Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 110.5KB
Покупки 1
Дата загрузки 14 Март 2024
Расширение doc
Раздел Рефераты
Предмет История

Продавец

Shakh Karimov

Дата регистрации 14 Март 2024

10 Продаж

O’rta Osiyoda milliy hududiy chegaralanish

Купить
MAVZU: O‘RTA OSIYODA MILLIY HUDUDIY CHEGARALANISH REJA: Kirish 1. Turkiston — mintaqa xalqlarining yagona makoni,umumiy vatani 2. Milliy respublikalar vaviloyatlar tuzishga ko`rsatma berilishi va uningsiyosiy jihatdan asoslanishi 3. 1924-yilgi milliy-hududiy chegaralash 4. O`zbekiston SSRning taslikil etilishi. Chegaralanish yakunlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish Chor Rossiyasi tomonidan bosib olingan uchta xonlik hududi Kaspiy dengizidan to hozirgi Xitoy Xalq Respublikasiga qadar cho zilgan edi:ʼ Garchi mazkur uchta xonlik tarqoq bo lib, bir-biri bilan tez-tez urush olib ʻ borgan bo lsa-da, ular egallagan hudud tarixiy xaritalarda va turli mualliflarning ʻ asarlarida umumiy tarzda O zbek va O zbekiya nomlari bilan tilga olingan. XVI- ʻ ʻ XVIII asrlarda G arbiy Yevropa mamlakatlari va Rossiyada tayyorlangan tarixiy- ʻ siyosiy va etnik xaritalar hamda globuslarda mazkur uchta xonlik egallagan hudud O zbekiston deb e tirof etilgan. Ana shunday xaritalardan biri Nova Maris Kaspii et ʻ ʼ Regionis Usbeck (“Kaspiy dengizi va O zbek mamlakati xaritasi”) deb nomlanadi. ʻ Ushbu xarita Pyotr I saroyida xizmat qilgan gollandiyalik kartograf Abraxam Maas tomonidan yaratilgan hamda 1735-yilda Nyurnberg shahrida chop etilgan. Mazkur tarixiy xaritada butun O rta Osiyo hududi, ya ni Turkiston deb atalmish tabiiy- ʻ ʼ geografik mintaqaning hududi pushti rang bilan bo yalgan va USBEK nomi bilan ʻ qayd etilgan. Hozirgi vaqtda 200 dan ortiq ana shunday xarita va globuslar mavjud bo lib, ʻ ularda butun O rta Osiyo hududi Usbek (Usbec, Usbeck, Vsbek), Usbekia ʻ (Usbechia, Uzbekiae), O rta Osiyoning ayrim qismlari esa Usbek Bucharia, Usbek ʻ Bochara; Usbek Chowaresmia, Usbek Mawaralnahra, Usbek Turkistan, Usbek Turan, Usbek Tartaria, Usbek Zagatay kabi nomlar bilan atalgan. Shuni ta kidlash ʼ lozimki, barcha nomlar siyosiy birlikning – davlat yoki mamlakatning nomlari sifatida keltirilgan. Gretsiyalik sayohatchi va kartograf Vasilio Vatache [Battatzis] tomonidan 1730-yilda yaratilgan xarita ham o ziga xos qiziqish uyg otadi. 1727-1730-yillarda ʻ ʻ u Kaspiy dengizi yoqasida joylashgan mamlakatlar bo ylab sayohat qilgan va o z ʻ ʻ sayohati haqida grek tilida yozib qoldirgan. Ko plab grek va lotin yozuvlari bitilgan ʻ ushbu noyob xaritaning asl nusxasi Londondagi Qirollik Geografiya jamiyatida, nashri esa Britaniya kutubxonasining kartografiya bo limida saqlanmoqda. ʻ 2 Vatachening xaritasida Orol dengizidan to Pomir tog larigacha bo lganʻ ʻ hudud Θ ZMPEGI Σ TAN (Uzbekiae), ya ni O zbekiston nomi bilan atalgan. Ushbu ʼ ʻ mamlakatning tarkibida EZMETIO Λ OU (Xorazm), MPOUXAPIA (Bucharia), ya ni Buxoro va MPE ʼ Δ E Ξ AN (Badachsan) Badaxshon viloyatlari, shuningdek XIBA (Chiva), ya ni Xiva, ʼ Σ AMAPKANT (Samarcanda) Samarqand, MPALX (Balch) Balx kabi yirik shaharlar hamda KAP Σ I (Carsi) Qarshi, XOTCAN Δ (Chogiand) Xo jand, X ʻ Θ N ΔΘ Z (Conduz) Qunduzdan iborat kichikroq shaharlar joylashgan. Xaritada Θ ZM Π E Γ I Σ TAN (O zbekiston) nomi qolgan barcha viloyat ʻ nomlariga nisbatan ancha yirik harflar