• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 103.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 20 Май 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Diyorbek

Дата регистрации 14 Октябрь 2024

22 Продаж

O’rta Osiyoda Rossiya imperiyasining agrar iqtisodiyoti

o’rganishga bag’ishlangan bir qator tadqiqot ishlarini olib borgan. Bu ishlarda K.P. Kaufman faoliyati, ayniqsa, XX asr boshlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy hayot 1916 yildagi qo’zg’olon bilan bog’langan holda tadqiq etilgan deb yozadi. Shuningdek, muallif Uzbekistonda bajarilgan bir qator tadqiqotlarga ham murojaat qiladi. II BOB. TURKISTON O’LKASI YER-SUV MUNOSABATLARIDAGI O’ZGARIShLAR 2.1. O’lka yer egaligi va mulkchilik munosabatlaridagi o’zgarishlar O’rta Osiyoning o’ziga xos tabiiy-geografik sharoitlaridan kelib chiqib, bu hududda yashayotgan xalqlar uzoq yillar davomida turli yo’nalishda xo’jalik yuritishga moslashgan. Qadimgi davrdan aholining bir qismi o’troq holda istiqomat qilib, dehqonchilik xo’jaligini yuritgan bo’lsa, bir qismi esa ko’chmanchi va yarimko’chmanchi holda hayot kechirganlar. O’rta Osiyo xalqining asosiy boyligi yer bo’lib, Rossiya imperiyasi o’lkani bosib olmasdan avval yerdan foydalanish, unga egalik qilish uch turga bo’lingan bo’lib, ular: amlok - davlat yerlari, mulk - xususiy yerlar va vaqf yerlaridan iborat bo’lgan 309 . Dehqonchilik, asosan, obikor - sug’oriladigan va lalmikor yerlarda yaxshi rivojlanib, bu yerlarda bug’doyning o’n ikki navi hamda boshqa ekinlar yetishtirilgan. XIX asr o’rtalarida va undan keyinroq ham dehqonchilik ekinlari ichida bug’doy birinchi o’rinda turgan. Boshoqli ekinlar, asosan, lalmikor yerlarda yetishtirilgan. Sug’oriladigan yerlarda sholi, jo’xori, tariq hamda dukkakli ekinlar ekilgan. Don mahsulotlari bilan qishloq aholisi o’z ehtiyojlarini va shahar aholisi ehtiyojlarini to’la qondiribgina qolmay, yetishtirilgan hosilning bir qismi qo’shni, chorva bilan shug’ullanadigan ko’chmanchi hududlarga eksport qilingan, buning evaziga chorvachilik mahsulotlari keltirilgan. Dehqonchilik uchun qulay bo’lgan va hosildor yerlar, asosan, yirik amaldorlar va harbiylar hamda din peshvolariga qarashli Mulk yerlarining yana bir turi “dahyak” bo’lgan. Bu ushr singari bo’lib, “o’ndan bir ulush” degan ma’noni bergan. Dahyak yerlar meros bo’lib qolmagan. Bunday yerlar ma’lum shaxslarga abadiy xatlab berilib, undan olinadigan foydaning ma’lum qismidan foydalanilgan. Mullolar orasidan saylangan dahyak 309 Тиллабоев С.Б. Туркистон ўлкасининг маъмурий бошқарув тизимида маҳаллий аҳоли вакилларининг иштироки (Фарғона вилояти мисолида). - Тошкент: Фан, 2008. - 79 б.; 23 “O’zbekiston Respublikasi suv xo’jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo’ljallangan konsepsiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi Farmonlari, 2019 yil 9 oktyabrdagi PQ-4486-sonli “Suv resurslarini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori, shuningdek, sohaga oid boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlarda belgilangan vazifalarni amalga oshirishda mazkur dissertasiya muayyan darajada xizmat qiladi. Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo’nalishlariga mosligi. Tadqiqot respublika fan va texnologiyalarni rivojlantirishning I. “Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy, iqtisodiy innovasion g’oyalar tizimini shakllantirish va ularni amalga oshirish yo’llari” nomli ustuvor yo’nalishiga muvofiq bajarilgan. Tadqiqotning maqsadi. XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Rossiya imperiyasining Turkiston o’lkasidagi yer-suv munosabatlariga oid siyosatini ochib berishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari: Turkiston o’lkasida Rossiya imperiyasi boshqaruvi davrida yer-suv munosabatlariga oid siyosatning mohiyatini yoritish; o’lka yer-suv munosabatlariga oid rus sharqshunos olimlarining asarlari, imperiya taftish komissiyalarining hisobotlari hamda tadqiqotchilarning ilmiy ishlarini tahlil qilish; arxiv hujjatlari, statistika qo’mitalari materiallari, yilnomalar, turli ma’lumotnoma-kitoblar asosida yer-suv siyosatining o’lka xalqlari hayotiga ta’sirini ko’rsatib berish; o’lkada yer egaligi va mulkchilik munosabatlaridagi o’zgarishlar hamda suv manbalari va irrigasiya ishlari holatini o’rganish; o’lka rasmiy amaldorlari va taftish komissiyalarining yer-suv munosabatlari bo’yicha faoliyatlarini tahlil qilish. Tadqiqotning obyektini XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Rossiya imperiyasining Turkiston o’lkasidagi yer-suv munosabatlariga oid siyosati tashkil etadi. 