O‘rta Osiyoda ilk yerga egalik qilish munosabatlarining shakllanishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	70.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

111 Продаж

O‘rta Osiyoda ilk yerga egalik qilish munosabatlarining shakllanishi

Купить

MUNDARIJA:
KIRISH ........................................................................................................ ..... 4-
7
I BOB. Eftaliylar davlatida yer egaligi munosabatlari ……………………... 8-15
II BOB. Xioniylar va Kidariylar davrida yer egaligi munosabatlari …... ….. 16-
21
III BOB. Turk Xoqonligi davrida yer egaligi munosabatlari………..
……………………………...………………….…… 22-28
XULOSA .................................................................................................... .. 29 -
30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR.RO‘YXATI. ........................... .. . 31-
32
1

KIRISH
Milliy istiqlolga erishganimizdan keyin o‘zbek xalqining etnologiyasi, etnik
tarixini o‘rganish, haqqoniy yoritish tarix fanining muhim va dolzarb
masalalaridan biriga aylandi. Negaki, mustaqillik sharofati bilan xalqimizning o‘z
yurti, tili, madaniyati, qadriyatlari tarixini bilishga, o‘zligini anglashga qiziqishi
o‘sdi. Farzandlarimiz tarix ijodkori bo‘lgan o‘z ajdodlari kimlar bo‘lganligini,
o‘zbek xalqi qachon va qanday shakllanganligini chuqur anglashni, bilishni
xohlaydi.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimovning «Tarixiy
xotirasiz kelajak yo‘q» asarida ta’kidlanganidek: «har qaysi inson men shu millat
farzandi ekanman, mening ajdodlarim kimlar bo‘lgan, millatimning ibtidosi qayda,
uning oyoqqa turish, tiklanish, shakllanish jarayoni qanday kechgan, degan
savollarni o‘ziga berishi tabiydir… Tarixiy ildizini izlagan odam, albatta, bir kun
mana shunday savollarga duch keladi va aminmanki, to‘g‘ri xulosalar chiqaradi».1
Ko‘plab ishonchli tarixiy ma’lumotlar, manbalar, ashyoi dalillar barcha xalqlarning
etnik shakllanishi uzoq davrlar davomida, murakkab tarixiy shartsharoitlar va
omillar ta’sirida sodir bo‘lganligini tasdiqlaydi. O‘zbek xalqining shakllanishi ham
uzoq tarixiy jarayon mahsuli bo‘lib, uning o‘q tomirlari shu yurt zaminida azal-
azaldan yashab, uni o‘ziga makon tutib, chuqur ildiz otib, muttasil moddiy va
ma’naviy madaniyat namunalarini yaratib kelgan qadimiy urug‘, qabila va
elatlarga borib qadaladi. Shu o‘rinda urug‘, qabila, xalq tushunchalari to‘g‘risida
ham bir qadar to‘xtalib o‘tmoqlik joiz bo‘ladi. Negaki, ular haqida aniq tasavvur
hosil qilish, nazarimizda, etnik jarayonlar o‘zgarishining mazmun-mohiyatini
to‘g‘ri tushunishda g‘oyatda muhimdir. Qadimdan qon-qarindoshlik rishtalari bilan
bog‘langan, bir tomirga borib taqaladigan, turmush tarzi, yashash sharoiti bir xil
bir necha oilalar birikuvidan urug‘lar hosil bo‘lgan. Urug‘ jamoasining o‘z
etakchisi - oqsoqoli bo‘lgan. Urug‘ jamoasi hamma narsada, har bir masalayu sa’y-
harakatlarda oqsoqolning izmida bo‘lgan.
2

Xalqimizning asrlar sinovida yanada kuchayib, toblanib borgan mustahkam
irodasi, iymon-e’tiqodi nafaqat qadimiy ma’naviyatimiz, balki milliy o‘zligimizni
saqlab qolishga asos bo‘ldi. “Agar biz dunyo tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak,
boshqa xalqlar ham ozodlik va mustaqillikni qo‘lga kiritish, milliy tiklanish, o‘z
davlatchiligini, havas qilsa arziydigan fuqarolik jamiyatini mustahkamlash
jarayonida ana shunday fazilatlarga tayanib va suyanib, barcha sohalarda - bu
iqtisodiyot yoki ijtimoiy hayot bo‘ladimi, madaniyat, ta’lim-tarbiya va ilm-fan
bo‘ladimi — o‘zining beqiyos ichki qobiliyat va salohiyatini ishga solish, uni
ro‘yobga chiqarish hisobidan taraqqiyotga erishganini ko‘ramiz” 1
. Masalan,
Qadimgi Rim imperiyasini yoki Yunonistonni olaylik.
Ular nimaning evaziga uzoq davr mobaynida bu qadar rivojlanishga erisha
oldi? Bu o‘lkalarda mo‘l-ko‘l tabiiy xomashyo manbalari, mineral resurslar deyarli
yo‘q. Albatta, bu borada o‘sha paytda dunyoda mavjud bo‘lgan siyosiy omillar,
xalqaro vaziyatning ta’sirini inkor etib bo‘lmaydi. Lekin qadimgi Rim xalqi asrlar
davomida shakllanib, katta bunyodkor kuchga aylangan o‘ziga xos milliy
ma’naviyati hisobidan ham rivojlangani bugungi kunda hech kimga sir emas.
Shuning uchun Rim imperiyasi yoki Qadimgi Yunoniston haqida gap
ketganda,taniqli ekspert va mutaxassislar ham birinchi galda yunon xarakteri,
rimliklar tabiati degan iboralarni tilga oladi. Tabiiyki, ular bu o‘rinda avvalo
mazkur xalqlarga mansub ma’naviy fazilatlarni nazarda tutadi. Ya’ni, bu
xalqlarning ichkidunyosi va irodasi ma’naviyat negizida yanada toblangan,
kamolga yetgan. Bunday xulosaning tasdig‘ini nafaqat mazkur ikki davlat, balki
boshqa mamlakatva xalqlar misolida ham ko‘rish qiyin emas. Vijdon pokligi va
bedorligi asrlar, zamonlar osha inson ma’naviyatining tayanch ustunlaridan biri
bo‘lib kelmoqda.
O‘zbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti Islom Abdug‘aniyevich
Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch” nomliasarida shunday
yozadi:” O‘z tarixini bilmaydigan, kechagi kunini unutganmillatning kelajagi yo‘q.
1
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T.: Sharq, 1998. – B. 28.
3

Bu haqiqat tarixida ko‘p bora o‘z isbotini topgan” 2
. O‘zbekistan Respublikasi
istiqlolga erishishi natijasida jamiyatimizning barcha sohalarda tubdan o‘zgarishlar
amalga oshirilmoqda. Xususan, Vatanimiz tarixiga milliy vatanparvarlik nuqtai-
nazaridan qiziqish ortmoqda. Sovet mustamlakachiligi yillarida eng qadimgi
davrlardan to O‘zbekiston mustaqillika erishguniga qadar bo‘lgan tariximiz
soxtalashtirildi. Endilikda, ya’ni mustaqillik yillarida tarixshunosligimizda bir
qator amaliy ishlar amalga oshirildi va amalga oshirilmoqda.Hozirgi kunda
mamlakatimiz olimlari tomonidan qadimgi dunyo tarixidan boshlab, to hozirgi
kungacha bo‘lgan davr tarixi qaytadan o‘rganib chiqilib, unga xolisan yondashish
natijasida ko‘plab yangi tarixiy faktlar yaratilmoqda.Buning zamirida albatta
hukumatimiz tomonidan tarixga qaratilayotgan e’tibor ayniqsa yetakchi omil bo‘lib
xizmat qiladi. Nafaqat tarixchi olimlar balki ilm-fan sohasida ilmiy tadqiqot olib
borayotgan barcha soha hodimlariga hukumatimiz tomonidan kata e’tibor va
amaliy hamda iqtisodiy tomonlama yordam ko‘rsatilmoqda.
Kurs ishida ilk o‘rta asrlarda yerga egalik qilish munosabatlari to‘grisida
batafsil to‘xtalib o‘tishga harakat qilindi. Buning natijasida o‘zim bilmagan
ko‘plab yangi ma’lumotlarga ega bo‘ldim. Davr nuqtai nazaridan kelib chiqib, har
bir tarixiy hodisalarga tarixchi sifatida baho berishga harakat qildim va bunga
qisman erishdim. Zamonaviy yangi adabiyotlarda ushbu davr bo‘yicha kerakli
ma’lumotlar to‘liq shakllantirilmaganligi bois ishni o‘rganish jarayonida biroz
qiyinchiliklarga duch keldim. Asosiy foydalanilgan adabiyotlar arab va xitoy tilida
yozilgan, ularni hozirgi kunda o‘zbek tiliga hali tarjima qilinmagan.
Mavzuning dolzarbligi. Qadimgi davr va ilk o‘rta asrlar tarixini yoritib
berish, va tarixiy voqeeliklar bilan boyitib berish hozirgi kunda har bir tarixchi
olimlarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan kelib chiqib,
shuni ayta olamanki ilk o‘rta asrlarning nafaqat vatanimiz tarixiga oid qismi, balki
jahon tarixi ham yangidan yangi tadqiqot va izlanishlarga muhtoj. Chunki biz
tarixni o‘rganar ekanmiz o‘rganish davomida bir davrdan boshqa davrga o‘tish
uchun mazkur davrga oid bilim va ko‘nikmalar bizga poydevor vazifasini o‘taydi.
2
Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. T.:Manaviyat. 2008. – B.74
4

Xronologik jahatdan olib qaraydigan bo‘lsak ham o‘rganish jarayonida o‘rtada
uzilish yoki kamchilik holati yuz bersa albatta kerakli natijaga erishilmaydi.
O‘rganilayotgan mavzu doirasida ko‘plab tarixchi olimlar ilmiy izlanishlar
olib borishgan. Ushbu olimlar tomonidan amalga oshirilgan ishlar hamda ilmiy
yangiliklar va xulosalardan kelib chiqib, mavzuga doir o‘z xulosamizni kurs ishida
keltirib o‘tdik.
Kurs ishining predmeti va obyekti. Mazkur kurs ishi nazariy asosini ilk
o‘rta asrlar va o‘rta asrlarga oid tarixiy manbalar, hamda keyingi davrlarda
nashrdan chiqqan adabiyotlar, maqolalar, ilmiy ishlar, mustaqillik davrida e’lon
qilingan xolis yoritilgan tarixiy materiallar maqola va monografiyalar shu
kabilarga qaratilgan.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan manba va
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.