bilan ajratib ko rsatilgan, bu esa O zbekiston ʻ ʻ nomi xaritada qayd etilgan barcha boshqa viloyatlar orasida o ziga xos o rin ʻ ʻ egallaganini va ehtimol butun O rta Osiyo hududining siyosiy markazi bo lganini ʻ ʻ bildirar edi. Usbeck va Usbekia toponimlari XVI-XVIII asrlarda qo llanilgan va ʻ grek xaritasida qayd etilgan Θ ZM Π E Γ I Σ TAN mamlakatining lotincha ekvivalentlaridir. Ushbu mamlakat keyinchalik Buxoro, Xiva, Qo qon va Balxda o z ʻ ʻ markazlariga ega bir qancha mustaqil o zbek xonliklariga bo linib ketgan ʻ ʻ Shayboniylar va Ashtarxoniylar davlatlarining hududini o z ichiga olar edi. ʻ 3 Turkiston — mintaqa xalq-larining yagona makoni,umumiy vatani 1917-yili Turkistonda muhim siyosiy o`zgarishlar yuz berdi. Mintaqa xalqlari mustamlakachilikning 50 yillik zulmiga qarshi milliy-ozodlik kurashini avj oldirib yubordilar. Ma`rifatparvarlik harakati sifatida vujudga kelgan jadidchilik Turkiston taqdiri hal qilinayotgan paytda o`zbek xalqini g`oyaviy jihatdan birlashtiruvchi kuch sifatida maydonga chiqdi. Mahmudxo`ja Behbudiy, Munavvar Qori, Ubaydullaxo`ja Asadullaxo`jayev (Ubaydulla Xo`jayev), Mustafo Cho`qayev, Ahmad Zaki Validiy To`g`on kabi jadid taraqqiyparvarlari Turkistonga muxtoriyat maqomi berish uchun kurashdilar va siyosiy jarayonlarga faol aralashdilar. O`lka xalqlarining dastlabki ijtimoiy-siyosiy jamiyati — «Sho`roi Islomiya» tuzilib, u muxtoriyatchilik harakatining tepasida turdi. Bu paytda Buxoro amirligi va Xiva xonligi hududida Yosh buxoroliklar va Yosh xivaliklar partiyasi a`zolari demokratik islohotlar o`tkazish uchun o`z faoliyatlarini kuchaytirdilar. Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo`jayev, Polvonniyoz Hoji Yusupov ularning rahbarlari edi. Afsuski, 1917-yil noyabrda tashkil topgan Turkiston Muxtoriyati hukumati — xalqimiz tarixidagi dastlabki demokratik hukumat oradan ko`p o`tmay mustabid sovet tuzumi va bosqinchi qizil askarlar tomonidan qonga botirildi. Hukumat faoliyat ko`rsatgan Qo`qon shahri vayron qilindi, tinch aholi qirg`inga duchor etildi. 1918-yil fevral oyida dastlab Qo`qon atroflarida boshlangan istiqlolchilik harakati tez orada butun Turkiston mintaqasiga tarqaldi. Farg`ona vodiysida Kichik va Katta Ergasli, Madaminbek, Shermuhammadbek, Islom Pahlavon, Yormat Mahsum, Buxoroda Ibrohimbek, Anvar Posho, Mulla Abdulqahhor, Xorazmda Junaidxon kabi qo`rboshilar harakatga qo`mondonlik qilishdi. Biroq Turkistonning mustaqilligi va ozodligi uchun kurasligan istiqlolchilar sovet davrida «bosmachi» va «xalq dush- mani» sifatida ko`rsatilib, jamoatchilik fikri shu yo`na-lishda shakllantirildi. Aslini olganda, istiqlolchilik harakatining boshidan oxirigacha bir buyuk g`oya ustunlikqilgan edi. Bu g`oya butun Turkistonning milliy istiqloliva mustaqilligi g`oyasi bo`lib, u harakatning asosiy maqsadi bo`lib qolaverdi. Istiqlolchilik harakati 4 tarixi o`zbek xalqining sovet davri tarixiga uning eng shonli vazafarli, shuningdek, qayg`uli va dard-alamli sahifalari bo`lib yozildi. Markaziy Osiyo, jumladan,Turkiston, Buxoro va Xo-razm davlatlarining tubxalqlari necha asrlar davomida turmush tarzi va an`analari jihatidan bir-biriga yaqinbo`lib keldilar. Buxoro va Xorazm XX asr 20-yillariningboshiga qadar mustaqil davlatlar bo`lgan. Bu mintaqayagona zamini, o`z xo`jaligi, an`analari, dini, madaniya-tining mushtarakligi