3 qishloq xo’jaligi ekinlariga nisbatan paxtaning ko’proq daromad keltirganligi tufayli mahalliy dehqonlarning o’z tomorqalariga paxta ekishga harakat qilganlik holatlari ham bo’lgan. Paxta maydonlarining kengayib borishi, donli ekin maydonlarining kamayishi tabiiy sharoiti noqulay kelgan yillarda aholining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini nihoyatda qiyinlashtirib qo’ygan. Masalan, 1911 yilda ob-havoning noqulay kelishi Farg’ona viloyatining ko’plab hududlarida aholi iste’moli uchun g’alla yetishmay qolishiga sabab bo’lgan. Mahalliy aholi makkajo’xori ildizidan un olib, undan go’ja tayyorlab jon saqlashga majbur bo’lganlar. Shu o’rinda alohida ta’kidlash lozimki, dehqonchilik uchun o’ta muhim bo’lgan suv ham Turkiston o’lkasi xalqlari hayotida katta ahamiyatga ega bo’lgan. Shu sababli mahalliy aholi suvga alohida e’tibor qaratib, sun’iy sug’orish tarmoqlarini ta’mirlash va tartibga solish ishlari xalq hasharlari yo’li bilan amalga oshirilgan. Imperiya hukumati ham bu masalaga alohida e’tibor berdi. Sun’iy sug’orish tarmoqlariga va suvga egalikni o’z qo’liga oldi. O’lkaning Samarqand viloyatida uzumning 40 dan ortiq navlari yetishtirilgan. Viloyat uzumchilikda o’lkada yetakchi o’rinni egallagan. Samarqand uzumi o’zining shirasi, sersuvligi bilan alohida ajralib turib, undan alkogol mahsulotlarni, ayniqsa, kuchli va yaxshi saqlanadigan vino tayyorlash imkonini bergan. Birgina Samarqand uyezdining o’zida ko’rinishi, kimyoviy tarkibi va ta’mi bo’yicha bir-biridan farq qiladigan uzumning 24 turi yetishtirilgan. G. Virskiyning ma’lumotlariga ko’ra, Samarqand uzumi shirasi bo’yicha Bessarabiya, Kaxetiya, Yelizavetopol rayonlarida yetishtirilgan uzumlardan ustun bo’lib, Qrimda yetishtiriladigan mahalliy oq kishmish uzumi navidan keyingi o’rinda turgan. Turkiston o’lkasining o’ziga xos geografik va iqlim sharoitida joylashganligi uzoq yillar davomida sug’orma dehqonchilikni uning iqtisodiy rivojlanishidagi asosiy omillardan biriga aylantirdi. Rossiya imperiyasi boshqaruvi hukmronligi davrida o’lkada amalga oshirilgan agrar siyosat paxtachilikni rivojlantirishga qaratilganligi bois, bu yerlarda irrigasiya va meliorasiya ishlarini doimiy nazoratda 28 qismida va 939 tasi Buxoro qismida joylashgan. Bundan ko’rinib turibdiki, Rossiya imperiyasi Samarqand viloyatida o’z hokimiyatini o’rnatganidan so’ng, Zarafshon daryosi suv taqsimotini o’z tasarrufiga to’liq olgan. XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Sirdaryo viloyati aholisining ham asosiy mashg’uloti dehqonchilik va ziroatchilikni tashkil etgan hamda viloyatda eng katta sug’oriladigan yerlar Chirchiq, Angren, Aris, Bodom, Bo’rijar, Chayon va Talas daryolari bo’ylarida bo’lgan 312 . Shuningdek, mahalliy aholi o’lkadagi mavjud sug’oriladigan yerlardan unumli foydalangan holda, bug’doy, paxta, arpa, sholi, jo’xori va dukkakli ekinlar ekib, yilda ikki-uch, ba’zan to’rt martagacha hosil olish imkoniga ega bo’lib, dehqonchilikda mahalliy mirishkorlar o’ziga xos an’analarini yarata olgan. Sirdaryo viloyati hududidagi jami sug’oriladigan yer maydoni 526000 desyatina, ya’ni butun o’lkadagi sug’oriladigan yerlarning 28,1 foizni tashkil etgan. Birgina Chirchiq daryosi bo’yidagi sug’oriladigan yerlar 281828 desyatina yer yoki butun viloyat bo’yicha sug’oriladigan yerlarning 53,6 foizini tashkil etgan. Viloyatning asosiy suv manbai Sirdaryo bo’lib, uning irrigasiya tarmoqlaridan suv ichadigan yerlar ko’p bo’lgan. Chirchiq, Ohangaron, Keles va Aris kabi yirik irmoqlari viloyatning katta qismini suv bilan ta’minlagan. Shuningdek, Chernyayev va Avliyoota uyezdlaridagi yerlar ko’plab kichik ariqlar va buloq suvlari bilan ham sug’orilgan (4-ilovaga qarang). Viloyatda suvni taqsimlash inshootlarining shlyuz, toshli to’siqlar va shunga o’xshash to’sish moslamalari deyarli bo’lmagan. Ayniqsa, gidrotexnik inshootlarning sozligini ta’minlashda foydalaniladigan usullar juda ham sodda ko’rinishda bo’lib, bu narsa daryoning oqimini oson o’zgartirishi bilan xarakterlanadi. Turkiston o’lkasining boshqa hududlari singari, Sirdaryo viloyati hududida ham kanal va ariqlarga suv yetkazib berishda dambadan foydalanib, uni qurishda shag’al, xarsangtosh, qamish, chim va tol qoziqlaridan foydalangan. Rossiya imperiyasining o’lkadagi sug’orish ishlarini o’z nazoratiga olishni yanada mustahkamlash maqsadida bu soha yaxshi tushunadigan mahalliy aholi 312 Ўша асар. - С. 87. 31 asosiy maqsadi “mahalliy aholini eng xavfli bo’lgan qismiga “vaqf” va “mulk” nafaqalarini berish yo’li bilan ularni rus imperiyasi ma’muriyatiga bevosita qaram qilib qo’yish edi”. Oqibatda, birinchi navbatda, Zarafshon okrugi va Amudaryo bo’limidagi vaqf yer egaligi tartibga solindi, vaqf yerlarda istiqomat qiladigan dehqon aholisi umumiy o’lpon qoidasiga bo’ysundirildi, mulklar esa, hyech bo’lmaganda, rasman amlok, ya’ni o’lpon to’lanadigan yerlarga tenglashtirildi. 1886 yilgi “Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi Nizom”da mustahkamlab qo’yilgan yangi vaqf mulklarini ta’sis etish general- gubernator ruxsati bilan amalga oshirilishi, vaqf mulklarning huquqiy maqomi va vaqf mulklari nazorati tartibga solish haqidagi qaror bilan bog’liq bo’ldi. Unga ko’ra, 1887 yil 1 iyuliga qadar vaqfga oid hujjatlarni tegishli hudud yer solig’i komissiyasiga topshirish, takdim qilinmagan hujjatlar o’z ahamiyatini yo’qotishi belgilangan. 