Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 873.6KB
Покупки 1
Дата загрузки 18 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

O’rta Osiyoda mahalliy ilk o‘rta asrlar davlatlarining shakllanishi va xo‘jaligi

Купить
Mundarija Kirish………………………………………………………………………..2-5 I – BOB. Ilk o’rta asrlar davlatchiligining vujudga kelishi. 1.1 Xorazmda Afrig`iylar davlatining vujudga kelishi………………………6-8 1.2 Eftallar davlatining tashkil topishi va boshqaruvi……………………….9-17 II – BOB. Ilk o’rta asrlarda ijtimoiy - iqtisodiy, madaniy hayotning shakillanishi. 2.1 Sug’d va Tohariston voha davlatlarining ijtimoiy -iqtisodiy hayoti……18-23 2.2 Turk xoqonligida yerga egalik shakillarining o’rni…………………….24-30 Xulosa………………………………………………………………………31-32 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..33-34 Ilovalar……………………………………………………………………..35 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi Mamlakatimizdagi qishloq xo‘jalik, yer va suv islohotlari hali tugagani yo‘q. Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi, yerga mulk sifatida qarash tizimlaridagi tartibga solish darajasi, sovet davridagi bilan solishtirganda, pasayib ketdi. Biroq, Markaziy Osiyo mamlakatlarida davlat ishlab chiqarish rejalari, yerni taqsimlash va qishloq xo‘jaligi mahsulotlariga narx qo‘yishda haligacha yetakchi rol o‘ynab kelmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2020-yil 12- dekabr sanasida O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi xodimlariga yo‘llagan tabrigida “…Qishloq xo‘jaligi sohasida “oson” va “yengil” yilning o‘zi bo‘lmaydi. Tabiat injiqliklari, suv resurslarining cheklanganligi, turli hasharot va zararkunandalar bilan kurashish har bir dehqondan katta azm-u shijoat, mirishkorlik va tajribani talab etadi. Xalqimiz sizlarning ana shunday ibratli fazilatlaringizni yaxshi biladi va yuksak qadrlaydi” 1 – deya ta’kidlagani yurtimizda agrar soha rivojiga alohida e’tibor qaratilayotganidan dalolat beradi. Mamlakatimizda oliy ta’limni tizimli isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilashda zamonaviy bilimga ega yuqori malakali kadrlar tayyorlash jarayonini yanada takomillashtirish, oliy ta’lim sifatini tubdan oshirish muhim ahamiyatga ega. Shu bois yoshlarimizni istiqlol g‘oyalari ruhida tarbiyalashga ko‘maklashadigan boy tariximizni, ma’naviy qadriyatlarimizni aks ettiradigan zamonaviy o‘quv qo‘llanma va darsliklar katta o‘rin tutadi. Bu borada O‘zbekistonda yer-suv munosabatlari tarixini o‘rganishga xolis, haqqoniy yondashib, ilg‘or ta’lim texnologiyalariga asoslangan holda, bu fanni o‘qitish uslubiyatini takomillashtirish o‘z dolzarbligi bilan ajralib turadi. Yurtimizda yuksak bilimli, ma’naviy barkamol avlodni tarbiyalash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Ilm-fan taraqqiyotini ta’minlash borasida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlarning mohiyati va mazkur sohada erishilgan yutuqlar hozirgi kunda 1 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi xodimlariga tabrigi. 2020 yil 12 dekabr. 2 xalqaro hamjamiyat tomonidan haqli tarzda e’tirof etilmoqda. Shubhasiz, yangi avlod o‘quv adabiyotlari ham yuqorida ta’kidlangan mulohazalarga hamohang ravishda zamonaviy talablarga javob berishi darkor. Ta’lim tizimini sifat jihatidan takomillashuvi uchun, eng avvalo ilm-fan yangiliklarini o‘quv jarayoniga tatbiq etish lozim. Mavzuning obyekti Ilk o’rta asrlarda mahalliy hokimliklarning vujudga kelishi mavzuning obyekti etib bergilandi. Mavzuning predmeti Ilk o’rta asrlarda mahalliy hokimliklarning ijtimoiy – iqtisodiy, madaniy hayotining tashkil etilishi tadqiqotning predmeti etib bergilandi. Mavzuning maqsadi Ilk o’rta asrlarda mahalliy hokimliklarning vujudga kelishi va ijtimoiy – iqtisodiy, madaniy hayotini yoritib berish etib bergilandi. Mavzuning vazifasi quydagicha etib bergilandi - Ilk o’rta asrlar davlatchiligining vujudga kelishini o’rganish; - Xorazmda Afrig`iylar davlatining vujudga kelishini tahlil qilish; - Eftallar davlatining tashkil topishi va boshqaruvini o’rganish; - Sug’d va Tohariston voha davlatlarining ijtimoiy -iqtisodiy hayotini yoritib berish; - Turk xoqonligida yerga egalik shakillarining o’rnini o’rganishdir. Mavzuning o’rganilganlik darajasi Ilk o’rta asrlarda mahalliy hokimliklarning vujudga kelishi va ijtimoiy – iqtisodiy, madaniy hayoti tarixini o’rganishda biz ikki guruhga bo’lamiz. Birinchi guruhga rus tarixchilari tomonidan yozilgan tadqiqotlar, maqolalar, monografiyalar kiradi. Bu davrni o’rgangan tarixchilardan P. Bulgakov, B. Gafurov, I. Marshak, S. Tolstov, K. Trever, O. Smirnova, A. Terenojkin, A.Freymanlarning 1 olib borgan tadqiqotlari alohida ahamiyatga ega. 1 Булгаков П.Г. Из арабских источников о Мерве. // Труды ЮТАКЭ. Ашхабад, 1963. // Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. М., 1972. // Маршак Б.И. К вопросу о восточных противниках Ирана в V в. // Страны и народы Востока. 1971. // Пугаченкова Г.А., Ртвеладзе Э.В. Северная Бактрия Тохаристан. Т.: 1990. // Толстов С.П. Древний Хорезм. М., 1948. // Tревер К.В. Эфталитское государство (V-VI вв.) // История народов Узбекистана. Т., 1950. // Смирнова О.И. Место домусульманских культов в Средней Азии (по материалам топонимии ) // СНВ. – М., 1971. // Тереножкин А.И. Вопросы историко–археологической периодизации древнего Самарканда // ВДИ. – 1947. // Фрейман А.А. Два согдийских рукописных документа на коже с горы Муг в Таджикистане // ВДИ. – 1952. 3 Ikkinchi davrga esa mustaqillik davridan so’ng o’rgangan mahalliy tarixchilarimiz kiradi. Bu davr bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borgan tarixchi olimlarimizdan A. Xo’jayev, A. Xolmatov, E. Rtvladze, Sh. Kamollidin, M. Ishoqov, G’ Boboyorov, Azamat Ziyo, B. Eshov, A. Ahmedov, D. Murodovalardir 1 . Ushbu davr tarixini o’rgangan olimlardan Proffessor Mirsodiq Ishoqov Sug’d tarixi, sug’diy yozuvlar ustida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan. Proffessor G’aybulla Boboyorov esa Turk xoqonligining tashkil topishi, ijtimoiy – iqtisodiy hayoti o’zining ilmiy tadqiqotida yoritib bergan. Tadqiqotning usullari. Tadqiqotni yoritishda tarixiylik, ilmiylik, xronologik, hududiy yondoshuv kabi usullardan foydalanilgan. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi Kirish, ikkita bob, to’rta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I – BOB. Ilk o’rta asrlar davlatchiligining vujudga kelishi. 1 Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихини ўрганиш манбашунослиги // O’zbekiston tarixi. – 1999. – № 1. // Аҳмедов А. Нега Турон деб аталади // Турон. – 1992. – № 1. // Бобоёров Ғ. Ғарбий Турк хоқонлигининг бошқарув тизимига доир // Sharqshunoslik. – 2008. // Исхаков М.М. Преемственность в истории древних тюркских систем письменности (согдийско-тюркские контакты) // O’zbekiston tarixi. – 2000. // Камалиддинов Ш.С. Новые данные о потомках царя Согда Гурака // ОНУ. – 2003. // Эшов. Б – “Ўрта осиёнинг қадимги шaҳарлар тарихи”. 2008. // Абдуллаев. Ў – “Ўрта осиёда қадимги бошқарув ва илк давлатчилик тарихшунослиги. Т:. 2009. Ртвладзе. Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари”. Т. Шарқ. 2001. Курбанов А. Эфталиты (очерки истории). Санкт-Петербург, 2006. Murodova . D O ’zbekiston hududidagi ilk o’rta asr davlatlari: eftaliylar davlati va turk xoqonligi. – Toshkent . 2011. 