bilan ajralib turgan. O`rta Osiyodavlatlaridan har birining ko`p millatli ekanligi, o`z-beklar, turkmanlar, tojiklar, qoraqalpoqlar, qirg`izlar,,qozoqlar va boshqa yerli xalqlarning uchala davlathududlarida tarqalib yasliaslii tarixan an`anaviy bo`lgan.Mana shu davlat tuzilmalari doirasida har bir xalq yoki alohida urug`lar xo`jalik hayoti tizimidagi o`z o`rniniegallab, o`zining ishlab chiqarish va xo`jalik faoliyatibilan davlat va mintaqa ijtimoiy hayotining yaxlit zan-jiridagi uzilmas halqani taslikil etgan. Turkistonmintaqasining xalqlari shu zaminni qadimdan o`zlari-ning asl vatanl deb bilganlar. Vatan yagonaligi hissi xalqijodiyotida, an`analarida, madaniyatida o`z aksini topganva shu mintaqada yasliab turgan barcha xalqlarningabadiy qadriyatiga aylangan. Bu mintaqaning xalqlari birdir degan g`oya avloddan-avlodga o`tib, milliy yetakchilar, jamoat arboblari vamilliy ziyolilarning qaraslilari hamda amaliy faoliyatla-rida aks etdi. Hudud yaxlitligiga, xalqning birligiga xavf-xatar tug`ilgan kezlarda ana shu g`oya xuddi bir qalqon-dek bo`lib turdi, xalqlarning bir-biridan ajralib, uzoq-lasliib ketishining oldini oluvchi omil bo`lib qoldi. Tarixan tarkib topgan uchtadavlatni tugatib turib, ular-ning o`rniga yangi davlatlartuzish fikri o`lka va markaz-ning rahbar xodimlaridanchiqdi. 1920-yilning boshlaridayoq TSRni bo`lib taslilasli va milliy til belgisiga qarabmuxtor (avtonom) respublikalar tuzish masalasi qo`yil-gan edi. Bu g`oya Turkkomissiya raisi Ya.Rudzutak tasliabbusi bilan 1920-yil 15-yanvarda qabul qilingantezislarda aytiladi. Bu tezislar o`sha yilning iyun oyidaRKP(b) Markaziy Komitetining «Partiyaning Turkistondagi vazifalari haqida» degan qarori loyihasiga kiritil-di. Bu taklifni V.I. Lenin qo`llab-qu vvatladi. Loyihagabildirgan o`z mulohazalarida u 5 Turkistonning «O`zbe-kiya, Qirg`iziya, Turkmaniya»ga bo`lingan kartasinituzish zarur deb ko`rsatdi. V.I. Lenin birmuncha keyin-roq o`zi tayyorlagan boshqa bir loyihada o`z nuqtainazarini o`zgartirib: «Respublikani (ya`ni Turkistonni) 3qismga bo`lish oldindan hal qilib qo`yilmasin», debuqtirdi. Milliy respublikalar vaviloyatlar tuzishga ko`r-satma berilishi va uningsiyosiy jihatdan asoslanishi Turkistonning ma`muriy-hududiy kartasini qaytadanko`rib chiqish bolsheviklarning qaytadan tuzish siyosati-dan o`lkada norozilik kuchayib borgan, mustaqiUik uchun harakat ko`lami kengayib kelayotgani, milliymasala yuzasidan Kavkazortida boshlangan kurasli akssadosi va boshqa sabablarga ko`ra orqaga surilib turdi.1920-yilga kelib O`rta Osiyoda TSRdan tasliqari Buxorova Xorazm Xalq Sovet respublikalari tuzilganligi hammuhim omil bo`ldi. Bu respublikalar tuzilganidan keyinma`lum rahbarlar guruhi ularni ham hududiy qaytabichish doirasiga tortish rejalarini ilgari surdilar. Milliy respublikalar tuzish zarurligi g`oyasi tasliab-buschilari uni (ya`ni, bu g`oyani) yerli xalqlar hayotidatengsizlik mavjudligi, milliy mojarolar kuchayib borayot-gani bilan asosladilar. Bu mojarolardan qutulish yo`liturkmanlar, qirg`izlar va boshqalarning milliy davlatinituzish, deb e`lon qildilar, amalda esa bu chora- tadbirxalqlarni bir-biridan ajratib qo`yishdan boshqa narsaemas edi. Hududlarni qaytadan belgilasli va chegaralaslitarafdorlari til tafovutlari, milliy tafovutlarga diqqatniko`proq qaratib, ho`jalikka oid, iqtisodiy