2.2. O’lkadagi suv manbalari va irrigasiya ishlari ahvoli XX asr boshida kelib ham, ya’ni “Turkiston o’lkasida yer-o’lpon tuzilishini joriy etish to’g’risidagi 1903 yilgi Qoidalar” va aholini ko’chirish bo’yicha 1906 yilgi siyosat kabi boshqa harakatlar natijasida yer munosabatlari hamda soliqqa tortishning butun tizimiga qo’shimcha o’zgartirishlar kiritildi. Bu davrga kelib, Rossiya imperiyasi hukumati mintaqadagi yer maydonlarini to’liq chegaralab chiqdi. Aholiga uch toifadagi - sug’oriladigan, lalmi va ishlov berilmaydigan yerlar biriktirilib qo’yildi. Ularga og’ir soliqlar solindi. Mahalliy aholining yerlarini zo’ravonlik bilan tortib olish hisobiga Rossiyadan ko’chib kelgan aholini yer bilan ta’minlash muammosi hal etildi. Rossiya imperiyasi sanoati uchun paxta xomashyosi strategik jihatdan muhim ekin ekanligi va paxta sohasida AQShdan mustaqil bo’lish maqsadida o’lkadagi barcha sug’oriladigan yerlar paxta yetishtirish uchun qayta taqsimlandi. XX asrning boshlariga kelib Farg’ona viloyatida ham paxta ekish rivojlangan bo’lib, ekin maydonlari sun’iy sug’oriladigan mahalliy aholiga qarashli 26 hukumat katta e’tibor bermog’i lozim. Hozir biz burilish davrida turibmiz, barcha masala hukumat taraqqiyotining qanday yo’lni tanlab olishiga bog’liqdir. Agar ahvol shu holatda qolaversa, eski yo’ldan yangi yo’lga yetib olish qiyin bo’ladi”. N.X. Reytern buning uchun daromad yo’llarini izlash, xarajatlarni kamaytirish yo’lini tavsiya qildi va o’z fikrini maktubda quyidagilar bilan izohlaydi: “buning uchun solik olishning eski usullarini ko’rib chiqish va yangi yo’llarini topish zarur. Moliyaviy ahvolni yaxshilash uchun ichki zayomlar va kredit biletlari chiqarmoq kerak. XIX asrning o’rtalarida Rossiya imperiyasi davlat siyosatining ustuvor yo’nalishlaridan biri Urta Osiyoni xomashyo bazasiga aylantirish, moliyaviy masalalarni hal qilishdan iborat edi. Rus iqtisodchilari to’plagan ma’lumotlarga ko’ra, Buxoro, Xiva, Qo’qon davlatlari hududida 10 mln (mazkur ma’lumot bo’rtirib ko’rsatilgan. - U.U.) atrofida aholi yashagan. Ularning ip-gazlamalarga bo’lgan ehtiyoji taxminan 1 mln. 750 ming pudni tashkil etgan. 1856-1864 yillarda Rossiyaning O’rta Osiyoga qilgan eksportida ip-gazlama umumiy mahsulotining 40 foizini tashkil etgan. 1867 yilda bu yerga yuborilgan ip-gazlamalarning umumiy miqdori 11 647 505 rublni tashkil etgan. Bu davrda O’rta Osiyodan Rossiya bozorlariga uchta aloqa yo’li orqali to’qimachilik, xomashyo mahsulotlari, xususan, paxta, ipak, ulardan yigirilgan kalava iplar, tayyor matolar (olacha, bo’z, doka, zandanachi, baxmal, kimxob, parcha), turli-tuman gilamlar, rus amaldorlari uchun sovg’a-salom sifatida zardo’zlik buyumlari chiqarilgan. Rossiya uchun bu qulay vaziyatni hisobga olgan M.A. Terentyev, “Savdo ishlaridagi millionlab olinayotgan daromadlar istilo qilingan mamlakatlardagi bozorlar biz uchun qanchalik katta ahamiyatga ega ekanligini ko’rsatmokda. Hyech shubha yo’qki, ana shunday bozorlarga ega bo’lishimiz to’qimachilik sanoati uchun yana millionlab daromadlar keltiruvchi yangi manbalar yaratilishiga olib keladi”, deb alohida ta’kidlaydi. Imperiya ma’murlarining turli izlanishlari, o’lkaga uyushtirilgan ekspedisiyalar va boshqa harakatlardan so’ng bosib olingan Urta Osiyo yerlarida imperiya hukumati polisiya-ma’muriy boshqaruv apparatini o’rnatib, o’lka 6 shakli, hajmi va ularni yig’ish tartibi masalasi imperiya hukumati siyosatida asosiy o’rinda bo’lib, o’lkaning hududiy-ma’muriy tuzilishi, imperiyaning xo’jalik- ijtimoiy boshqarmalari, moliyaviy va nazorat davlat idoralari filiallarining tashkil qilinishi kabi muhim masalalar bilan bog’liq holda asta-sekin hal qilindi. Rossiya imperiyasining “1865 yil 6 avgustdan Turkiston viloyatini boshqarish to’g’risida vaqtincha qoidalar”, “Yettisuv va Sirdaryo viloyatlarini boshqarish to’g’risidagi 1967 yilgi Nizom” loyihasi, “Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi 1873 yilgi Nizom” loyihasi, “Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi 1886 yilgi Nizom” va boshqa hujjatlarda yerdan foydalanish munosabatlari va g’aznachilik tizimining asosiy qoidalari belgilab berilgan holda soliq mikdorining yildan-yilga o’sib borganligini ko’rish mumkin. Tadqiqotchi U. Jumayevning yozishicha, Turkiston general-gubernatorligida 1868 yildan 1883 yilgacha soliq solishning har yilgi o’sishi keskin o’zgarib turgan. Masalan, o’troq aholidan olingan soliq mikdori bu yillar mobaynida ko’chmanchi aholidan har bir o’tov hisobiga olinadigan umumiy soliq miqdori 1364190 rubl 99 kopeykani, mahalliy aholidan olinadigan yerdan foydalanish yig’imlari mikdori esa, 1047882 rubl 30 kopeykani tashkil qilgan. O’lkada imperiya hukumronligi o’rnatilgandan so’ng navbatdagi tadbir bosib olingan hududlardagi mulkdor, boy, yuqori mavqye va obro’ga ega shaxslar nufuzini tushirishga qaratilgan siyosat olib borilgan. Bu borada, eng avvalo, ularning siyosiy va huquqiy mavqyelari bekor qilinib, mustamlakachilikka asoslangan mahalliy boshqaruv tartiblari hamda ularga mos saylov tizimi amalga oshirildi. Keyin esa iqtisodiy mavqyeiga, ya’ni mol-mulki, yer va suvdan foydalanish sohalarini “isloh qilish”ga kirishildi. Ularning yerlari davlat mulkiga aylantirilib, mulk va vaqf mulklarini tugatish rejalashtirilgan . 