4 1.1 Xorazmda Afrig`iylar davlatining vujudga kelishi Xorazm O’rta Osiyo hududidagi eng qadimiy davlatlardan biri bo’lib, aholisi o’troq va ko’chmanchi qabilalardan iborat bo’lgan. Uning hududi Amudaryoning quyi qismidan janubga tomon Murg’ob va Tajan daryolarining yuqori oqimlarigacha cho’zilgan. U haqdagi ilk ma’lumotlar “Avesto”, birinchi Doroning Bihistun tosh bitiklari, qadimgi yunon mualliflari, arab geograflarining asarlarida uchraydi. “Avesto”ning “Yasht” qismida Xorazm “Ming irmoqli daryo”, “Ko’llar va o’tloqdarga boy o’lka” sifatida madh etiladi. Xorazm tarixini chuqur o’rgangan mashhur rus olimi S.P.Tolstov “Qadimgi Xorazm” kitobida antik Xorazm tarixini to’rt davrga bo’ladi: 1. Uy-joy devorlari bo’lgan shahriston madaniyati (miloddan avvalgi VI-IV asrlar) 2. Qanqa (Qang) madaniyati (miloddan avvalgi IV asr - milodiy I asr) 3. Kushonlar madaniyati (milodiy II – II asrlar) 4. Kushon-Afrig’ o’tish madaniyati (milodiy Sh-V asrlar) Bu davrlarga oid Amudaryoning o’ng sohilida 250 dan ziyod, so’l sohilida 60 ta qadimiy shahar va qishloqlar o’rni topilgan. Qanqaqal’a, Qo’shqal’a, Tuproqqal’a, Jingilja, Toshxirmon singari qal’a va istehkomlar o’rni bunga misol bo’la oladi 1 . Xitoyning Tan sulolasi davrida (milodiy VII-X asrlar) Xorazmda asosan turkiy qabilalar yashagan. Tanshu solnomasida shunday deyiladi: “Barcha turk elatlari ichida ho’kiz qo’shilgan arava faqat shu erda (Xorazm) uchraydi. Bu aravalarda savdogarlar turli viloyat va elatlarni aylanib, savdo qilib yuradilar.” Bu o’rinda gap Xorazmning savdo-sotiq bilan kun kechiruvchi o’troq aholisi ustida ketyapti. Shu bilan birga Xorazm vohasiga yaqin cho’l va dashtlarda ko’chmanchi va yarim ko’chmanchi chorvador turkiy qabilalar yashagan. Eron Axomaniylari shohi Kayxusrav (Kir, Kurush) (miloddan avvalgi 558-530 y.) Xorazm va unga tutash hududlarni bosib olgan. Xorazm miloddan avvalgi 6-5 asrlarda Axomaniylar 1 Асқаров А. Ўзбекистон тарихи (энг қадимги даврлардан эрамизнинг V асригача). – Тошкент. 1994. - Б.59. 5 davlatining 16-satrapligi (viloyati) tarkibiga kirgan. Lekin ko’chmanchi Sak (Massagetlar) qabilasi ustiga hujum qilganida Kayxusrav malika To’marisdan yengilib, halok bo’lgan. Xorazm o’z mustaqilligini tiklagan. Miloddan avvalgi III asrda esa u Qang davlati tarkibida bo’lgan. Xorazm tarixining to afrig’iylar sulolasi asoschisi Afrig’gacha (305 y.) bo’lgan davri haqida ma’lumotlar kam. Faqat qadimda Kayxusrav (mil.av. 1200-1140 y.), Saksafar (mil.av. 519- 517 y.), Farasman (mil.av. 329-320 y.), Xusrav (mil. av. 320 y.) singari xorazmshohlar bo’lganligi, Farasman miloddan avvalgi 328 yilning bahorida O’rta Osiyoga bostirib kirgan makedoniyali Aleksandr (Iskandar) huzuriga muzokara uchun sovg’a-salomlar bilan kelganligi tarixiy manbalarda yozib qoldirilgan. Abu Rayhon Beruniy afrig’iylar sulolasiga mansub xorazmshohlardan 22 tasining nomini keltirgan. Xorazm davlatining poytaxti dastlab Tuproqqal’a, 305 yildan keyin esa Kot (Kos) shahri bo’lgan. Miloddan avvalgi 4-3 asrlarda Xorazm iqtisodiy va madaniy jihatdan yuksalib, yirik sug’orish kanallari, yangi shahar va qal’alar barpo etilgan. Hunarmandchilik, san’at, ichki va tashqi savdo keng rivoj topgan. Milodiy IV-VIII asrlarda Xorazm yangi yuksalishni boshdan kechirdi. Burgutqal’a, Uyqal’a, Qumbosganqal’a kabi inshootlar ana shu davrlarda qurilgan. Xorazmning Etil (Volga) bo’yidan Markaziy Osiyo orqali Mo’g’uliston va Xitoyga hamda Eronga boriladigan savdo yo’llari chorrahasida joylashganligi uning iqtisodiy va ma’naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etgan 1 . 712 yili Xorazmni arablar bosib olgan. Xalifalikning Xurosondagi noibi Qutayba ibn Muslim xorazmliklarning tarixiy adabiyoti va madaniy merosini saqlab kelgan olimlarni qirg’in qilgan va quvib yuborgan. Shu sababli arablar istilosigacha bo’lgan davrdagi yozma tarixiy manbalar deyarli uchramaydi. Afrig‘iylar madaniyati - Xorazmdagi IV-VIII asrlarga oid madaniyat, afrig‘iylar sulolasi nomi bilan bog‘liq. Afrig iylar madaniyatiga oid yodgorliklar 1937—40 yillarda Xorazmʻ arxeologiya-etnografiya ekspeditsiyasi tomonidan o‘rganilgan. Afrig iylar ʻ madaniyati shakllanishida qo‘shni ko‘chmanchi qabilalar muhim rol o‘ynagan. Bu 1 Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари, - Тошкент, 1991. - Б.63. 6 davrda antik hunarmandchilik markazi — qadimiy shaharlar inqirozga uchrab, siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayot qishloqda, mulkdorlarning qo‘rg‘oni va qasrlari atrofida jonlangan. Burgut qal’a vohasida olib borilgan qazishmalar vaqtida sertarmoq sug‘orish kanali va ariqlar, dalalarning rejali joylashuvi aniqlangan. Katta-kichik turar joylar to‘p-to‘p joylashgan, katta yer egalarining qasrlari kanallar boshida bo‘lib, ular suv taqsimotini nazorat qilib turganlar. Xorazmda bu davr istehkomlari asosan paxsadan to‘rtburchak tarxda qurilgan, devori burjlar bilan mustahkamlangan, davra yoki to‘rtburchak tarhli (so‘nggi mudofaa minorasi) bo‘lgan. Yirik qal’alar (Yakka Porson, Qum qal a, Uy qal a, Teshikqala) mudofaa istehkomlariga ega bo‘lgan. Eng yirikʼ ʼ istehkom — Burgut qal a (maydoni 6 ga dan oshiq) atrofida shahar vujudga kela ʼ boshlagan. Turar joylar daxliz, asosiy va yordamchi xo‘jalik xonalaridan iborat bo‘lgan. Imoratlarning tarhi, qiyofasi aholining ijtimoiy mavqeiga bog‘liq bo‘lganligi aniqlandi.Harobalardan mis tangalar, jez, qo‘lda va charxda yasalgan sopol idishlar (xum, ko‘zacha) siniqlari, bezak buyumlari, temirdan yasalgan dehqonchilik va hunarmandchilik qurollari (ketmon, o‘roq, pichoq va boshqalar), shoyi, ip, jun gazlama parchalari, uch parrakli temir paykonlar, xanjarlar, yorg‘uchoqlar, tegirmon toshlari, yozma yodgorliklar topilgan. Marhumlarni ostodon (sopol tobut)larda ko‘mish rasm bo‘lgan. Tarixiy manbalarda VIII asrga oid Kat, Hazorasp, Urganch eslatib o‘tilgan. 1.2 Eftallar davlatining tashkil topishi va boshqaruvi 7 V asrning 20-yillaridan VI asrning 70-yillarigacha bo‘lgan davrda O‘rta Osiyoda Eftaliylar davlati faoliyat ko‘rsatgan. Yozma manbalarda eftaliylar, eftallar, eftalitlar, xaytallar kabi turli nomlar bilan atalgan bo‘lib, bu nomlar Eftallar shohi “Eftalon”, ba’zi manbalarda “Vaxshunvar” dan olingan. Eftallar davrida yerga egalik munosabatlari shakllanib bordi. Ilgarilari harbiy yurishlardan katta daromad qilib turgan zodagonlar yer ularni doimo ta’minlash manbai bo‘lishini anglab olishadi. Eftallar davlatining aholisining asosiy qismi dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan, qolgani esa ko‘chmanchi chorvachilik hayot tarzini o‘z boshidan kechirgan. Eftaliylarning ko‘pchiligi mahalliy aholi bilan aralashib, o‘troq hayot tarziga o‘tgan. Toxariston va Sug‘d rivoj topgan dehqonchilik va bog‘dorchilik markazi hisoblangan. Qashqadaryo va Zarafshonda g‘alla, sholi, Sharqiy Turkiston va O‘rta Osiyoda paxta yetishtirishgan 1 . Farg‘ona vodiysi arg‘umoq otlari bilan mashhur bo‘lgan. Yerlarning asosiy qismi qishloq jamoalarga tegishli bo‘lgan. Dehqonlar va ibodatxonalarga tegishli yerlar ham bo‘lgan. Ibodatxonalarga tegishli yerlar “vag‘nze” deb yuritilgan. Yaylovlarning asosiy qismi qabila va urug‘ jamoalari va ularning oqsoqollari-biylar tasarrufida edi. V asrda eng yirik sug‘orish tarmoqlari hisoblangan Zog‘ariq, Bo‘zsuv va Darg‘om kanallari barpo etiladi. Chag‘oniyon (Surxondaryo), Samarqand, Buxoro, Kesh (Shahrisabz), Naqshab (Qarshi) va Toshkent atroflari to‘la o‘zlashtirilib, alohida-alohida dehqonchilik vohalari shakllanadi. Mamlakatda yer-suv mulkchiligining xususiyligi ortib, yer egaligi munosabatlarining mustahkamlanib borishi qishloqning mulksiz va erksiz ziroatchi mazlum ahli - kadivarlarning soni ko‘payib, dehqonchilik xo‘jaligining asosiy ishlab chiqaruvchi kuchlarining biriga aylanadi. Ilk o‘rta asrlarda tariximiz sahnasida namoyon bo‘lgan zodagon dehqonlar va ular tasarrufidagi ulkan patriarxal xo‘jaliklar qiyos etilsa, yerga egalik qilish munosabatlari jihatidan ular X-XI asrlarda G‘arbiy Yevropada shakllangan «feod» yoki «len» atamalari bilan yuritilgan mulklarning zamindorlari feodallarga yaqin turar edilar. Shunday qilib, ilk o‘rta asr mulkchilik munosabatlarining tarkib 1 Tревер К.В. Эфталитское государство (V-VI вв.) // История народов Узбекистана. – Тошкент. 1950. - C .23. 8 topishi bilan mamlakatning ijtimoiy hayotida keskin o‘zgarishlar sodir bo’ldi. Patriarxal qishloq jamoalari mulkiy jihatdan tabaqalanib, u yerdor va mulkdor dehqon va unga mute bo’lgan yersiz va erksiz kadivarlarga ajralib ketdi. Shu bilan birga obikor vohalarda qishloq jamoalari yerlarida yashab kelgan hamda yer va suvdan iborat umumiy mulkka ega bo‘lgan erkin ziroatchilar qo‘shchi-kashovarzlarning ma’lum bir qismi jamoa yerlaridan mahrum bo‘lib, ularning zamindor dehqonlarga qaram mazlum tabaqa - kadivarlarga aylanish jarayoni kuchaydi. Katta yerdor zodagonlarning nufuzi ortib, kashovarzlarning ularga qaram kadivarlarga aylanishida davlat ma’murlari dehqonlar tabaqasi manfaatlarini quvvatlaydi. Oqibatda dehqonlar qo‘l ostida katta mulk va kuch to‘planadi. Elyurtning ijtimoiy va siyosiy hayotida ularning mavqeyi nihoyatda oshib ketadi. Ayrim dehqonchilik vohalarining katta dehqonlari hatto o‘z viloyatlarida deyarli mustaqil hokim bo‘lib olardilar. Eftallar davlati - ilk o‘rta asrlarning qudratli davlati. V asrning ikkinchi yarmi va VI asrning boshlarida Eftallar davlati O‘rta Osiyo, Sharqiy Eron, Shimoliy Hindiston va Sharqiy Turkiston hududlarini o‘z ichiga olgan. Eftallar V asr boshlarida O‘rta Osiyo hududiga Sharqdan kirib kelganlar. Eftaliylar davlatining dastlabki poytaxti Buxoro yaqinidagi Poykant va Varaxsha shaharlari bo‘lgan. Bu davlatga O‘rta Osiyodan tashqari Sharqiy Turkiston, Afg‘oniston, Shimoliy Hindiston va hozirgi Pokiston hududlari ham kirgan. Eftallar davlati o‘zaro aloqa o‘rnatish maqsadida 456-yilda Xitoyga elchi yuborgan. Eftallarning tobora kuchayib borayotganidan xavfsiragan sosoniylar ularga qarshi yurish qiladi. Sosoniylar shohi Pero‘z 484-yilda eftallarga qarshi bo‘lgan urush Pero‘zning halokati bilan tugaydi. Shundan so‘ng eftallarga qaram bo‘lib qolgan sosoniylar ularga kumush hisobida belgilangan bojni uzluksiz to‘lab turganlar. Boj - o‘lpon, soliq. Bir davlat tomonidan ikkinchi davlatga to‘lanadigan, shuningdek, shahar va qishloq bozorlarida savdogarlardan olinadigan maxsus to‘lov Eftaliylar davrida saltanat yakka hukmdor tomonidan boshqarilgan. Taxt otadan bolaga qolmay, shu suloladan kim loyiq deb topilsa o‘sha taxtga o‘tirgan. Nomzodni aniqlab taqdim etadigan kengash ham mavjud bo‘lgan. Bu kengash 9 sulolaning mo‘tabar namoyandalari hamda saltanatning obro‘li a’yonlaridan iborat bo‘lgan. Viloyatlarda boshqaruv mahalliy xonadonlar (sulolalar) tomonidan olib borilgan 1 . Mazkur mulklar hukmdor - Sho (shoh)ga tobe sulolalar tomonidan boshqarilgan. Hatto ularning har biri o‘zining kumush yoki mis tangasini zarb etgan. V asr oxiri — VI asr boshlarida Xorazm, So‘g‘diyona, Choch va Baqtriya viloyatlarida hashamatli binolari bo‘lgan alohida-alohida qo‘rg‘onlar yuzaga kelgan. Eftaliylar davlat boshqaruvida ma’lum qonun-qoidalar mavjud bo‘lgan. Davlat harbiy kuchga tayangan. Jinoyat uchun juda qattiq jazolar belgilangan. 563- 567-yillarda Eftallar davlati Turk hoqonligi hamda Eron sosoniylarining zarbasiga uchragan va tamomila barbod bo‘lgan. Eftallar davlatiga birlashgan aholining etnik tarkibi xilma-xil bo‘lgan. Iqtisodiy-savdo munosabatlarining izchil yo‘lga qo‘yilishi mamlakatda dehqonchilik, sun’iy sug‘orish, chorvachilik, bog‘dorchilik va hunarmandchilik ravnaq topishiga asos bo‘lgan. Hozirgi vaqtda ham Toshkent vohasi va Janubiy Qozog‘iston yerlarining bir qismini suv bilan ta’minlab turgan Zog‘ariq (Zovariq) va Bo‘zsuv , Samarqand viloyati janubiy tumanlarining asosiy suv manbayi Darg‘om kanali V asrda barpo etilgan eng yirik sug‘orish tarmoqlaridan hisoblanadi. Savdo va pul muomalasi . Tashqi savdo bojidan manfaatdor bo‘lgan eftallar “ Ipak yo‘li” ni o‘z nazoratlari ostida tutib turishga harakat qilgan. Xitoy, Hindiston, Eron va Vizantiya bilan bo‘lgan xalqaro savdoda faol qatnashgan. Ipak yo‘li savdosida sosoniy savdogarlari bilan raqobatda asosan sug‘diylar vositachi bo‘lgan. Bu esa o‘z o‘rnida yo‘l, qatnov, ta’minot, xizmat ko‘rsatish tarmoqlarining kengayib borishiga yo‘l ochgan. Tashqi savdoda ipak, lok, bo‘yoqlar, rangli shishalar, qimmatbaho toshlar, arg‘umoq otlar, matolar, shirinliklar, qurol-yarog‘ kabi noyob mahsulotlar bozori chaqqon bo‘lgan. Xalqaro savdo aloqalarining rivojlanishi bilan mamlakatda tanga pul muomalasi tartibga 1 Murodova . D O ’zbekiston hududidagi ilk o’rta asr davlatlari: eftaliylar davlati va turk xoqonligi. – Toshkent . 2011. -B.67. 10 solinadi 1 . Ichki va tashqi savdo munosabatlarida eftallar dastavval sosoniy hukmdorlarining kumush tangalaridan keng foydalanadilar. Bulardan tashqari, Buxoro, Poykand, Vardona, Naxshab, Samarqand va Xorazmda mahalliy hokimlar tomonidan chiqarilgan chaqa tangalar mamlakatning ichki savdosida keng muomalada bo‘lgan. Til va madaniy aloqalar . O‘rta Osiyo aholisining bir qismi sug‘d tilida , ikkinchi qismi turkiy tilda so‘zlashgan. Bu davrda sug‘d tili xalqaro savdo tili sifatida Yettisuv va Farg‘ona, Sharqiy Turkiston, Xitoy hududlarida foydalanilgan. V-VI asrlarda sug‘d, xorazm va eftal yozuvlari tarqalgan. Eftallar alifbosi Baqtriya yozuvi asosida shakllangan. Eftallar alifbosi 25 harfdan iborat bo‘lgan. Yozuv chapdan o‘ngga tomon yozilgan. V asrda O‘rta Osiyoda shishasozlik rivojlangan. O‘rta Osiyo shishasi rangdorligi, yarqit oqtigi va tiniqligi jihatidan Vizantiya shishasidan ustun turgan. Xitoy imperatorlari o‘z saroylarini bezashda O‘rta Osiyodan keltirilgan rangli shishadan foydalanganlar. Ulkan saltanat ahli zardushtiylik , qadimiy e’tiqodlardan Siyovush, Anahita, Mitraga , buddaparastlik (asosan Shimoliy Hindistonda) kabi dinlarga sig‘ingan. Shu bilan birga o‘lkada Moniy va Mazda (mazdakiylik) ta’limotlari ham tarqab borgan. O‘rta Osiyo aholisining madaniy an’analari qo‘shni mamlakatlar, xususan, Hindiston va Eron tasviriy uslublari bilan uyg‘unlashib, ilk o‘rta asrlar madaniyatining shakllanishida mustahkam poydevorga aylangan. Markaziy Osiyoning IV-V asrlar tarixi deyarli chuqur o’rganil magan. Buning asosiy sababi bu davrga oid manbalarning kamligi va ma’lumotlarning to’liq emasligi bilan izohlanadi. Arxeologik materiallar esa kam va ba’zi hollarda aniq davrni ko’rsatmaydi. Numizmatik dalillar esa ma’lum miqdorda tarixni yoritib bersada, ular asosan pul muomalasiga tegishlidir. O’rta asr tarixchilarining asarlari orqali bizgacha eftaliylar haqida qiziqarli ma’lumotlar yetib kelgan. VI asr Vizantiya tarixchisi Prokopiy Kesarskiy eftaliylarni xun xalqlari deb yuritsada lekin tashqi ko’rinish jihatdan katta farq borligini ta’kidlaydi. Boshqa yana bir VI asr Vizantiya tarixchisi Agafiy Mirinskiy 1 Musaev N.U. O‘rta Osiyoda dehqonchilik madaniyati va agrar munosabatlar tarixidan (Tosh davri oxiridan - XX asr boshlariga qadar). – Toshkent: Fan, 2005. B .45. 11 “Eftaliylar – bu xunlardir” deb ta’kidlaydi. Eftaliylar to’g’risidagi ma’lumotlar boshqa Vizantiya mualliflari, jumladan Prisk Paniyskiy (V asr), Menandr Protektor (VI asr), Zaxariy Ritor (VI asr), Kozma Indi koplava (VI asr), Feofilat Simokatta(VII asr) asarlarida uchraydi. Feofan Vizantiyskiyning ma’lumot berishicha eftaliylarning hukmdori Vahshunvor Eftalon bo’lib, xalq uning nomi bilan yuritilgan. Ammian Martsellin o’zining “Rim tarixi” asarida eftaliylarning tashqi ko’rinishi, ularning ko’mish marosimlari, sosonoiylar bilan aloqalari haqida qimmatli ma’lumotlarni keltirib o’tadi. Xitoy manbalarida esa eftaliylarning kelib chiqishi haqida turli qarashlar mavjud. Ularning birida eftaliylar gaogyuy-turk qabilalarining bir tarmog’i, boshqa bir manbada esa yuechjilarning bir avlodi, yana bir manbada esa kangyuylarning avlodi deb talqin etiladi. VII asr xitoy muarrixi Vey Chiye o’zining “Si-fan-chi” asarida, – “Eftaliylarning kelib chiqishini aniqlash ular haqidagi ma’lumotlarning uzoq mamlakatlardan keltirilgani va boshqa tillarda ularning buzib talaffuz etilishi va qadimiyligi tufayli ancha qiyin va imkoni yo’qligini” ta’kidlaydi. VII asr boshlarida Li Yanshou tomonidan yozilgan xitoy solnomasi “Beyshi”da, – “Yeda xonadoni Katta Yuechjilarning bir avlodidan kelib chiqqan” deb ta’kidlanadi. Ular haqidagi ma’lumotlarni 518-yilda eftaliylar shohi Mihirakul dargohiga elchi bo’lib kelgan, sayyoh Sun Yun hamda 629-645 yillarda Hindiston budda ibodathonalari ziyoratiga kelgan budda kohini Syuan Tszyan asarlarida ham uchratish mumkin. Syuan Szyanning asosiy maqsadi buddaviylik ziyorati bo’lsada uning Xitoyga qaytgach yozib qoldirgan “Da Tan Siyuy Szi” (Buyuk Tan davri g’arbiy o’lkalari haqidagi yozishmalar) nomli asarida o’nlab o’sha davr davlatlari haqida ma’lumotlar keltiradi. Markaziy Osiyo davlatlari haqidagi qiziqarli lekin uzuq yuluq ma’lumotlarni 727-yilda Shimoliy Hindistonga sayohat qilgan Vey Sze hamda Xey Chao yozishmalarida ham uchratish mumkin. Eftaliylar va ular bilan bog’liq voqealar ko’plab o’rta asr manbalarida ham uchraydi, lekin ularning aksariyatida eftaliylarni kushonlar bilan birdek ifodalaydilar. Favstos Buzand o’zining “Armeniya tarixi” asarida Sosoniylar shohi Shopurning sharqdagi janglari haqida juda qiziq ma’lumotlarni keltiradi. Egishe Vardapet esa shaxsan o’zi ushbu 12 voqealarning guvohi sifatida sosoniy podsho Yuazdigird II ning shimoliy-sharqiy elatlar, jumladan eftaliylar bilan bo’lgan jangini tasvirlaydi. Shunga o’xshash yana boshqa ma’lumotlar Lazar Parpetsiyning “Armaniston tarixi” asarida uchraydi. Eftaliylar heptalk shaklida Ananii Shirakatsiyning “Geografiya” hamda Sebeos ning “ Imperator Irakl tarixi” asarida uchraydi. Arman manbalari orqali bizgacha yetib kelmagan ikkita asar haqida ma’lumotga ega bo’lamiz, ular fors muallifining “Rastsaxun” (Ishonchli hikoya), hamda yunon tilida yozilgan “Eftaliylar tarixi” asaridir. Eftaliylarning sosoniylar shohi Peroz bilan jangi haqidagi ma’lumotlarni suriya manbalarida, jumladan Iyeshu Stilitning “Xronika” asarida uchratish mumkin. Eftaliylar to’g’risidagi ma’lumotlar hind manbalarida ham uchrab ular “xun” deb yuritilgan. Eftaliylarga qarshi xarbiy harakatlar haqidagi ma’lumotlar Bxitar, Kur, Mandasor va Gvaliordagi tosh ustunlarda uchraydi 1 . Eftaliylarning tarix sahnasidagi siyosiy hayoti Eron sosoniylari siyosiy tarixi bilan chambarchas bog’liqdir. Buning asosiy sababi o’sha davrning yirik imperiyalaridan biri sanalgan sosoniylar davlatining bir necha bor eftaliylar davlatiga da’vo qilganligidir. Buning misoli sifatida Forslar shohi Ardashir Papakanning (222-241 yy.) qo’shinlari Parfiya shohi Artaban V ning qo’shinlarini 224 yilda mag’lub etib, o’z bosib olgan hududlarida mustahkam o’rnashib olgach sosoniylar Markaziy Osiyoni egallashga bir necha bor urinib ko’rganliklarini ta’kidlash mumkin. Ammian Marcellinning ma’lumotlariga ko’ra sosoniy shohi Shopur II (309-379) xioniy qabilalariga qarshi jang uchun o’zining katta qo’shini va mablag’ini sarflashga to’g’ri kelgan. Shopur II 357-358 yillarda xioniylar bilan ittifoqchilik shartnomasini tuzgach yurtiga qaytib ketadi. Ittifoqchilik shartnomasiga ko’ra Shopur II va Rim imperatori Konstantin II (337-361 yy) o’rtasidagi Amida (hozirgi Diyorbakir. Turkiya) shahrini egallashdagi bo’lgan jangda 359-yilda hioniylar ishtirok etadilar. Ammian Marcellinning yozishicha Grumbat boshchi ligidagi xioniy qo’shinlari shaharning janubiy darvozasini ishg’ol etadilar. Bu jangda Grumbatning o’g’li vafot etadi. Bu jangdagi g’alaba tufayli 1 Илясов Дж. Некоторые замечания к проблеме эфталитов // Transoxiana. История и культура. Сб.статей. Ташкент.2004. - С.117. 13 shaharning sharqiy qismi xioniylarga o’tadi. IV asrning 60-yil oxiri – 70-yil boshlarida Shopur II poytaxti Balx shahri bo’lgan kushonlar bilan ikki bor jang qiladi. Ushbu janglar tarixi bizga arman tarixchisi F. Buzand (IV-V asrlar) asarlaridan ma’lum. Ushbu jang kushonlarning g’alabasi bilan tugaganligini, ikkinchi jang esa ularning mag’lubiyati bilan tugaganligini arman tarixchilari bayon etadilar. Sosoniy shohi Shopur II ning Markaziy Osiyoda hukmronlik qilayotgan qabilalar bilan bolgan jangi manbalardagi turli chalkashliklar tufayli olimlar o’rtasida ko’plab bahslarga sabab bo’lmoqda. A. Gubayeva fikricha Shopur II ning xioniylar bilan bo’lgan jangi natijasida xioniylar Dahistonni egllaydilar. V.G. Lukonin ma’lumotiga ko’ra esa IV asrning 60 - yillari oxirida Sosoniy shohi Kushonlar shohi bilan to’qnashadi, bu jangda unga xioniylar ittifoqchi bo’ladilar. E.V. Zeymal fikricha o’sha paytda kushon shohi F. Buzand keltirgan ma’lumotidagi “Buyuk kushon shohi -Arshakun”, bu so’nggi kushon podsholaridan biri Vasudeva bo’lgan. Arman manbalarining guvohlik berishicha Varaxran V ning o’g’li Yazdigird II (438-457), o’z oldiga istilochilik maqsadlarini qo’yadi va uning butun hukmronlik davri O’rta Osiyo xalqlariga qarshi janglar bilan bog’liq. Yazdigird II ning xioniy – eftaliylarga qarshi olib borgan ko’p yillik janglari besamar ketadi. O’rta asr tarixchisi at-Tabari ma’lumotiga ko’ra eftaliy shohi Axshunvor (Vaxshunvor, ba’zi manbalarda Xushnavoz) qo’l ostida 457 yilda Gurdjiston, Toxariston, Balx, Badaxshon hududlari bo’lgan. Shu o’rinda eftaliylar shohi nomining kelib chiqishiga doir turli bahslar ham mavjudligini ta’kidlash joiz. V.A. Livshits bu ism so’g’dcha o’qilib sharqiy eron tilidan kelib chiqib “shohlikni himoya qiluvchi” ma’nosini anglatgan desa; S.Gomech eftaliy shohi Aksungur deb atalganini ta’kidlaydi, Vizantiya tarixchisi F. Simokatta uni Eftalan, Axshunvor deb tilga oladi. Maxmud Qoshg’ariy uni Axshundar deb tilga olsa, A.Vamberi esa Akshunkar (Aksongar), yani turkchada oq shunqor , ma’nosini anglatganini ta’kidlaydi. L.N Gumilev esa eftaliy shohining Xushnavoz deb atalgani uni fors tilida “iste’dodli musiqachi” ma’nosini anglatganini ta’kidlaydi. B.X. Karmisheva Surxondaryo 14 chegarasidagi Vaxshuvorni tahlil etib, bu nomning eftaliy shohi nomiga o’xshashligini e’tirof etadi. Eftaliylar va sosoniylar o’rtaisdagi janglar Pero’z (459-484) davrida avj oladi. Yazdigird II vafotidan so’ng 457-yilda uning ikki o’g’li Xormizd va ukasi Pero’z ortasida taxt uchun kurash boshlanadi. Xormuzd taxtni egallagach Pero’z eftaliylar davlatiga qochib ketadi va ulardan taxtni egallashda yordam berishlariga umid qiladi. Firdavsiy ma’lumotlariga ko’ra eftaliy shohi Faganish Pero’zga Termiz va Vashgird (Vaxsh va Kofirnihon oralig’idagi shahar) shahri evaziga 30 ming harbiy qo’shin beradi. Eftaliylar yordami bilan Pero’z o’z akasini 459-yilda mag’lub etadi va shohlik taxtini egallaydi. Shu yili Pero’z eftaliy shohi Vaxshunvor bilan ittifoqchilik shartnomasini tuzadi. Kidariylar ustidan g’alaba qozongan Pero’z ittifoqchilik shartnomasi tuzilganligiga qaramay eftaliylarga qarshi jangga tayorlanadi. Ad-Dinavoriy ma’lumotiga ko’ra urushning sababi Tohariston aholisining eftaliylardan noroziligi va Pero’zdan yordam so’raganligi bo’lgan. Bu paytda eftaliylar davlati tarkibiga Kaspiy dengizining sharqiy qirg’oqlari, Turkmaniston cho’llari, Amudaryo oqimi bo’ylab joylashgan hududlar, Murg’ob va Tajan daryolarining yuqori oqimidagi hududlar (Shimoliy Afg’oniston) kirgan. Ba’zi ma’lumotlarda Pero’zning eftaliylar ustiga hujumi 457 yilda, boshqa ma’lumotda esa 482-yilda boshlangan va Pero’zning mag’lu biyati bilan tugaganligi ta’kidlanadi. Prokopiy Kesarskiy ma’lumotiga ko’ra Pero’z eftaliylarga ularning ayyorona va aqlan o’ylab topgan rejalari asosida asirlikka tushib qoladi. Eftaliylar shohi Pero’zga shunday badal to’lashini aytadiki uni Pero’z xursandlik bilan qabul qiladi. Pero’zni ozod etish sharti bu – juda katta miqdordagi oltin edi. Talab etilgan to’lov Vizantiya imperatori Zenon (479-491-yy.) tomonidan beriladi. Chunki sosoniylar Kavkazning tog’li hududlarida sosoniylar qal’a va gornizonlarni qo’l ostida ushlashi va u yerdan dushmanni o’tkazib yubormaslik sharti bilan Vizantiya imperiyasi ularga subsidiya to’lashi lozim bo’lgan. Eftaliylar va Pero’z o’rtasidagi jang tafsilotlari Ibn al-Fakih tomonidan ham qiziqarli tarzda bayon etilgan. Manbalarda Pero’zning eftaliylar ustiga uch bora yurish qilgani bayon etiladi. 15 Birinchi yurishi muvaffaqiyatsiz chiqqach u ikkinchi bor yurish boshlaydi. S.P. Tolstovning ta’kidlashicha Pero’zning ikkinchi yurishi 479-yilda sodir bo’lgan. Ikkinchi bor asirlikka tushgan Pero’z eftaliylarga o’z ozodligi uchun katta miqdorda kumush tanga, shu bilan birga chegara shahar Talakanni eftaliylarga qaytarib berishi kerak bo’lgan. 16 II – BOB. Ilk o’rta asrlarda ijtimoiy - iqtisodiy, madaniy hayotning shakillanishi. 2.1 Sug’d va Tohariston voha davlatlarining ijtimoiy -iqtisodiy hayoti Ilk O’rta asrlarda Buyuk Ipak yo’li orqali olib borilgan keng ko’lamdagi xalqaro savdo Turk hoqonligi, Xitoy, Hindiston, Eron va Vizantiya o’rtasida iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarni kengaytirdi. Utroq dehqonchilik vohalari bilan dasht xalqlari madaniyatlarining o’zaro ta’sirini kuchaytirdi. O’rta Osiyo xalqlari jahnon tarixi jarayoniga tortilib, bu diyorda ilk o’rta asrning o’ziga xos serqirra va nihoyatda boy madaniyati shakllandi va rivoj topdi. Bu yuksak madaniyatning serjilo qirralari, ayniqsa, VI—VIII asrlarning moddiy madaniyat obidalari, diniy e’tiqodlariyu tasviriy san’at namunalarida o’z aksini topdi. Mahalliy hayotda sodir bo’lgan bunday uzgarishlar, ayniqsa, binokorlik, me’morchilik va tasviriy san’atning ayrim jabhalarida ko’proq namoyon bo’ldi 1 . IV asrning ikkinchi yarmi va V asrda mamlakatning ichki va tashqi hayotida sodir bo’lgan keskinlik, ayniqsa, binokorlikka kuchli ta’sir ko’rsatdi. Samarqand, Buxoro, Naxshab va Toshkent kabi dehqonchilik vohalarida baland tagkursi ustiga bino qilingan ko’plab istehkomli qasrlar va zodagon dehqon qo’rg’onlari qad ko’tardi. Istexkomlarning to’rt burchagi baland burjlar bilan mustahkamlanib, devoru mulalari, bir necha qator kamondan o’q uzgich nishon tuynuklari bilan ta’minlangan 2 . Markazida baland arkli, girdi ikki yoki uch qator qalin mudofaa devorlar bilan o’ralgan zodagon mulkdorlarning qo’rg’onlari ilk o’rta asrlarning o’ziga xos me’morchiligi namunalaridan bo’lib, Naxshab vohasidagi Zahki Moron qal’asi, Buxorodagi Shahri Vayron va Xorazmdagi Alfir qal’alari shular jumlasidandir. Bu davr binokorligi va me’morchiligida, ayniqsa, qasrlar alohida o’rin tutgan. Ularning ayrimlari xatto ikki qavatli bo’lib, yuqorisiga maxsus ko’tarma — pandus orqali chiqilgan. 1 Бабаяров Г. Древнетюркские монеты Чачского оазиса( VI-VIII вв. н.э.). – Ташкент: Изд. Нац. библиотеки Узбекистана им. Алишера Навои, 2007. – Б.58 2 Исҳоқов М. Суғдие?нада “ихшид” ва “ихрид” унвонлари ҳақида / Ўзбек давлатчилиги ва маданияти тарихида жанубий Ўзбекистоннинг ўрни. Республика илмий анжумани. – Қарши: 2011. – Б. 64-65. 17 Qasr ichida shipi tekis, gumbazsimon va ravoqsimon yopilgan bir qancha xonalar bo’lgan. Ko’pincha uning markaziy qismida girdi yo’laksimon uzun xonalar bilan o’ralgan miyonsaroy — mexmonxona yoki ibodatxona bo’lib, xona saxnida devor boylab kenggina supalar, markazida esa otashdon bino qilingan. V asr oxiridan boshlab binokorlikda an’anaviy hom g’isht va paxsa bilan bir qatorda pishiq g’isht ham ishlatila boshlagan. Bu davrda pishiq g’ishtdan saroy va ibodatxonalarning sahnini to’shashda foydalanilgan. Ilk o’rta asr me’morchiligining qurilish g’oyalari, muxandislik yechimlari va me’moriy uslubi, naqshlari Xorazm, Sug’d, Tohariston, Farg’ona va Chochning shahar va qal’alari, mulkdor dehqonlar qo’rg’onlariyu ibodatxonalar, kushklariyu mudofaa inshootlarining tarxu istexkomlari, toku ravoqlari, ichki naqshlariyu tasviriy san’at obidalarida namoyon bo’ladi. VI asrlarda ham saroy va ibodatxona devorlarini turli mazmundagi rangdor tasvirlar bilan bezash hamon odatiy tusda edi. Bunday tasviriy san’atning nodir namunalaridan biri Bolaliktepa qasri devorlarida qayd etilib o’rganildi. Kattagina xonaning devorlarida rangli boyoqlar bilan qandaydir izdahomda — gilamchalar ustida juft-juft bo’lib tiz cho’kib o’tirgan erkak va ayollar tasvirlangan. Erkaklarning ustida uchburchak shaklida keng qaytarma yoqali va hoshiyali uzun kamzul, oyog’ida mahsi, belida ingichka kamarga o’tkazilgan qayrilma uchli xanjar osilgan. Birida vaza, ikkinchisida Tug’po tutgan qo’llarining jimjilogiga bittadan ikkita yirik ko’zli uzuk taqilgan 1 . O’ng qo’lida qadah, so’lida ko’zgu tutgan ayollarning kiyim-kechaklari nihoyatda bashang. Ichki libos ustidan hoshiyali qaytarma yoqali hamda uqali uzun va keng guldor yopinchiq — kabo yelkaga tashlangan. Quloqlarida Buxoroning yakkadur ziragi, jimjiloqlariga esa ko’zli uzuk taqilgan. Xullas, Bolaliktepa qasri devorlarida tasvirlangan ayollarning tashqi kiyofasi VI asrda eftallar hukmdori huzurida bo’lgan budda kohinini hayratga solgan saroy zodagon ayollarini eslatadi. Uning ta’riflashicha, o’sha vaqtlarda eftal malikalari juda qimmatbaho matodan tiqilgan, orqa etagi uch 1 Хўжаев А., Хўжаев К. Қадимги манбаларда халқимиз ўтмиши. – Т.: Маънавият 2001. Б .54 18 quloch va undan ham uzunroq bo’lgan serbezak koylak kiyar, uning etagini maxsus joriyalar ko’tarib yurganlar. Bu davrda qo’shni mamlakatlar: Xitoy, Hindiston va Eron bilan iqtisodiy va madaniy aloqalar kengayib boradi. V asrda O’rta Osiyolik shishagarlar Xitoy hunarmandlariga rangli shisha va shisha buyumlap yasashni o’rgatganlar. O’rta Osiyo shishasi rangdorligi, yaltiroqligi va tiniqligi jihatidan Vizantiya shishasidan ustun turgan. Xitoy imperatorlari o’z saroylarini bezashda O’rta Osiyodan keltirilgan rangli shishadan foydalanganlar. Shunday qilib, eftallar davrida O’rta Osiyo xalqining madaniy an’analari qo’shni mamlakatlar, xususan, Hindiston va Eron sosoniylarining tasviriy usullari bilan omuxtalashib, ilk O’rta asrlar madaniyatining shakllanishida mustahkam poydevorga aylangan. Georafik jihatdan bir-biridan uzoqda joylashgan va har xil diniy tasavvur va an’analarga ega bo’lgan viloyatlarning aholisi turli tillarda so’zlashgan. Chorvador aholi o’rtasida shubhasiz turkiy til muhiti hukmron edi. O’troq aholining kattagina qismida Sug’diycha suzlashuvi va Sug’d tilining keng muomalada bo’lishi kuzatiladi. Bu davrda sura; tili va yozuvi xalqaro savdo tili sifatida Yettisuv va Farg’ona orqali Sharqiy Turkistonga kirib, Xitoy hududlarigacha yetib boradi. Bu davrda Sug’d va Tohariston aholisining alohida- alohida yozuvlari bor edi. Ulardan Sug’d va Tohariston youvlari qadimgi oromiy yozuvi asosida maydonga kelgan edi. Tohariston yozuvining asosi esa o’z navbatida Sug’d va Xorazm yozuvlaridan olingan edi. Ilk O’rta asrlarda Markaziy Osiyo va Xitoyda qog’oz ishlab chiqarish garchi ancha yo’lga kuyilgan bo’lsa ham xat, xujjat va ayrim axborotlar kabi maktubotlar asosan charm, yog’och, suyak, sopolga va kamdan-kam qog’ozga bitilardi. Chunki qog’ozning bahosi nihoyatda baland edi. Ayrim bitiklar esa xatto podsho saroylari va ibodatxona devorlariga ham yozilardi. Ular orasida elchilik maktublari, xo’jalik kirim va chiqimlari, yuridik shartnomalar, astronomik xujjat, tarixiy yodnomalar hamda diniy aqidalar bitilgan nodir qo’lyozma topilmalar bor edi. Bizning zamonimizgacha saqlanib qolgan Sug’d yozuvlari orasida Panjikent yaqinida Qal’ai Murdan, Sharqiy 19 Turkistonda Turfan shahri yaqinida topilib o’rganilgan xujjatlar hamda Samarqandning qadimiy harobasi Afrosiyobda qayd etilgan devoriy yozuvlar, ayniqsa, betakrordir. VII va VIII asr boshlaridagi mansub xujjatlarda Sug’dning siyosiy tarixi, hukuq va qonunlari, iqtisodiy va diniy e’tiqodlari hususida muhim ma’lumotlar keltiriladi. Masalan, Qal’ayi Mug’ xujjatlari orasida Uttegin nomli yigit bilan Durdruncha ismli ayol o’rtasida tuzilgan nikoh guvohnomasi qayd etilgan. Bu xujjat asosida tuzilgan bitimga binoan Dug’dg’unchaning ixtiyori bilan qonunga muvofiq Uttegin sevimli va ardoqli xotin sifatida uni qabul qilib, oziq-ovkat, kiyim-kechak, zebu ziynat bilan ta’minlamog’i va xurmat-izzat qilmog’i lozim edi. O’z o’rnida Durdruncha ham Utteginni sevimli va ardoqli er sifatida tutmog’i, uning baxtli turmushi xaqida qayg’urmog’i va buyruqlarini qonun kabi tinglamog’i darkor edi. Shuningdek, xujjatda eru xotinlardan biri ikkinchisining roziligisiz nikoh bitimini buzmaslik shartlari bayon etiladi. Jumladan, agar Uttegin Dugdrunchaning ijozatisiz uning ustiga uylansa, u vaqtda Durdunchaga 30 dinoriy sof kumush draxma tovon to’lashi va uni na xotin, na xizmatkor sifatida tutib turmay, ozod etishi shart bo’lgan. Yana boshqa xujjat Utteginning Dugdruncha qarindoshlariga bergan vasiqasi bo’lib, unda kuyovning quyidagi shartlarni o’z zimmasiga olgani bayon etiladi. Ushbu vasiqaga binoan ‘Chata bugundan boshlab kelajakda, to abad mening xotinim bo’lib qoladi.... Sening va Mitra (tangri)ning ishtirokida majburiyat olaman: uni sotmalman, qarz hisobiga cho’rilikka bermayman, biror kimsa ximoyasiga bermayman. Bordi-yu, uni mendan kimdir tortib olsa, xo’rlasa, uni ziyon-zaxmatsiz (sizlarga) jo’nataman. Chata o’zi ketishni xoxlasa ham shu tariqa ziyon-zaxmatsiz jo’nataman va sog’-salomat topshiraman. Agar topshirmasam, u holda toza sifatli 100 dinoriy kumush draxma to’layman”. Bu ikki xujjatda keltirilgan ma’lumot shuni aniqlab beradiki, VII—VIII asrlarda Sug’d jamoasida inson (ayniqsa, xotin-qizlarning) xah-xukuqlari va axloq qonun-qoidalari, xususan, nikoxlanayotgan shaxslarning o’zaro mulkiy munosabatlari, kuyovning kelin oldidagi burchi va majburiyati o’z zamonasi uchun juda adolatli ravishda belgilab qoyilgan ekan. Sug’d davlat 20 boshqaruv tarkibi, elchilik aloqalari, xalqaro savdosi va murakkab xo’jalik taraqqiyoti shubhasiz aholining savodxonligini talab etardi. Shu boisdan, Sug’dda savodxonlikka intilish juda ham kuchli bo’lgan. Xitoy manbalarining guvoxlik berishicha, Sug’dda besh yoshga to’lgach o’g’il bola yozuv va hisobga o’rgatilar, so’ngra ular 20 yoshga 19 kirganlarida savdo ishlarini o’rganish uchun o’zga mamlakatlarga jo’natilar edi. Panjikentda topilgan Sug’d alifbosi bitilgan mashq taxtasi, Marvdan topilgan sopolga bitilgan kotib mashqlari matniga qaraganda, bu davrda Sug’dda savod o’rgatish va kotiblik san’ati maktablari bo’lgan. Samarqand xusnixat maktabi inshosining yuksak namunalari sifatida Qal’ai Murdan topilgan ayrim xujjatlar va ularda tilga olingan Ramtish Vchashfagn, Vachenok va Siyamich Tishich kabi ayrim kotiblarning nomlari buning yorqin dalilidir. Demak, VII—VIII asrlarda Sug’dda savodxonlik yuksak darajada bo’lib, yozuv keng tarqalgan edi. Sug’d yozuvining keng tarqalgan Samarqand usulidan tashqari, Xorazm, Buxoro hamda qaroshtiy yozuvlari ham bor edi 1 . Bularning ayrim namunalari Qoratepa, Zangtepa, Kofirqal’a va Afrosiyob harobalaridan topilgan. Ma’lumki, O’rta Osiyo xalqlarining savodli bo’lishida va o’z yozuvlarini ijod etishlarida Sug’d yozuvi muhim rol uynagan. Sug’d xati asosida uyg’ur va turk yozuvlari shakllangan. Uyg’ur yozuvidan esa o’z navbatida keyinchalik mug’ul va manjur xatlari paydo bo’ladi. Shubhasiz, bu tabiiy voqelik edi. Chunki, VII— VIII asrlarda O’rta Osiyo, Yettisuv va Sharqni Turkiston viloyatlarida Sug’d tilining amaliy ko’lami juda keng edi. Bunday joylarda ahli Sug’d va turk tillarida bemalol so’zlashgan. Ayniqsa, shaharlarda ikki tillilik rasmiy holat bo’lgan. Xoqonlikning savodli zodagonlari orasida Sug’d tilining bilimdonlari ham oz bo’lmagan. Sug’diylarning kattagina guruhi doimo turk hoqonlarining qarorgohida yashagan. Ularning ayrimlari saroy ayonlari va ma’murlari qatorida o’rin egallab, maslahatchi, elchi, xat va savodga o’rgatuvchi ustoz vazifasini bajarganlar. VII asrning birinchi yarmida Sug’d va 1 Фрейман А.А. Два согдийских рукописных документа на коже с горы Муг в Таджикистане // ВДИ. 1952. – C .71. 21 uygur yozuvlarining puxta bilimdonlari tomonidan runiy, ya’ni kuk turk xati ijod etiladi. Garchi bu yozuvning asosi Sug’d xati orqali oromiy yozuviga borib taqalsada, ammo u turk tilining fonetik xususiyatlarini aniq bera oladigan mutlaqo yangi o’ziga xos yozuv edi. Turklarning bu yangi yozuvi biri ikkinchisiga tutashib ketadigan 38—40 harfdan iborat edi. U tosh va yog’ochlarga oyib yozishda nihoyatda qulay edi. Qadimgi Ko’k turk bitiklari — runiy yozuvi yodgorliklari Oltoy va Sharqiy Turkistondan (Kultegin va Bilga Hoqon bitiklari) tashqari, Yettisuv, Farg’ona va Zarafshon vodiylaridan topilib o’rganilgan. Ular qabr toshlari, sopol va metall buyumlar hamda tanga pullarga bitilgan. Ular orasida yuqori Zarafshonda — Qal’ai Mug’da topilgan va charmga bitilgan qadimgi turk tilidagi hujjat ayniqsa bebaho edi. Shunday qilib, ilk o’rta asrlarda turk dunyosi Sug’diylar tufayli Markaziy Osiyo va Yaqin Sharq mamlakatlari aholisining qadimiy yuksak madaniyati yutuqlari bilan tanishdi va ulardan bahramand bo’ldi. 22 2.2 Turk xoqonligida yerga egalik shakillarining o’rni To‘n yabg‘u hukmronligi davrida amalda mustaqil bo‘lgan O‘rta Osiyo davlatlari ustidan nisbatan qattiq siyosiy nazorat o‘rnatiladi. Chunki bu davlatlarning vassalligi faqat o‘lpon to‘lash bilan chegaralanar edi. Isfijobdan Toshkent vohasigacha, shimolda Janubiy Afg‘oniston va shimoli-g‘arbiy Pokistongacha bo‘lgan hududlarga xoqon To‘n yabg‘uning ishonchli vakillari - tudunlar yuborilib , ular soliqlar yig‘ish va xoqon qarorgohiga yuboriladigan o‘lponlarni qattiq nazoratga oldilar. Mahalliy hokimlarga ularni xoqonlik ma’muriy boshqaruviga qo‘shilganlik ramzi sifatida turk unvonlari berildi 1 . Shu bilan birgalikda To‘n yabg‘u nisbatan kuchli bo‘lgan mahalliy hukmdorlar bilan shaxsiy munosabatlarini mustahkamlashga harakat qildi. Manbalarda To‘n yabg’uning Samarqand hokimiga o‘z qizini xotinlikka berganligi haqida ma’lumot bor. Xitoy manbasi To‘n yabg‘u haqida ma’lumot berar ekan shunday xabar beradi: -“G‘arb varvarlari hali hech qachon bunchalik qudratli bo‘lgan emas” Dehqonlar odatda shaharlarda hashamatli qasr va saroylarga, savdo va hunarmandchilik do‘konu-rastalaridan iborat kattagina xo‘jalikka ega edilar. Qishloqlarda esa, ekinzor paykallardan tashqari, ularning ko‘shk va istehkomli qo‘rg‘onlari, objuvoz-u moyjuvoz va tegirmonlari bo‘lardi. Qul, cho‘ri, yetimyesirlardan iborat ko‘pdan-ko‘p xizmatkorlar dehqonlarning ulkan patriarxal xo‘jaligida qishin-yozin, kechay-u kunduz beorom mashg‘ul edi. Bulardan tashqari, har bir katta yer egasining mol-u jonini qo‘riqlab, uni ichki va tashqi yovlardan muhofaza qiladigan 30-40, 50-100 va ba’zan undan ortiq, qurollangan harbiy navkarlari bo‘lgan. Ular «chokar» deb atalardi. Chokarlar baquvvat va abjir hamda o‘z valine’matiga sadoqatli o‘spirinlardan tanlab olingan. Xitoy manbalarida ta’riflanishicha, Buxoro va Samarqand 1 Абдуллаев . Ў – “ Ўрта осиёда қадимги бошқарув ва илк давлатчилик тарихшунослиги . – Тошкент . 2009. – Б. 67 . 23 dehqonlarining chokarlari o‘limga tik boqib, uni abadiyatga qaytish, deb anglaydigan nihoyatda jasur va jangovar bo‘lganlar. Ayrim manbalarda qayd etilishicha, o‘sha davr udumi bo‘yicha, xojasi vafot etgan chokarlar hatto u bilan birga tiriklayin go‘rga ko‘milishi lozim bo‘lgan. Bunday sodiq, va jangovar chokarlari bilan dehqonlar yovgarchilik paytlarda dushmanga qarshi harbiy yurishlarda qatnashar edilar. Osoyishtalik zamonda esa chokarlarga suyanib qishloqning ozod ziroatkor ahli ustidan o‘z hukmlarini yurgizishga harakat qilardilar. Avvalda o‘z tasarrufidagi xizmatkorlarni koranda sifatida ishlatib kelgan dehqonlar, keyinchalik esa, turli yo‘llar bilan qishloq jamoalari ustidan ma’lum darajada tazyiq ko‘rsatib, bora-bora ular kuchidan foydalanishga kirishadilar. Dehqonlarga qaram bo‘lib qolgan qishloqning ziroatkor bunday ahli «kadivar», ya’ni qishloq qo‘rg‘onida, xususan, katta yer egalarning qishloqdagi qo‘rg‘onlarida yashovchilar nomi bilan yuritiladi. Shunday qilib, mamlakatda ilk o‘rta asr mulkchiligi munosabatlarining shakllanishi bilan qishloq jamoalari ichida yirik yerdor dehqonlar bilan bir qatorda o‘z erkidan mahrum bo‘lgan mutlaqo yersiz va mulksiz qashshoq ziroatchi tabaqa kadivarlar paydo bo‘ladi. Ular ilk o‘rta asrlarning ijtimoiy hayotida dunyoga kelgan va yerdor dehqonlar tabaqasiga qaram bo‘lgan qishloq jamoasining yangi mehnatkash mazlum aholining vakillari edilar. O’ta yakkahokimlik xususiyatiga ega bo‘lgan To‘n yabg‘u boshqaruvi talon-tarojchilik urushlari natijasida boyib ketgan qabila zodagonlari orasida norozilik harakatlarini kuchaytirib yubordi. Boshlanib ketgan o‘zaro kurashlarni bartaraf etishga harakat qilgan To‘n yabg‘uning tog‘asi Qo‘l Bahodir jiyanini o‘ldirib o‘zini Qo‘l Elbilga xoqon deb e’lon qiladi. Ammo, qabila boshliqlarining ayrimlari boshqa da’vogarni qo‘llab-quvvatlaganlari tufayli yana qabilalararo kurashlar boshlanib ketadi. 630- 634-yillarga kelib xoqonlik o‘zining Sirdaryoning g‘arbidagi O‘rta Osiyo mulklaridan mahrum bo‘ldi. G‘arbiy turk xoqonligining asosi bo‘lgan dulu va nushibi qabilalari o‘rtasida o‘zaro kurashlar avj olib ketdi. 24 634-yilda nushibi qabilasi tomonidan qo‘llab-quvvatlangan Ishbara Elterish Sher xoqon hokimiyat tepasiga keldi 1 . U harbiy ma’muriy tartib bo‘lgan “o‘n o‘q eli” boshqaruvini qayta tiklashga harakat qilib, qabila boshliqlarini o‘ziga shaxsan tobe qilish maqsadida islohotlar o‘tkazdi. Undan tashqari, amaldagi nazoratni amalga oshirish maqsadida Ishbara har bir mulkka xoqon urug‘i a’zosi - shodni jo‘natadi. Shodlar qabila zodagonlari bilan hech qanday aloqada bo‘lmay, ularnig markaziy hokimiyatga intilishini kuzatib borgan. Bu mahalliy hokimlarning siyosiy tashabbuslarini nihoyatda chegaralab qo‘yar edi. Ammo, Ishbara Elterish Sher boshchiligidagi xoqonlik hokimiyatining harbiy-siyosiy layoqati qaram mulklar va qabilalarni ushlab turishga qodir emas edi. 638-yilda dulu qabilasi o‘zlariga jo‘natilan shodni xoqon deb e’lon qildilar. Shundan so‘ng dulu va nushibi qabilalari o‘rtasida og‘ir va qonli urushlar bo‘lib o‘tib g‘arbiy xoqonlik ikki qismga bo‘linib ketdi. Shunday bo‘lsada, xoqonlikdagi qabilalararo va sulolalararo urushlar 17 yil (640-657) davom etdi. Shunday qilib, VII asrning o‘rtalarida G‘arbiy turk xoqonligi zaiflashib bir necha qismlarga bo‘linib ketdi. Vaziyatdan foydalangan Xitoyning Tan imperiyasi qo‘shinlari 657-659-yillarda Yettisuvga bostirib kirdilar. Xitoy bosqinchilariga qarshi kurashlar uzoq yillar davom etdi. Faqatgina VII asrning oxirlariga kelib xoqonlik o‘z mustaqilligini tiklashga muvaffaq bo‘ldi va xitoyliklar vakili Xusrav Bo‘rishod mamlakatdan xaydab yuborildi. O‘z davrida Turk hoqonligidagi madaniy jarayonlar Buyuk ipak yo‘lidagi keng ko‘lamdagi, xalqaro aloqalar tufayli jamiyatdagi siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy voqealar bilan o‘zaro bog‘liqlikda rivojlanib bordi. O‘troq dehqonchilik vohalari aholisi va dasht qabilalari o‘rtasidagi madaniy aloqalar ayniqsa kuchaydi. Bu davrdagi madaniy hayot moddiy madaniyat buyumlari, me’morchilik va san’at, din va yozuv kabilarda o‘z ifodasini topdi. Dehqonlar mavjud suv resurslari hamda lalmikor yerlar imkoniyatlaridan foydalanib, asosan don ekinlari hamda qovun, tarvuz, beda, uzumchilik, 1 Boboyorov. G’. G’arbiy turk xoqonligi. Tarix. nom. diss. - Toshkent. 2012. - B.26. 25 paxtachilik sohalaridan yuqori hosil yetishtirganlar 1 . Mevali daraxtlardan bog‘- rog‘lar yetishtirishga alohida ahamiyat berilgan. Shahar aholisi asosan hunarmandchilik va savdo-sotiq bilan mashg‘ul edi. Dehqonchilik va konchilikdagi taraqqiyot ko‘lami va sifati o‘zidan keyingi uch tarmoq hunarmandchilik, qurilish, savdo-sotiq ravnaqi uchun qatta turtki bo‘ladi. Shuning uchun bu vaqtda metalsozlik, zargarlik, kulolchilik, duradgorlik, shishasozlik keng rivoj topgan. Hunarmandchilik rivojiga turkiy aholi katta ta’sir ko‘rsatdilar. Chunki ularda qadimdan ko‘pchilik kasb-hunarlar juda rivojlangan edi. Turkiy xoqonlik ulkan hudud ichida zarur tinchlikni ta’minlaganligi natijasida “Buyuk ipak yo‘li” samarali ishlashda davom etdi. O‘lkaning asosiy savdo hamkorlari Eron, Xitoy, Hindiston va Vizantiya edi. Bu mamlakatlarga to‘qimachilik, ipakchilik mahsulotlari, qimmatbaho toshlar va ulardan ishlangan buyumlar , taqinchoqlar, dorivorlar, nasldor arg‘umoqlar, bir necha xil tuz, sharob, bog‘dorchilik mahsulotlari, qazilma boylik va hokazolar olib borilgan. Ayniqsa Sug‘d savdogarlarining mavqei kuchli bo‘lgan. Shu ma’noda xitoylik muallifning quyidagi guvohligi e’tiborga sazovordir: “(Sug‘diyonalik) erkaklar yigirma yoshga to‘lishlari bilan qo‘shni mamlakatga oshiqadilar va qayerda qulaylik va manfaat bo‘lsa u erga ham qadam ranjida etadilar”. O‘rta Osiyoning shu davrdagi Marv, Poykand, Buxoro, Samarqand, Shosh, Isfijob, Suyob kabi shaharlari savdo-sotiqning markazlari edi. Xitoy bilan savdo munosabatlari ayniqsa, rivojlanib, 627-647-yillar mobaynida Xitoyga 9 marotaba savdo elchilari yuborildi. O‘rta Osiyoda shu paytda 15 taga yaqin mayda davlatlar bo‘lib, Buxoroda buxorxudotlar, Xorazmda xorazmshohlar, Shosh va Iloqda bo‘dun va dehqonlar, Farg‘onada ixshidlar hukmronlik qilishgan. Ularning hammasi Turkiy xoqonlikka qaram bo‘lsa-da, amalda yarim mustaqil edilar. Ta’kidlash joizki, O‘rta Osiyoning turk xoqonligi tarkibiga kirgan davridagi moddiy madaniyati o‘zida mahalliy o‘troq xalqlar va ko‘chmanchi turklarning mushtarakligini aks ettiradi. Ularning umumiyligi qurol-aslaxa, zeb-ziynat buyumlarining o‘xshashligida, qimmatbaho metallardan ishlangan buyumlar ko‘rinishida o‘z aksini topgan. 1 Nasimxon Raxmon. Turk xoqonligi. -Toshkent. 2018. - B.81. 26 Tadqiqotchilarning fikricha, moddiy madaniyatdagi umumiylik, avvalo, O‘rta Osiyo shahar va qishloqlari hamda turk xoqonlari manfaatlarining umumiyligi bilan bog‘liq edi. Turkiylarning dini haqida “Vey-shu” va “Suy-shu” Xitoy yilnomalarida qayd etilgan. Unda turkiylar dini odatlari haqida shunday ma’lumotlar bor: 1-xoqon qarorgohiga Sharq tomonidan kiritilgan, bu bilan kun chiqish tarafga hurmat ma’nosi ifodalangan, ayni paytda quyoshga sig‘inishni ham bildirgan. 2-har yili xoqon o‘z amaldorlari bilan maxsus , g‘orga borib, ota-bobolari ruhiga qurbonlik keltirgan 1 . 3-har 5-marotaba oy chiqishida va o‘sha oyning o‘rtasida xoqon yaqinlarini yig‘ib, daryo bo‘yiga borgan osmon ruhi (tangri) ga qurbonlik keltirganlar. Qabilalar o‘rtasida ham turli xudolarga e’tiqod qilish bo‘lgan. Tangri (osmon ruxi) barcha qabilalar uchun yagona asosiy xudo bo‘lgan. Unga doimiy qurbonliklar keltirganlar. Ular ruh abadiyligi, narigi dunyo borligiga ishonganlar. Biror kishi qazo qilsa yoniga boshqa kishilar, buyumlarni ham qo‘shib ko‘mganlar. Masalan, 576-yil Istemi-yabg‘a vafot etganida u bilan birga 4 ta harbiy asir o‘ldirilib ko‘milgan. Muqanxon vafot etganida unga oxiratda xizmat qilish uchun 20.000 kishi o‘ldirilib, birga ko‘milgan. Qiyomat kunini turkiylar “Qoldirilgan kun” deb ataganlar. Turkiylar qabr toshlari, ya’ni bitigtoshlar yoniga odamlarining tosh haykalchalarini qo‘yishgan. Ular “Balballar” deyilgan. Bu balballar o‘lgan odamning ruhiga bag‘ishlangan yodgorlikdir. Shamanizm o‘sha davrda turkiylarning asosiy dini bo‘lib, keyinchalik ular ichida buddizim, xristianlik va boshqa dinlar ham tarqalgan. Tosh bitiglarida o‘lgan odamga madhiyadan tashqari, ko‘plab tarixiy xodisa va voqealar ham bitilgan. Bunday bitiglar ichida eng ma’lumlari Kul tigin bitigtoshi, Bilga xoqon bitigtoshi, To‘nyuquq bitigtoshi va boshqalar mashhurdir. Bular birgalikda O‘rxun-Yenisey yozuvlari deb ataladi. Shuningdek, qog‘ozga yozilib, Xitoydan topilgan 104 satrlik “Ta’birnoma” asarida ham turkiylar xayotining sahifalari yor. 1 Ртвладзе . Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари”. - Тошкент. Шарқ. 2001. - Б.85. 27 Ko’k-turklar idorasi ostida yashayotgan turk arvoniy xalqlari orasida ham budda dini keng yoyilgandi. Buddaviy rohiblar dinlarini turk xoqonlariga va xalqiga qabul qildirmoq uchun jonlarini jabborga berishar edi. Chunonchi, Muqonxonning xalafi Topu (topo)xon (572-581) bir rohibning ta’sirida budda diniga kiradi va bundan keyin hukmdorlik mavqeini o’sishiga ishonadi. Biroq ushbu hodisa dinning yoyilishiga hech qanday ta’sir o’tkazmaydi. Ko’k- turklarning xoqoni Tung yabg’u 626-yilda ziyoratga kelgan bir rohibni hurmat bilan kutib olib, uning sharafiga bazm beradi. Biroq barcha g’ayrat va tashviqotga qaray, turklar o’z shomoniy dinlariga sodiq qolganlar. Turk xoqonligi davri O‘rta Osiyoda ko‘plab yirik shaharlar mavjud edi. Katta va kichik shaharlarda hunarmandchilik, me’morchilik, rassomlik, haykaltaroshlik kabilar rivojlanadi. Ularning ayrim namunalari o‘sha davrda bunyod etilgan qasr va saroylarni bezagan devoriy suratlar va ganchkor naqshlar , haykallar va haykalchalar, tangalarda zarb etilgan ramzlar sifatida bizning kunlarimizgacha saqlanib kelgan. Ularda o‘sha davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy hayotdagi o‘zgarishlar o‘z aksini topgan. Surxon vohasidagi Bolaliktepa, Zarafshon vodiysidagi Panjikent, Varaxsha va Afrosiyob, Farg‘onadagi Quva xarobalaridan topilgan devoriy suratlar manzaralari shular jumlasidandir. Bu davrda ulkan hududlarda yashagan turli xalqlarning til va yozuvlari bir- birlariga ta’sir o‘tkazgan edi. Arab yozuviga qadar turk-runiy, uyg‘ur, moniy, sug‘d, braxma, kxaroshtiy, xorazmiy va suryoniy yozuvlari mavjud edi. Sug‘d, Xorazm va Toxariston aholisining alohida-alohida yozuvlari bor edi. Sug‘d va Xorazm yozuvlari oromiy yozuvi asosida paydo bo‘lgan bo‘lsa, bu yozuvlar asosida Toxariston yozuvi paydo bo‘ladi. Sug‘d yozuvlari keng hududlarga tarqalgan bo‘lib, bu jarayon Sug‘diylarning yangi yerlarni o‘zlashtirish faoliyati va savdogarlarning ipak yo‘lidagi say-xarakatlari bilan bog‘liq edi. Shu bois bo‘lsa kerakki, Sug‘d tilidagi yozma yodgorliklar O‘rta Osiyo, Qozog‘iston, Sharqiy Turkiston, Pokiston va Mo’g‘uliston hududlaridan topib tekshirilgan. Sug‘d yozuvi ish yuritishda, savdo va madaniy aloqalarda katta ahamiyatga ega bo‘lib, qadimgi uyg‘ur, mo’g‘ul va manjurlar yozuvlari paydo bo‘lishiga asos bo‘ldi. 28 Bu davrda Xorazmda mahalliy yozuv keng tarqalgan va amalda bo‘lgan. Tuproqqal’adan shoh arxivlarining topilishi bunga misol bo‘la oladi. Boy bezaklar, sopol, metall idishlar, devoriy sur’atlar, kiyimlardagi tasvirlar bu yerda tasviriy san’atning rivojidan dalolat beradi. Turklar sarrojlik, ruda qazib olish va undan qurol-yarog‘ yasashda ayniqsa mohir edilar. Turklar yasagan qurol-yarog‘ va zeb-ziynat buyumlari o‘zining xilmaxilligi va pishiqligi bilan ajralib turgan. Bu davrda konchilik ishlari ham ancha rivojlangan. Oltin, temir, kumush, mis, qimmatbaho toshlar, turli ma’danlar Sug‘d, Shosh, Farg‘ona, Qashg‘ar, Tohariston kabi viloyatlardan qazib olinganligi manbalarda aniq ko‘rsatilgan. 29 Xulosa O‘rta Osiyo hududlarida shaharlar kengayib, hunarmandchilik, savdo-sotiq va madaniy hayotning markaziga aylandi. Vohalar bo‘ylab, ayniqsa, sersuv azim daryo adoqlarida qator yirik sug‘orish tarmoqlari qazib chiqarildi. Sug‘orma dehqonchilik maydonlari kengaydi. Suv tegirmoni, chig‘ir va charxparraklar kabi o‘z davri uchun anchagina murakkab gidrotexnika inshootlari kashf etildi. Oqar suv sathidan birmuncha balandlikda joylashgan maydonlarga suv chiqarilib, obod etildi. Ziroatchilikda g‘allakorlik va polizchilik bilan bir qatorda paxtachilik va bog‘dorchilik maydonlari kengaydi. Xalq seleksiyasi yo‘li bilan turli-tuman ziroatlarning hosildor navlari yaratildi. Mirishkorlarning asrlar davomida sug‘orish, melioratsiya va ekin yetishtirish agrotexnikasi, xususan, yer maydonlarini o‘g‘itlash, ziroatlarga ishlov berish sohasida orttirgan asriy tajribalari tufayli dehqonchilikdan mo‘l hosil olinadigan bo‘ldi. Bu davrlarda shaharlarda aholining gavjumlashuvi, hunarmandchilikning rivoj topishi, ichki va tashqi savdoning kengayishi bilan, shubhasiz, qishloq xo‘jalik mahsulotlariga bo‘lgan ehtiyoj ham ortib, shaharlar tevarak-atrofidagi ziroatkor mavzelarning hududlari tobora kengayib bordi. Natijada mamlakatning iqdisodiy hayotida mustahkam xomashyo manbai sifatida qishloqlarning nufuzi ko‘tarilib, bir tomondan, yerga, xususan, ziroatkor maydonlarga bo‘lgan munosabat, ayniqsa, ularga egalik qilish udumlari asta-sekin o‘zgara boshladi. Ikkinchi tomondan esa, o‘troq ziroatkor aholi bilan chorvador qabilalar o‘rtasidagi aloqalar gavjumlashdi. Mamlakatning dashtlik va tog‘oldi mintaqalarida yashovchi ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholining o‘troqdashuvi kuchaydi. Oqibatda dehqonchilik uchun yaroqli obikor yerlarga bo‘lgan muhtojlik tobora oshib bordi. Bunday vaziyat shubhasiz o‘z 30 navbatida qo‘riq va bo‘z yerlarga suv chiqarib kattakatta yer maydonlarini ochishni jadallashtirdi. Bunday obodonchilik ishlarini amalga oshirishda el-yurtning ijtimoiy hayotida kattagina nufuzga ega bo‘lgan mulkdor va quldor zodagon vakillari, qishloq oqsoqollari hamda urug‘ va qabila boshliqlarining ishboshi sifatida faolliklari kuchaydi. Bunday sharoitda, shubhasiz, qo‘riqlarda ochilgan yangi yer maydonlarining ma’lum bir ulushi o‘sha zamon udumi bo‘yicha, qonuniy ravishda sarkorlar tasarrufiga o‘tib, ularning vorisiy mulkiga aylandi. El- yurtning ijtimoiy hayotidagi bunday xizmati tufayli omilkor sarkorlarning ziroatkor aholi o‘rtasida obro’-e’tibori va ta’siri yanada kuchaydi. «Otang mirob bo‘lsa ham yering suv boshida bo‘lsin», degan xalq maqoliga amal qilib, mulkdor sarkorlar o‘zlariga tegishli yer maydonlarini sug‘orish tarmoqlarining yuqori qismidan, ayniqsa, to’g‘on boshi atrofidan ajratib olishga muyassar bo‘ladilar. Avvalambor, bu yo‘l bilan ular suvdan dehqonchilikda bemalol foydalanish, qolaversa, suv taqsimotini nazoratga olib, qishloq aholisi ustidan o‘z tazyiqini o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shu tariqa ular qishloqlarda o‘z tazyiq doirasini kengaytirib, bora-bora ziroatkor aholi ustidan hukmronlik qila boshlaydi. Shuning uchun ham ular ilk o‘rta asrlarda «dehqon», ya’ni «qishloq hokimi» nomi bilan shuhrat topadi. Dehqonlar ilk o‘rta asrlarda endigina shakllana boshlagan yangi ijtimoiy munosabatlarning o‘rnatilishi oqibatida qadimgi zodagon davlatmand tabaqa bag‘rida dunyoga kelgan va yanada boyib borayotgan mulkdor katta yer egalari edi. Ular, shubhasiz, asrlar mobaynida mamlakatda, xususan, dehqonchilik xo‘jaligida ishlab chiqarish kuchlari asosini qishloq jamoalari tashkil etgan patriarxal quldorlik tuzumining so‘nggi bosqichida paydo bo‘la boshlagan ilk o‘rta asrlarning yangi zodagon tabaqa vakillari edi. Mamlakatning ijtimoiy va siyosiy hayotida ularning bora-bora nufuzi ortib, o‘rta asrlar tazyiqkor yuqori tabaqa vakillariga aylanadi. 31 Foydalanilgan adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi xodimlariga tabrigi. 2020 yil 12 dekabr. 2. Karimov. I. A - Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – Toshkent. Sharq. 1998 II. Asosiy adabiyotlar. 3. Asqarov A. O’zbekiston tarixi (eng qadimgi davrlardan eramizning V asrigacha) T, 1994. 4. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari, Toshkent, 1991. 5. Asqarov.A. O’zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. Toshkent., “Universitet”., 2007 6. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.- T., “Sharq”, 2020. 7. Boboyorov . G ’. G ’ arbiy turk xoqonligi . Tarix. nom. diss. T.: 2012. 8. Исҳоқов М. Суғдие?нада “ихшид” ва “ихрид” унвонлари ҳақида / Ўзбек давлатчилиги ва маданияти тарихида жанубий Ўзбекистоннинг ўрни. Республика илмий анжумани . – Қарши : 2011. 9. Хўжаев А., Хўжаев К. Қадимги манбаларда халқимиз ўтмиши. – Т.: Маънавият 2001. 10. Asqarov . A . O ’ zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi . Toshkent., “Universitet”., 2007 11. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.- T., “Sharq”, 2020. 12. Абдуллаев. Ў – “Ўрта осиёда қадимги бошқарув ва илк давлатчилик тарихшунослиги. Т:. 2009. 13. Boboyorov . G ’. G ’ arbiy turk xoqonligi . Tarix. nom. diss. T.: 2012. 14. Эшов. Б – “Ўрта осиёнинг қадимги шaҳарлар тарихи”. 2008. 15. Nasimxon Raxmon. Turk xoqonligi.-T., 2018. 16. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М.: Наука, 1967 17. Камолиддин Ш. Историческая география Южного Согда и Тохаристана по арабоязычным источникам. IX – началеXIII в. – Ташкент: Ўзбекистон, 1996. 32 18. Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история. М., 1972. 19. Маршак Б.И. К вопросу о восточных противниках Ирана в V в. // Страны и народы Востока. 1971. 20. Пугаченкова Г.А., Ртвеладзе Э.В. Северная Бактрия Тохаристан. Т.: 1990. 21. Толстов С.П. Древний Хорезм. М., 1948. 22. Tревер К.В. Эфталитское государство (V-VI вв.) // История народов Узбекистана. Т., 1950. 23. Исхаков М.М. Преемственность в истории древних тюркских систем письменности (согдийско-тюркские контакты) // O’zbekiston tarixi. – 2000. 24. Камалиддинов Ш.С. Новые данные о потомках царя Согда Гурака // ОНУ. – 2003. 25. Ртвладзе. Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари”. Т. Шарқ. 2001. 26. Murodova . D O ’zbekiston hududidagi ilk o’rta asr davlatlari: eftaliylar davlati va turk xoqonligi. – Toshkent . 2011. 33 Ilovalar Turfon lavhasi. Sug‘diylarning Sharqiy Turkistonga tashrifi Afrosiyob lavhasi. Sug‘diy aslzodalar 34

O’rta Osiyoda mahalliy ilk o‘rta asrlar davlatlarining shakllanishi va xo‘jaligi

Купить