omillarni,mavjud suv resurslari, sug`orish tizimlarining umumiyekanligini kamroq hisobga oldilar. Umuman, siyosiyjihatlar birinchi darajali hisoblandi. Rahbar xodimlarorasidagi yevropaliklar bilan tub xalqlar vakillario`rtasidagi ixtiloflar, shuningdek, ayrim guruhbozlikko`rinishlari mexanik tarzda O`rta Osiyo mintaqasixalqlari o`rtasidagi munosabatlarga ko`chdi. Rudzutak,Stalin va boshqalar O`rta Osiyoda milliy mojaromavjudligini uqtirdilar. Milliy masala sun`iy ravishdabo`rttirib yuborildi va 6 davlatlar hududini tubdan qaytabelgilasli uchun hal qiluvchi asosiy dalil sifatida ilgarisurildi. Turkkomissiya va Ya.Rudzustak tezislariga qarama-qarshi o`laroq, va bir guruh milliy yetakchilar 1920-yildayoq turkiyzabon xalqlar yagona bo`lib, ular-ning tarixiy ildizlari, dinlari, an`analari va madaniyatimushtarakdir, Turkistonni alohida qismlarga ajratibbo`lmaydi, degan g`oyani ilgari surdilar. Biroq bu fikrnibolshevikcha Markaz inkor etib, uni panturkizm, panis-lomizm, burjua millatchiligi deb baholadi. Mintaqani milliy-hududiy jihatdan qayta tuzishmasalasi partiya organlari tomonidan ishlab chiqildi vaamalga oshirildi. O`rta Osiyo byurosi (Sredazbyuro)umummintaqani qarnrab oladigan chegaralanish zarurli-gi to`g`risidagi masalani respublikalar partiya organlari,partiya xodimlari muhokamasiga qo`yishga zo`r beribintildi. Bu holat, xususan, SSSR tuzilgach (1922-yil 30-dekabr) kuchaydi. 1922-yili, va ayniqsa, 1923-yili yerli millatlar vakil-larining bir qancha rahbar xodimlari O`rta Osiyodaamalga oshirilayotgan milliy siyosatdan qoniqmayotgan- liklarini ochiq-oydin ma`lum qila boshladilar. 1923-yiloxirida Turkiston xodimlarining bir guruhi Markazga xatbilan murojaat qilib, unda milliy nizolar o`lkada tugatil-masdan, ko`proq avj oldirilmoqda, deb qayd etdilar.Ushbu maktubda milliy yetakchilar mavjud bo`lganma`lum milhy-hududiy nizolarni tarixan tarkib topganhududlar, aloqalar, davlat tuzumini keskin buzmasdan,har bir alohida respublika doirasida hal qilish zarur,degan fikrni ilgari surdilar. Ba`zi joylarda bu g`oyaamaliy jihatdan yuzaga chaqarildi. 1923-yil oktabridaBuxoro respublikasida turkman va tojik viloyatlari tasli-kil etildi. Keyinchalik Xorazm respublikasida muxtorturkman va muxtor qirg`iz-qozoq-qoraqalpoq viloyatla-rini taslikil etishga qaror qilindi. 1923-yil dekabridaFarg`ona vodiysi vakillari RSFSR tarkibida Farg`onamuxtor viloyati taslikil etish to`g`risida taklif bilanchiqdilar. Biroq bu fikrni o`lkadagi rahbar organlar,a vvalo partiya organlari xato fikr deb rad etdi.Chegaralasli g`oyasini ishlab chiqib, maromiga yetkazishyo`li va boshqa bir 7 qancha takliflar ham olg`a surildi.Biroq Markaz va RKP(b) Markaziy Komiteti O`rtaOsiyo byurosi yaxlit va ulkan mintaqada, a vvalo uchtaO`rta Osiyo respublikalari hududlarida yalpi hududiychegaralasli chora-tadbirlarini qat`iy ilgari surdilar. 1924-yilgi milliy-hududiy chegaralash O`rta Osiyoni chegaralab bo`lish va milliy respublikalar tuzish g`oyasi 1924- yilda amalga oshirila boshlandi. Biroq bu masalaga doir zid-diyatlar ayni davrda ham davom etaverdi. Bu kampaniyada ishtirok etishdan bo`yin tovlasliga ochiq- oydinintilish hollari takrorlanaverdi, yangi loyihalar taklif etil-di. Lekin Markaz, O`rta Osiyo byurosi qattiq turib oldi. Ammo O`rta Osiyo respublikalaridagi hukumat vapartiya organlarining nuqtai nazarlari yakdil emas edi.Turkiy xalqlar bir-biriga yaqin, degan fikr o`rtagaqo`yilar, boshqa dalillar keltirilardi. 1924-yil fevralidaBuxoro Kompartiyasi chegaralanish masalasini ko`ribchiqdi. Unda O`rta Osiyoning ma`muriy tuzih`shi yuzasi-dan taldif etilayotgan, barcha turkiy xalqlarning ildizibirligini hisobga olmaydigan siyosat o`tmish istilochilarisiyosati bilan aslida bir deb aytildi. O`rta Osiyo byurositezislardagi bu fikrlarni xato deb e`lon qilib, qattiq tan-qid ostiga oldi. Turkiston Markaziy Ijroiya Komiteti vaTurkiston kompartiyasining 10-martdagi birlasligan ken-gasliida atoqli partiya xodimlari S.Xo`janov, S.Asfandiyorov, N.Paskutskiy O`rta Osiyodagi mavjud sovetrespublikalari o`rnida O`rta Osiyo federatsiyasini tuzishto`g`risida taklif kiritdilar. Shu bilan birga S.Xo`janov Turkiston yagona, bir butun va uning yaxlithgini buzishmaqsadga muvofiq emas, deb qo`shimcha qildi. Xorazm rahbarlarida ham alohida fikrlar mavjud edi.1924-yil martida ular respublika doirasida: turkmanlar,o`zbeklar, qirg`izlarning «sud ishlari... shariat bo`yichaolib boriladigan, milliy tillardagi... maktablari bo`lgan»muxtor viloyatlarini tuzishni takhf etdilar. 8-may kunibir guruh Xorazm rahbarlari RKP(b) MarkaziyKomitetiga «Xorazmda milliy masalani hal qilishto`g`risida maktub» 8 yuborib, unda Xorazmni chegarala-nishga qo`shmaslikni iltimos qildilar. Ular o`zlariningshu nuqtai nazarlarini respublikaning olisda joylasligan-ligi, iqtisodiy jihatdan ajralib turganligi bilan asosladilar.Bu nuqtai nazarni Xorazm Kompartiyasi MarkaziyKomiteti, jumladan, Qalandar Odinayev (1897—1938)ham qo`llab-qu vvatladi. Qalandar Odinayev 1922-yiloktabriga qadar Amudaryo viloyatida, so`ngra XorazmdaRKP(b) Markaziy Komiteti O`rta Osiyo byurosi vakilibo`lib ishladi. 1924-yil iyulda Q. Odinayev XorazmKompartiyasi mas`ul kotib vazifasidan olib taslilandi. O`zbekiston SSRning taslikil etilishi. Chegaralanish yakunlari Turkistonda, Buxoro va Xo-razm respublikalarida amaliyish boshlab yuborildi. Komis-siyalar va kichik komissiyalarbo`lg`usi tuzilmalarning hududlari va chegaralari to`g`-risidagi masalani ishlab chiqdilar. Boshqaruv apparatlarituzib, rejalar, iqtisodiyot, byudjet, yer-suv muammolari-ni, maorif, sog`liqni saqlaslini taslikil qilish muammola-rini va boshqalarni hal qildilar. Siyosiy tushuntirish ish- lari olib borildi. Materiallar matbuotda e`lon qilinar,miting va yig`ilishlar o`tkazilar edi. Milliy-hududiy che-garalanish o`tkazilishini ma`qullab rezolyutsiyalar qabulqUindi. 1924-yil 31-oktabrda O`zbekiston SSR InqilobiyKomiteti (revkom) tuzildi, u O`zbekiston respublikasituzishni boshqarib bordi. Munozaralar tobora qizib bordi. Stalin «Millatlaro`rtasidagi nizolarga xotima berish» uchun chegarala- nishni amalga oshirishga kirishishni taklif etdi. 1924-yil12-iyunda RKP(b) Markaziy Komiteti Siyosiy byurosiO`rta Osiyoda chegaralanish to`g`risidagi masalani yanabir ko`rib chiqdi va uni o`tkazish to`g`risida qaror qabulqildi. Xorazm respublikasi chegaralanishga kiritilmadi,lekin 1924-yil 26-iyulda Xorazm Kompartiyasi respub- likaning chegaralanishga kiritilishiga o`zining roziliginibildirdi. Buxoroda maxsus qurilgan Xalq uyida 1925-yil 13-fevralda Sovetlarning I umumo`zbek qurultoyi ochildi.Unda «O`zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi tuzilgani to`g`risidagi deklaratsiya» qabul qilindi. O`zbe-kiston hukumatining boshlig`i qilib Fayzulla Xo`jayev saylandi. S`yezd respublika hokimiyatining oliy 9 organla-rini rasmiylaslitirdi. Respublika sovetlari Markaziy Ijroiya Komiteti raisi etib Farg`ona vodiysidan chiqqandehqon, «Qo`shchi» ittifoqining raisi Yo`ldosh Oxunboboyev (1885—1943) saylandi. Jamoat taslikilotlari hamtuzildi. O`zbekiston SSRning dastlabki poytaxti Buxorobo`lgan. Biroq ko`p o`tmay — 1925-yil aprelida poytaxtSamarqandga ko`chirildi. O`zbekiston SSR keyincha-lik- 1925-yil mayda SSSR tarkibiga kirdi. 1929-yilgachaTojikiston ASSR O`zbekiston SSR tarkibida bo`lgan. Tuzilgan O`zbekiston SSRga TSSRdan Sirdaryo,Farg`ona va Samarqand viloyatlarining katta qismi, sobiqBuxoro Xalq Sovet Respublikasidan uning markaziy vag`arbiy qismlari, ya`ni Zarafshon, Surxondaryo vaQasliqadaryo vodiylari, shuningdek, Xorazm vohasi kirdi.O`zbekiston SSR hududi 312394 kv.km ni ishg`ol qildi.O`zbekiston SSR tarkibida Tojikiston ASSR tuzildi, bumuxtor respublika keyinchalik Tojikiston SSRga aylanti-rildi. O`zbekiston SSRning o`z aholisi, 1926-yildagiro`yxatga olish ma`lumotlariga qaraganda, 4447555 kishi-ni taslikil etdi, ularning 74,2 foizi o`zbeklar edi.Respublikaga 1195 ming desyatina sug`oriladigan yer,ishlab turgan 185 ta sanoat korxonalari kirdi. Bu korxonalar orasida 39 ta paxta tozalasli zavodi bor edi. O`zbe-kiston SSR sanoatida 87 ming ishchi ishlardi. Milliy-hududiy chegaralasli O`zbekiston xalqlariuchun har tomonlama boshqacha ahamiyatga ega bo`ldi.U xalqning ijtimoiy-siyosiy hayotiga, madaniyatiga,an`analariga katta ta`sir ko`rsatdi. Mintaqa kartasi qay-tadan tuzildi. O`zbekiston SSRning tuzilishi esa O`zbe-kiston xalqi davlat tuzilishi tarixida diqqatga sazovorvoqealarning biri bo`lib qoldi. Lekin bu o`zbek dav-latchiligi tarixiga asos solindi, degan ma`noni anglat-maydi, albatta. Xalqimizning davlatchiligi ko`p asrlik ta-rixga ega. O`zbekiston SSR esa amalda hech qandaymustaqil siyosiy huquqlarga ega emas edi, chunki umustabid sovet tuzumining yangi shaklidagi bir qismiedi, xolos. O sha vaqtdagi kuzatuvchi “etnik xususiyatlarga asoslangan hududiyʻ chegaralanish loyihasi Buxoroning o zidan kelib tushayapti” deb qayd etgan bo lar ʻ ʻ 10 edi. Biroq milliy chegaralanish jarayonini go yo mahalliy tashabbus sifatidaʻ ko rsatish uchun Buxoroning mahalliy rahbariyati Moskva tomonidan saylangandi. ʻ Markaziy Osiyoni etnik ma muriy birliklarga bo lib tashlash bo yicha ochiq- ʼ ʻ ʻ oshkora va rasmiy qadamlar 1924-yilning 25-fevralida Buxoro Kommunistik partiyasi Markaziy Qo mitasining O rta Osiyoni etnik xususiyatlar asosida bo lish ʻ ʻ ʻ vaqti kelganligi haqidagi bayonotidan boshlandi. Ushbu Butun Buxoro Kongressi xalqlarning turmush tarzi va iqtisodiy holatidagi farqlarga shama qilib va ular o rtasidagi nizolardan kelib chiqib, ʻ millatlarni belgilab berdi. Bu jadidlar islohotlar o tkazayotgan davrda Markaziy ʻ Osiyo muammosini hal qilish maqsadida ruslar va ularning vakillari tomonidan olib kirilgan zo ravonlik edi. ʻ Buxoroda o sha vaqtda kommunistlar yetakchisi bo lgan Fayzulla Xo jayev ʻ ʻ ʻ 1924-yilda “Markaziy Osiyo respublikalarining mavjud siyosiy chegaralari sun iydir” deb ta kidlagandi. “Bu chegaralar, – deydi u, “ushbu respublikalarda ʼ ʼ yashovchi har bir elatni nohaq ravishda bir-biridan ajratib tashlaydi”. U xalqlarning bunday tarzda bir-biridan ajratilishini “Markaziy Osiyo elatlari orasida sun iy ʼ ravishda adovat qo zg atish” deya ta riflagandi. ʻ ʻ ʼ Kommunizm amaldorlari etnik nizolar qo zg atilishi bilan bog liq ayblovlarga ʻ ʻ ʻ qo l siltab, o rta osiyoliklarning mahalliy xalqlar o rtasida mavjud bo lgan ʻ ʻ ʻ ʻ munosabatlarga asoslangan va bir millat nomi bilan atalmaydigan davlatlarni tuzish maqsadida qilgan sa y-harakatlarini yo qqa chiqardi. Turkistondagi va Markaziy ʼ ʻ Osiyoning boshqa tumanlaridagi voqealarning tirik govohi bo lgan Ahmad Zaki ʻ Volidiy (To g an) 1920-yillarning boshida u va boshqalar Xorazmda millatlararo ʻ ʻ munosabatlarni uyg unlikda saqlash uchun samarali ish olib borganliklarini qayd ʻ etgan edi. “Biroq ruslar [Xorazmda] turkmanlar va o zbeklar o rtasida adovat ʻ ʻ urug ini sochish o z manfaatlariga mos kelishini yaxshi bilar edi” deb ta kidlagandi ʻ ʻ ʼ u. Ahmad Zaki Volidiy 1919–1920-yillarda boshqird inqilobiy qo mitasining ʻ rahbari bo lgan va Markaziy Osiyodagi tadbirlarda ham ishtirok etgan. ʻ 11 Rossiya va uning Markaziy Osiyodagi agentlari 1917-yildan keyin turkmanlar va qozoqlar orasida o zbeklar bilan avvalgi siyosiy-ma muriy birliklarda hamkorlikʻ ʼ qilishni va birga hayot kechirishni davom ettirmaslik kayfiyatini uyg otishga harakat ʻ qilganiga shubha yo q. Bu 1920-yillarning boshidan boshlab Moskvada va ʻ Markaziy Osiyoda g ayrio zbek siyosatchilarining sa y-harakatlarida yaqqol ko zga ʻ ʻ ʼ ʻ tashlanadi. Turkiston va Xorazmda savodsiz qozoq ishchi va mardikorlarining sara syezdlarini chaqirish orqali ular xalqlararo bid atlarni qo zg atib, Markaziy ʼ ʻ ʻ Osiyodagi etnik ishlar bilan bog liq yirik madaniy va siyosiy masalalar haqida hech ʻ qanday ma lumotga ega bo lmagan yuzlab ana shunday shaxslarni o zbeklarga ʼ ʻ ʻ qarshi gijgijladi. Bu tez orada etnik nizolar kelib chiqishiga sabab bo ldi. Bunday ʻ siyosat olib borayotgan hokimiyat butun mintaqa bo ylab etnik guruhlarni bo lib ʻ ʻ tashlash rejasini amalga oshirish maqsadida xalqlararo fuqarolik va shaxsiy huquqlarni ta minlash g oyasini ko tarib chiqdi. Markaziy Osiyoning turli ʼ ʻ ʻ mintaqalarida yashovchi etnik guruh a zolaridan etnik tafovutlarni aniqlash va ular ʼ o rtasida chegaralarni belgilash zarurligi haqida da volar kelib tushdi. Bunday ʻ ʼ bo shliqqa tez orada Leninning deputatlari yetib keldi. Ularning missiyasi asosan ʻ o zbeklarni Markaziy Osiyoning boshqa xalqlaridan ajratib, ularning sovet ʻ hokimiyati uchun xavfli bo lgan faolligini bartaraf etishdan iborat edi. ʻ Milliy hududiy chegaralanish rejasi bilan bog liq eng katta nizolardan biri ʻ 1924-yilning avgust-sentyabr oylarida Toshkent vohasi va Toshkent shahri ustida kelib chiqdi. Bu nizoda sovet hokimiyati vakillaridan ko ra ko proq qozoqlar ʻ ʻ Moskvaga katta xizmat ko rsatib berdi. Qozoq va o zbek hududlari o rtasidan ʻ ʻ ʻ belgilangan yangi chegara chiziqlariidan biri Toshkent shahrining yonidan o tgandi. ʻ Qozoqlar xiralik bilan Toshkent shahrini qo lga kiritishga intildi. Ushbu chegara ʻ nizosi vohada yashovchi o zbeklarda vatanparvarlik ruhini qo zg atdi. Ular qozoqlar ʻ ʻ ʻ bilan qattiq va uzoq raqobatlashdi. Qozoqlar “sartlarga” Toshkent shahri va Toshkent viloyati berilishiga olib keladigan qaror qabul qilinishiga barcha jabhada kurash olib bordi. 12 XULOSA. Xulosa qilib aytganda, haqiqatdan ham O`rta Osiyodavlatlaridan har birining ko`p millatli ekanligi, o`z-beklar, turkmanlar, tojiklar, qoraqalpoqlar, qirg`izlar,,qozoqlar va boshqa yerli xalqlarning uchala davlathududlarida tarqalib yasliaslii tarixan an`anaviy bo`lgan.Mana shu davlat tuzilmalari doirasida har bir xalq yoki alohida urug`lar xo`jalik hayoti tizimidagi o`z o`rniniegallab, o`zining ishlab chiqarish va xo`jalik faoliyatibilan davlat va mintaqa ijtimoiy hayotining yaxlit zan-jiridagi uzilmas halqani taslikil etgan. Turkistonmintaqasining xalqlari shu zaminni qadimdan o`zlari-ning asl vatanl deb bilganlar. 1924-yilda o tkazilgan milliy hududiy chegaralanishning oqibatlari anaʻ shundan iboratdir. Milliy chegaralanish g oyasi Markaz tomonidan loyihalashtirildi ʻ va amalga oshirildi. O rta Osiyo xalqlari “Oktyabr farzandlari” deb e lon qilindi ʻ ʼ hamda bundan buyon o zining qaror topishi uchun bolsheviklar va ruslar oldida ʻ qarzdor edi. Shoshma-shosharlik bilan belgilangan chegaralar va sovetlarning bundan buyongi siyosati tojiklar, o zbeklar va boshqa xalqlarni tinch qo shnilardan ʻ ʻ murosasiz raqiblarga aylantirib qo ydi. Iqtisodiyot markazlashtirilgan va xalq ʻ xo jaligi taqsimlangan sharoitda mintaqaning milliy namoyondalari taqchil resurslar ʻ va Kremlning lutfiga sazovar bo lish uchun bir-birlari bilan jiddiy kurashga kirishdi. ʻ 1924-yilda Tojik respublikasi tashkil etilishi bilangina tojiklarda birlashish g oyasi ʻ bilan sug orilgan millatparvarlik shakllandi. Aynan o shanda tarkibida talaygina ʻ ʻ sobiq jadid panturkistlari bo lgan Tojikiston rahbariyati Xo jand okrugi, Buxoro, ʻ ʻ Samarqand va ayrim boshqa hududlarga da vo bilan chiqib, O zbekiston SSRga ʼ ʻ hududiy e tirozlarini bildirdi. Qariyb 10 yil davom etgan milliy hududiy ʼ chegaralanish chog ida bolsheviklar mintaqaning xalqlari o rtasida nizo urug ini ʻ ʻ ʻ sochish hamda yangi paydo bo lgan respublikalarda cheksiz hokimiyatga ega ʻ bo lish maqsadida chegaralarni noto g ri belgiladi, anklavlar, bahs-munozarali ʻ ʻ ʻ uchastkalarni tashkil etdi. Bunday siyosat Qadimgi Rimning “bo lib tashla va ʻ hukmronlik qil” usuliga o xshar edi va ayni vaqtda Xitoyning Shinjon hududida ʻ yuritilayotgan “varvarlarni varvarlar yordamida boshqar” siyosatini eslatar edi. 13 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Azamat Ziyo. O zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiyaʻ bosqiniga qadar). T . : Shar q. 2000 . 2. Sagdullayev va boshqalar. O zbekiston tarixi: davlat va jamiyat taraqqiyoti. T., ʻ 2000. 3. Sagdullayev A.S., Mavlonov O . O zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. -T., ʻ ʻ 2006. 4. Rtveladze E.V. Istoriya gosudarstvennosti Uzbekistana. – T.: Uzbekistan. 2009. 5. Eshov B.J. O zbekiston davlatchiligi tarixi. (o quv qo llanma). – T.: Ma rifat, ʻ ʻ ʻ ʼ 2009. 6. Davlat qurilishi va boshqaruvi. Mualliflar jamoasi. Toshkent, Akademiya, 2007. 7. Sagdullayev A.S., Mavlonov O .M. O zbekistonda davlat boshqaruvi tarixi. ʻ ʻ Toshkent, Akademiya, 2006. 14

Kirish

  1. Turkiston — mintaqa xalqlarining yagona makoni,umumiy   vatani
  2. Milliy respublikalar vaviloyatlar tuzishga ko`rsatma berilishi va uningsiyosiy jihatdan asoslanishi
  3. 1924-yilgi milliy-hududiy chegaralash 
  4. O`zbekiston SSRning taslikil etilishi. Chegaralanish yakunlari

Xulosa

Foydalanilgan adabiyotlar

(Jami: 14 sahifa)

Купить