1873 yilda Turkiston generel-gubernatori K.P. Kaufman o’lkadagi mulk egalari, diniy idoralar va soliqlardan ozod bo’lish huquqi e’tirof etilgan shaxslar ro’yxatini tuzib chiqish va tasdiqlashga buyruq berdi. U tomonidan mulk va vaqf yerlarning egalari dehqonlardan olinadigan yig’im o’rniga davlat tomonidan beriladigan nafaqa puli belgilash taklif etildi. K.P. Kaufmanning bundan ko’zlagan 25 I-19-fondi 12-ro’yxat, 186-yig’majildidagi ma’lumotlardan ma’lum bo’lishicha, Turkistonni boshqarish haqidagi Nizomning 261-moddasida tub aholi orasida yerni bir mulkdordan boshqasiga o’tkazish tartibi, bu yerni meros qoldirish yoki bo’lish masalalari har bir joyda, hududda rioya qilinayotgan odatdagi shartlar asosida amalga oshirilishi lozim edi. Lekin o’lka bosib olingandan so’ng xususiy mulkchilik huquqidagi yerlar 20 barobarga kamaydi. 1900 yilda Turkistonni boshqarish haqidagi Nizomga kiritilgan qo’shimchalar, 1903 yil 10 iyulda o’lkaga aholini ko’chirish to’g’risidagi Qonun, ayniqsa, 1910 yilda mahalliy aholidan “Ortiqcha yerlarni tortib olish to’g’risida”gi Qonundan so’ng o’lkada yer-suv munosabatlari nihoyatda murakkablashib ketgan. Masalan, ushbu fondning 4- ro’yxat 573-yig’majildida Qo’qon uyezdi boshlig’ining Farg’ona viloyati harbiy gubernatoriga yozgan bildirishnomasida 1912 yil yozida Chorvoqto’da va Dehqonto’da qishloqlari dehqonlarining o’rtasida suvdan foydalanish masalasida jiddiy to’qnashuvlar kelib chiqqan. Chorvoqto’da qishlog’ining aholisi deyarli 489 desyatina sug’oriladigan yerga ega bo’lib, katta ariq suvining o’ndan birini olgan, Dehqonto’da qishlog’ining dehqonlarida 945 desyatina yer bo’lib, ular o’ndan to’qqiz qismini olganlar. Suvning barobar taqsimlanishi uchun Chorvoqto’da qishlog’i aholisi maxsus suv taqsimlovchi inshootni qurishga tayyor ekanligini, lekin Dehqonto’da qishlog’i aholisi bunga norozilik bildirayotganliklarini yozadi. Uchinchi guruhga kiruvchi manbalarni XIX asr oxiri - XX asr boshlarida o’lkada faoliyat yuritgan rasmiy amaldorlar 303 , maxsus komissiya va taftish komissiyalari hisobotlari, statistika qo’mitalari materiallari, yilnomalar 73 hamda turli ma’lumotnoma-kitoblarda nashr etilgan maqolalar va ma’lumotlar tashkil etadi. Bu guruhga kiruvchi manbalar aynan Turkistonda imperiya mustamlaka davrida o’lkada faoliyat olib borgan rasmiy amaldorlar, taftish komissiyalari hisobotlari va statistika qo’mitalari olib borgan faoliyati natijalari yuzasidan tayyorlangan ma’lumotnoma-kitoblar tashkil etadi. Jumladan, Turkiston o’lkasi general-gubernatori K.P. Kaufman tomonidan 303 Проект всеподданнейшего отчета генерал-губернатора К.П. Кауфмана по гражданскому управлению и устройству в областях Туркестанского генерал-губернаторства. 7 ноября 1867 - 25 марта 1881 гг. - СПб., 1885.-С. 257. 14 ichidan chiqqan kadrlar masalasiga alohida e’tibor qaratib, ularning ham faoliyatini nazaratda ushlashga harakat qilgan. Imperiya hukumati o’lkani bosib olmasdan avval ham bu hududlarida qadimdan ariq oqsoqoli, mirob, to’g’onchilik instituti keng tarqalgan bo’lib, bu lavozimlarni o’z ishini puxta biladigan odamlar egallagan 313 . Masalan, ariq oqsoqoli bir necha qishloqqa suv beradigan ariq boshida turgan. Uning qo’l ostidagi miroblar o’z ariqlarida ishboshilik qilishgan. Ariq oqsoqoli kanal va uning boshlanishida inshoot qurish, uni ta’mirlash, taqsimlangan suvning vaqti va hajmlarini aniqlash, har qaysi mirob boshchiligida bajariladigan ishlarning hajmi, vaqti, kerakli qurilish materiallari, ulov vositalari va boshqalarni aniqlash va miroblar zimmasiga taqsimlab berish, janjalli va nizoli ishlarni bartaraf etish hamda boshqa bajariladigan ishlarni nazorat qilib turgan. “To’g’onchilar”, ya’ni “to’g’on qurish bilan band bo’ladiganlar” sug’orish kanali, ariqlar, daryo va soylarda mahalliy qurilish materiallaridan juda ko’plab sodda, oddiy, arzon va tezda buzilib ketadigan suv inshootlari qurganlar. Xo’jaliklarga suv tarqatadigan kichik ariqlar ham ana shu xo’jaliklar bilan birga qurilgan. Ishga tushgan ariqlar tizimida har yili bajariladigan barcha ishlar ko’rsatilgan tartibda amalga oshirilgan. Xullas, o’lka dehqonchilik an’analari va suvdan foydalanish yo’llari mahalliy aholi uchun juda katta mehnat talab qilsa ham jamoa bo’lib suvdan foydalanish yo’llari saqlab qolindi. O’rta Osiyo Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinganidan so’ng general-gubernatorlik o’ziga berilgan vakolatlardan foydalangan holda dehqonchilik, irrigasiya ishlari bilan yaqindan shug’ullanish maqsadida turli komissiyalar faoliyatini yo’lga qo’ydi. O’lka irrigasiya ishlari bilan qiziqqan mutaxassislarga o’lka haqida ma’lumotlar to’plashi uchun sharoitlar yaratdi. 313 Қодиров А. Ўзбекистон ирригацияси тарихидан лавҳалар (XIX аср ўрталаридап 1920-йилларгача). - Тошкент: Абдулла Қодирий номидаги Халқ мероси нашриёти, 1998. - 46 б. 32 sifatida namoyon bo’lishlari lozim edi. Mahalliy mulkdorlar ham o’lkada tijorat ishlari va sanoat ishlab chiqarishini yo’lga qo’yishdan manfaatdor bo’lgan edilar. 1868 yil 22 yanvarda K.P. Kaufman Toshkentda xuddi shu tabaqa vakillarini to’plab, ularga “Podsho menga o’lkaning ichki tuzilishini mustahkamlash, bu yerda yashayotgan, rus, sart va qirg’izlar tinchligini saqlash maqsadida Turkiston general-gubernatorligining barcha xalqlari uchun Peterburgda yozilgan qonunlarni amalda qo’llash tadbirlarini muhokama qilishni topshirdi. Qonunlar shunday tuzilganki, agar istasangiz sizga baxt keltirishi mumkin. Shunday qilib, hukumat toshkentliklarga, boshqa sartlar qatori miroblar, oqsoqollar, qozilar va xizmatchilarni saylash imkonini beradi”, degan murojaat bilan chiqadi”. Umuman, Turkiston general-gubernatorligining faoliyati xalqning nazdida o’zlarini tinchlik tarafdori qilib ko’rsatish hamda asosiy maqsadlari eskirgan siyosiy-ijtimoiy boshqaruv tizimini yangi fuqarolik boshqaruvi usullari bilan almashtirishdan iborat ekanligiga ularni ishontirish va ko’niktirishdan iborat bo’ldi 298 . Bu borada podsho ma’murlari mustamlaka o’lkalarda boshqaruv tizimini shunday tashkil etishdiki, bu amalda joylardagi yuqori tabaqa vakillarini o’zlaridan uzoqlashtirmaslikka asoslandi. O’lkada ma’muriy boshqaruv tartiblarini o’rnatish ko’zlangan iqtisodiy manfaatlarni amalga oshirishdagi yondashuvlar imkon qadar ehtiyotkorlik bilan amalga oshirildi 299 . Rasmiy ma’lumotlarda bo’ masaladagi keskin o’zgarishlar foydadan ko’ra zararli oqibatlarga olib kelishi, mahalliy aholining karshiligini keltirib chiqarishi mumkinligi ta’kidlandi. Rossiya imperiyasi hukmron doiralarining ko’maklashishi kerak edi. Ekspedisiya 1878 yil bahorida 3 oy davomida Farg’ona vodiysini aylanib, to’plangan ma’lumotlarni alohida holda nashr ettiradi. Tabiiyki, bu ma’lumotlar ham o’lkada agrar siyosatni davom ettirish yo’lida muhim manba bo’lib xizmat qilgan edi. Imperiya hukumati Rossiyadan ortiqcha aholini ko’chirib keltirish va ularning xavfsizligini ta’minlashni ham Turkistonda mustamlakachilik siyosatini izchil amalga oshirishdagi asosiy vazifalardan biri deb hisobladi. O’lkadagi 298 Галузо П. Г. Аграрнне отношения на юге Казахстана в 1867-1914 гг. - Алма-Ата: Наука, 1965. - С. 68. 299 Кастельская 3. Основнме предпосмлки восстания 1916 года в Узбекистане. - М.: Наука, 1972. - С. 33. 9 ishlarini kiritish mumkin. Bu asarlar o’lkadagi ijtimoiy- iqtisodiy jarayonlarni yoritgan bo’lib, ular ko’proq o’lkaning tabiiy va mehnat resurslarini o’zlashtirish ehtiyoji yuzasidan yozilgan ishlardir. S.V. Ponyatovskiy bo’lsa, “Turkiston qimmatli qishloq xo’jalik ekinlarini yetishtirish borasidagi imkoniyatlari jihatidan Shimoliy Amerikaning paxta ekiladigan mintaqalariga nisbatan ham boyroq mamlakatdir”, deb hisoblagan. Rossiya imperiyasi Turkiston o’lkasining tuproq unumdorligi va suv manbalariga boyligi Akademik A.F.Middendorf esa, Turkiston o’lkasi, xususan, Farg’ona viloyatidagi yer-suv munosabatlarini batafsil o’rgangan. Asli tabiatshunos bo’lgan bu olim Farg’ona vodiysining tabiiy-geogafik joylashuvi, iqlimi, suv manbalari, irrigasiya tizimining ahvoli, mahalliy aholining dehqonchilik madaniyati, sug’orma dehqonchilikda qo’llaniladigan usullar hamda yerga ishlov berish qoidalari, mahalliy mirishkor dehqonlar tajribalari haqida ma’lumot berib o’tgan. Muallif Farg’ona vodiysi sug’orish tizimiga alohida to’xtalib, vodiyning sug’orma dehqonchilik qilinadigan yerlarida katta-kichik kanallar hamda ariqlar orqali suv chiqarishda mahalliy aholi o’ziga xos “an’anaviy” usullarni qo’llaganligini ta’kidlaydi. “Bu irrigasiya inshootlari, - deydi muallif, - bizning hayratimizni yanada oshirdi. Texnik jihatdan taraqqiy etmagan xalk o’z dalalariga tik cho’qqili, tog’ joylarda, tog’ va vodiylar yoqalab uzoq masofalarga suvni olib borishga erishgan. Bu ishlar hyech qanday bilimlarsiz, asboblarsiz bajarilganidan ko’p hayratga tushdik” 301 . Masalan, mahalliy aholi kanal yo’nalishini aniqlashda juda mohir bo’lgan. Turkiston general- gubernatorligining geografik holati va chegaralari, umumiy maydoni, tuproq-iqlimi, o’simlik dunyosi, ariqlar va sug’orma dehqonchilik, aholisi, mahalliy aholining yer egalik huquqi, o’zlashtirilgan madaniy ekinlarning taqsimlanishi, umumiy hosildorlik, dehqonchilik va polizchilik, tamaki yetishtirish, bog’dorchilik va uzumchilik, ipakchilik, asalarichilik hamda o’lkadan olib chiqib ketilayotgan va olib kelinayotgan 301 Миддендорф А. Очерки Ферганской долиньк - СПб., 1882. - С. 179. 12 mahsulotlarni tahlil qiladi. Shuningdek, rus posyolkalari va mahalliy aholi yetishtirgan mahsulotlar haqida ham ma’lumotlar berib o’tiladi. N.N. Aleksandrov bo’lsa, o’zining ikki qismdan iborat kitobida Sirdaryo viloyatining XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi iqlimi, tabiiy geografik joylashuvi, ma’muriy-hududiy tuzilishi, yer maydoni, sug’orish tizimi, suv xo’jaligi, suvdan foydalanish tartiblari, sug’orish texnikasi, tuprog’i, asosiy sug’orish manbalari va ularning tarmoqlari, yerga egalik qilish turlari, yerdan foydalanish usullari, qishloq xo’jaligi mehnat qurollari, ekin turlari, lalmi dehqonchilik hamda viloyatda paxtachilikning rivojlanishini atroflicha o’rganib, tadqiq etadi. Shuningdek, muallif kitobda viloyatdagi yer egaligini olti toifaga va viloyatning katta hududini sug’orish bo’yicha uchta alohida qismga ajratib ko’rsatgan hamda mahalliy dehqonlarning sug’orish ishlari texnikasini beshta usulini batafsil yoritib berishga harakat qilgan 302 . turadi. Bu asarlarda o’lkaning tabiati, geografik joylashuvi, aholisi, urf- odatlari, asrlar osha shakllanib rivojlanib kelgan dehqonchilik madaniyati, mavjud irrigasiya inshootlari va sug’orma dehqonchilikning ahvoli haqidagi ma’lumotlarni olish mumkin. Shuningdek, bu asarlar imperiya hukumatining o’lkadagi o’z manfaatlari yo’lidagi yondashuvlari va ularning qo’llanilishi hamda natijalariga qaratilgan holda yozilgan. Ikkinchi guruhga kiruvchi manbalar, O’zbekiston Milliy arxivi (O’zMA) Turkiston general-gubernatori mahkamasi fondidagi 2-ro’yxat 7 a - yig’majildi Tashqi ishlar vazirligi tarkibidagi Osiyo departamentida ofiserlarning sharqiy tillar bo’yicha kursini tugatgan poruchiklar (harbiy unvon) Shlitter va Golgauerlarning Sirdaryo viloyatiga yer munosabatlari hamda Farg’ona viloyati vaqf yerlari bo’yicha vaqtincha komissiyaga kiritish haqidagi hujjatlardir. Shu fondning 2-ro’yxati 830-yig’majildi Samarqand viloyati yer masalalari bo’yicha komissiyasi rahbari stat-maslahatchi Nevskiyning o’zlashtirilmagan va lalmi yerlardagi komissiyaning noto’g’ri harakatlari haqida aholining noroziligi bayon etilgan arizalarga nisbatan munosabatlariga oid hujjatlardir. 302 См: Александров Н.Н. Земледелие в Сирдаринской области. Часть 1. - Ташкент, 1912. - С. 12-40. 13 O RTA OSIYODA ROSSIYA IMPERIYASINING AGRAR IQTISODIYOTIʻ MUNDARIJA KIRISh……………………………………………………………………………………2 IBOB. ROSSIYA IMPERIYASINING TURKISTON O’LKASIDA YER-SUV MUNOSABATLARIGA OID SIYOSATI: MANBAShUNOSLIK VA TARIXShUNOSLIK TAHLILI………………………………………………………...5 1.1, Rossiya imperiyasining o’lkadagi yer-suv munosabatlariga oid II BOB. TURKISTON O’LKASI YER-SUV MUNOSABATLARIDAGI O’ZGARIShLAR ......... 23 2.1. O’lka yer egaligi va mulkchilik munosabatlaridagi o’zgarishlar ........................... 23 XULOSA .................................................................................................................. 33 2.2, O’lkadagi suv manbalari va irrigasiya ishlari ahvoli……………………………..…26 XULOSA………………………………………………………………………………...33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………….....................36 KIRISh Tadqiqot mavzusining dolzarbligi va zarurati. Dunyoda aholi sonining o’sib borishi kundalik iste’mol mollariga bo’lgan ehtiyojni tobora ko’paytirib, oziq-ovqat mahsulotlari bilan barqaror ta’minlash zaruratini oshirmoqda. Bu talablarni qondirish maqsadida iqtisodiyotning muhim tarmog’i bo’lgan agrosanoat 1 adabiyotlarda jarayonlarga sinfiylik nuqtai nazaridan yondashuv yaqqol ko’zga tashlanadi. Ularda yer-suv munosabatlari bir yoqlama tahlil etilgan bo’lib, ularni tarixshunoslik jihatidan tahlil etish zarurati mavjud. Ikkinchi guruhni O’zbekistonda mustaqillik yillarida chop etilgan adabiyotlar, ilmiy tadqiqot ishlari hamda maqolalar tashkil etib, ularda ham bir qator yangi ma’lumotlar, manbalar asosida tadqiqot doirasidagi masalalar tahlil etilgan. Ajdodlarimizning uzoq yillar davomida qishloq xo’jalik tarmoqlarini rivojlantirish sohasida amalga oshirgan ishlari, boshqaruv tizimlari va aholining turmush tarzi yoritilgan N. Musayev monografiyasida Rossiya imperiyasining Turkistonda xomashyo yetishtirish va Rossiya to’qimachilik korxonalarini paxta xomashyosi bilan ta’minlash masalalari haqida batafsil ma’lumotlar berib o’tiladi. Turkiston o’lkasi Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinganidan so’ng xomashyo manbaiga aylantirilgani, rus sanoati mollari sotiladigan qulay bozor sifatidagi o’rni masalalari tahlil etilgan H.H. Aminovning monografiyasida Turkistonda paxta yetishtirish borasidagi imperiya siyosatining oqibatlari ochib berilgan. N. Mirzayevaning “Mirzacho’lning o’tmish tarixi” monografiyasida o’lkaning Mirzacho’l hududida olib borilgan yer-suv munosabatlariga doir qiziqarli ma’lumotlar keltirilgan. Jumladan, Turkistondagi yer-suv munosabatlarini olib borish bilan shug’ullanadigan lavozimlarning ta’sis etilishi, Mirzacho’lning Zarafshon daryosi va artezian suvlari bilan sug’orilishi bilan bog’liq ma’lumotlar va boshqa qator faktlar keltirilgani bilan ahamiyatli. M.R. Jabborov, R.A. Arslonzodaning “Farg’ona Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida (“Turkestanskiy sbornik” materiallari asosida)” nomli tadqiqotida Rossiya imperiyasining Farg’ona vodiysida qishloq xo’jaligi borasida olib borgan siyosati yuzasidan qiziqarli ma’lumotlar keltirilgan. Turkiston general-gubernatorligi Samarqand viloyatining XIX-XX asr boshlarida ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayotini o’rgangan K.K. Pardayev viloyat tumanlaridagi an’anaviy yer mulkchiligi munosabatlari va unga 20 tadqiqotlarida Rossiya mustamlakasi davrida Turkiston o’lkasida musulmon xalqlarining yer huquqlari masalalariga e’tibor qaratgan. Xususan, Rossiya imperiyasi o’lkadagi mahalliy musulmonlarning yerga egalik qilish va yer huquqlarini rasmiy ravishda cheklaydigan qoidalarni joriy qilish orqali yer egaligini o’zi uchun saqlab qolish siyosatini amalga oshirganligi, Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi turli yillardagi, ya’ni 1767, 1873, 1881 va, nihoyat, 1886 yil 12 iyunda tasdiqlangan nizomlarning tegishli bandlarida mahalliy musulmon aholining yer egaligiga oid masalalarni tahlil etadi. Shuningdek, muallif imperiya hukumatini o’lkadagi yer egaligi munosabatlarini qonuniy tartibga solish va buni o’rganish uchun bir qator komissiyalar faoliyati natijalariga ko’ra, ishlab chiqilgan takliflarda mulk uch umumiy toifaga bo’linishi kerakligini ko’rsatib o’tadi. Ularning har biri islom qonunlarida keltirilgan tushunchaga mos kelishi kerak ekanligi hamda, unga ko’ra, umumiy yerlar: 1) davlat yerlari - amlok; 2) xususiy yerlar - mulk va 3) xayr-ehsonli yerlar uchun ajratilgan - vaqf yerlariga bo’linganligini keltirib o’tadi 308 . Rus tadqiqotchisi D.V. Vasilyev o’z tadqiqotlarida Turkiston o’lkasida faoliyat olib borgan taftish komissiyalar F.K. Girs va K.K. Palen hisobotlariga asoslanib, o’lkada general-gubernatorlik, ayniqsa, K.G1. Kaufman faoliyatiga baho bergan hamda mustamlaka boshqaruv tizimini tahlil etadi. Muallif o’lkadagi boshqaruv tizimini yoritishda imperiya hukumati Turkistonda dastlab mustamlaka hokimiyatini o’rnatishi hamda o’z manfaatlari yo’lida boshqaruvni qaror toptirishda agrar masalalarni ham e’tiborsiz koldirmaganligini ta’kidlab o’tadi. Mazkur tadqiqot mavzuimizning ba’zi jihatlarini o’rgangan M.Ye. Shushkovaning kuzatishlarini alohida ta’kidlash lozim. Tadqiqotchi XIX asr oxirlarida o’lkani boshqarish masalalarini, jumladan, Turkiston general- gubernatorligining tashkil etilishi, uning tarkibini, viloyatlar, shahar, uyezd va qishloq boshqaruvining o’ziga xosligi, bu yerlardagi 1906 yildan boshlangan agrar hamda XX asr boshlarida o’lka boshqaruvidagi islohotlarni tahlil etadi. Muallif XIX asrning 60-80-yillarida Turkistonning Rossiya imperiyasidagi tarkibi tarixini 308 Рао1о 8аг1опа. Со!оша1 1е§Ша11оп тееО зЬаг!а: МизНтз’ 1апс1 пцНо т Ки881ап Тигксйап / Сеп1га1 Аз1ап Зигуеу. Уо1. 29, № 1, МагсИ 2010. - Рр. 44. 22 ushlab turishni talab etdi. Qoradaryo Norin daryosiga nisbatan suvi kam bo’lsa-da, undan ham ko’p yerlarni sug’orishda foydalanilgan. Bu daryodan soniyasiga 5800 kub fut suv oqib o’tgan. Daryoning boshlanishi chap qirg’og’idan Shahrixonsoy, Andijonsoy, Ulug’nor kanallari suv ichgan. O’ng qirg’og’idan Nasriddinbekchek, Qo’qonqishloq, Haqqulobod, Xayrobod kanallari suv olgan. Bu kanallar sug’orish ishlari eng avjiga chiqqan vaqtida daryodan 10000 kub fut suv olgan. Farg’ona vodiysi tabiiy-geografik jihatdan janubda Oloy, shimolda Farg’ona va Chotqol tog’ tizmalari bilan o’ralgan bo’lib, tabiiy iqlimi qulay, yeri unumdor hamda ushbu hudud aholisi mehnati bilan dehqonchilik madaniyati taraqqiy etgan. Bu holatga o’z davrining mutaxassislari ham yuqori baho berib o’tgan. O’rta Osiyoning dehqonchilik madaniyati yuqori darajada rivoj topgan hududlaridan biri hisoblangan Farg’ona vodiysida qadimdan aholisi o’trok yashab, qishloq xo’jaligida yer va suv manbalaridan unumli foydalanganligi tufayli qishloq xo’jaligida hosildorlik yaxshi bo’lgan. Ular, asosan, paxta, bug’doy, arpa, sholi, jo’xori, tariq va boshqa mahsulotlar yetishtirishgan. Farg’ona vodiysining sharqiy tumanlarida suv tanqis bo’lgan yillarda “labgardon” usuli qo’llanilgan. Bu usulga ko’ra, suvni teng taqsimlash uchun ariq boshi taxta yoki qavatlab terilgan xodalar bilan to’silgan. Ariq og’ziga quyilgan taxta yog’och tepa qismi esa ma’lum mikdorda suv o’tadigan qilib kertilib, suv ana shu joydan oqib tushgan. Mazkur usul ikki-uch ariqning suv olish boshi bir joyda bo’lganda, taqsimlanayotgan suv bir xilda oqib o’tishi uchun va suv o’lchashni osonlashtirish maqsadida qo’llanilgan 311 . Umuman, Farg’ona vodiysida suv tartib- qoidaga qatiy amal qilib taqsimlangan. Suv tanqis bo’lgan yillari bunga yanada qattiq rioya qilingan. 1892 yil 15 martda Farg’ona viloyati harbiy gubernatori A.N. Povalo- Shveykovskiyning Turkiston general-gubernatoriga yozgan maktubida Andijon uyezdining Qo’chqorota qishloq jamoasida ekin qilish uchun yaroqli 4000 desyatina yer bo’lganligini, u yerdagi Qo’chqorota arig’ini tiklash va ta’mirlash 311 Жалилов С. Фарғона водийсининг суғорилиш тарихидан (XIX аср-ХХ асрнинг бошлари). - Тошкент: Фан, 1977.