5

I BOB. EFTALIYLAR DAVLATIDA YER EGALIGI MUNOSABATLARI
V asrning 20-yillaridan VI asrning 70-yil -larigacha bo‘lgan davrda
O‘rta Osiyoda Eftaliylar davlati faoliyat ko‘rsatgan. Yozma manbalarda eftaliylar,
eftallar, eftalitlar, xaytallar kabi turli nomlar bilan atalgan bo‘lib, bu nomlar
Eftallar shohi ―Eftalon, ba‘zi manbalarda ―Vaxshunvar dan olingan.
Ularning etnik tarkibi, davlat tashkil etishlari xususida tarixiy manbalarda
turli xil qarashlar mavjud. Rim va Vizantiya tarixchilari Martselin (IV asr),
Prokopiy Kesariyskiy, Feofan Vizantiyskiy (VI asr), arman tarixchilari Lazar
Parbskiy (V asr), Favst Buzand (IV asr), xitoy solnomalaridan Bey-shi (VI asr)
bergan ma’lumotlar shular jumlasidandir. Masalan, eftaliylar Xitoy manbalarida
«i-da», «ye-da», armanlarda «idal», «tetal», xeptal, arablarda «haytal», Suriya va
lotin manbalarida «eptalit», «eftalat», «abdal» deb nomlanadi. Bunday turlicha
atamalar har bir til va yozuvning o‘ziga xos xususiyatlari ifodasidir, albatta. Rus va
Vizantiya tarixchilarining aksariyati eftaliylarni turkiy qabila-massagetlarning
so‘nggi bo‘g‘inidan kelib chiqqan deb fikr bildiradilar. F.Vizantiyskiy eftallar
nomini V asrning ikkinchi yarmida podshohlik qilgan Vaxshunvor Eftalon nomi
bilan bog‘laydi. Biroq nima bo‘lganda ham shu narsa haqiqatki, eftaliylar
Turkiston mintaqasida ko‘pdan buyon yashab kelgan tub joy, erli qavmlardandir 3
.
Eftaliylar davlatining dastlabki poytaxti Buxoro yaqinidagi Poykant
va Varaxsha shaharlari bo‘lgan. Bu davlatga O‘rta Osiyodan tashqari Sharqiy
Turkiston, Afg‘oniston, Shimoliy Hindiston va hozirgi Pokiston hududlari ham
kirgan. Eftallar davlati o‘zaro aloqa o‘rnatish maqsadida 456-yilda Xitoyga
elchi yuborgan. Eftallarning tobora kuchayib borayotganidan xavfsiragan
3
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. –
Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. – B.288.
6

sosoniylar ularga qarshi yurish qiladi. Sosoniylar shohi Pero‘z 484-yilda eftallarga
qarshi bo‘lgan urush Pero‘zning halokati bilan tugaydi. Shundan so‘ng
eftallarga qaram bo‘lib qolgan sosoniylar ularga kumush hisobida belgilangan
bojni uzluksiz to‘lab turganlar.
Eftaliylar davrida saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Taxt
otadan bolaga qolmay, shu suloladan kim loyiq deb topilsa o‘sha taxtga o‘tirgan.
Nomzodni aniqlab taqdim etadigan kengash ham mavjud bo‘lgan. Bu kengash
sulolaning mo‘tabar namoyandalari hamda saltanatning obro‘li a‘yonlaridan
iborat bo‘lgan. Viloyatlarda boshqaruv mahalliy xonadonlar (sulolalar)
tomonidan olib borilgan. Mazkur mulklar hukmdor –Sho (shoh)ga tobe
sulolalar tomonidan boshqarilgan. Hatto ularning har biri o‘zining kumush yoki
mis tangasini zarb etgan.
V asr oxiri —VI asr boshlaridaXorazm, So‘g‘diyona, Choch va Baqtriya
viloyatlarida hashamatli binolari bo‘lgan alohida-alohida qo‘rg‘onlar yuzaga
kelgan. Eftaliylar davlat boshqaruvida ma‘lum qonun-qoidalar mavjud bo‘lgan.
Davlat harbiy kuchga tayangan. Jinoyat uchun juda qattiq jazolar belgilangan.
563–567-yillarda Eftallar davlati Turk hoqonligi hamda Eron sosoniylarining
zarbasiga uchragan va tamomila barbod bo‘lgan. Xo‘jalik hayoti. Eftallar davlatiga
birlashgan aholining etnik tarkibi xilma-xil bo‘lgan. Iqtisodiy-savdo
munosabatlarining izchil yo‘lga qo‘yilishi mamlakatda dehqonchilik, sun‘iy
sug‘orish, chorvachilik, bog‘dorchilik va hunarmandchilik ravnaq topishiga asos
bo‘lgan. Hozirgi vaqtda ham Toshkent vohasi va Janubiy Qozog‘iston
yerlarining bir qismini suv bilan ta‘minlab turgan Zog‘ariq (Zovariq) va
Bo‘zsuv, Samarqand viloyati janubiy tumanlarining asosiy suv manbayi Darg‘om
kanali V asrda barpo etilgan eng yirik sug‘orish tarmoqlaridan hisoblanadi. Savdo
va pul muomalasi. Tashqi savdo bojidan manfaatdor bo‘lgan eftallar ―Ipak
yo‘li ni o‘z nazoratlari ostida tutib turishga harakat qilgan. Xitoy, Hindiston,‖
Eron va Vizantiya bilan bo‘lgan xalqaro savdoda faol qatnashgan 4
. Ipak yo‘li
4
Eshov B.J. O’rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. –
B.66.
7

savdosida sosoniy savdogarlari bilan raqobatda asosan sug‘diylar vositachi
bo‘lgan. Bu esa o‘z o‘rnida yo‘l, qatnov, ta‘minot, xizmat ko‘rsatish
tarmoqlarining kengayib borishiga yo‘l ochgan. Tashqi savdoda ipak, lok,
bo‘yoqlar, rangli shishalar, qimmatbaho toshlar, arg‘umoq otlar, matolar,
shirinliklar, qurol-yarog‘ kabi noyob mahsulotlar bozori chaqqon bo‘lgan.
Xalqaro savdo aloqalarining rivojlanishi bilan mamlakatda tanga pul muomalasi
tartibga solinadi. Ichki va tashqi savdo munosabatlarida eftallar dastavval
sosoniy hukmdorlarining kumush tangalaridan keng foydalanadilar.
Bulardan tashqari, Buxoro, Poykand, Vardona, Naxshab, Samarqand va Xorazmda
mahalliy hokimlar tomonidan chiqarilgan chaqa tangalar mamlakatning
ichki savdosida keng muomalada bo‘lgan.
O‘rta Osiyo aholisining bir qismi sug‘d tilida, ikkinchi qismi turkey tilda
so‘zlashgan. Bu davrda sug‘d tili xalqaro savdo tili sifatida Yettisuv va Farg‘ona,
Sharqiy Turkiston, Xitoy hududlarida foydalanilgan. V–VI asrlarda sug‘d,
xorazm va eftal yozuvlari tarqalgan. Eftallar alifbosi Baqtriya yozuvi asosida
shakllangan. Eftallar alifbosi 25 harfdan iborat bo‘lgan. Yozuv chapdan
o‘ngga tomon yozilgan. V asrda O‘rta Osiyoda shishasozlik rivojlangan. O‘rta
Osiyo shishasi rangdorligi, yarqiroqligi va tiniqligi jihatidan Vizantiya
shishasidan ustun turgan. Xitoy imperatorlari o‘z saroylarini bezashda O‘rta
Osiyodan keltirilgan rangli shishadan foydalanganlar. Ulkan saltanat ahli
zardushtiylik, qadimiy e‘tiqodlardan Siyovush, Anahita, Mitraga,
buddaparastlik (asosan Shimoliy Hindistonda) kabi dinlarga sig‘ingan. Shu bilan
birga o‘lkada Moniy va Mazda (mazdakiylik) ta‘limotlari ham tarqab borgan.
O‘rta Osiyo aholisining madaniy an‘analari qo‘shni mamlakatlar, xususan,
Hindiston va Eron tasviriy uslublari bilan uyg‘unlashib, ilk o‘rta asrlar
madaniyatining shakllanishida mustahkam poydevorga aylangan. V asrning 20-
yillaridan VI asrning 70-yillarigacha bo‘lgan davrda O‘rta Osiyoda Eftaliylar
davlati faoliyat ko‘rsatgan. Yozma manbalarda eftaliylar, eftallar, eftalitlar,
8

xaytallar kabi turli nomlar bilan atalgan bo‘lib, bu nomlar Eftallar shohi “Eftalon”,
ba’zi manbalarda “Vaxshunvar” dan olingan 5
.
Eftallar davlati - ilk o‘rta asrlarning qudratli davlati. V asrning ikkinchi
yarmi va VI asrning boshlarida Eftallar davlati O‘rta Osiyo, Sharqiy Eron,
Shimoliy Hindiston va Sharqiy Turkiston hududlarini o‘z ichiga olgan.
Eftallar V asr boshlarida O‘rta Osiyo hududiga Sharqdan kirib kelganlar.
Eftaliylar davlatining dastlabki poytaxti Buxoro yaqinidagi Poykant va Varaxsha
shaharlari bo‘lgan. Bu davlatga O‘rta Osiyodan tashqari Sharqiy Turkiston,
Afg‘oniston, Shimoliy Hindiston va hozirgi Pokiston hududlari ham
kirgan. Eftallar davlati o‘zaro aloqa o‘rnatish maqsadida 456-yilda Xitoyga elchi
yuborgan.
Eftallarning tobora kuchayib borayotganidan xavfsiragan sosoniylar ularga
qarshi yurish qiladi. Sosoniylar shohi Pero‘z 484-yilda eftallarga
qarshi bo‘lgan urush Pero‘zning halokati bilan tugaydi. Shundan so‘ng eftallarga
qaram bo‘lib qolgan sosoniylar ularga kumush hisobida belgilangan bojni uzluksiz
to‘lab turganlar.
Bir davlat tomonidan ikkinchi davlatga to‘lanadigan, shuningdek, shahar va
qishloq bozorlarida savdogarlardan olinadigan maxsus to‘lov
Eftaliylar davrida saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Taxt
otadan bolaga qolmay, shu suloladan kim loyiq deb topilsa o‘sha taxtga o‘tirgan.
Nomzodni aniqlab taqdim etadigan kengash ham mavjud bo‘lgan. Bu kengash
sulolaning mo‘tabar namoyandalari hamda saltanatning obro‘li a’yonlaridan
iborat bo‘lgan. Viloyatlarda boshqaruv mahalliy xonadonlar (sulolalar) tomonidan
olib borilgan. Mazkur mulklar hukmdor - Sho (shoh)ga tobe sulolalar tomonidan
boshqarilgan. Hatto ularning har biri o‘zining kumush yoki mis tangasini zarb
etgan.
V asr oxiri — VI asr boshlarida Xorazm, So‘g‘diyona, Choch va Baqtriya
viloyatlarida hashamatli binolari bo‘lgan alohida-alohida qo‘rg‘onlar yuzaga
5
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. –
Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. – B.290.
9

kelgan. Eftaliylar davlat boshqaruvida ma’lum qonun-qoidalar
mavjud bo‘lgan. Davlat harbiy kuchga tayangan. Jinoyat uchun juda qattiq jazolar
belgilangan. 563-567-yillarda Eftallar davlati Turk hoqonligi hamda Eron
sosoniylarining zarbasiga uchragan va tamomila barbod bo‘lgan.
Eftallar davlatiga birlashgan aholining etnik tarkibi xilma-xil bo‘lgan.
Iqtisodiy-savdo munosabatlarining izchil yo‘lga qo‘yilishi mamlakatda
dehqonchilik, sun’iy sug‘orish, chorvachilik, bog‘dorchilik va hunarmandchilik
ravnaq topishiga asos bo‘lgan. Hozirgi vaqtda ham Toshkent vohasi va Janubiy
Qozog‘iston yerlarining bir qismini suv bilan ta’minlab turgan Zog‘ariq (Zovariq)
va Bo‘zsuv, Samarqand viloyati janubiy tumanlarining asosiy suv manbayi
Darg‘om kanali V asrda barpo etilgan eng yirik sug‘orish tarmoqlaridan
hisoblanadi.
Tashqi savdo bojidan manfaatdor bo‘lgan eftallar “Ipak yo‘li”ni o‘z
nazoratlari ostida tutib turishga harakat qilgan. Xitoy, Hindiston,
Eron va Vizantiya bilan bo‘lgan xalqaro savdoda faol qatnashgan. Ipak yo‘li
savdosida sosoniy savdogarlari bilan raqobatda asosan sug‘diylar
vositachi bo‘lgan. Bu esa o‘z o‘rnida yo‘l, qatnov, ta’minot,
xizmat ko‘rsatish tarmoqlarining kengayib borishiga yo‘l ochgan. Tashqi savdoda
ipak, lok, bo‘yoqlar, rangli shishalar, qimmatbaho toshlar, arg‘umoq otlar, matolar,
shirinliklar, qurol-yarog‘ kabi noyob mahsulotlar bozori chaqqon bo‘lgan. Xalqaro
savdo aloqalarining rivojlanishi bilan mamlakatda tanga pul muomalasi tartibga
solinadi 6
.
Ichki va tashqi savdo munosabatlarida eftallar dastavval sosoniy
hukmdorlarining kumush tangalaridan keng foydalanadilar. Bulardan tashqari,
Buxoro, Poykand, Vardona, Naxshab, Samarqand va Xorazmda mahalliy hokimlar
tomonidan chiqarilgan chaqa tangalar mamlakatning ichki savdosida keng
muomalada bo‘lgan.
6
Eshov B.J. O’rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. –
B.70.
10

Ilk o‘rta asrlardayoq ijtimoiy-iqtisodiy hayotda muhim o‘zgarishlar yuz
berdi. Vohalarda yirik sug‘orish inshootlari barpo etilib, yangi yerlar o‘zlashtirish
ishlari kengayib bordi. Yangi yerlarni o‘zlashtirish ishlariga urug‘ boshliqlari,
qishloq oqsoqollari boshchilik qiladi. Shu bois, ular o‘zlashtirilgan yerlarni katta
qismini, sug‘orish inshootlari yonidagi yerlarni egallaydilar. Shu tariqa katta yer
egaligiga asoslangan mulkdorlar tabaqasi shakllanadi, ular bora-bora ziroatkor
aholi ustidan hukmronlik qila boshlaydilar. O‘sha zamonda ular dehqonlar deb
atalgan. Dehqonlarning shaharlarda hashamatli uylari, qishloqlarda esa
qo‘rg‘onlari bo‘lib, xizmatkor-cho‘rilargaqo‘riqlovchichoparlarga ega bo‘lgan 7
.
O‘rta Osiyo aholisining bir qismi sug‘d tilida, ikkinchi qismi turkiy tilda
so‘zlashgan. Bu davrda sug‘d tili xalqaro savdo tili sifatida Yettisuv va Farg‘ona,
Sharqiy Turkiston, Xitoy hududlarida foydalanilgan. V-VI asrlarda sug‘d,
xorazm va eftal yozuvlari tarqalgan. Eftallar alifbosi Baqtriya yozuvi asosida
shakllangan. Eftallar alifbosi 25 harfdan iborat bo‘lgan. Yozuv chapdan o‘ngga
tomon yozilgan.
V asrda O‘rta Osiyoda shishasozlik rivojlangan. O‘rta Osiyo shishasi
rangdorligi, yarqit oq t igi va tiniqligi jihatidan Vizantiya shishasidan ustun turgan.
Xitoy imperatorlari o‘z saroylarini bezashda O‘rta Osiyodan keltirilgan rangli
shishadan foydalanganlar.
Ulkan saltanat ahli zardushtiylik, qadimiy e’tiqodlardan Siyovush, Anahita,
Mitraga, buddaparastlik (asosan Shimoliy Hindistonda) kabi dinlarga
sig‘ingan. Shu bilan birga o‘lkada Moniy va Mazda (mazdakiylik) ta’limotlari ham
tarqab borgan.
O‘rta Osiyo aholisining madaniy an’analari qo‘shni mamlakatlar, xususan,
Hindiston va Eron tasviriy uslublari bilan uyg‘unlashib, ilk o‘rta asrlar
madaniyatining shakllanishida mustahkam poydevorga aylangan.
V asrning 20—yillarida O‘rta Osiyoga Sharqdan Sirdaryo va Orol bo‘ylari
orqali yana bir ko‘chmanchi ahdli — kidariylar (yuechji yoki toxarlarning avlodi)
7
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. –
Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. – B.292.
11

