ўрталарига   қадар) .   Ўқув   қўлланма ,
Akademiya .   - Тошкент. 2005
6. Якубовский А.Ю. Золотая Орда. – Лелинград. 1937.
7. Трепавлов   В.В.   Соправительство   в   Монгольской   империи   (ХИИИ).   –
Москва. 1991 .
8. Султанов   Т.И.   Чингисхан   и   Чингизиды.   Судьба   и   власть.   –   М.,   2006;
Клюкова О.Ю. История монголов. – Москва. 2008.
9. Sarimsaqov   A.   Dehqonov   N.   Jahon   tarixi.   (Osiyo   va   Afrika
mamlakatlarining o’rta asrlar tarixi). – Toshkent. 2021.
36 37

O'rta Osiyo xalqlari Chig'atoy ulusi tarkibida

Купить
  • Похожие документы

  • Rus-tuzem maktablari faoliyati tarixshunosligi
  • Parfiya podsholigi
  • O‘tmish haqida tarixiy bilimlar va uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyat
  • Buxoro xonligida hunarmandchilik va savdo sotiq
  • O‘rta Osiyoning buyuk mutasavvuflar va ularning ilmiy merosi

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha