O’rta Osiyoda mahalliy ilk o‘rta asrlar davlatlarining shakllanishi va xo‘jaligi

Mundarija
Kirish………………………………………………………………………..2-5
I – BOB. Ilk o’rta asrlar davlatchiligining vujudga kelishi.
1.1  Xorazmda Afrig`iylar davlatining vujudga kelishi………………………6-8
1.2 Eftallar davlatining tashkil topishi va boshqaruvi……………………….9-17
II   –   BOB.   Ilk   o’rta   asrlarda   ijtimoiy   -   iqtisodiy,   madaniy   hayotning
shakillanishi.
2.1  Sug’d va Tohariston voha davlatlarining  ijtimoiy -iqtisodiy hayoti……18-23
2.2 Turk xoqonligida yerga egalik shakillarining o’rni…………………….24-30
Xulosa………………………………………………………………………31-32
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………..33-34
Ilovalar……………………………………………………………………..35
1 Kirish
Mavzuning   dolzarbligi   Mamlakatimizdagi   qishloq   xo‘jalik,   yer   va   suv
islohotlari   hali   tugagani   yo‘q.   Qishloq   xo‘jaligi   ishlab   chiqarishi,   yerga   mulk
sifatida   qarash   tizimlaridagi   tartibga   solish   darajasi,   sovet   davridagi   bilan
solishtirganda, pasayib ketdi. Biroq, Markaziy Osiyo mamlakatlarida davlat ishlab
chiqarish   rejalari,   yerni   taqsimlash   va   qishloq   xo‘jaligi   mahsulotlariga   narx
qo‘yishda   haligacha   yetakchi   rol   o‘ynab   kelmoqda.   O‘zbekiston   Respublikasi
Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning 2020-yil 12- dekabr sanasida O‘zbekiston qishloq
xo‘jaligi xodimlariga yo‘llagan tabrigida “…Qishloq xo‘jaligi sohasida “oson” va
“yengil”   yilning   o‘zi   bo‘lmaydi.   Tabiat   injiqliklari,   suv   resurslarining
cheklanganligi,   turli   hasharot   va   zararkunandalar   bilan   kurashish   har   bir
dehqondan   katta   azm-u   shijoat,   mirishkorlik   va   tajribani   talab   etadi.   Xalqimiz
sizlarning ana shunday ibratli fazilatlaringizni yaxshi biladi va yuksak qadrlaydi” 1
–   deya   ta’kidlagani   yurtimizda   agrar   soha   rivojiga   alohida   e’tibor
qaratilayotganidan dalolat beradi. Mamlakatimizda   oliy   ta’limni   tizimli
isloh qilishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilashda zamonaviy bilimga ega yuqori
malakali kadrlar tayyorlash jarayonini yanada takomillashtirish, oliy ta’lim sifatini
tubdan   oshirish   muhim   ahamiyatga   ega.   Shu   bois   yoshlarimizni   istiqlol   g‘oyalari
ruhida   tarbiyalashga   ko‘maklashadigan   boy   tariximizni,   ma’naviy
qadriyatlarimizni   aks   ettiradigan   zamonaviy   o‘quv   qo‘llanma   va   darsliklar   katta
o‘rin   tutadi.   Bu   borada   O‘zbekistonda   yer-suv   munosabatlari   tarixini   o‘rganishga
xolis,   haqqoniy   yondashib,   ilg‘or   ta’lim   texnologiyalariga   asoslangan   holda,   bu
fanni   o‘qitish   uslubiyatini   takomillashtirish   o‘z   dolzarbligi   bilan   ajralib   turadi.
Yurtimizda   yuksak   bilimli,   ma’naviy   barkamol   avlodni   tarbiyalash   davlat
siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylandi. Ilm-fan
taraqqiyotini   ta’minlash   borasida   mamlakatimizda   amalga   oshirilayotgan
islohotlarning   mohiyati   va   mazkur   sohada   erishilgan   yutuqlar   hozirgi   kunda
1
 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyevning O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi xodimlariga tabrigi. 2020
yil 12 dekabr.
2 xalqaro   hamjamiyat   tomonidan   haqli   tarzda   e’tirof   etilmoqda.   Shubhasiz,   yangi
avlod   o‘quv   adabiyotlari   ham   yuqorida   ta’kidlangan   mulohazalarga   hamohang
ravishda zamonaviy talablarga javob berishi darkor. Ta’lim tizimini sifat jihatidan
takomillashuvi   uchun,   eng   avvalo   ilm-fan   yangiliklarini   o‘quv   jarayoniga   tatbiq
etish lozim.
Mavzuning   obyekti   Ilk   o’rta   asrlarda   mahalliy   hokimliklarning   vujudga
kelishi mavzuning obyekti etib bergilandi.
Mavzuning predmeti  Ilk o’rta asrlarda mahalliy hokimliklarning ijtimoiy –
iqtisodiy, madaniy hayotining tashkil etilishi tadqiqotning predmeti etib bergilandi.
Mavzuning   maqsadi   Ilk   o’rta   asrlarda   mahalliy   hokimliklarning   vujudga
kelishi va ijtimoiy – iqtisodiy, madaniy hayotini yoritib berish etib bergilandi.
Mavzuning vazifasi  quydagicha etib bergilandi 
- Ilk o’rta asrlar davlatchiligining vujudga kelishini   o’rganish; 
-  Xorazmda Afrig`iylar   davlatining vujudga kelishini tahlil qilish; 
- Eftallar davlatining tashkil topishi va boshqaruvini o’rganish; 
-  Sug’d va Tohariston voha davlatlarining  ijtimoiy -iqtisodiy hayotini yoritib
berish; 
- Turk xoqonligida yerga egalik shakillarining o’rnini o’rganishdir.
Mavzuning   o’rganilganlik   darajasi   Ilk   o’rta   asrlarda   mahalliy
hokimliklarning   vujudga   kelishi   va   ijtimoiy   –   iqtisodiy,   madaniy   hayoti   tarixini
o’rganishda biz ikki guruhga bo’lamiz. Birinchi guruhga rus tarixchilari tomonidan
yozilgan   tadqiqotlar,   maqolalar,   monografiyalar   kiradi.   Bu   davrni   o’rgangan
tarixchilardan   P.   Bulgakov,   B.   Gafurov,   I.   Marshak,   S.   Tolstov,   K.   Trever,   O.
Smirnova,   A.   Terenojkin,   A.Freymanlarning 1
  olib   borgan   tadqiqotlari   alohida
ahamiyatga ega.
1
  Булгаков   П.Г.   Из   арабских   источников   о   Мерве.   //   Труды   ЮТАКЭ.   Ашхабад,   1963.   //   Гафуров   Б.Г.
Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая  история. М., 1972. // Маршак Б.И. К вопросу о восточных
противниках Ирана в V в. // Страны и народы Востока. 1971. // Пугаченкова Г.А., Ртвеладзе Э.В. Северная
Бактрия   Тохаристан.   Т.:   1990.   //   Толстов   С.П.   Древний   Хорезм.   М.,   1948.   //   Tревер   К.В.   Эфталитское
государство (V-VI вв.) // История народов Узбекистана. Т., 1950. // Смирнова О.И. Место домусульманских
культов   в   Средней   Азии   (по   материалам   топонимии   )   //   СНВ.   –   М.,   1971.   //   Тереножкин   А.И.   Вопросы
историко–археологической   периодизации   древнего   Самарканда   //   ВДИ.   –   1947.   //   Фрейман   А.А.   Два
согдийских рукописных документа на коже с горы Муг в Таджикистане // ВДИ. – 1952.
3 Ikkinchi   davrga   esa   mustaqillik   davridan   so’ng   o’rgangan   mahalliy
tarixchilarimiz kiradi. Bu davr bo’yicha ilmiy tadqiqot ishlari olib borgan tarixchi
olimlarimizdan   A.   Xo’jayev,   A.   Xolmatov,   E.   Rtvladze,   Sh.   Kamollidin,   M.
Ishoqov,   G’   Boboyorov,   Azamat   Ziyo,   B.   Eshov,   A.   Ahmedov,   D.
Murodovalardir 1
.   Ushbu   davr   tarixini   o’rgangan   olimlardan   Proffessor   Mirsodiq
Ishoqov Sug’d tarixi, sug’diy yozuvlar ustida ilmiy tadqiqot ishlarini olib borgan.
Proffessor G’aybulla Boboyorov esa Turk xoqonligining tashkil topishi, ijtimoiy –
iqtisodiy hayoti o’zining ilmiy tadqiqotida yoritib bergan.
Tadqiqotning   usullari.   Tadqiqotni   yoritishda   tarixiylik,
ilmiylik, xronologik, hududiy yondoshuv kabi usullardan foydalanilgan.   
Kurs   ishining   tarkibiy   tuzilishi   Kirish,   ikkita   bob,   to’rta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
I – BOB. Ilk o’rta asrlar davlatchiligining vujudga kelishi.
1
  Азамат Зиё. Ўзбек давлатчилиги тарихини ўрганиш манбашунослиги // O’zbekiston tarixi. – 1999. – № 1. //
Аҳмедов   А.   Нега   Турон   деб   аталади   //   Турон.   –   1992.   –   №   1.   //   Бобоёров   Ғ.   Ғарбий   Турк   хоқонлигининг
бошқарув   тизимига   доир   //   Sharqshunoslik.   –   2008.   //   Исхаков   М.М.   Преемственность   в   истории   древних
тюркских систем письменности (согдийско-тюркские контакты) // O’zbekiston tarixi. – 2000. // Камалиддинов
Ш.С.   Новые   данные   о   потомках   царя   Согда   Гурака   //   ОНУ.   –   2003.   //   Эшов.   Б   –   “Ўрта   осиёнинг   қадимги
шaҳарлар   тарихи”.   2008.   //   Абдуллаев.   Ў   –   “Ўрта   осиёда   қадимги   бошқарув   ва   илк   давлатчилик
тарихшунослиги.   Т:.   2009.   Ртвладзе.   Э,   Алимова.   Д   –   “Ўзбекистон   давлатчилиги   тарихи   очерклари”.   Т.
Шарқ.   2001.   Курбанов   А.   Эфталиты   (очерки   истории).   Санкт-Петербург,   2006.   Murodova .   D   O ’zbekiston
hududidagi ilk o’rta asr davlatlari: eftaliylar davlati va turk xoqonligi. –  Toshkent .  2011.
4 1.1  Xorazmda Afrig`iylar davlatining vujudga kelishi
Xorazm O’rta Osiyo hududidagi eng qadimiy davlatlardan biri bo’lib, aholisi
o’troq  va   ko’chmanchi   qabilalardan   iborat   bo’lgan.  Uning   hududi   Amudaryoning
quyi   qismidan   janubga   tomon   Murg’ob   va   Tajan   daryolarining   yuqori
oqimlarigacha cho’zilgan. U haqdagi ilk ma’lumotlar “Avesto”, birinchi Doroning
Bihistun   tosh   bitiklari,   qadimgi   yunon   mualliflari,   arab   geograflarining   asarlarida
uchraydi. “Avesto”ning “Yasht” qismida Xorazm “Ming irmoqli daryo”, “Ko’llar
va o’tloqdarga boy o’lka” sifatida madh etiladi. Xorazm tarixini chuqur o’rgangan
mashhur rus olimi S.P.Tolstov “Qadimgi Xorazm” kitobida antik Xorazm tarixini
to’rt davrga bo’ladi: 
1. Uy-joy devorlari bo’lgan shahriston madaniyati (miloddan avvalgi VI-IV
asrlar) 
2. Qanqa (Qang) madaniyati (miloddan avvalgi IV asr - milodiy I asr) 
3. Kushonlar madaniyati (milodiy II – II asrlar) 
4. Kushon-Afrig’  o’tish madaniyati  (milodiy Sh-V asrlar)  Bu davrlarga oid
Amudaryoning o’ng sohilida 250 dan ziyod, so’l sohilida 60 ta qadimiy shahar va
qishloqlar   o’rni   topilgan.   Qanqaqal’a,   Qo’shqal’a,   Tuproqqal’a,   Jingilja,
Toshxirmon singari qal’a va istehkomlar o’rni bunga misol bo’la oladi 1
. Xitoyning
Tan   sulolasi   davrida   (milodiy   VII-X   asrlar)   Xorazmda   asosan   turkiy   qabilalar
yashagan.   Tanshu   solnomasida   shunday   deyiladi:   “Barcha   turk   elatlari   ichida
ho’kiz   qo’shilgan   arava   faqat   shu   erda   (Xorazm)   uchraydi.   Bu   aravalarda
savdogarlar turli viloyat va elatlarni aylanib, savdo qilib yuradilar.” Bu o’rinda gap
Xorazmning savdo-sotiq bilan kun kechiruvchi o’troq aholisi  ustida ketyapti. Shu
bilan   birga   Xorazm   vohasiga   yaqin   cho’l   va   dashtlarda   ko’chmanchi   va   yarim
ko’chmanchi   chorvador   turkiy   qabilalar   yashagan.   Eron   Axomaniylari   shohi
Kayxusrav   (Kir,   Kurush)   (miloddan   avvalgi   558-530   y.)   Xorazm   va   unga   tutash
hududlarni   bosib   olgan.   Xorazm   miloddan   avvalgi   6-5   asrlarda   Axomaniylar
1
 Асқаров А. Ўзбекистон тарихи (энг қадимги даврлардан эрамизнинг V асригача).  – Тошкент. 1994. - Б.59.
5 davlatining   16-satrapligi   (viloyati)   tarkibiga   kirgan.   Lekin   ko’chmanchi   Sak
(Massagetlar)   qabilasi   ustiga   hujum   qilganida   Kayxusrav   malika   To’marisdan
yengilib, halok bo’lgan. Xorazm o’z mustaqilligini tiklagan. Miloddan avvalgi III
asrda esa u Qang davlati tarkibida bo’lgan. Xorazm tarixining to afrig’iylar sulolasi
asoschisi   Afrig’gacha   (305   y.)   bo’lgan   davri   haqida   ma’lumotlar   kam.   Faqat
qadimda   Kayxusrav   (mil.av.   1200-1140   y.),   Saksafar   (mil.av.   519-   517   y.),
Farasman   (mil.av.   329-320   y.),   Xusrav   (mil.   av.   320   y.)   singari   xorazmshohlar
bo’lganligi,   Farasman   miloddan   avvalgi   328   yilning   bahorida   O’rta   Osiyoga
bostirib   kirgan   makedoniyali   Aleksandr   (Iskandar)   huzuriga   muzokara   uchun
sovg’a-salomlar bilan kelganligi tarixiy manbalarda yozib qoldirilgan. 
Abu   Rayhon
Beruniy   afrig’iylar   sulolasiga   mansub   xorazmshohlardan   22   tasining   nomini
keltirgan. Xorazm  davlatining poytaxti  dastlab Tuproqqal’a, 305 yildan keyin esa
Kot   (Kos)   shahri   bo’lgan.   Miloddan   avvalgi   4-3   asrlarda   Xorazm   iqtisodiy   va
madaniy jihatdan yuksalib, yirik sug’orish kanallari, yangi shahar va qal’alar barpo
etilgan. Hunarmandchilik, san’at, ichki va tashqi savdo keng rivoj topgan. Milodiy
IV-VIII   asrlarda   Xorazm   yangi   yuksalishni   boshdan   kechirdi.   Burgutqal’a,
Uyqal’a, Qumbosganqal’a kabi inshootlar ana shu davrlarda qurilgan. Xorazmning
Etil   (Volga)   bo’yidan   Markaziy   Osiyo   orqali   Mo’g’uliston   va   Xitoyga   hamda
Eronga   boriladigan   savdo   yo’llari   chorrahasida   joylashganligi   uning   iqtisodiy   va
ma’naviy yuksalishida muhim ahamiyat kasb etgan 1
.  712
yili   Xorazmni   arablar   bosib   olgan.   Xalifalikning   Xurosondagi   noibi   Qutayba   ibn
Muslim   xorazmliklarning   tarixiy   adabiyoti   va   madaniy   merosini   saqlab   kelgan
olimlarni   qirg’in   qilgan   va   quvib   yuborgan.   Shu   sababli   arablar   istilosigacha
bo’lgan   davrdagi   yozma   tarixiy   manbalar   deyarli   uchramaydi.   Afrig‘iylar
madaniyati - Xorazmdagi IV-VIII asrlarga oid madaniyat, afrig‘iylar sulolasi nomi
bilan bog‘liq. Afrig iylar madaniyatiga oid yodgorliklar 1937—40 yillarda Xorazmʻ
arxeologiya-etnografiya   ekspeditsiyasi   tomonidan   o‘rganilgan.   Afrig iylar	
ʻ
madaniyati shakllanishida qo‘shni ko‘chmanchi qabilalar muhim rol o‘ynagan. Bu
1
 Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари, - Тошкент, 1991. - Б.63.
6 davrda   antik   hunarmandchilik   markazi   —   qadimiy   shaharlar   inqirozga   uchrab,
siyosiy,   iqtisodiy   va   madaniy   hayot   qishloqda,   mulkdorlarning   qo‘rg‘oni   va
qasrlari   atrofida   jonlangan.   Burgut   qal’a   vohasida   olib   borilgan   qazishmalar
vaqtida   sertarmoq   sug‘orish   kanali   va   ariqlar,   dalalarning   rejali   joylashuvi
aniqlangan.   Katta-kichik   turar   joylar   to‘p-to‘p   joylashgan,   katta   yer   egalarining
qasrlari kanallar boshida bo‘lib, ular suv taqsimotini nazorat qilib turganlar. 
Xorazmda   bu   davr   istehkomlari   asosan   paxsadan   to‘rtburchak
tarxda   qurilgan,   devori   burjlar   bilan   mustahkamlangan,   davra   yoki   to‘rtburchak
tarhli   (so‘nggi   mudofaa   minorasi)   bo‘lgan.   Yirik   qal’alar   (Yakka   Porson,   Qum
qal a,   Uy   qal a,   Teshikqala)   mudofaa   istehkomlariga   ega   bo‘lgan.   Eng   yirikʼ ʼ
istehkom  — Burgut  qal a (maydoni  6 ga dan oshiq) atrofida shahar  vujudga kela	
ʼ
boshlagan.   Turar   joylar   daxliz,   asosiy   va   yordamchi   xo‘jalik   xonalaridan   iborat
bo‘lgan.   Imoratlarning   tarhi,   qiyofasi   aholining   ijtimoiy   mavqeiga   bog‘liq
bo‘lganligi   aniqlandi.Harobalardan   mis   tangalar,   jez,   qo‘lda   va   charxda   yasalgan
sopol   idishlar   (xum,   ko‘zacha)   siniqlari,   bezak   buyumlari,   temirdan   yasalgan
dehqonchilik  va   hunarmandchilik  qurollari   (ketmon,   o‘roq,   pichoq  va   boshqalar),
shoyi,   ip,   jun   gazlama   parchalari,   uch   parrakli   temir   paykonlar,   xanjarlar,
yorg‘uchoqlar,   tegirmon   toshlari,   yozma   yodgorliklar   topilgan.   Marhumlarni
ostodon   (sopol   tobut)larda   ko‘mish   rasm   bo‘lgan.   Tarixiy   manbalarda   VIII   asrga
oid Kat, Hazorasp, Urganch eslatib o‘tilgan.
1.2 Eftallar davlatining tashkil topishi va boshqaruvi
7 V   asrning   20-yillaridan   VI   asrning   70-yillarigacha   bo‘lgan   davrda   O‘rta
Osiyoda   Eftaliylar   davlati   faoliyat   ko‘rsatgan.   Yozma   manbalarda   eftaliylar,
eftallar,   eftalitlar,   xaytallar   kabi   turli   nomlar   bilan   atalgan   bo‘lib,   bu   nomlar
Eftallar shohi   “Eftalon”,  ba’zi manbalarda  “Vaxshunvar”  dan olingan.
Eftallar   davrida   yerga   egalik   munosabatlari   shakllanib   bordi.
Ilgarilari   harbiy   yurishlardan   katta   daromad   qilib   turgan   zodagonlar   yer   ularni
doimo   ta’minlash   manbai   bo‘lishini   anglab   olishadi.   Eftallar   davlatining
aholisining   asosiy   qismi   dehqonchilik   bilan   mashg‘ul   bo‘lgan,   qolgani   esa
ko‘chmanchi   chorvachilik   hayot   tarzini   o‘z   boshidan   kechirgan.   Eftaliylarning
ko‘pchiligi  mahalliy aholi  bilan aralashib, o‘troq hayot tarziga o‘tgan. Toxariston
va   Sug‘d   rivoj   topgan   dehqonchilik   va   bog‘dorchilik   markazi   hisoblangan.
Qashqadaryo   va   Zarafshonda   g‘alla,   sholi,   Sharqiy   Turkiston   va   O‘rta   Osiyoda
paxta yetishtirishgan 1
.  Farg‘ona   vodiysi   arg‘umoq   otlari   bilan
mashhur   bo‘lgan.   Yerlarning   asosiy   qismi   qishloq   jamoalarga   tegishli   bo‘lgan.
Dehqonlar va ibodatxonalarga tegishli yerlar ham bo‘lgan. Ibodatxonalarga tegishli
yerlar   “vag‘nze”   deb   yuritilgan.   Yaylovlarning   asosiy   qismi   qabila   va   urug‘
jamoalari va ularning oqsoqollari-biylar tasarrufida edi. V asrda eng yirik sug‘orish
tarmoqlari   hisoblangan   Zog‘ariq,   Bo‘zsuv   va   Darg‘om   kanallari   barpo   etiladi.
Chag‘oniyon   (Surxondaryo),   Samarqand,   Buxoro,   Kesh   (Shahrisabz),   Naqshab
(Qarshi)   va   Toshkent   atroflari   to‘la   o‘zlashtirilib,   alohida-alohida   dehqonchilik
vohalari shakllanadi. Mamlakatda   yer-suv   mulkchiligining   xususiyligi
ortib,   yer   egaligi   munosabatlarining   mustahkamlanib   borishi   qishloqning   mulksiz
va   erksiz   ziroatchi   mazlum   ahli   -   kadivarlarning   soni   ko‘payib,   dehqonchilik
xo‘jaligining   asosiy   ishlab   chiqaruvchi   kuchlarining   biriga   aylanadi.   Ilk   o‘rta
asrlarda   tariximiz   sahnasida   namoyon   bo‘lgan   zodagon   dehqonlar   va   ular
tasarrufidagi   ulkan   patriarxal   xo‘jaliklar   qiyos   etilsa,   yerga   egalik   qilish
munosabatlari jihatidan ular X-XI asrlarda G‘arbiy Yevropada shakllangan «feod»
yoki   «len»   atamalari   bilan   yuritilgan   mulklarning   zamindorlari   feodallarga   yaqin
turar   edilar.   Shunday   qilib,   ilk   o‘rta   asr   mulkchilik   munosabatlarining   tarkib
1
 Tревер К.В. Эфталитское государство (V-VI вв.) // История народов Узбекистана. – Тошкент. 1950. - C .23.
8 topishi bilan mamlakatning ijtimoiy hayotida keskin o‘zgarishlar sodir bo’ldi. 
Patriarxal   qishloq   jamoalari   mulkiy   jihatdan
tabaqalanib,   u   yerdor   va   mulkdor   dehqon   va   unga   mute   bo’lgan   yersiz   va   erksiz
kadivarlarga   ajralib   ketdi.   Shu   bilan   birga   obikor   vohalarda   qishloq   jamoalari
yerlarida yashab kelgan hamda yer va suvdan iborat umumiy mulkka ega bo‘lgan
erkin   ziroatchilar   qo‘shchi-kashovarzlarning   ma’lum   bir   qismi   jamoa   yerlaridan
mahrum   bo‘lib,   ularning   zamindor   dehqonlarga   qaram   mazlum   tabaqa   -
kadivarlarga aylanish jarayoni kuchaydi. Katta yerdor zodagonlarning nufuzi ortib,
kashovarzlarning   ularga   qaram   kadivarlarga   aylanishida   davlat   ma’murlari
dehqonlar tabaqasi manfaatlarini quvvatlaydi. Oqibatda dehqonlar qo‘l ostida katta
mulk va kuch to‘planadi. Elyurtning ijtimoiy va siyosiy hayotida ularning mavqeyi
nihoyatda   oshib   ketadi.   Ayrim   dehqonchilik   vohalarining   katta   dehqonlari   hatto
o‘z viloyatlarida deyarli mustaqil hokim bo‘lib olardilar.
Eftallar davlati - ilk o‘rta asrlarning qudratli davlati. V asrning
ikkinchi yarmi va VI asrning boshlarida Eftallar davlati O‘rta Osiyo, Sharqiy Eron,
Shimoliy Hindiston va Sharqiy Turkiston hududlarini o‘z ichiga olgan.   Eftallar V
asr   boshlarida   O‘rta   Osiyo   hududiga   Sharqdan   kirib   kelganlar.   Eftaliylar
davlatining   dastlabki  poytaxti   Buxoro  yaqinidagi   Poykant   va  Varaxsha   shaharlari
bo‘lgan.   Bu   davlatga   O‘rta   Osiyodan   tashqari   Sharqiy   Turkiston,   Afg‘oniston,
Shimoliy   Hindiston   va   hozirgi   Pokiston   hududlari   ham   kirgan.   Eftallar   davlati
o‘zaro aloqa o‘rnatish maqsadida  456-yilda Xitoyga  elchi yuborgan.
Eftallarning   tobora   kuchayib   borayotganidan   xavfsiragan   sosoniylar
ularga   qarshi   yurish   qiladi.   Sosoniylar   shohi   Pero‘z   484-yilda   eftallarga   qarshi
bo‘lgan   urush   Pero‘zning   halokati   bilan   tugaydi.   Shundan   so‘ng   eftallarga   qaram
bo‘lib qolgan  sosoniylar  ularga   kumush hisobida  belgilangan bojni uzluksiz to‘lab
turganlar. Boj - o‘lpon, soliq. Bir davlat tomonidan ikkinchi davlatga to‘lanadigan,
shuningdek,   shahar   va   qishloq   bozorlarida   savdogarlardan   olinadigan   maxsus
to‘lov     Eftaliylar   davrida   saltanat   yakka   hukmdor   tomonidan   boshqarilgan.   Taxt
otadan bolaga qolmay, shu  suloladan kim  loyiq deb topilsa  o‘sha  taxtga o‘tirgan.
Nomzodni   aniqlab   taqdim   etadigan   kengash   ham   mavjud   bo‘lgan.   Bu   kengash
9 sulolaning mo‘tabar namoyandalari hamda saltanatning obro‘li a’yonlaridan iborat
bo‘lgan.   Viloyatlarda   boshqaruv   mahalliy   xonadonlar   (sulolalar)   tomonidan   olib
borilgan 1
. 
Mazkur   mulklar   hukmdor   -   Sho   (shoh)ga   tobe   sulolalar   tomonidan
boshqarilgan.   Hatto   ularning   har   biri   o‘zining   kumush   yoki   mis   tangasini   zarb
etgan.   V asr  oxiri — VI  asr boshlarida   Xorazm, So‘g‘diyona, Choch va Baqtriya
viloyatlarida   hashamatli   binolari   bo‘lgan   alohida-alohida   qo‘rg‘onlar   yuzaga
kelgan.   Eftaliylar   davlat   boshqaruvida   ma’lum   qonun-qoidalar   mavjud   bo‘lgan.
Davlat harbiy kuchga tayangan. Jinoyat uchun juda qattiq jazolar belgilangan.  563-
567-yillarda   Eftallar davlati   Turk hoqonligi   hamda   Eron sosoniylarining   zarbasiga
uchragan va tamomila barbod bo‘lgan.
Eftallar   davlatiga   birlashgan   aholining   etnik   tarkibi   xilma-xil   bo‘lgan.
Iqtisodiy-savdo   munosabatlarining   izchil   yo‘lga   qo‘yilishi   mamlakatda
dehqonchilik,   sun’iy   sug‘orish,   chorvachilik,   bog‘dorchilik   va   hunarmandchilik
ravnaq   topishiga   asos   bo‘lgan.   Hozirgi   vaqtda   ham   Toshkent   vohasi   va   Janubiy
Qozog‘iston   yerlarining bir qismini suv bilan ta’minlab turgan   Zog‘ariq (Zovariq)
va   Bo‘zsuv ,   Samarqand   viloyati   janubiy   tumanlarining   asosiy   suv   manbayi
Darg‘om   kanali   V   asrda   barpo   etilgan   eng   yirik   sug‘orish   tarmoqlaridan
hisoblanadi. Savdo   va   pul   muomalasi .   Tashqi   savdo   bojidan   manfaatdor
bo‘lgan eftallar  “ Ipak  yo‘li” ni  o‘z nazoratlari  ostida  tutib turishga harakat  qilgan.
Xitoy,   Hindiston,   Eron   va   Vizantiya   bilan   bo‘lgan   xalqaro   savdoda   faol
qatnashgan.   Ipak   yo‘li   savdosida   sosoniy   savdogarlari   bilan   raqobatda   asosan
sug‘diylar   vositachi   bo‘lgan.   Bu   esa   o‘z   o‘rnida   yo‘l,   qatnov,   ta’minot,   xizmat
ko‘rsatish   tarmoqlarining   kengayib   borishiga   yo‘l   ochgan.   Tashqi   savdoda   ipak,
lok,   bo‘yoqlar,   rangli   shishalar,   qimmatbaho   toshlar,   arg‘umoq   otlar,   matolar,
shirinliklar, qurol-yarog‘ kabi noyob mahsulotlar bozori chaqqon bo‘lgan. Xalqaro
savdo   aloqalarining   rivojlanishi   bilan   mamlakatda   tanga   pul   muomalasi   tartibga
1
  Murodova .  D   O ’zbekiston hududidagi ilk o’rta asr davlatlari: eftaliylar davlati va turk xoqonligi. –  Toshkent .  2011.
-B.67.
10 solinadi 1
. Ichki   va   tashqi   savdo   munosabatlarida
eftallar   dastavval   sosoniy   hukmdorlarining   kumush   tangalaridan   keng
foydalanadilar.   Bulardan   tashqari,   Buxoro,   Poykand,   Vardona,   Naxshab,
Samarqand va Xorazmda  mahalliy hokimlar tomonidan chiqarilgan chaqa tangalar
mamlakatning   ichki savdosida   keng muomalada bo‘lgan.   Til va madaniy aloqalar .
O‘rta   Osiyo   aholisining   bir   qismi   sug‘d   tilida ,   ikkinchi   qismi   turkiy   tilda
so‘zlashgan. Bu davrda   sug‘d tili   xalqaro savdo tili sifatida   Yettisuv va Farg‘ona,
Sharqiy Turkiston, Xitoy   hududlarida foydalanilgan.   V-VI asrlarda   sug‘d, xorazm
va eftal yozuvlari tarqalgan.   Eftallar alifbosi   Baqtriya yozuvi   asosida shakllangan.
Eftallar alifbosi  25 harfdan iborat bo‘lgan. Yozuv chapdan o‘ngga tomon yozilgan.
V   asrda   O‘rta   Osiyoda   shishasozlik
rivojlangan.   O‘rta   Osiyo   shishasi   rangdorligi,   yarqit   oqtigi   va   tiniqligi   jihatidan
Vizantiya   shishasidan   ustun   turgan.   Xitoy   imperatorlari   o‘z   saroylarini   bezashda
O‘rta   Osiyodan   keltirilgan   rangli   shishadan   foydalanganlar.   Ulkan   saltanat   ahli
zardushtiylik ,   qadimiy   e’tiqodlardan   Siyovush,   Anahita,   Mitraga ,   buddaparastlik
(asosan   Shimoliy   Hindistonda)   kabi   dinlarga   sig‘ingan.   Shu   bilan   birga   o‘lkada
Moniy   va   Mazda   (mazdakiylik)   ta’limotlari   ham   tarqab   borgan.   O‘rta   Osiyo
aholisining   madaniy   an’analari   qo‘shni   mamlakatlar,   xususan,   Hindiston   va   Eron
tasviriy uslublari bilan uyg‘unlashib, ilk o‘rta asrlar madaniyatining shakllanishida
mustahkam poydevorga aylangan. Markaziy Osiyoning IV-V asrlar tarixi
deyarli chuqur o’rganil magan. Buning asosiy sababi bu davrga oid manbalarning
kamligi   va   ma’lumotlarning   to’liq   emasligi   bilan   izohlanadi.   Arxeologik
materiallar   esa   kam   va   ba’zi   hollarda   aniq   davrni   ko’rsatmaydi.   Numizmatik
dalillar esa ma’lum miqdorda tarixni yoritib bersada, ular asosan pul muomalasiga
tegishlidir.   O’rta   asr   tarixchilarining   asarlari   orqali   bizgacha   eftaliylar   haqida
qiziqarli ma’lumotlar yetib kelgan. VI asr Vizantiya tarixchisi Prokopiy Kesarskiy
eftaliylarni   xun   xalqlari   deb   yuritsada   lekin   tashqi   ko’rinish   jihatdan   katta   farq
borligini ta’kidlaydi. Boshqa yana bir VI asr Vizantiya tarixchisi Agafiy Mirinskiy
1
  Musaev N.U. O‘rta Osiyoda dehqonchilik madaniyati va agrar munosabatlar tarixidan (Tosh davri oxiridan - XX
asr boshlariga qadar). – Toshkent: Fan, 2005. B .45.
11 “Eftaliylar   –   bu   xunlardir”   deb   ta’kidlaydi.   Eftaliylar   to’g’risidagi   ma’lumotlar
boshqa Vizantiya mualliflari, jumladan Prisk Paniyskiy (V asr), Menandr Protektor
(VI   asr),   Zaxariy   Ritor   (VI   asr),   Kozma   Indi   koplava   (VI   asr),   Feofilat
Simokatta(VII   asr)   asarlarida   uchraydi.   Feofan   Vizantiyskiyning   ma’lumot
berishicha   eftaliylarning   hukmdori   Vahshunvor   Eftalon   bo’lib,   xalq   uning   nomi
bilan   yuritilgan.   Ammian   Martsellin   o’zining   “Rim   tarixi”   asarida   eftaliylarning
tashqi ko’rinishi, ularning ko’mish marosimlari, sosonoiylar bilan aloqalari haqida
qimmatli ma’lumotlarni keltirib o’tadi. Xitoy manbalarida esa eftaliylarning kelib
chiqishi   haqida   turli   qarashlar   mavjud.   Ularning   birida   eftaliylar   gaogyuy-turk
qabilalarining bir tarmog’i, boshqa bir manbada esa yuechjilarning bir avlodi, yana
bir manbada esa kangyuylarning avlodi deb talqin etiladi.  VII   asr
xitoy   muarrixi   Vey   Chiye   o’zining   “Si-fan-chi”   asarida,   –   “Eftaliylarning   kelib
chiqishini   aniqlash   ular   haqidagi   ma’lumotlarning   uzoq   mamlakatlardan
keltirilgani va boshqa tillarda ularning buzib talaffuz etilishi va qadimiyligi tufayli
ancha   qiyin   va   imkoni   yo’qligini”   ta’kidlaydi.   VII   asr   boshlarida   Li   Yanshou
tomonidan   yozilgan   xitoy   solnomasi   “Beyshi”da,   –   “Yeda   xonadoni   Katta
Yuechjilarning   bir   avlodidan   kelib   chiqqan”   deb   ta’kidlanadi.   Ular   haqidagi
ma’lumotlarni  518-yilda eftaliylar  shohi  Mihirakul   dargohiga  elchi   bo’lib  kelgan,
sayyoh   Sun   Yun   hamda   629-645   yillarda   Hindiston   budda   ibodathonalari
ziyoratiga   kelgan   budda   kohini   Syuan   Tszyan   asarlarida   ham   uchratish   mumkin.
Syuan   Szyanning   asosiy   maqsadi   buddaviylik   ziyorati   bo’lsada   uning   Xitoyga
qaytgach yozib qoldirgan “Da Tan Siyuy Szi” (Buyuk Tan davri g’arbiy o’lkalari
haqidagi   yozishmalar)   nomli   asarida   o’nlab   o’sha   davr   davlatlari   haqida
ma’lumotlar   keltiradi.   Markaziy   Osiyo   davlatlari   haqidagi   qiziqarli   lekin   uzuq
yuluq   ma’lumotlarni   727-yilda   Shimoliy   Hindistonga   sayohat   qilgan   Vey   Sze
hamda   Xey  Chao   yozishmalarida   ham   uchratish   mumkin.   Eftaliylar   va   ular   bilan
bog’liq   voqealar   ko’plab   o’rta   asr   manbalarida   ham   uchraydi,   lekin   ularning
aksariyatida   eftaliylarni   kushonlar   bilan   birdek   ifodalaydilar.   Favstos   Buzand
o’zining “Armeniya tarixi” asarida Sosoniylar shohi Shopurning sharqdagi janglari
haqida juda qiziq ma’lumotlarni keltiradi. Egishe Vardapet esa shaxsan o’zi ushbu
12 voqealarning guvohi  sifatida sosoniy  podsho Yuazdigird II ning shimoliy-sharqiy
elatlar, jumladan eftaliylar bilan bo’lgan jangini tasvirlaydi. Shunga o’xshash yana
boshqa   ma’lumotlar   Lazar   Parpetsiyning   “Armaniston   tarixi”   asarida   uchraydi.
Eftaliylar   heptalk   shaklida   Ananii   Shirakatsiyning   “Geografiya”   hamda   Sebeos
ning “  Imperator  Irakl  tarixi” asarida  uchraydi.  Arman  manbalari  orqali  bizgacha
yetib kelmagan ikkita asar haqida ma’lumotga ega bo’lamiz, ular fors muallifining
“Rastsaxun”   (Ishonchli   hikoya),   hamda   yunon   tilida   yozilgan   “Eftaliylar   tarixi”
asaridir.  Eftaliylarning  sosoniylar   shohi   Peroz  bilan   jangi   haqidagi   ma’lumotlarni
suriya   manbalarida,   jumladan   Iyeshu   Stilitning   “Xronika”   asarida   uchratish
mumkin.   Eftaliylar   to’g’risidagi   ma’lumotlar   hind   manbalarida   ham   uchrab   ular
“xun”   deb   yuritilgan.   Eftaliylarga   qarshi   xarbiy   harakatlar   haqidagi   ma’lumotlar
Bxitar, Kur, Mandasor va Gvaliordagi tosh ustunlarda uchraydi 1
.
Eftaliylarning tarix sahnasidagi siyosiy hayoti Eron sosoniylari siyosiy tarixi
bilan   chambarchas   bog’liqdir.   Buning   asosiy   sababi   o’sha   davrning   yirik
imperiyalaridan   biri   sanalgan   sosoniylar   davlatining   bir   necha   bor   eftaliylar
davlatiga   da’vo   qilganligidir.   Buning   misoli   sifatida   Forslar   shohi   Ardashir
Papakanning (222-241 yy.) qo’shinlari Parfiya shohi Artaban V ning qo’shinlarini
224 yilda mag’lub etib, o’z bosib olgan hududlarida mustahkam o’rnashib olgach
sosoniylar   Markaziy   Osiyoni   egallashga   bir   necha   bor   urinib   ko’rganliklarini
ta’kidlash   mumkin.   Ammian   Marcellinning   ma’lumotlariga   ko’ra   sosoniy   shohi
Shopur II (309-379) xioniy qabilalariga qarshi  jang uchun o’zining katta qo’shini
va mablag’ini sarflashga to’g’ri kelgan. Shopur II 357-358 yillarda xioniylar bilan
ittifoqchilik   shartnomasini   tuzgach   yurtiga   qaytib   ketadi.   Ittifoqchilik
shartnomasiga   ko’ra   Shopur   II   va   Rim   imperatori   Konstantin   II   (337-361   yy)
o’rtasidagi   Amida   (hozirgi   Diyorbakir.   Turkiya)   shahrini   egallashdagi   bo’lgan
jangda   359-yilda   hioniylar   ishtirok   etadilar.   Ammian   Marcellinning   yozishicha
Grumbat boshchi ligidagi xioniy qo’shinlari shaharning janubiy darvozasini ishg’ol
etadilar.   Bu   jangda   Grumbatning   o’g’li   vafot   etadi.   Bu   jangdagi   g’alaba   tufayli
1
  Илясов   Дж.   Некоторые   замечания   к   проблеме   эфталитов   //   Transoxiana.   История   и   культура.   Сб.статей.
Ташкент.2004. - С.117.
13 shaharning sharqiy qismi xioniylarga o’tadi. 
IV   asrning   60-yil   oxiri   –   70-yil   boshlarida   Shopur   II   poytaxti   Balx
shahri   bo’lgan   kushonlar   bilan   ikki   bor   jang   qiladi.   Ushbu   janglar   tarixi   bizga
arman   tarixchisi   F.   Buzand   (IV-V   asrlar)   asarlaridan   ma’lum.   Ushbu   jang
kushonlarning   g’alabasi   bilan   tugaganligini,   ikkinchi   jang   esa   ularning
mag’lubiyati   bilan   tugaganligini   arman   tarixchilari   bayon   etadilar.   Sosoniy   shohi
Shopur   II   ning   Markaziy   Osiyoda   hukmronlik   qilayotgan   qabilalar   bilan   bolgan
jangi  manbalardagi  turli  chalkashliklar  tufayli  olimlar  o’rtasida ko’plab bahslarga
sabab   bo’lmoqda.   A.   Gubayeva   fikricha   Shopur   II   ning   xioniylar   bilan   bo’lgan
jangi natijasida xioniylar Dahistonni egllaydilar. V.G. Lukonin ma’lumotiga ko’ra
esa   IV   asrning   60   -   yillari   oxirida   Sosoniy   shohi   Kushonlar   shohi   bilan
to’qnashadi,   bu   jangda   unga   xioniylar   ittifoqchi   bo’ladilar.   E.V.   Zeymal   fikricha
o’sha   paytda   kushon   shohi   F.   Buzand   keltirgan   ma’lumotidagi   “Buyuk   kushon
shohi -Arshakun”, bu so’nggi kushon podsholaridan biri Vasudeva bo’lgan.
Arman   manbalarining   guvohlik
berishicha   Varaxran   V   ning   o’g’li   Yazdigird   II   (438-457),   o’z   oldiga   istilochilik
maqsadlarini   qo’yadi   va   uning   butun   hukmronlik   davri   O’rta   Osiyo   xalqlariga
qarshi   janglar   bilan   bog’liq.   Yazdigird   II   ning   xioniy   –   eftaliylarga   qarshi   olib
borgan   ko’p   yillik   janglari   besamar   ketadi.   O’rta   asr   tarixchisi   at-Tabari
ma’lumotiga   ko’ra   eftaliy   shohi   Axshunvor   (Vaxshunvor,   ba’zi   manbalarda
Xushnavoz)   qo’l   ostida   457   yilda   Gurdjiston,   Toxariston,   Balx,   Badaxshon
hududlari bo’lgan. Shu o’rinda eftaliylar shohi nomining kelib chiqishiga doir turli
bahslar   ham   mavjudligini   ta’kidlash   joiz.   V.A.   Livshits   bu   ism   so’g’dcha   o’qilib
sharqiy eron tilidan kelib chiqib “shohlikni himoya qiluvchi” ma’nosini anglatgan
desa;   S.Gomech   eftaliy   shohi   Aksungur   deb   atalganini   ta’kidlaydi,   Vizantiya
tarixchisi   F.   Simokatta   uni   Eftalan,   Axshunvor   deb   tilga   oladi.   Maxmud
Qoshg’ariy  uni   Axshundar   deb  tilga  olsa,   A.Vamberi  esa  Akshunkar   (Aksongar),
yani turkchada oq shunqor , ma’nosini anglatganini ta’kidlaydi.  L.N
Gumilev   esa   eftaliy   shohining   Xushnavoz   deb   atalgani   uni   fors   tilida   “iste’dodli
musiqachi”   ma’nosini   anglatganini   ta’kidlaydi.   B.X.   Karmisheva   Surxondaryo
14 chegarasidagi   Vaxshuvorni   tahlil   etib,   bu   nomning   eftaliy   shohi   nomiga
o’xshashligini e’tirof etadi.  Eftaliylar   va
sosoniylar   o’rtaisdagi   janglar   Pero’z   (459-484)   davrida   avj   oladi.   Yazdigird   II
vafotidan so’ng 457-yilda uning ikki o’g’li Xormizd va ukasi Pero’z ortasida taxt
uchun   kurash   boshlanadi.   Xormuzd   taxtni   egallagach   Pero’z   eftaliylar   davlatiga
qochib   ketadi   va   ulardan   taxtni   egallashda   yordam   berishlariga   umid   qiladi.
Firdavsiy   ma’lumotlariga   ko’ra   eftaliy   shohi   Faganish   Pero’zga   Termiz   va
Vashgird (Vaxsh va Kofirnihon oralig’idagi shahar) shahri evaziga 30 ming harbiy
qo’shin beradi. Eftaliylar yordami bilan Pero’z o’z akasini 459-yilda mag’lub etadi
va   shohlik   taxtini   egallaydi.   Shu   yili   Pero’z   eftaliy   shohi   Vaxshunvor   bilan
ittifoqchilik   shartnomasini   tuzadi.   Kidariylar   ustidan   g’alaba   qozongan   Pero’z
ittifoqchilik   shartnomasi   tuzilganligiga   qaramay   eftaliylarga   qarshi   jangga
tayorlanadi.   Ad-Dinavoriy   ma’lumotiga   ko’ra   urushning   sababi   Tohariston
aholisining eftaliylardan noroziligi va Pero’zdan yordam so’raganligi bo’lgan. Bu
paytda   eftaliylar   davlati   tarkibiga   Kaspiy   dengizining   sharqiy   qirg’oqlari,
Turkmaniston   cho’llari,   Amudaryo   oqimi   bo’ylab   joylashgan   hududlar,   Murg’ob
va Tajan daryolarining yuqori oqimidagi hududlar (Shimoliy Afg’oniston) kirgan.
Ba’zi   ma’lumotlarda   Pero’zning   eftaliylar   ustiga   hujumi   457   yilda,   boshqa
ma’lumotda   esa   482-yilda   boshlangan   va   Pero’zning   mag’lu   biyati   bilan
tugaganligi ta’kidlanadi. 
Prokopiy Kesarskiy ma’lumotiga ko’ra Pero’z eftaliylarga ularning ayyorona
va   aqlan   o’ylab   topgan   rejalari   asosida   asirlikka   tushib   qoladi.   Eftaliylar   shohi
Pero’zga   shunday   badal   to’lashini   aytadiki   uni   Pero’z   xursandlik   bilan   qabul
qiladi. Pero’zni ozod etish sharti bu – juda katta miqdordagi oltin edi. Talab etilgan
to’lov   Vizantiya   imperatori   Zenon   (479-491-yy.)   tomonidan   beriladi.   Chunki
sosoniylar   Kavkazning   tog’li   hududlarida   sosoniylar   qal’a   va   gornizonlarni   qo’l
ostida ushlashi va u yerdan dushmanni o’tkazib yubormaslik sharti bilan Vizantiya
imperiyasi ularga subsidiya to’lashi lozim bo’lgan. Eftaliylar va Pero’z o’rtasidagi
jang   tafsilotlari   Ibn   al-Fakih   tomonidan   ham   qiziqarli   tarzda   bayon   etilgan.
Manbalarda   Pero’zning   eftaliylar   ustiga   uch   bora   yurish   qilgani   bayon   etiladi.
15 Birinchi   yurishi   muvaffaqiyatsiz   chiqqach   u   ikkinchi   bor   yurish   boshlaydi.   S.P.
Tolstovning   ta’kidlashicha   Pero’zning   ikkinchi   yurishi   479-yilda   sodir   bo’lgan.
Ikkinchi   bor   asirlikka   tushgan   Pero’z   eftaliylarga   o’z   ozodligi   uchun   katta
miqdorda   kumush   tanga,   shu   bilan   birga   chegara   shahar   Talakanni   eftaliylarga
qaytarib berishi kerak bo’lgan.
16 II – BOB. Ilk o’rta asrlarda ijtimoiy - iqtisodiy, madaniy hayotning
shakillanishi.
2.1  Sug’d va Tohariston voha davlatlarining  ijtimoiy -iqtisodiy hayoti
Ilk   O’rta   asrlarda   Buyuk   Ipak   yo’li   orqali   olib   borilgan   keng   ko’lamdagi
xalqaro   savdo   Turk   hoqonligi,   Xitoy,   Hindiston,   Eron   va   Vizantiya   o’rtasida
iqtisodiy, siyosiy  va madaniy aloqalarni  kengaytirdi. Utroq dehqonchilik vohalari
bilan   dasht   xalqlari   madaniyatlarining   o’zaro   ta’sirini   kuchaytirdi.   O’rta   Osiyo
xalqlari   jahnon   tarixi   jarayoniga   tortilib,   bu   diyorda   ilk   o’rta   asrning   o’ziga   xos
serqirra   va   nihoyatda   boy   madaniyati   shakllandi   va   rivoj   topdi.   Bu   yuksak
madaniyatning   serjilo   qirralari,   ayniqsa,   VI—VIII   asrlarning   moddiy   madaniyat
obidalari,   diniy   e’tiqodlariyu   tasviriy   san’at   namunalarida   o’z   aksini   topdi.
Mahalliy   hayotda   sodir   bo’lgan   bunday   uzgarishlar,   ayniqsa,   binokorlik,
me’morchilik va tasviriy san’atning ayrim jabhalarida ko’proq namoyon bo’ldi 1
. 
IV   asrning   ikkinchi   yarmi   va   V   asrda   mamlakatning   ichki   va
tashqi   hayotida   sodir   bo’lgan   keskinlik,   ayniqsa,   binokorlikka   kuchli   ta’sir
ko’rsatdi. Samarqand, Buxoro, Naxshab va Toshkent kabi dehqonchilik vohalarida
baland tagkursi ustiga bino qilingan ko’plab istehkomli qasrlar va zodagon dehqon
qo’rg’onlari   qad   ko’tardi.   Istexkomlarning   to’rt   burchagi   baland   burjlar   bilan
mustahkamlanib,   devoru   mulalari,   bir   necha   qator   kamondan   o’q   uzgich   nishon
tuynuklari   bilan   ta’minlangan 2
.   Markazida   baland   arkli,   girdi   ikki   yoki   uch   qator
qalin   mudofaa   devorlar   bilan   o’ralgan   zodagon   mulkdorlarning   qo’rg’onlari   ilk
o’rta   asrlarning   o’ziga   xos   me’morchiligi   namunalaridan   bo’lib,   Naxshab
vohasidagi Zahki Moron qal’asi, Buxorodagi Shahri Vayron va Xorazmdagi Alfir
qal’alari   shular   jumlasidandir.   Bu   davr   binokorligi   va   me’morchiligida,   ayniqsa,
qasrlar alohida o’rin tutgan. Ularning ayrimlari xatto ikki qavatli bo’lib, yuqorisiga
maxsus ko’tarma — pandus orqali chiqilgan.
1
  Бабаяров Г. Древнетюркские монеты Чачского оазиса( VI-VIII вв. н.э.). – Ташкент: Изд. Нац. библиотеки
Узбекистана им. Алишера Навои, 2007. – Б.58
2
  Исҳоқов   М.   Суғдие?нада   “ихшид”   ва   “ихрид”   унвонлари   ҳақида   /   Ўзбек   давлатчилиги   ва   маданияти
тарихида жанубий Ўзбекистоннинг ўрни. Республика илмий анжумани. – Қарши: 2011. – Б. 64-65.
17 Qasr   ichida   shipi   tekis,   gumbazsimon   va   ravoqsimon   yopilgan
bir qancha xonalar bo’lgan. Ko’pincha uning markaziy qismida girdi yo’laksimon
uzun xonalar bilan o’ralgan miyonsaroy — mexmonxona yoki  ibodatxona bo’lib,
xona   saxnida   devor   boylab   kenggina   supalar,   markazida   esa   otashdon   bino
qilingan. V asr oxiridan boshlab binokorlikda an’anaviy hom g’isht va paxsa bilan
bir qatorda pishiq g’isht ham ishlatila boshlagan. Bu davrda pishiq g’ishtdan saroy
va   ibodatxonalarning   sahnini   to’shashda   foydalanilgan.   Ilk   o’rta   asr
me’morchiligining qurilish g’oyalari, muxandislik yechimlari va me’moriy uslubi,
naqshlari Xorazm, Sug’d, Tohariston, Farg’ona va Chochning shahar va qal’alari,
mulkdor   dehqonlar   qo’rg’onlariyu   ibodatxonalar,   kushklariyu   mudofaa
inshootlarining tarxu istexkomlari, toku ravoqlari, ichki naqshlariyu tasviriy san’at
obidalarida namoyon bo’ladi. 
VI   asrlarda   ham   saroy   va   ibodatxona   devorlarini   turli
mazmundagi   rangdor   tasvirlar   bilan   bezash   hamon   odatiy   tusda   edi.   Bunday
tasviriy   san’atning   nodir   namunalaridan   biri   Bolaliktepa   qasri   devorlarida   qayd
etilib   o’rganildi.   Kattagina   xonaning   devorlarida   rangli   boyoqlar   bilan   qandaydir
izdahomda   —   gilamchalar   ustida   juft-juft   bo’lib   tiz   cho’kib   o’tirgan   erkak   va
ayollar   tasvirlangan.   Erkaklarning   ustida   uchburchak   shaklida   keng   qaytarma
yoqali   va   hoshiyali   uzun   kamzul,   oyog’ida   mahsi,   belida   ingichka   kamarga
o’tkazilgan qayrilma uchli xanjar osilgan. Birida vaza, ikkinchisida Tug’po tutgan
qo’llarining jimjilogiga bittadan ikkita yirik ko’zli uzuk taqilgan 1
. 
O’ng   qo’lida   qadah,   so’lida   ko’zgu
tutgan   ayollarning   kiyim-kechaklari   nihoyatda   bashang.   Ichki   libos   ustidan
hoshiyali   qaytarma   yoqali   hamda   uqali   uzun   va   keng   guldor   yopinchiq   —   kabo
yelkaga   tashlangan.   Quloqlarida   Buxoroning   yakkadur   ziragi,   jimjiloqlariga   esa
ko’zli uzuk taqilgan. Xullas, Bolaliktepa qasri devorlarida tasvirlangan ayollarning
tashqi   kiyofasi   VI   asrda   eftallar   hukmdori   huzurida   bo’lgan   budda   kohinini
hayratga   solgan   saroy   zodagon   ayollarini   eslatadi.   Uning   ta’riflashicha,   o’sha
vaqtlarda   eftal   malikalari   juda   qimmatbaho   matodan   tiqilgan,   orqa   etagi   uch
1
 Хўжаев А., Хўжаев К. Қадимги манбаларда халқимиз ўтмиши. – Т.: Маънавият 2001. Б .54
18 quloch   va   undan   ham   uzunroq   bo’lgan   serbezak   koylak   kiyar,   uning   etagini
maxsus   joriyalar   ko’tarib   yurganlar.   Bu   davrda   qo’shni   mamlakatlar:   Xitoy,
Hindiston va Eron bilan iqtisodiy va madaniy aloqalar kengayib boradi. 
V asrda O’rta Osiyolik shishagarlar Xitoy hunarmandlariga rangli shisha va
shisha   buyumlap   yasashni   o’rgatganlar.   O’rta   Osiyo   shishasi   rangdorligi,
yaltiroqligi   va   tiniqligi   jihatidan   Vizantiya   shishasidan   ustun   turgan.   Xitoy
imperatorlari o’z saroylarini bezashda O’rta Osiyodan keltirilgan rangli shishadan
foydalanganlar.   Shunday   qilib,   eftallar   davrida   O’rta   Osiyo   xalqining   madaniy
an’analari   qo’shni   mamlakatlar,   xususan,   Hindiston   va   Eron   sosoniylarining
tasviriy usullari bilan omuxtalashib, ilk O’rta asrlar madaniyatining shakllanishida
mustahkam poydevorga aylangan. 
Georafik   jihatdan   bir-biridan   uzoqda   joylashgan   va   har   xil   diniy
tasavvur   va   an’analarga   ega   bo’lgan   viloyatlarning   aholisi   turli   tillarda
so’zlashgan.   Chorvador   aholi   o’rtasida   shubhasiz   turkiy   til   muhiti   hukmron   edi.
O’troq aholining  kattagina  qismida  Sug’diycha  suzlashuvi  va  Sug’d  tilining keng
muomalada   bo’lishi   kuzatiladi.   Bu   davrda   sura;   tili   va   yozuvi   xalqaro   savdo   tili
sifatida   Yettisuv   va   Farg’ona   orqali   Sharqiy   Turkistonga   kirib,   Xitoy
hududlarigacha  yetib boradi.  Bu davrda Sug’d va Tohariston aholisining alohida-
alohida yozuvlari  bor  edi. Ulardan Sug’d va Tohariston youvlari  qadimgi  oromiy
yozuvi   asosida   maydonga   kelgan   edi.   Tohariston   yozuvining   asosi   esa   o’z
navbatida Sug’d va Xorazm yozuvlaridan olingan edi. 
Ilk   O’rta   asrlarda   Markaziy
Osiyo va Xitoyda qog’oz ishlab chiqarish garchi ancha yo’lga kuyilgan bo’lsa ham
xat,   xujjat   va   ayrim   axborotlar   kabi   maktubotlar   asosan   charm,   yog’och,   suyak,
sopolga   va   kamdan-kam   qog’ozga   bitilardi.   Chunki   qog’ozning   bahosi   nihoyatda
baland   edi.   Ayrim   bitiklar   esa   xatto   podsho   saroylari   va   ibodatxona   devorlariga
ham   yozilardi.   Ular   orasida   elchilik   maktublari,   xo’jalik   kirim   va   chiqimlari,
yuridik shartnomalar, astronomik xujjat, tarixiy yodnomalar hamda diniy aqidalar
bitilgan   nodir   qo’lyozma   topilmalar   bor   edi.   Bizning   zamonimizgacha   saqlanib
qolgan   Sug’d   yozuvlari   orasida   Panjikent   yaqinida   Qal’ai   Murdan,   Sharqiy
19 Turkistonda   Turfan   shahri   yaqinida   topilib   o’rganilgan   xujjatlar   hamda
Samarqandning   qadimiy   harobasi   Afrosiyobda   qayd   etilgan   devoriy   yozuvlar,
ayniqsa, betakrordir.  VII   va
VIII   asr   boshlaridagi   mansub   xujjatlarda   Sug’dning   siyosiy   tarixi,   hukuq   va
qonunlari,   iqtisodiy   va   diniy   e’tiqodlari   hususida   muhim   ma’lumotlar   keltiriladi.
Masalan,   Qal’ayi   Mug’   xujjatlari   orasida   Uttegin   nomli   yigit   bilan   Durdruncha
ismli   ayol   o’rtasida   tuzilgan   nikoh   guvohnomasi   qayd   etilgan.   Bu   xujjat   asosida
tuzilgan bitimga binoan Dug’dg’unchaning ixtiyori bilan qonunga muvofiq Uttegin
sevimli   va   ardoqli   xotin   sifatida   uni   qabul   qilib,   oziq-ovkat,   kiyim-kechak,   zebu
ziynat   bilan   ta’minlamog’i   va   xurmat-izzat   qilmog’i   lozim   edi.   O’z   o’rnida
Durdruncha   ham   Utteginni   sevimli   va   ardoqli   er   sifatida   tutmog’i,   uning   baxtli
turmushi xaqida qayg’urmog’i va buyruqlarini qonun kabi tinglamog’i darkor edi.
Shuningdek,   xujjatda   eru   xotinlardan   biri   ikkinchisining   roziligisiz   nikoh
bitimini buzmaslik shartlari bayon etiladi. Jumladan, agar Uttegin Dugdrunchaning
ijozatisiz   uning   ustiga   uylansa,   u   vaqtda   Durdunchaga   30   dinoriy   sof   kumush
draxma   tovon   to’lashi   va   uni   na   xotin,   na   xizmatkor   sifatida   tutib   turmay,   ozod
etishi   shart  bo’lgan.  Yana boshqa   xujjat  Utteginning Dugdruncha  qarindoshlariga
bergan  vasiqasi   bo’lib,  unda  kuyovning  quyidagi  shartlarni  o’z  zimmasiga   olgani
bayon etiladi. Ushbu vasiqaga binoan ‘Chata bugundan boshlab kelajakda, to abad
mening   xotinim   bo’lib   qoladi....   Sening   va   Mitra   (tangri)ning   ishtirokida
majburiyat   olaman:   uni   sotmalman,   qarz   hisobiga   cho’rilikka   bermayman,   biror
kimsa ximoyasiga bermayman. Bordi-yu, uni mendan kimdir tortib olsa, xo’rlasa,
uni   ziyon-zaxmatsiz   (sizlarga)   jo’nataman.   Chata   o’zi   ketishni   xoxlasa   ham   shu
tariqa ziyon-zaxmatsiz jo’nataman va sog’-salomat topshiraman. 
Agar   topshirmasam,   u   holda   toza   sifatli   100   dinoriy
kumush   draxma   to’layman”.   Bu   ikki   xujjatda   keltirilgan   ma’lumot   shuni   aniqlab
beradiki,   VII—VIII   asrlarda   Sug’d   jamoasida   inson   (ayniqsa,   xotin-qizlarning)
xah-xukuqlari   va   axloq   qonun-qoidalari,   xususan,   nikoxlanayotgan   shaxslarning
o’zaro mulkiy munosabatlari, kuyovning kelin oldidagi  burchi  va majburiyati  o’z
zamonasi   uchun   juda   adolatli   ravishda   belgilab   qoyilgan   ekan.   Sug’d   davlat
20 boshqaruv   tarkibi,   elchilik   aloqalari,   xalqaro   savdosi   va   murakkab   xo’jalik
taraqqiyoti shubhasiz  aholining savodxonligini talab etardi. Shu boisdan, Sug’dda
savodxonlikka intilish juda ham kuchli bo’lgan. 
Xitoy manbalarining guvoxlik berishicha, Sug’dda besh yoshga
to’lgach   o’g’il   bola   yozuv   va   hisobga   o’rgatilar,   so’ngra   ular   20   yoshga   19
kirganlarida   savdo   ishlarini   o’rganish   uchun   o’zga   mamlakatlarga   jo’natilar   edi.
Panjikentda   topilgan   Sug’d   alifbosi   bitilgan   mashq   taxtasi,   Marvdan   topilgan
sopolga   bitilgan   kotib   mashqlari   matniga   qaraganda,   bu   davrda   Sug’dda   savod
o’rgatish   va   kotiblik   san’ati   maktablari   bo’lgan.   Samarqand   xusnixat   maktabi
inshosining yuksak namunalari sifatida Qal’ai Murdan topilgan ayrim xujjatlar va
ularda   tilga   olingan   Ramtish   Vchashfagn,   Vachenok   va   Siyamich   Tishich   kabi
ayrim   kotiblarning   nomlari   buning   yorqin   dalilidir.   Demak,   VII—VIII   asrlarda
Sug’dda   savodxonlik   yuksak   darajada   bo’lib,   yozuv   keng   tarqalgan   edi.   Sug’d
yozuvining keng tarqalgan Samarqand usulidan tashqari, Xorazm, Buxoro hamda
qaroshtiy yozuvlari ham bor edi 1
. Bularning ayrim namunalari Qoratepa,
Zangtepa, Kofirqal’a va Afrosiyob harobalaridan topilgan. Ma’lumki, O’rta Osiyo
xalqlarining   savodli   bo’lishida   va   o’z   yozuvlarini   ijod   etishlarida   Sug’d   yozuvi
muhim   rol   uynagan.   Sug’d   xati   asosida   uyg’ur   va   turk   yozuvlari   shakllangan.
Uyg’ur  yozuvidan  esa  o’z  navbatida  keyinchalik  mug’ul   va  manjur   xatlari  paydo
bo’ladi. Shubhasiz, bu tabiiy voqelik edi. Chunki, VII— VIII asrlarda O’rta Osiyo,
Yettisuv   va   Sharqni   Turkiston   viloyatlarida   Sug’d   tilining   amaliy   ko’lami   juda
keng   edi.   Bunday   joylarda   ahli   Sug’d   va   turk   tillarida   bemalol   so’zlashgan.
Ayniqsa, shaharlarda ikki tillilik rasmiy holat bo’lgan. 
Xoqonlikning   savodli   zodagonlari   orasida
Sug’d   tilining   bilimdonlari   ham   oz   bo’lmagan.   Sug’diylarning   kattagina   guruhi
doimo turk hoqonlarining qarorgohida yashagan. Ularning ayrimlari saroy ayonlari
va   ma’murlari   qatorida   o’rin   egallab,   maslahatchi,   elchi,   xat   va   savodga
o’rgatuvchi   ustoz   vazifasini   bajarganlar.   VII   asrning   birinchi   yarmida   Sug’d   va
1
 Фрейман А.А. Два согдийских рукописных документа на коже с горы Муг в Таджикистане // ВДИ. 1952. –
C .71.
21 uygur  yozuvlarining puxta bilimdonlari  tomonidan runiy, ya’ni  kuk turk xati  ijod
etiladi.   Garchi   bu   yozuvning   asosi   Sug’d   xati   orqali   oromiy   yozuviga   borib
taqalsada, ammo u turk tilining fonetik xususiyatlarini aniq bera oladigan mutlaqo
yangi o’ziga xos yozuv edi. Turklarning bu yangi yozuvi biri ikkinchisiga tutashib
ketadigan   38—40   harfdan   iborat   edi.   U   tosh   va   yog’ochlarga   oyib   yozishda
nihoyatda qulay edi.  Qadimgi   Ko’k   turk   bitiklari   —   runiy
yozuvi   yodgorliklari   Oltoy   va   Sharqiy   Turkistondan   (Kultegin   va   Bilga   Hoqon
bitiklari)   tashqari,   Yettisuv,   Farg’ona   va   Zarafshon   vodiylaridan   topilib
o’rganilgan.   Ular   qabr   toshlari,   sopol   va   metall   buyumlar   hamda   tanga   pullarga
bitilgan.  Ular  orasida  yuqori  Zarafshonda  — Qal’ai  Mug’da topilgan va charmga
bitilgan   qadimgi   turk   tilidagi   hujjat   ayniqsa   bebaho   edi.   Shunday   qilib,   ilk   o’rta
asrlarda   turk   dunyosi   Sug’diylar   tufayli   Markaziy   Osiyo   va   Yaqin   Sharq
mamlakatlari   aholisining   qadimiy   yuksak   madaniyati   yutuqlari   bilan   tanishdi   va
ulardan bahramand bo’ldi.
22 2.2 Turk xoqonligida yerga egalik shakillarining o’rni
To‘n   yabg‘u   hukmronligi   davrida   amalda   mustaqil   bo‘lgan   O‘rta   Osiyo
davlatlari   ustidan   nisbatan   qattiq   siyosiy   nazorat   o‘rnatiladi.   Chunki   bu
davlatlarning   vassalligi   faqat   o‘lpon   to‘lash   bilan   chegaralanar   edi.   Isfijobdan
Toshkent   vohasigacha,   shimolda   Janubiy   Afg‘oniston   va   shimoli-g‘arbiy
Pokistongacha   bo‘lgan   hududlarga   xoqon   To‘n   yabg‘uning   ishonchli   vakillari   -
tudunlar   yuborilib ,   ular   soliqlar   yig‘ish   va   xoqon   qarorgohiga   yuboriladigan
o‘lponlarni   qattiq   nazoratga   oldilar.   Mahalliy   hokimlarga   ularni   xoqonlik
ma’muriy   boshqaruviga   qo‘shilganlik   ramzi   sifatida   turk   unvonlari   berildi 1
.   Shu
bilan   birgalikda   To‘n   yabg‘u   nisbatan   kuchli   bo‘lgan   mahalliy   hukmdorlar   bilan
shaxsiy   munosabatlarini   mustahkamlashga   harakat   qildi.   Manbalarda   To‘n
yabg’uning Samarqand hokimiga o‘z qizini xotinlikka berganligi haqida ma’lumot
bor.   Xitoy   manbasi   To‘n   yabg‘u   haqida   ma’lumot   berar   ekan   shunday   xabar
beradi: -“G‘arb varvarlari hali hech qachon bunchalik qudratli bo‘lgan emas”
  Dehqonlar   odatda   shaharlarda   hashamatli   qasr   va   saroylarga,   savdo   va
hunarmandchilik   do‘konu-rastalaridan   iborat   kattagina   xo‘jalikka   ega   edilar.
Qishloqlarda   esa,   ekinzor   paykallardan   tashqari,   ularning   ko‘shk   va   istehkomli
qo‘rg‘onlari,   objuvoz-u   moyjuvoz   va   tegirmonlari   bo‘lardi.   Qul,   cho‘ri,
yetimyesirlardan iborat ko‘pdan-ko‘p xizmatkorlar dehqonlarning ulkan patriarxal
xo‘jaligida   qishin-yozin,   kechay-u   kunduz   beorom   mashg‘ul   edi.   Bulardan
tashqari,   har   bir   katta   yer   egasining   mol-u   jonini   qo‘riqlab,   uni   ichki   va   tashqi
yovlardan   muhofaza   qiladigan   30-40,   50-100   va   ba’zan   undan   ortiq,   qurollangan
harbiy navkarlari bo‘lgan. Ular «chokar» deb atalardi. Chokarlar baquvvat va abjir
hamda o‘z valine’matiga sadoqatli o‘spirinlardan tanlab olingan. 
Xitoy   manbalarida   ta’riflanishicha,   Buxoro   va   Samarqand
1
  Абдуллаев .   Ў   – “ Ўрта   осиёда   қадимги   бошқарув   ва   илк   давлатчилик   тарихшунослиги . –   Тошкент .   2009. –
Б. 67 .
23 dehqonlarining   chokarlari   o‘limga   tik   boqib,   uni   abadiyatga   qaytish,   deb
anglaydigan   nihoyatda   jasur   va   jangovar   bo‘lganlar.   Ayrim   manbalarda   qayd
etilishicha,  o‘sha   davr   udumi  bo‘yicha,  xojasi   vafot   etgan chokarlar   hatto u  bilan
birga   tiriklayin   go‘rga   ko‘milishi   lozim   bo‘lgan.   Bunday   sodiq,   va   jangovar
chokarlari   bilan   dehqonlar   yovgarchilik   paytlarda   dushmanga   qarshi   harbiy
yurishlarda   qatnashar   edilar.   Osoyishtalik   zamonda   esa   chokarlarga   suyanib
qishloqning   ozod   ziroatkor   ahli   ustidan   o‘z   hukmlarini   yurgizishga   harakat
qilardilar.  Avvalda   o‘z   tasarrufidagi
xizmatkorlarni   koranda   sifatida   ishlatib   kelgan   dehqonlar,   keyinchalik   esa,   turli
yo‘llar bilan qishloq jamoalari ustidan ma’lum darajada tazyiq ko‘rsatib, bora-bora
ular   kuchidan   foydalanishga   kirishadilar.   Dehqonlarga   qaram   bo‘lib   qolgan
qishloqning   ziroatkor   bunday   ahli   «kadivar»,   ya’ni   qishloq   qo‘rg‘onida,   xususan,
katta yer egalarning qishloqdagi qo‘rg‘onlarida yashovchilar nomi bilan yuritiladi.
Shunday   qilib,   mamlakatda   ilk   o‘rta   asr   mulkchiligi   munosabatlarining
shakllanishi bilan qishloq jamoalari ichida yirik yerdor dehqonlar bilan bir qatorda
o‘z erkidan mahrum bo‘lgan mutlaqo yersiz va mulksiz qashshoq ziroatchi tabaqa
kadivarlar   paydo   bo‘ladi.   Ular   ilk   o‘rta   asrlarning   ijtimoiy   hayotida   dunyoga
kelgan   va   yerdor   dehqonlar   tabaqasiga   qaram   bo‘lgan   qishloq   jamoasining   yangi
mehnatkash mazlum aholining vakillari edilar. O’ta   yakkahokimlik
xususiyatiga   ega   bo‘lgan   To‘n   yabg‘u   boshqaruvi   talon-tarojchilik   urushlari
natijasida   boyib   ketgan   qabila   zodagonlari   orasida   norozilik   harakatlarini
kuchaytirib  yubordi.  Boshlanib  ketgan  o‘zaro kurashlarni  bartaraf  etishga  harakat
qilgan To‘n yabg‘uning tog‘asi  Qo‘l  Bahodir  jiyanini  o‘ldirib o‘zini  Qo‘l  Elbilga
xoqon deb e’lon qiladi. Ammo, qabila boshliqlarining ayrimlari boshqa da’vogarni
qo‘llab-quvvatlaganlari   tufayli   yana   qabilalararo   kurashlar   boshlanib   ketadi.   630-
634-yillarga   kelib   xoqonlik   o‘zining   Sirdaryoning   g‘arbidagi   O‘rta   Osiyo
mulklaridan   mahrum   bo‘ldi.   G‘arbiy   turk   xoqonligining   asosi   bo‘lgan   dulu   va
nushibi qabilalari o‘rtasida o‘zaro kurashlar avj olib ketdi.
24   634-yilda nushibi  qabilasi  tomonidan qo‘llab-quvvatlangan  Ishbara Elterish
Sher xoqon hokimiyat tepasiga keldi 1
. U harbiy ma’muriy tartib bo‘lgan “o‘n o‘q
eli” boshqaruvini qayta tiklashga harakat qilib, qabila boshliqlarini o‘ziga shaxsan
tobe   qilish   maqsadida   islohotlar   o‘tkazdi.   Undan   tashqari,   amaldagi   nazoratni
amalga   oshirish   maqsadida   Ishbara   har   bir   mulkka   xoqon   urug‘i   a’zosi   -   shodni
jo‘natadi. Shodlar qabila zodagonlari bilan hech qanday aloqada bo‘lmay, ularnig
markaziy   hokimiyatga   intilishini   kuzatib   borgan.   Bu   mahalliy   hokimlarning
siyosiy   tashabbuslarini   nihoyatda   chegaralab   qo‘yar   edi.   Ammo,   Ishbara   Elterish
Sher   boshchiligidagi   xoqonlik   hokimiyatining   harbiy-siyosiy   layoqati   qaram
mulklar   va   qabilalarni   ushlab   turishga   qodir   emas   edi.   638-yilda   dulu   qabilasi
o‘zlariga jo‘natilan shodni xoqon deb e’lon qildilar. Shundan so‘ng dulu va nushibi
qabilalari   o‘rtasida   og‘ir   va   qonli   urushlar   bo‘lib   o‘tib   g‘arbiy   xoqonlik   ikki
qismga bo‘linib ketdi. Shunday bo‘lsada, xoqonlikdagi qabilalararo va sulolalararo
urushlar 17 yil (640-657) davom etdi.
  Shunday  qilib,   VII   asrning   o‘rtalarida  G‘arbiy  turk  xoqonligi   zaiflashib   bir
necha qismlarga bo‘linib ketdi. Vaziyatdan foydalangan Xitoyning Tan imperiyasi
qo‘shinlari   657-659-yillarda   Yettisuvga   bostirib   kirdilar.   Xitoy   bosqinchilariga
qarshi   kurashlar   uzoq   yillar   davom   etdi.   Faqatgina   VII   asrning   oxirlariga   kelib
xoqonlik o‘z mustaqilligini tiklashga muvaffaq bo‘ldi va xitoyliklar vakili Xusrav
Bo‘rishod mamlakatdan xaydab yuborildi.
  O‘z   davrida   Turk   hoqonligidagi   madaniy   jarayonlar   Buyuk   ipak   yo‘lidagi
keng ko‘lamdagi,   xalqaro aloqalar tufayli jamiyatdagi siyosiy-iqtisodiy va ijtimoiy
voqealar   bilan   o‘zaro   bog‘liqlikda   rivojlanib   bordi.   O‘troq   dehqonchilik   vohalari
aholisi   va   dasht   qabilalari   o‘rtasidagi   madaniy   aloqalar   ayniqsa   kuchaydi.   Bu
davrdagi madaniy hayot moddiy madaniyat buyumlari, me’morchilik va san’at, din
va yozuv kabilarda o‘z ifodasini topdi.
  Dehqonlar   mavjud   suv   resurslari   hamda   lalmikor   yerlar   imkoniyatlaridan
foydalanib,   asosan   don   ekinlari   hamda   qovun,   tarvuz,   beda,   uzumchilik,
1
 Boboyorov. G’. G’arbiy turk xoqonligi. Tarix. nom. diss. - Toshkent. 2012. - B.26.
25 paxtachilik   sohalaridan   yuqori   hosil   yetishtirganlar 1
.   Mevali   daraxtlardan   bog‘-
rog‘lar   yetishtirishga   alohida   ahamiyat   berilgan.   Shahar   aholisi   asosan
hunarmandchilik   va   savdo-sotiq   bilan   mashg‘ul   edi.   Dehqonchilik   va
konchilikdagi   taraqqiyot   ko‘lami   va   sifati   o‘zidan   keyingi   uch   tarmoq
hunarmandchilik, qurilish, savdo-sotiq ravnaqi uchun qatta turtki bo‘ladi. Shuning
uchun bu vaqtda metalsozlik, zargarlik, kulolchilik, duradgorlik, shishasozlik keng
rivoj   topgan.   Hunarmandchilik   rivojiga   turkiy   aholi   katta   ta’sir   ko‘rsatdilar.
Chunki   ularda   qadimdan   ko‘pchilik   kasb-hunarlar   juda   rivojlangan   edi.   Turkiy
xoqonlik   ulkan   hudud   ichida   zarur   tinchlikni   ta’minlaganligi   natijasida   “Buyuk
ipak   yo‘li”   samarali   ishlashda   davom   etdi.   O‘lkaning   asosiy   savdo   hamkorlari
Eron,   Xitoy,   Hindiston   va   Vizantiya   edi.   Bu   mamlakatlarga   to‘qimachilik,
ipakchilik   mahsulotlari,   qimmatbaho   toshlar   va   ulardan   ishlangan   buyumlar ,
taqinchoqlar,   dorivorlar,   nasldor   arg‘umoqlar,   bir   necha   xil   tuz,   sharob,
bog‘dorchilik   mahsulotlari,   qazilma   boylik   va   hokazolar   olib   borilgan.   Ayniqsa
Sug‘d savdogarlarining mavqei kuchli bo‘lgan. Shu ma’noda xitoylik muallifning
quyidagi guvohligi e’tiborga sazovordir: “(Sug‘diyonalik) erkaklar yigirma yoshga
to‘lishlari   bilan   qo‘shni   mamlakatga   oshiqadilar   va   qayerda   qulaylik   va   manfaat
bo‘lsa u erga ham qadam ranjida etadilar”.  O‘rta   Osiyoning
shu   davrdagi   Marv,   Poykand,   Buxoro,   Samarqand,   Shosh,   Isfijob,   Suyob   kabi
shaharlari   savdo-sotiqning   markazlari   edi.   Xitoy   bilan   savdo   munosabatlari
ayniqsa, rivojlanib, 627-647-yillar mobaynida Xitoyga 9 marotaba savdo elchilari
yuborildi.   O‘rta   Osiyoda   shu   paytda   15   taga   yaqin   mayda   davlatlar   bo‘lib,
Buxoroda   buxorxudotlar,   Xorazmda   xorazmshohlar,   Shosh   va   Iloqda   bo‘dun   va
dehqonlar,   Farg‘onada   ixshidlar   hukmronlik   qilishgan.   Ularning   hammasi   Turkiy
xoqonlikka qaram bo‘lsa-da, amalda yarim mustaqil edilar. Ta’kidlash joizki, O‘rta
Osiyoning   turk   xoqonligi   tarkibiga   kirgan   davridagi   moddiy   madaniyati   o‘zida
mahalliy   o‘troq   xalqlar   va   ko‘chmanchi   turklarning   mushtarakligini   aks   ettiradi.
Ularning   umumiyligi   qurol-aslaxa,   zeb-ziynat   buyumlarining   o‘xshashligida,
qimmatbaho   metallardan   ishlangan   buyumlar   ko‘rinishida   o‘z   aksini   topgan.
1
  Nasimxon Raxmon. Turk xoqonligi. -Toshkent. 2018. - B.81.
26 Tadqiqotchilarning   fikricha,   moddiy   madaniyatdagi   umumiylik,   avvalo,   O‘rta
Osiyo   shahar   va   qishloqlari   hamda   turk   xoqonlari   manfaatlarining   umumiyligi
bilan bog‘liq edi.
  Turkiylarning   dini   haqida   “Vey-shu”   va   “Suy-shu”   Xitoy   yilnomalarida
qayd etilgan. Unda turkiylar dini odatlari haqida shunday ma’lumotlar bor:
1-xoqon   qarorgohiga   Sharq   tomonidan   kiritilgan,   bu   bilan   kun   chiqish
tarafga   hurmat   ma’nosi   ifodalangan,   ayni   paytda   quyoshga   sig‘inishni   ham
bildirgan.
2-har   yili   xoqon   o‘z   amaldorlari   bilan   maxsus ,   g‘orga   borib,   ota-bobolari
ruhiga qurbonlik keltirgan 1
.
3-har 5-marotaba oy chiqishida va o‘sha oyning o‘rtasida xoqon yaqinlarini
yig‘ib, daryo bo‘yiga borgan osmon ruhi (tangri) ga qurbonlik keltirganlar.
Qabilalar   o‘rtasida   ham   turli   xudolarga   e’tiqod   qilish   bo‘lgan.   Tangri
(osmon   ruxi)   barcha   qabilalar   uchun   yagona   asosiy   xudo   bo‘lgan.   Unga   doimiy
qurbonliklar   keltirganlar.  Ular   ruh   abadiyligi,  narigi   dunyo   borligiga   ishonganlar.
Biror kishi qazo qilsa yoniga boshqa kishilar, buyumlarni ham qo‘shib ko‘mganlar.
Masalan,   576-yil   Istemi-yabg‘a   vafot   etganida   u   bilan   birga   4   ta   harbiy   asir
o‘ldirilib ko‘milgan. Muqanxon vafot  etganida unga oxiratda xizmat qilish uchun
20.000   kishi   o‘ldirilib,   birga   ko‘milgan.   Qiyomat   kunini   turkiylar   “Qoldirilgan
kun” deb ataganlar. Turkiylar qabr toshlari, ya’ni bitigtoshlar yoniga odamlarining
tosh   haykalchalarini   qo‘yishgan.   Ular   “Balballar”   deyilgan.   Bu   balballar   o‘lgan
odamning ruhiga bag‘ishlangan yodgorlikdir. 
Shamanizm   o‘sha   davrda   turkiylarning   asosiy   dini   bo‘lib,
keyinchalik ular ichida buddizim, xristianlik va boshqa dinlar ham tarqalgan. Tosh
bitiglarida o‘lgan odamga madhiyadan tashqari, ko‘plab tarixiy xodisa va voqealar
ham   bitilgan.   Bunday   bitiglar   ichida   eng   ma’lumlari   Kul   tigin   bitigtoshi,   Bilga
xoqon bitigtoshi, To‘nyuquq bitigtoshi  va boshqalar  mashhurdir. Bular  birgalikda
O‘rxun-Yenisey   yozuvlari   deb   ataladi.   Shuningdek,   qog‘ozga   yozilib,   Xitoydan
topilgan 104 satrlik “Ta’birnoma” asarida ham turkiylar xayotining sahifalari yor.
1
  Ртвладзе .  Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари”. - Тошкент. Шарқ. 2001.  - Б.85.
27   Ko’k-turklar   idorasi   ostida   yashayotgan   turk   arvoniy   xalqlari   orasida   ham
budda   dini   keng   yoyilgandi.   Buddaviy   rohiblar   dinlarini   turk   xoqonlariga   va
xalqiga   qabul   qildirmoq   uchun   jonlarini   jabborga   berishar   edi.   Chunonchi,
Muqonxonning   xalafi   Topu   (topo)xon   (572-581)   bir   rohibning   ta’sirida   budda
diniga   kiradi   va   bundan   keyin   hukmdorlik   mavqeini   o’sishiga   ishonadi.   Biroq
ushbu   hodisa   dinning   yoyilishiga   hech   qanday   ta’sir   o’tkazmaydi.   Ko’k-
turklarning   xoqoni   Tung   yabg’u   626-yilda   ziyoratga   kelgan   bir   rohibni   hurmat
bilan kutib olib, uning sharafiga bazm beradi. Biroq barcha g’ayrat va tashviqotga
qaray, turklar o’z shomoniy dinlariga sodiq qolganlar.
  Turk   xoqonligi   davri   O‘rta   Osiyoda   ko‘plab   yirik   shaharlar   mavjud   edi.
Katta   va   kichik   shaharlarda   hunarmandchilik,   me’morchilik,   rassomlik,
haykaltaroshlik   kabilar   rivojlanadi.   Ularning   ayrim   namunalari   o‘sha   davrda
bunyod etilgan  qasr   va saroylarni   bezagan  devoriy   suratlar  va  ganchkor  naqshlar ,
haykallar   va   haykalchalar,   tangalarda   zarb   etilgan   ramzlar   sifatida   bizning
kunlarimizgacha   saqlanib   kelgan.   Ularda   o‘sha   davrdagi   ijtimoiy-iqtisodiy   va
siyosiy   hayotdagi   o‘zgarishlar   o‘z   aksini   topgan.   Surxon   vohasidagi   Bolaliktepa,
Zarafshon   vodiysidagi   Panjikent,   Varaxsha   va   Afrosiyob,   Farg‘onadagi   Quva
xarobalaridan topilgan devoriy suratlar manzaralari shular jumlasidandir.
   Bu davrda ulkan hududlarda yashagan turli xalqlarning til va yozuvlari bir-
birlariga   ta’sir   o‘tkazgan   edi.   Arab   yozuviga   qadar   turk-runiy,   uyg‘ur,   moniy,
sug‘d,   braxma,   kxaroshtiy,   xorazmiy   va   suryoniy   yozuvlari   mavjud   edi.   Sug‘d,
Xorazm   va   Toxariston   aholisining   alohida-alohida   yozuvlari   bor   edi.   Sug‘d   va
Xorazm   yozuvlari   oromiy   yozuvi   asosida   paydo   bo‘lgan   bo‘lsa,   bu   yozuvlar
asosida   Toxariston   yozuvi   paydo   bo‘ladi.   Sug‘d   yozuvlari   keng   hududlarga
tarqalgan bo‘lib, bu jarayon Sug‘diylarning yangi yerlarni o‘zlashtirish faoliyati va
savdogarlarning   ipak   yo‘lidagi   say-xarakatlari   bilan   bog‘liq   edi.   Shu   bois   bo‘lsa
kerakki,   Sug‘d   tilidagi   yozma   yodgorliklar   O‘rta   Osiyo,   Qozog‘iston,   Sharqiy
Turkiston, Pokiston va Mo’g‘uliston hududlaridan topib tekshirilgan. Sug‘d yozuvi
ish yuritishda, savdo va madaniy aloqalarda katta ahamiyatga ega bo‘lib, qadimgi
uyg‘ur, mo’g‘ul va manjurlar yozuvlari paydo bo‘lishiga asos bo‘ldi.
28    Bu   davrda   Xorazmda   mahalliy   yozuv   keng   tarqalgan   va   amalda   bo‘lgan.
Tuproqqal’adan shoh arxivlarining topilishi bunga misol bo‘la oladi. Boy bezaklar,
sopol,   metall   idishlar,   devoriy   sur’atlar,   kiyimlardagi   tasvirlar   bu   yerda   tasviriy
san’atning rivojidan dalolat beradi.
  Turklar   sarrojlik,   ruda   qazib   olish   va   undan   qurol-yarog‘   yasashda
ayniqsa   mohir   edilar.   Turklar   yasagan   qurol-yarog‘   va   zeb-ziynat   buyumlari
o‘zining xilmaxilligi va pishiqligi bilan ajralib turgan.
  Bu   davrda   konchilik   ishlari   ham   ancha   rivojlangan.   Oltin,   temir,   kumush,
mis,   qimmatbaho   toshlar,   turli   ma’danlar   Sug‘d,   Shosh,   Farg‘ona,   Qashg‘ar,
Tohariston kabi viloyatlardan qazib olinganligi manbalarda aniq ko‘rsatilgan.
29 Xulosa
O‘rta   Osiyo   hududlarida   shaharlar   kengayib,   hunarmandchilik,   savdo-sotiq
va   madaniy   hayotning   markaziga   aylandi.   Vohalar   bo‘ylab,   ayniqsa,   sersuv   azim
daryo   adoqlarida   qator   yirik   sug‘orish   tarmoqlari   qazib   chiqarildi.   Sug‘orma
dehqonchilik  maydonlari   kengaydi.  Suv  tegirmoni,  chig‘ir  va  charxparraklar  kabi
o‘z   davri   uchun   anchagina   murakkab   gidrotexnika   inshootlari   kashf   etildi.   Oqar
suv sathidan birmuncha balandlikda joylashgan maydonlarga suv chiqarilib, obod
etildi.   Ziroatchilikda   g‘allakorlik   va   polizchilik   bilan   bir   qatorda   paxtachilik   va
bog‘dorchilik   maydonlari   kengaydi.   Xalq   seleksiyasi   yo‘li   bilan   turli-tuman
ziroatlarning hosildor navlari yaratildi. 
Mirishkorlarning asrlar davomida sug‘orish, melioratsiya va ekin yetishtirish
agrotexnikasi,   xususan,   yer   maydonlarini   o‘g‘itlash,   ziroatlarga   ishlov   berish
sohasida   orttirgan   asriy   tajribalari   tufayli   dehqonchilikdan   mo‘l   hosil   olinadigan
bo‘ldi.   Bu   davrlarda   shaharlarda   aholining   gavjumlashuvi,   hunarmandchilikning
rivoj   topishi,   ichki   va   tashqi   savdoning   kengayishi   bilan,   shubhasiz,   qishloq
xo‘jalik   mahsulotlariga   bo‘lgan   ehtiyoj   ham   ortib,   shaharlar   tevarak-atrofidagi
ziroatkor   mavzelarning   hududlari   tobora   kengayib   bordi.   Natijada   mamlakatning
iqdisodiy   hayotida   mustahkam   xomashyo   manbai   sifatida   qishloqlarning   nufuzi
ko‘tarilib,   bir   tomondan,   yerga,   xususan,   ziroatkor   maydonlarga   bo‘lgan
munosabat,   ayniqsa,   ularga   egalik   qilish   udumlari   asta-sekin   o‘zgara   boshladi.
Ikkinchi tomondan esa, o‘troq ziroatkor aholi bilan chorvador qabilalar o‘rtasidagi
aloqalar gavjumlashdi. Mamlakatning dashtlik va tog‘oldi mintaqalarida yashovchi
ko‘chmanchi va yarim ko‘chmanchi aholining o‘troqdashuvi kuchaydi. 
Oqibatda   dehqonchilik   uchun   yaroqli   obikor
yerlarga   bo‘lgan   muhtojlik   tobora   oshib   bordi.   Bunday   vaziyat   shubhasiz   o‘z
30 navbatida qo‘riq va bo‘z yerlarga suv chiqarib kattakatta yer maydonlarini ochishni
jadallashtirdi.   Bunday   obodonchilik   ishlarini   amalga   oshirishda   el-yurtning
ijtimoiy   hayotida   kattagina   nufuzga   ega   bo‘lgan   mulkdor   va   quldor   zodagon
vakillari,   qishloq   oqsoqollari   hamda   urug‘   va   qabila   boshliqlarining   ishboshi
sifatida   faolliklari   kuchaydi.   Bunday   sharoitda,   shubhasiz,   qo‘riqlarda   ochilgan
yangi   yer   maydonlarining   ma’lum   bir   ulushi   o‘sha   zamon   udumi   bo‘yicha,
qonuniy ravishda sarkorlar tasarrufiga o‘tib, ularning vorisiy mulkiga aylandi. El-
yurtning   ijtimoiy   hayotidagi   bunday   xizmati   tufayli   omilkor   sarkorlarning
ziroatkor   aholi   o‘rtasida   obro’-e’tibori   va   ta’siri   yanada   kuchaydi.   «Otang   mirob
bo‘lsa ham yering suv boshida bo‘lsin», degan xalq maqoliga amal qilib, mulkdor
sarkorlar   o‘zlariga   tegishli   yer   maydonlarini   sug‘orish   tarmoqlarining   yuqori
qismidan,   ayniqsa,   to’g‘on   boshi   atrofidan   ajratib   olishga   muyassar   bo‘ladilar.
Avvalambor,   bu   yo‘l   bilan   ular   suvdan   dehqonchilikda   bemalol   foydalanish,
qolaversa,   suv   taqsimotini   nazoratga   olib,   qishloq   aholisi   ustidan   o‘z   tazyiqini
o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. 
Shu   tariqa   ular   qishloqlarda   o‘z   tazyiq   doirasini   kengaytirib,   bora-bora
ziroatkor   aholi   ustidan   hukmronlik   qila   boshlaydi.   Shuning   uchun   ham   ular   ilk
o‘rta   asrlarda   «dehqon»,   ya’ni   «qishloq   hokimi»   nomi   bilan   shuhrat   topadi.
Dehqonlar   ilk   o‘rta   asrlarda   endigina   shakllana   boshlagan   yangi   ijtimoiy
munosabatlarning   o‘rnatilishi   oqibatida   qadimgi   zodagon   davlatmand   tabaqa
bag‘rida   dunyoga   kelgan   va   yanada   boyib   borayotgan   mulkdor   katta   yer   egalari
edi.   Ular,   shubhasiz,   asrlar   mobaynida   mamlakatda,   xususan,   dehqonchilik
xo‘jaligida   ishlab   chiqarish   kuchlari   asosini   qishloq   jamoalari   tashkil   etgan
patriarxal quldorlik tuzumining so‘nggi bosqichida paydo bo‘la boshlagan ilk o‘rta
asrlarning   yangi   zodagon   tabaqa   vakillari   edi.   Mamlakatning   ijtimoiy   va   siyosiy
hayotida   ularning   bora-bora   nufuzi   ortib,   o‘rta   asrlar   tazyiqkor   yuqori   tabaqa
vakillariga aylanadi.
31 Foydalanilgan adabiyotlar
1. O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   Sh.M.Mirziyoyevning   O‘zbekiston
qishloq xo‘jaligi xodimlariga tabrigi.  2020 yil 12 dekabr.
2. Karimov. I. A - Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – Toshkent.  Sharq. 1998
II. Asosiy adabiyotlar.
3. Asqarov   A.   O’zbekiston   tarixi   (eng   qadimgi   davrlardan   eramizning   V
asrigacha) T, 1994.
4. Ahmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari, Toshkent, 1991.
5. Asqarov.A.   O’zbek   xalqining   etnogenezi   va   etnik   tarixi.   Toshkent.,
“Universitet”., 2007
6. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.- T., “Sharq”, 2020.
7. Boboyorov .  G ’.  G ’ arbiy   turk   xoqonligi .  Tarix. nom. diss. T.: 2012.
8. Исҳоқов М. Суғдие?нада “ихшид” ва “ихрид” унвонлари ҳақида / Ўзбек
давлатчилиги   ва   маданияти   тарихида   жанубий   Ўзбекистоннинг   ўрни.
Республика   илмий   анжумани . –  Қарши : 2011.
9. Хўжаев   А.,   Хўжаев   К.   Қадимги   манбаларда   халқимиз   ўтмиши.   –   Т.:
Маънавият 2001.
10. Asqarov . A .   O ’ zbek   xalqining   etnogenezi   va   etnik   tarixi .   Toshkent.,
“Universitet”., 2007
11. Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi.- T., “Sharq”, 2020.
12. Абдуллаев.   Ў   –   “Ўрта   осиёда   қадимги   бошқарув   ва   илк   давлатчилик
тарихшунослиги. Т:. 2009.
13. Boboyorov .  G ’.  G ’ arbiy   turk   xoqonligi .  Tarix. nom. diss. T.: 2012.
14. Эшов. Б – “Ўрта осиёнинг қадимги шaҳарлар тарихи”. 2008. 
15. Nasimxon Raxmon. Turk xoqonligi.-T., 2018.
16. Гумилев Л.Н. Древние тюрки. – М.: Наука, 1967
17. Камолиддин Ш. Историческая география Южного Согда и Тохаристана
по   арабоязычным   источникам.   IX   –   началеXIII   в.   –   Ташкент:
Ўзбекистон, 1996.
32 18. Гафуров Б.Г. Таджики. Древнейшая, древняя и средневековая история.
М., 1972. 
19. Маршак   Б.И.   К   вопросу   о   восточных   противниках   Ирана   в   V   в.   //
Страны и народы Востока. 1971. 
20. Пугаченкова   Г.А.,   Ртвеладзе   Э.В.   Северная   Бактрия   Тохаристан.   Т.:
1990. 
21. Толстов С.П. Древний Хорезм. М., 1948. 
22. Tревер   К.В.   Эфталитское   государство   (V-VI   вв.)   //   История   народов
Узбекистана. Т., 1950. 
23. Исхаков   М.М.   Преемственность   в   истории   древних   тюркских   систем
письменности   (согдийско-тюркские   контакты)   //   O’zbekiston   tarixi.   –
2000. 
24. Камалиддинов   Ш.С.   Новые   данные   о   потомках   царя   Согда   Гурака   //
ОНУ. – 2003. 
25. Ртвладзе.   Э,   Алимова.   Д   –   “Ўзбекистон   давлатчилиги   тарихи
очерклари”. Т. Шарқ. 2001. 
26. Murodova .   D   O ’zbekiston   hududidagi   ilk   o’rta   asr   davlatlari:   eftaliylar
davlati va turk xoqonligi. –  Toshkent .  2011.
33 Ilovalar
Turfon lavhasi. Sug‘diylarning Sharqiy Turkistonga tashrifi
Afrosiyob lavhasi. Sug‘diy aslzodalar
34