kirib keladi.?Kidar ismli hukmdor yo‘lboshchilik qilgani uchun ular kidariylar
nomi bilan tilga olinadi. Kidariylar So‘g‘diyonani, Amudaryo bo‘ylaridagi yerlarni
egallab, o‘z hukmronligini o‘rnatadilar. Kidariylar Balx shahrini o‘z davlatining
poytaxtiga aylantiradilar 8
. Biroq kidariylar hukmronligi uzoq davom
etmadi. Kidariylar bilan sosoniylar o‘rtasida ziddiyatlar kuchayib, ular o‘rtasida bir
necha marta qurolli to‘qnashuvlar bo‘ladi. 456— yilda bo‘lgan navbatdagi jangda
kidariylar sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchradilar. Ayni paytda, shimoldari
januBga siljib kelayotgan eftaliylar bosimiga uchrab, shimoliy Hindiston tomon
chekinishga majbur bo‘ldilar. Kidariylar u yerda 75 yilcha hukmronlik
qiladilar./ Kflaliylar. Ulaming etnik tarkibi, daviat tashkil etishlari xususida tarixiy
manbalarda turli xil qarashlar mavjud. Rim va Vizantiya tarixchilari Marselin (IV
asr), Prokopiy Kesariyskiy, Feofan Vizantiyskiy (VI asr), arman tarixchilari Lazar
Parbskiy (V asr), Favst Buzand (IV asr), xitoy solnomalaridan Bey-shi (VI asr)
bergan ma'lumotlar shular jumlasidandir. Masalan, eftaliylar Xitoy manbalarida «i-
da», «ye-da», armanlarda «idal», «xeptal», arablarda «haytal», Suriya va lotin
manbalarida «eptalit», «eflalat», «abdal» deb nomlanadi. Bunday turlicha atamalar
bar bir til va yozuvning o‘ziga xos xususiyatlari ifodasidir, albatta.
Rus va Vizantiya tarixchilarining aksariyati eftaliylarni turkiy qabila-
massagetlarning so‘nggi bo‘g‘inidan kelib chiqqan deb fikr
bildiradilar. F.Vizantiyskiy eftallar nomini V asrning ikkinchi yarmida podshohlik
qilgan Vaxshunvor Eftalon nomi bilan bog‘laydi. Biroq nima bo‘lganda ham shu
narsa haqiqatki, eftaliylar Turkiston mintaqasida ko‘pdan buyon yashab kelgan tub
joy, yerli qavmlardandir.
Eftaliylar hukmdori Vaxshunvor Eftalon 457— yilda Chag‘oniyon (hozirgi
Surxon yerlari), Toxariston va Badaxshonni o‘ziga bo‘ysun-diradi. So‘ngra
eftaliylar So‘g‘dda ham mustahkamlanib oladi. Ular ko‘p o‘tmay o‘z hududiy
yerlarini kengaytirishda davom etib, Qobul va Panjob vodiysini, shuningdek,
Kuchu, Qoshg‘ar va Xo‘tonni (Sharqiy Turkiston) zabt etadilar. Xullas, ular
avvalda Kushonlar saltanati egallagan hududlarni birin-ketin qo‘lga kiritib, o‘z
8
Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.109.
12

siyosiy hokimiyatini kuchaytirishga erishadilar. Ular tuzgan qudratli daviat O‘rta
Osiyodan tashqari Sharqiy Turkiston, Shimoliy Hindiston, Sharqiy Eron
hududlariga ham yoyilgan edi.
Eftaliylar o‘zlarining eng kuchli raqibi Eron sosoniylari bilan ham bir necha
bor urush olib bordilar. Xususan, Eron shohi Peruz bilan bo‘lgan urushlarda
ularning qo‘li baland kelib, Eron hukmdori ikki bor asirlikka tushadi. Katta
to‘lov va majburiyatlar evaziga arang qutilgan Peruz o‘g‘li Kubodni uzoq muddat
eftaliylarga garovga berishga majbur bo‘ladi. Peruzning 484—yildagi uchinchi
urushi sosoniylar shohining halokati bilan tugaydi. Eftaliylar Marvni egallaydi,
Eron ustiga og‘ir o‘lpon yuklanadi. Peruzdan so‘ng hokimiyatga kelgan Kubod
(488-531) davrida ham Eron eftaliylarga xiroj to‘lashga majbur
bo‘lgan. VI asr boshlariga kelib Eftaliylar davlati shu qadar kuchayib ketadiki, ular
502—yilda Vizantiyaga ham yurish qilib unga katta talofat etkazadilar. 506—
yilda ikki o‘rtada tuzilgan sulh shartnomasi bo‘yicha eftaliylar Vizantiyadan katta
miqdorda o‘lja olib qaytganlar. Kubodning o‘g‘li Xusrav I Anushervon ham 554—
yilga qadar eftaliylarga har yili xiroj to‘lab turgan. Keyinroq, Turk xoqonligining
eftaliylarga bergan kuchli zarbasi natijasidagina Eron eftaliylar ta'siridan qutilishga
mtivaffaq bo‘lgan.
13

II BOB. XIONIYLAR VA KIDARIYLAR DAVRIDA YER EGALIGI
MUNOSABATLARI
Xioniylar IV asr o‘rtalarida O‘rta Osiyoga Yettisuv va Sharqiy Turkistondan
ko‘chmanchi Xion nomli qabilalarning hujumi boshlanadi. Xioniylar 353-yilda o‘z
hukmdori Grumbat boshchiligida Sug‘dga bostirib kiradilar. So‘ngra ular Eronda
tashkil topgan va tobora kuchayib borayotgan Sosoniylar davlati bilan
to‘qnashadilar. Dast-labki janglardayoq sosoniylar s h o h i ShopurII (309-379)
xioniylardan yengiladi. So‘ngra o‘zaro sulhga kelishilib, hatto ular o‘rtasida
ittiloqlik nikoh orqali yuzaga keladi. O‘rtadagi ittifoq goh buzilib, goh tiklanib
turadi. Nihoyat, IV asrning 70-yillarida O‘rta Osiyoda xioniylar hukmronligi
o‘rnatildi. Sirdaryo bo‘ylaridan to Amudaryo havzasigacha cho‘zilgan keng
maydonda xioniylarning kuchli davlati qaror topadi. Bu davlat 120 yildan oshiqroq
hukmdorlik qiladi.
V asrning 20 - yillarida sharqdan Sirdaryo va Orol bo‘ylari orqali Xorazm
hamda Amudaryo havzasiga yana bir ko‘chmanchi chorvador aholi — toxarlar
kirib keladi. Toxarlar kushonlarning avlodlaridan bo‘lib, Kidar ismli hukmdor
ularga yo‘lboshchi edi. Shuning uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Tez
orada kidariylar Amudaryo havzasi hamda g‘arbiy va janubiy Sug‘d yerlarini
ishg‘ol etib, Xioniylar davlatining janubiy qismida o‘z hukmronligini o‘rnatganlar.
Balx shahri esa bu yangi davlatning poytaxtiga aylantirilgan. V asrning 30-50-
yillarida kidariylar bilan sosoniylar o‘rtasida zid-diyat tobora kuchayib, ular bir-
biriga dushman bo‘lib qolgan. Bu ikki davlat o‘rtasida 456-yilda bo‘lib o‘tgan
navbatdagi to‘qnashuvda sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchragan kidariylar
o‘zini qayta o‘nglab ololmaydi. Buning ustiga tez orada kidariylar shimoldan
janubga tomon siljigan yana bir ko‘chmanchi chorvador aholi — eftallar bilan
to‘qnashadilar. Natijada, kidariylar O‘rta Osiyoni tark etib, janubga — Shimoliy
Hindistonga chekinadilar 9
. U yerlarda 75 yil hukmronlik qiladilar. V asrning 20-
yillarida Sharqdan Sirdaryo va Orol bo‘ylari orqali Xorazm hamda Amudaryo
9
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. –
Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. – B.290.
14

havzasiga yana bir ko‘chmanchi chorvador aholi - toxarlar kirib keladi. Toxarlar
kushonlarning avlodlaridan bo‘lib, Kidar ismli hukmdor ularga yo‘lboshchi edi.
Shuning uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Tez orada kidariylar
Amudaryo havzasi hamda g‘arbiy va janubiy Sug‘d yerlarini ishg‘ol etib, xioniylar
davlatining janubiy qismida o‘z hukmronligini o‘rnatganlar. Balx shahri esa bu
yangi davlatning poytaxtiga aylantirilgan.
Aftidan, kidariylar xioniylar bilan ittifoqchi sifatida harakat qilgan va
tajovuzlarini janubga tomon kengaytirishga intilgan. V asrning 30-50-yillarida
kidariylar bilan sosoniylar o‘rtasida ziddiyat tobora kuchayib, ular bir-biriga
dushman bo‘lib qolgan. Bu ikki davlat o‘rtasida 456-yilda bo‘lib o‘tgan navbatdagi
to‘qnashuvda sosoniylardan qaqshatqich zarbaga uchragan kidariylar o‘zini qayta
o‘nglab ololmaydi. Buning ustiga tez orada kidariylar shimoldan janubga tomon
siljigan yana bir ko‘chmanchi chorvador aholi - eftaliylar bilan to‘qnashadilar.
Natijada, kidariylar O‘ rta Osiyoni tark etib, janubga - Shimoliy Hindistonga
chekinadilar. U yerlarda 75 yil hukmronlik qiladilar.
V asrning o‘rtalarida diyorimizga kirib kelgan eftaliylar yozma manbalarda
eftal, xaftal, xaytal degan nomlar bilan tilga olinadi. "Eftal" degan nom ilk bor
"xeptal" shaklida V asr arman manbalarida uchraydi. Bu nom aslida "Eftalon" deb
yuritilgan shoh nomidan olingan. Uni Vaxshunvar deb ham ataganlar, u eftaliylar
yurishiga boshchilik qilgan. Qisqa vaqt ichida Chag‘oniyon, Toxariston va
Badaxshon bo‘ysundiriladi. Bir zarba bilan Sug‘dda xioniylar hukmronligi barham
topadi 10
.
Ba zi tadqiqotchilar fikriga kura, dastlabʼ Oltoy tog lari atrofida yashashgan va ʻ
IV asrning birinchi yarmida jan. g arbga siljib,
ʻ Amudaryo va Sirdaryo oralig iga ʻ
kirib kelishgan. Bu yerda dastlab ular Zarafshon vohasini egallab, jan.
ga harakat qilishgan va ancha zaiflashib, sosoniylar Eroniga qaram bo lib
ʻ
qolgan Kushon podsholigi o rnini egallaganlar hamda markazi
ʻ Toxariston bo lgan ʻ
Shim. Hindiston, Afg oniston, Xurosonning bir kismini ham o z ichiga olgan
ʻ ʻ
10
Eshov B.J. O’rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. –
B.68.
15

Xionitlar davlatini barpo qilishgan. Boshqa bir guruh tadqiqotchilar esa
Xioniylarning dastlab Orol dengizi shimmolida yashaganligi va yirik massaget
qabilalar ittifoqiga mansub bo lib,ʻ hunlar bilan aralashganligini ta kidlaydilar L. N. ʼ
Gumilev, SP. Tolstov, K. V. Trever. Ularning fikricha, yunon va lotin tilidagi
asarlarda Xionitlar «oq hunlar» deb atalgan. IV asrning 70-yillarida Xionitlar
sosoniylar Eroniga qarshi hujum uyushtirib, muvaffakdyatga erishganlar.
Shuningdek, sosoniy podsholar Varaxran ,Yazdigard II davrlarida ular Eronning
eng yirik raqibiga aylanganlar. Xionitlar hukmronligi davom etayotgan bir paytda
yangi bir sulola — kidariylar o rtaga chiqqan. Ular Oltoy tog lari va
ʻ ʻ
Sharqiy Turkiston oralig idan jan. g arbga siljib, 420-yilda Bolo (
ʻ ʻ Naxshab ) sh. ni
o ziga karorgoh qilishgan va
ʻ Xioniylar davlati bilan qo shni bo lib qolganlar. ʻ ʻ
Qabila boshliqlari, ishboshilar o‘zlari ga tegishli yer maydonlarini sug‘orish
tarmoqlarining yuqori qismidan, ayniqsa, to‘g‘on boshi atrofidan ajratib olganlar.
Bu yo‘l bilan ular suvdan dehqonchilikda bemalol foydalanish, suv taqsimotini
nazoratga olib, qishloq aholisi ustidan o‘z ta’sirini o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘l
ganlar. Shu tariqa, ular ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaganlar. O‘sha
davrda ular dehqonlar deb atalgan.
Dehqonlar shaharlarda hashamatli qasr va saroylarga, savdo va
hunarmandchilik do‘kon-u rastalaridan iborat kat tagina xo‘jalikka ham ega
bo‘lganlar. Qishloqlarda esa ekinzor paykallardan tashqari, ularning ko‘shk va
istehkomli qo‘rg‘onlari, tegirmonlari bo‘lgan. Ko‘pdan ko‘p xizmatkorlar
dehqonlarning xo‘jaligida qishin-yozin mehnat qilganlar. Har bir katta yer
egasining 30–40, 50–100 va ba’zan undan or tiq maxsus askarlar guruhi –
chokarlari bo‘lgan. Chokarlar baquvvat va abjir hamda o‘z xojasiga sadoqatli
o‘spirinlardan tanlab olingan. Bunday sodiq va jangovar chokarlari bilan dehqonlar
yov hujumi paytlarida dushmanga qar shi harbiy yurishlarda qatnashgan. Boshqa
vaqtlarda ular dehqon xo‘ja ligidagi tartibga qarab turganlar.
Qishloqlarda dehqonlarning mavqeyi ortib, katta-katta yer larga ega bo‘lib
oldilar. Bu esa o‘z navbatida mamlakatning ijtimoiy hayotiga ta’sir o‘tkazdi. Yer
egaligining tarkib topishi oqibatida mamlakatning ijti moiy hayotida keskin
16

o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Qishloq jamoalari yerli mulk dor dehqon va ungaqaram
bo‘lgan yersiz va erksiz kadivarlarga ajralib borgan. Qishloq jamoalari yerlarida
yashab yer va suvdan iborat umumiy mulkka ega bo‘lgan erkin ziroatchilar
tabaqasi kasho varzlar deb atalardi. Keyinchalik ularning ma’lum bir qismi
yerlaridan mahrum bo‘lib, bora-bora kadivarlarga aylanib borganlar. Ayrim
dehqonlar esa o‘z viloyatlarida hatto mustaqil hokim bo‘lib olganlar.
Bu davr ko‘chmanchi qabilalarning kirib kelishi, qabilalar ittifoqi (ning
yuzaga kelishi-yangi siyosiy kuchlarning paydo bo‘lishi bilan izohlanadi. SHunday
kuchlardan biri - Kidariylar xususidagi asosiy ma’lumotlar Xitoyning Beyshi
solnomasida hamda g‘arb tarixchilaridan biri Prisk Paniyskiy ma’lumotlarida
uchraydi. Bu ma’lumotlarga ko‘ra Kidoriylarning yuechjilar hukmdori Sidolo yoki
tadqiqotlar fikricha Kidor (ba’zan "Kidara") IV-asrda hukmronlik qilgan.
Yaponiyalik tadqiqotchi K. Enoki braxmiy yozuvidagi bir qator "Kidara
Kushon sha" deb yozilgan tangalarni tadqiq qilgan. Bu taxminan 390-430 yillarga
mansub bo‘lib, hind tadqiqotchisi A. Bivarning xulosasiga ko‘ra bunday tangalar 2
ta hokim tomonidan bir vaqtning o‘zida zarb etilgan. Enokining fikricha Kidoriylar
Tohariston va Gandxarni 412-437 yillar oralig‘ida o‘z qo‘llarida birlashtirganlar 11
.
Kidariylar masalasi nisbatan ancha kam o‘rganilgan va tadqiqotlar davom
ettirilishi kerak bo‘lgan masaladir. Chunki yuqoridagi ma’lumotlarni (jumladan
Beyshi) keyinchalik boshqa manbalar tilga olmaydi. Hindistonga (456 y) ketib
Gupta davlatini bosib olganlaridan keyingi kidoriylar to‘g‘risidagi ma’lumotlar
ham deyarli yo‘q. Faqatgina ular Hindistonda 15 yil hukmronlik qilganlari, 477 yil
Gandxardan Xitoyga elchilar yuborganliklari ma’lum xolos. Ba’zi tadqiqotchilar
ularni Sharq iy Turkistondan kirib kelgan kushonlar qoldig‘i deb ham tushuntirish
berishadi. Shuningdek , kidoriylarning O‘rta Osiyoning janubida xiyoniylar bilan
birga ittifoqchiligi hamda ularning Eronga qarshi birgalikdagi harakatlari
to‘g‘risida ham turli taxmin va fikrlar mavjud. IV-asr o‘rtalarida Turon o‘lkasiga
shimoldan ko‘chmanchi xion qabilalarining hujumi boshlanadi. Tarixda ular
xiyonit yoki xioniylar nomi bilan tanilganlar. Xioniylarning 353 yil So‘g‘d ustiga
11
Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.117.
17

yurish qilganliklari ma’lum. Xioniylar hukmdori o‘rta yoshlardagi tadbirkor va
aqlli davlat arbobi Grumbat ismli shaxs bo‘lgan. 359 yil xioniylar o‘z ittifoqchilik
burchlariga ko‘ra SHopur II bilan Suriyaning Amida (Umda) shahri uchun bo‘lgan
jangida qatnashishadi. Bu jangda Grumbatning o‘g‘li halok bo‘ladi.
IV-asrning 60-70 yillarda Eron bilan munosabatlar yana keskinlashib, Eron
shohi SHopur II xioniylar bilan kurash olib boradi va ikki marotaba engiladi. Bu
kurashda xioniylar kidoriylar bilan ittifoqchilikda bo‘lgan bo‘lishlari ham
ehtimoldan xol emas. Bu davrda Sirdaryo bo‘yidan Amudaryogacha cho‘zilgan
hudud xioniylar ta’siri ostida bo‘lgan 12
.
Umuman olganda, xioniylar kidariylar bilan ko‘pincha ittifoqda harakat
qilgan bo‘lishlari kerak. Chunki tadqiqotlarda ularning nomi ko‘pincha birgalikda
uchraydi. Ularni ba’zida eftalitlarning bir qismi deb ham hisoblashadi.
Fikrimizcha, ulardagi o‘zaro farqlanish faqat sulolaviy bo‘lgan. Chunki ularning
hammasi qon-qardosh turkiy xalqlardan bo‘lishgan.
Vohalarda yirik sug‘orish tarmoqlari qazilib, sug‘orma dehqonchilik
maydonlari kengaygan. Suv tegirmoni, chig‘ir va charxpalak kabi suv inshootlari
kashf etilgan. Oqar suv sathidan birmuncha balandlikda joylashgan maydonlarga
suv chiqarib obod etilgan .
Ekin maydonlarini sug‘orish va ishlov berishning takomil shuvi tufayli aholi
dehqonchilikdan mo‘l hosil olgan. Shaharlarda aholining ko‘payib borishi,
hunarmandchilik, ichki va tashqi savdoning rivoj topishi bilan qishloq xo‘jalik
mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyoj ortib borgan. Natijada mamlakatning iqtisodiy
hayotida xomashyo yetkazuvchi qishloq larning nufuzi ko‘tarildi. Bir tomondan,
yerga, ziroatkor maydonlarga bo‘lgan munosabat, ularga egalik qilish shakli asta-
sekin o‘zgara boshlagan. Ikkinchi tomondan esa o‘troq ziro at kor aholi bilan
chorvador qabilalar o‘rtasidagi aloqalar rivojlandi
Mamlakatning dasht va tog‘oldi mintaqalarida yashovchi ko‘chmanchi va
yarim ko‘chmanchi aholining o‘troq hayot tar ziga o‘tishi kuchaygan. Oqibatda
12
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. –
Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. – B.292.
18

dehqonchilik uchun yaroqli sug‘oriladigan yerlarga bo‘lgan ehtiyoj tobora oshib
borgan. Buning natijasida qo‘riq va bo‘z yerlarga suv chiqarilib, katta-katta ekin
maydon lari barpo etilgan. Bunday obodonchilik ishlarini amalga oshirishda
mamlakat ijtimoiy hayotida kattagina nufuzga ega bo‘lgan mulkdor tabaqa
vakillari, qishloq oqsoqollari hamda qabila boshliqlari ishboshi sifatida faol
qatnashadilar. Yangi o‘zlashtirilgan yer maydonlarining ma’lum bir ulushi
ularning qo‘liga o‘tib, meros mulkiga aylangan. Shu tariqa, kattagina yer egaligiga
asoslangan mulk dorlar tabaqasi shakllangan.
19

III BOB. TURK XOQONLIGI DAVRIDA YER EGALIGI
MUNOSABATLARI
O‘zbekiston davlatchiligi tarixida Turk xoqonligi davlati muhim o‘rin
egallaydi. Oltoy, Tuva hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar,
chunonchi, Ashin, Arg‘u, O‘g‘iz, To‘qqiz o‘g‘iz, O‘ttuz tatar, Qarluq, Qiton, Tolis,
Turk, Uyg‘ur, Quruqan, Duba va boshqalar yashardilar. VI asr boshlarida Oltoy
o‘lkasida siyosiy jarayonlar faollashadi. O‘sha paytda hozirgi Mo‘g‘uliston va
qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronlik qilardi. VI
asr boshlarida Oltoydagi Turkiy qavmlar orasida Ashin urug‘ining mavqei
ko‘tariladi. Ashin urug‘iga mansub Asan va Tuu 460-545-yillarda boshqa
urug‘larni o‘zlariga bo‘ysundiradilar va Oltoydagi turkiy qabilalar ittifoqiga asos
soldilar. Tuuning o‘g‘li Bumin Tele qabilasini ham bo‘ysundiradi. Bumin Jujan
xonligiga tobelikdan chiqish uchun kurashadi va 551- yilda Jujan xonining
qo‘shinlarini yengib, ularni o‘zlariga bo‘ysundiradi. Bumin 552- yilda Xoqon deb
e’lon qilinadi va yangi davlat – Turk xoqonligiga asos soladi. Uning poytaxti
Oltoydagi O‘tukan shahri edi. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning dovrug‘i ortib
borgan. U ko‘p bor Xitoyga yurishlar qilib, uning bir qancha hududlarini bosib
olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga har yili o‘lpon tariqasida yuz bo‘lakdan
iborat ipak mato berib turishga majbur bo‘lgan 13
.
Turk xoqonligi xususidagi manbalar yetarli bo‘lsada, lekin ularning
ko‘pchiligi bir-biriga qarama-qarshi ma’lumotlar beradi. Bular qatorida Xitoy
manbalari, mashhur “O‘g‘iznoma”, O‘rxun-Enasoy yozuvlari, Kultegin bitiklari,
VI asr oxirida yashagan vizantiyalik tarixchilar Menandr Protektor, Feofan
Vizantiyskiy, suriyalik tarixchi Ionna Efessiylarning tarixiy asarlari qimmatli
manbalar hisoblanadi. Shuningdek bu to‘g‘ridagi ma’lumotlar arab tarixchilari at-
Tabariy, Denovariy (IX-X asr), Abu Rayxon Beruniy, Narshaxiy va boshqalar
asarlarida uchraydi. “Alpomish”, “Go‘ro‘g‘li”, “Manas” kabi umumturkiy xalq
dostonlari, o‘rta asrlardagi Mahmud Qoshg‘ariy, Ahmad Yugnakiy, Yusuf Xos
13
Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.120.
20

Xojib kabi turkiy mualliflar asarlarida turkiy madaniyat, adabiyot, tarix to‘g‘risida
ma’lumotlar keltiriladi.
Turkiy elatlarning keng sharqiy hududlarda qadim-qadim davriardan buyon
yashab, o‘zlaridan munosib madaniy iz qoldirib kelganligini juda ko‘plab tarixiy
manbalar ham tasdiq etadi; Mo‘tabar Xitoy manbalari, mashhur «O‘g‘iznoma»,
O‘rxun-Enasoy yozuvlari, Kultegin bitiklari bunga ishonchli guvohdir. Oltoy,
Tuva hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar, chunonchi, Ashin,
Arg‘u, O‘g‘iz, To‘qqiz o‘g‘iz, O‘ttuz tatar, Karluq, Kitan, Tolis, Turk, Uyg‘ur,
To‘qri (toharlar), Quriqan, Duba (tuba-tuva)va boshqalar yashardilar.
VI asr boshlarida Oltoy o‘lkasida siyosiy jarayonlar faollashadi. O‘sha
paytda hozirgi Mo‘g‘uliston va qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan
xonligi hukmronlik qilardi. VI asr boshlarida Oltoydagi turkiy qavmlar orasida
Ashin urug‘ining mavqeyi ko‘tariladi. 1 Ashin urug‘iga mansub Asan va Tuu 460-
545— yillarda boshqa urug‘larni o‘zlariga bo‘ysundiradilar va Oltoyda turkiy
qabilalar ittifoqiga asos soladilar./Tuuning o‘g‘li Bumin Tele qabilasini ham
bo‘ysundiradi.^ Bumin Jujan xonligiga tobelikdan chiqish uchun kurashadi va 551
— yilda Jujan xonining qo‘shinlarini yengib, ularni o‘ziga bo‘ysundiradi; Bumin
552— yilda Xoqon deb e'lon qilinadi va yangi davlat - Turk xoqonligiga asos
soladi. Uning poytaxti Oltoydagi O‘tukan shahri edi. Xoqonlik tez orada kuchayib,
uning dovrug‘i ortib borgan. U ko‘p bor Xitoyga yurishlar qilib, uning bir qancha
hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga har yili o‘lpon
tariqasidayuz bo‘lakdan iborat ipak mato berib turishga majbur bo‘lgan 14
.
553— yilda Buminxon vafot etgach, hokimiyatga uning katta o‘g‘li
Mug‘anxon (553-572) o‘tiradi. Mug‘anxon 558— yilda jo‘janlarga so‘nggi bor
qaqshatqich zarba berib, o‘z davlati hukmronligini Tinch okeangacha bo‘lgan
hududlarda mustahkamlaydi. Uning amakisi Istami (unga «Yabg‘u» - bahodir
unvoni ham berilgan) bo‘lsa, bu davrda xoqonlik hududini g‘arbga tomon
kengaytirib, Yettisuv , Qashqar va boshqa hududlarni egallaydi.
14
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. –
Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. – B.298.
21

563-567—yiliar davomida Istami yabg‘u qo‘shinlari eftaliylar dav-latiga ketma-ket
zarbalar berib, O‘rta Osiyo va Kaspiy dengizigacha bo‘lgan yerlarni egallashga
muvaffaq bo‘ladi. Buning oqibatida Eftaliylar davlati qulaydi. Turk xoqonligi
O‘rta Osiyo yerlarini ishg‘ol etgach, uning hududlari bevosita Eron chegarasiga
tutashadi.
Xoqonlik Eron bilan yaxshi qo‘shnichilik, savdo-sotiq aloqalarini o‘rnatishga
intiladi. Shu maqsadda, Eron shohi Xusrav 1 Anushirvonga turk malikasi uzatiladi,
Eronga elchilar yuboriladi. Biroq Turk xoqonining Eronga ikki bor yuborgan
elchilari faoliyati muvaffiyatsiz chiqqach, Eronning xoqonlik bilan murosaga
bormasligi, uning qat'iy dushmanligi ma'lum bo‘ladi. Buning boisi Eron shohining
O‘rta Osiyo hududlariga da'vogarligida edi. Bu esa, shubhasiz, bir necha bor
xoqonlikning Eron bilan urushlar olib borishiga sabab bo‘ladi. Istami qo‘shinlari
Eron shohi Xisrav I ni yengadi. Eron shohlari Turk xoqonligiga 400 ming
Vizantiya tillasi hajmida tovon to‘lashga majbur bo‘ladi. Mug‘anxon va uning
avlodlari g‘arbda Qora dengizga qadar hududlarni zabl etib o‘zlariga
bo‘ysundirganlar 15
.
Turk xoqonligi 568-569—yillarda o‘sha davrning qudratli davlati-Vizantiya
bilan iqtisodiy va savdo-sotiq aloqalarini o‘rnatishga intilib, So‘g‘d savdogari
Maniax boshchiligidagi elchilarni u yerga yuboradi. Elchilar imperator Yustinian II
qabulida bo‘ladi. Shundan so‘ng Vizantiyannig Zemarx boshliq elchilari xoqonlik
davlatiga keladi. Bu esa shu davlatlar o‘rtasida o‘zaro ishonch va savdo-tijorat
munosa-batlarini o‘rnatishda muhim ahamiyat kasb etgan.
Turk xoqonlari O‘rta Osiyoda hukmronlik qilsa-da, biroq o‘zlari bu hududga
ko‘chib kelmaganlar. Ular Yettisuv va boshqa hududlardagi bosh qarorgohlarida
qolib, bo‘ysungan hududlarni mahalliy hukm-dorlar orqali boshqarib, ulardan
olinadigan soliq-o‘lponlar va to‘lovlar bilan kifoyalanganlar. Bundan ko‘rinadiki,
Turk xoqonligi davrida bu hududdagi mavjud mahalliy davlat tuzilmalari, ularning
boshqaruv tizimlari saqlanib, ichki siyosat bobidagi mustaqil faoliyatlari davom
etgan. Xoqonlik istisno hollardagina o‘lkaning ijtimoiy-siyosiy hayotiga
15
Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010. – B.118.
22

aralashgan. Bu narsa ko‘proq tashqi siyosat, xalqaro savdo-sotiq masalalariga daxl
etardi. Xitoy manbalarida ta'kidlanganidek, Zarafshon, Amudaryo va Qashqadaryo
vohalarida bu davrda 9 ta mustaqil hokimlik mavjud bo‘lgan: Samarqand, Ishtixon,
Maymurg‘, Kesh, Naqshab, Kushon, Buxoro, Amul va Andxoy shular
jumlasidandir. Ayniqsa, Samarqand, Buxoro, Xorazm va Choch (Toshkent)
hokimliklari o‘zlariga ancha mustaqil bo‘lganlar. Buxorxudotlar zarb etgan tanga
pullar keng muomalada bo‘lgan. Shu bilan birga, bu nisbatan mustaqiJ hokimliklar
o‘rtasida o‘zaro kurash, ichki ziddiyatlar ham to‘xtovsiz bo‘lib turgan. Bu esa
mahalliy aholi hayoti, turmushini nochor ahvolga duchor etgan. Masalan, 585-586
— yillarda Buxoroda zodagon dehqon va boy savdogarlarga qarshi qo‘zg‘olon
ko‘tariladi. Unga Abro‘y boshchilik qiladi. Xoqon Qoracho‘rin qo‘shinlari
qo‘zg‘olonni bostirib, qo‘zg‘olonchilarni qattiqjazolaydi.
Bo‘ysundirilgan hududlarni mahalliy hokimlar orqali boshqarish tartibi
xoqonlikni zaiflashtira bordi. Natijada VI asrning 80— yillari oxirlarida Turk
xoqonligi ikki qismga bo‘iinib ketadi.
G‘arbiy turk xoqonligi (uning tarkibiga O‘rta Osiyo, Sharqiy Tur-kiston
hududlari kirgan). Sharqiy turk xoqonlik (uning tarkibiga Mo‘g‘uliston hududlari
kirgan). VII asrda g‘arbiy xoqonlikda shaharlar rivojlanishi, Eron va Xitoy bilan
qizg‘in savdo-sotiq vadiplomatik aloqalar kuzatilgan.
Darhaqiqat, Xitoyda Tan sulolasi (618-907— yil) hukmronligi davrida
G‘arbiy Turk xoqonligi bilan Xitoy o‘rtasida foydali aloqalar keng yo‘lga
qo‘yiladi. Masalan, 627-644— yillarda O‘rta Osiyodan Xitoyga 9 marta savdo
karvonlari yuborilgan. VII asrning 30— yillarida xoqonlik hududlarini kezgan
xitoylik sayyoh Syuan Tsin Issiqqo‘l, Chu vodiysi, Choch, Samarqand, Buxoro
kabi joylarning ancha gavjum va obod bo‘Iganligini qayd etadi. Tan sulolasi 659—
yilda Sharqiy Turk xoqonligini o‘ziga bo‘ysundiradi.
VII asr ikkinchi yarmida ancha kuchaygan Xitoy O‘rta Osiyo hududlarini
ham o‘z qo‘l ostiga kiritish payiga tushadi. Biroq 670— yilda tibetliklar bosh
ko‘tarib, sharqiy Turk xoqonligini yangidan tiklaganlaridan so‘ng va bu davlat
Xitoy uchun kutilmagan xavf-xatarni keltirib chiqargach, endilikda Xitoy O‘rta
23

Osiyoga bo‘lgan o‘z da'vosidan vaqtincha voz kechadi. Uning endigi butun diqqati
Tibetga qaratiladi. Bu davrda O‘rta Osiyo hududlarida G‘arbiy Turk xoqonligi
ta'siri tobora zaiflashib boradi. Bunga mahalliy hokimliklar o‘rtasidagi ichki
ziddiyatlar, yer-mulk uchun o‘zaro kurashtar ham sabab bo‘ladi. Bu esa
pirovardida bu hududlarning arab istilochilari tomonidan bosib oliriishiga sabab
bo‘ldi.
Turk xoqonliginirtg sharqiy yerlaridan farqli o‘laroq G‘arbiy hududda
aholining ijtimoiy-iqtisodiy hayot tarzi, madaniy darajasi nisbatan yuqori bo‘lgan.
Negaki, sharqiy hududlarda yashagan ko‘pchilik ko‘chmanchi turkiy elatlarda
urug‘-qabilachilik munosa-batlari hamon kuchli saqlangan. Aholining quyi
tabaqasi budun yoki qora budunlar deb atalgan. Urug‘-qabilaning nomdor vakillari
«bck-iar» deb yuritilgan. Jamoani xoqon va zodagonSar kengashi - «Qurul-toy»
boshqargan. O‘rta Osiyo yerlarida esa bu davrda dehqonchilik , bog‘dorchilik va
uzumchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. O‘lkaning Farg‘ona, Xorazm va
Zarafshon vohalarida ko‘plab suv ayirg‘ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod
etilgan.
Farg‘ona va So‘g‘dda aholining bir qismi tog‘-kon ishlari bilan ham mashg‘u!
bo‘lgan. Bu yerlarda oltin, mis, temir eritish, ulardan kerakli asbob-anjomlar
ishlash yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Shuningdek, Iloqda qo‘rg‘oshin, kumush,
Shahrisabzda esa qizil tuz qazib ohngan. Xoqonlik davrida shaharlar hayoti xiyla
rivoj topgan. Buxoro, Samarqand, Ishtixon, Toshkent, Isfara, Qubo (Quva), Koson
kabi shaharlar o‘sha davrning ancha taraqqiy etgan hunarmandchilik va savdo-
sotiq markazlari hisoblangan. Buyuk Ipak yo‘li bu shaharlarning xalqaro savdoda
faol ishtirok etishini ta'minlagan. O‘rta Osiyolik qo‘li gul hunarmandlar,
to‘quvchilar, zargarlar, miskar-u temirchilar, ko‘nchi-yu qurolsozlar ishlab
chiqargan nafis. xaridorgir buyumlar, asbob-anjomlar turli yurtlarga yuborilgan.
Mahalliy hunarmandlar ishlab chiqargan rangli shishalar, zotdor otlarga xalqaro
miqyosda talab katta bo‘lgan. Bu davrning o‘ziga xos muhim o‘zgarishlaridan
24

yana biri-bu O‘rta Osiyo kulolchiligi hunarining yuksak san'at darajasida
rivojlanganligidir 16
.
Bu davrda ham yurtimizda moddiy va ma'naviy madaniyatning yangi-yangi
betimsol namunalari yaratildi. Turli olimlar mutaxassislar bahsiga sabab bo‘lgan
Turk-ruin, O‘rxun-Enasoy yozuvi, Kultegin bitiklari, Bilga xoqon yodnomasi va
shu singari noyob topilmalar turk yozma madaniyatning qadimiyligi va rang-
barangligidan guvohlik beradi. 1970— yilda Almati yaqinidagi «Issiq» degan
joydan topilgan va fanga «Issiq yozuvi» nomi bilan kirgan turkiy yozuv ham
bizning yozuv tariximizga oid qarashlarimizni yanada boyitadi. Endilikda topilgan
noyob ashyoviy dalillar asosida turkiy yozuvning tarixi miloddan awalgi II-I
asrlarga borib tutashishi ma'lum bo‘ldi.
Turon zaminda turkiy yozuv bilan bir qatorda so‘g‘d va xorazm yozuvlari
ham keng qo‘llanilgan. So‘g‘d yozuvi 22 ta belgidan iborat bo‘lib, chapdan o‘ngga
qarab yozilgan. Shaharlarda so‘g‘d-turk ikki tilliligi rasmiy odat bo‘lganligi haqida
Mahmud Qoshg‘ariyning «Devoni lug‘atit turk» (XI asr) asarida ham qayd etib
o‘tilgan. Bu yozuvlarda ulug* ajdodlarimizning katta tarixi, boy madaniyatiga oid
maiumotlar aks etgan. Yana shu narsa diqqatga sazovorki, o‘sha davrlarda ulug‘
ajdodlarimiz o‘z navqiron nasllari to‘g‘risida ham muttasil qayg‘urganlar. Shu
boisdan, o‘smir 5 yoshga to‘lishi bilan uni bilim olishga yo‘llab, dastavval, xat-
savod va hisob-kitobni o‘rganishga jalb qilganlar. Bolalar o‘smir-balog‘at yoshiga
yetgach esa, ularni dunyo tanish, savdo-tijorat ishlarini o‘rganish uchun maxsus
vakillar homiyligida xorijiy ellarga yuborganlar 17
.
Turk xoqonligida yashagan chorvador aholi qam(shomonlik) diniga, ya'ni
jon va ruhlarga e'tiqod qilganlar. Bu esa ularda turli xil osmon va yer jismlari -
quyosh, oy, yer-suv, hayvonlar va boshqa narsalarga sig‘inishni keltirib chiqargan.
Osmon xudosi Tangri turk qavmlarining eng oliy xudosi hisoblangan. Hozirda ham
«Tangri» iborasi Alloh nomiga nisbat sifatida qo‘llaniladi.
16
O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova, E.Rtveladze. –
Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’ T.:Cho‘lpon.2008. – B.302.
17
Eshov B.J. O’rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. –
B.76.
25

O‘rta Osiyo xalqlari orasida zardushtiylik dini bilan bir qatorda joylarda
buddizm, moniylik, xristianlik dinlariga e'tiqod qilish ham keng rasm bo‘lgan. Bu
narsa qadimgi ajdodlarimizning tor, biqiq holda hayot kechirmasdan, balki boshqa
ko‘plab qavmlar, elatlar bilan bog‘lanib, aralashib, ma'naviy jihatdan yaqinlashib
hayot kechirganliklaridan dalolat beradi.
O‘rta Osiyo xalqlari orasida tasviriy san'at o‘ziga xos uslubda rivojlangan.
Jumladan, Varaxsha xarobalaridan topilgan saroy binolari devorlari peshtoqlariga
bitilgan rang-barang, bir-biridan nafis va jozibador rasm-suratlarni (qurollangan
yoxud ov qilayotgan jangchi askarlar, oq fillar, tuyalar, otlar va boshqa xil
hayvonlar, parranda-yu darrandalar va hokazo) ko‘zdan kechirar ekanmiz, bunda
ajdod-larimizning noyob iste'dodi va aql-zakovatiga tan beramiz va bundan
o‘zimizda g‘urur tuyamiz.
Shunday qilib, Turk xoqonligi o‘z davrida keng hududlarga yoyilgan eng
yirik davlat bo‘lgan. Uning hukmdorlari Xitoy, Eron va Vizantiya bilan bo‘Igan
munosabatlarda uzoq yillar o‘z ta'sirini o‘tkazganlar. Shu bilan birga, xoqonlik
davri moddiy va ma'naviy madaniyati, uning nodir namunalari Turonzamin
xalqlarining to‘laqonli turmush tarzini o‘ziga xos yo‘sinda aks ettirib qolmasdan,
ular bobokalonlarimiz dahosining teranligidan, ularning yuksak ijodkorligi,
izlanuvchanligidan ham shahodat beradi.

26

XULOSA
O‘zbekiston istiqlolga erishgandan so‘ng jamiyat ijtimoiy siyosiy
hayotining barcha jabhalarida keng o‘zgarishlar davri boshlandi. Bu jarayon
intelektual sohada ham o‘z aksini topdi. Eng asosiy ijtimoiy gumanitar fan
hisoblangan tarix fani oldiga hal etilishi lozim bo‘lgan dolzarb muammolarni
ko‘ndalang qilib qo‘ydi. Oqibatda sovet tarixshunosligi nuqtai nazaridan
o‘rganilgan mavzular qaytadan ilmiy tadqiqot sifatida o‘rganila boshlandi. Buning
isboti sifatida birinchi prezidentimiz, “Tarixiy xotira tuyg‘usi to‘laqonli ravishda
tiklangan xalq bosib o‘tgan yo‘l o‘zining barcha muvaffaqiyat, yo‘qotish va
qurbonlari, quvonch va iztiroblari bilan xolis va haqqoniy o‘rganilgan taqdirdagina
chinakam tarix bo‘ladi” 18
, deb aytgan fikrlari nihoyatda o‘rinlidir. Bundan
tashqari tarixning “oq dog‘lari” sifatida o‘rganilmagan mavzularni tadqiq qilish
imkoniyatiqo‘lga kiritildi. “Dunyo xaritasida yangi mustaqil davlatlar paydo bo‘ldi,
ularhozirgi til bilan aytganda sotsialistik o‘tmishga ega bo‘lgan o‘z siyosiy
mustaqilligini tinch yo‘l bilan qo‘lga kiritgan davlatlardir. Bu davlatlar mustaqil
rivojlanish va ijtimoiy munosabatlarni yaxshilash yo‘liga qadam qo‘ydi. Ular
dunyodagi boshqa mamalakatlar orasida o‘z mavqeini mustahkamlashga
intilmoqda”.
Kurs ishi mavzusi doirasida o‘rganilgan mavzu ya’ni, Ilk o’rta asrlarda O’rta
Osiyoda yerga egalik qilish munosabatlarining shakllanishi(IV-VII asrlarda)
mavzusiga oid ko‘plab ma’lumotlar bilan tanishib chiqdik. Ushbu ma’lumotlarga
tayangan holda Farg‘ona vodiysida ilk o‘rta asrlarda yuz bergan ijtimoiy-siyosiy va
iqtisodiy munosabatlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarni mazkur kurs ishida bayon qilib
o‘tdik.
Xulosa qilib aytganda mamlakatimiz tarixini o‘rganishda (asosan qadimgi
davr, ilk o‘rta asrlar va o‘rta asrlar tarixini) arab va Xitoy tarixchi olimlarining
ahamiyati beqiyosdir. Chunki aynan ular tomonidan yozib qoldirilgan adabiyotlar
orqali biz ma’lum bir davr to‘g‘risida to‘liq ma’lumotga ega bo‘lamiz. Ushbu
18
Karimov I.A.Yuksak manaviyat – yengilmas kuch. T.: Manaviyat, 2008.
27

adabiyotlarni tahlil qilish orqali biz o‘z tariximizga xolisona baho berish imkoniga
ega bo‘lamiz.
Mamlakatimizning o‘rta hamda ilk o‘rta asrlar tarixiga oid manbalarning
aksariyat qismi arab tarixchi olimlari tomonidan yaratilgan bo‘lib, ushbu asarlar
hozirgi kunda o‘zining xolisligi bilan ajralib turadi. Albatta tarixchi sifatida ushbu
asarlarni tahlil qilish orqali ma’lum bir davr yoki ba’zi bir tarixiy shaxslar
to‘g‘risidagi ma’lumotlarni analiz qilib, xolislik prinsipi asosida bir to‘xtamga
kelishimiz mumkin.
Ushbu kurs ishi ma’lumotlaridan o‘rta ta’lim maktablari va oily ta’lim
muassasalarida tarix fani mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin.
28

Foydalanilgan manba va adabiyotlar ro‘yxati
I. Normativ huquqiy hujjatlar va metodologik ahamiyatga molik
nashrlar
1. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
2. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. T., 1998.
3. Karimov I.A. Yuksak A. Asqarov. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi.
Toshkent. 2015.
II. Ilmiy tadqiqotlar va adabiyotlar
1. Qudratov S.S. Markaziy Osiyo hududlarida ilk davlatlarning paydo bo‘lishi. –
Guliston, 1998.
2. Qorayev S. Toponimika. – T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2006.
3. Eshov B.J. O‘rta Osiyoning qadimgi shaharlari tarixi. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2008.
4. Madraimov A., Fuzailov G. Manbashunoslik. –T.: O‘zbekiston faylasuflari
milliy jamiyati, 2008.
5. O‘zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar: D.Alimova,
E.Rtveladze. – Toshkent: Sharq, 2001. Ergashev Sh.E. ,,O‘rta asrlar tarixi’’
T.:Cho‘lpon.2008.
6. Azamat Ziyo O‘zbek davlatchiligi tarixi ( eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar) –T.: Sharq, 2000
7. Eshov B. Sug‘diyona tarixidan lavhalar. – T., 2002.
8. Doniyorov A. Markaziy Osiyo xalqlari tarixshunosligi. –T.: NIF MSH, 2020
9. Shoniyozov K. Qang‘ davlati va qang‘lilar. – Toshkent, 1995.
10. Sagdullaev A.S. va boshq. O‘zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. –
T., 2000.
11. Shamsitdinov R., Karimov Sh. “Vatan tarixi”. –T.: Sharq, 2010.
29

Internet ma’lumotlari:
1. hozir.org
2. arxiv.uz
3. vvv. history.ru.
4. www.lex.uz
5. http.//library.byu.edu/-rdh/euridocs.
6. http://history.hanover.edu/texts.htm.
7. www.gov.uz
30

O‘rta osiyoda ilk yerga egalik qilish munosabatlarining shakllanishi

Купить