-56 б. 29 o’lka xalqlari hayoti va kelajagini Rossiya imperiyasi bilan bog’lab qo’ydi. Mustamlaka hukumati o’lkada yirik yer egalarining ijtimoiy va siyosiy mavqyeini pasaytirish hamda mustamlakachilik siyosatini to’liq amalga oshirish maqsadida aholining barcha qatlamlariga yerga egalik huquqlari ozmi-ko’pmi ifodalangan holda yerlarni davlat mulki deb e’lon qilib, sun’iy sug’oriladigan va sug’orilmaydigan adir va ishlov berilmaydigan yerlar uchun soliqlar joriy qilgan. 5. O’rta Osiyo Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinmasdan avval o’lka yerlari haqida ma’lumot to’plash maqsadida bir qator ekspedisiyalar uyushtirilgan bo’lib, o’lkada imperiya qo’l ostiga o’tgandan so’ng ham bu ekspedisiyalar faoliyati turli komissiyalar ko’rinishida davom etdi. Bu komissiyalar zimmasiga o’lkada boshqaruvni mustahkamlash, iqtisodiy manfaatlarni, xususan, o’lkada paxta yetishtirishni ko’paytirish, shu yo’l bilan imperiyaning yengil sanoatini xomashyo bilan to’liq ta’minlash yuklatilgan. 6. Imperiya hukumati paxta yetishtiriladigan hududlarda suvdan foydalanish masalasiga alohida e’tibor berib, suv haqida yangi qonunlarni ishlab chiqishga harakat qildi. Biroq, shuni ham ta’kidlash joizki, suvdan foydalanishning huquqiy munosabatlari va irrigasiya ishlarining tashkil etilishiga qaramasdan, mahalliy aholining asrlar davomida shakllangan an’analarga asoslangan murakkab gidrotexnik inshootlari orqali daryolar oqimini osonlik bilan o’zgartira olishi mustamlaka hukumati va rus irrigatorlari tomonidan tan olingan. 7. O’lkada tashkil etilgan komissiyalarni qiziqtirgan mulkchilik bu — vaqf yerlari bo’ldi. O’rta Osiyo hududi Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingunga qadar vaqf yerlarini boshqarish shariat qonun-qoidalari va vaqfnoma talablari asosida amalga oshirilgan bo’lib, vaqf mahkamalari mutavalliboshilar tomonidan taftish qilib borilgan bo’lsa, imperiya ma’muriyati mulk egalari, diniy idoralar va soliqlardan ozod bo’lish huquqi e’tirof etilgan shaxslarga dehqonlardan olinadigan yig’im o’rniga davlat tomonidan beriladigan nafaqa pulini belgilash bilan “mahalliy aholining eng xavfli” deb hisoblangan qismiga “vaqf” va “mulk” nafaqalarini berish yo’li bilan ularni imperiya ma’muriyatiga bevosita qaram qilib qo’yish, soliq va foydani tekshirib borish maqsadlari ko’zlangan. 34 8. Turkiston general-gubernatorligi ma’muriyati o’lka ustidan boshqaruvni mahalliy sharoitga muvofiq o’zgartirish vakolatlaridan foydalangan holda O’rta Osiyodagi mavjud yer egaligi tuzilishini o’rganib, umumiy va aniq ma’lumotlar to’plash maqsadida qator mutaxassislardan iborat komissiyalar tuzdi. Biroq, bu komissiyalar yillar davomida shakllanib, murakkablashib kelgan vaqf mulk egaligi, vaqf xo’jaligidan tushadigan daromad hamda o’lkadagi yer-suv munosabatlarini to’liq o’rganib, aniq xulosalar bera olmagan. 9. O’lkadagi ahvolni butkul o’rganishda yetarli ma’lumotlarga ega bo’lolmaslik, mahalliy aholining asosiy boyligi hisoblangan yer-suv masalasini imperiya manfaatlariga moslab hal qila olmaslik natijasida o’lkadagi ma’muriy boshqaruv, sud, moliya-iqtisod, qishloq xo’jaligi va boshqa sohalardagi muammolarni o’rganish maqsadida maxfiy maslahatchi F.K.Girs, senator K.K.Palen boshchiligida komissiyalar tuzildi. Ular o’lkaning iqtisodiy ahvoli bu yerdagi ko’chmanchi va o’troq aholining turmush tarzi bilan bog’liqligi, yer munosabatlarida noto’g’ri qaror qabul qilish og’ir oqibatlarga olib kelishi mumkinligini yaxshi bilishgan. Biroq qayta- qayta tuzilgan komissiyalar ishlarining xulosalari natijasida o’lkadagi yer egaligini asta-sekinlik bilan imperiya manfaatlariga moslashishga majbur qildi. Tuzilgan komissiyalarning hisobot tarzidagi xulosalari orqali o’lkadagi holatga xolisona baho berilmagan. Tadqiqot natijalari quyidagi taklif va tavsiyalarni ishlab chiqish imkonini berdi: mazkur dissertasiya materiallari asosida O’zbekiston tarixining Rossiya imperiyasi mustamlakachiligi davri yer-suv munosabatlari tarixiga oid tarix muzeylariga illyustrasiyalar, tarixiy hujjatlar tayyorlash va joylashtirish tavsiya etiladi; O’zbekistonda yer-suv munosabatlarining XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlariga oid tarixini xolisona yoritish borasidagi ilmiy tadqiqotlar ko’lamini kengaytirish va uning maxsus ilmiy yo’nalishlarini rivojlantirish hamda ta’lim tizimiga joriy etish maqsadga muvofikdir. 35 Tadqiqotning predmetini XIX asrning ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida Rossiya imperiyasining Turkistondagi yer-suv munosabatlariga oid siyosatining mazmun-mohiyati, rasmiy amaldorlar va taftish komissiyalarining o’lkadagi yer- suv munosabatlariga oid siyosati ta’siridagi o’zgarishlar belgilab beradi. Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Tadqiqot natijalarining ilmiy ahamiyati Rossiya imperiyasining Turkistondagi yer- suv munosabatlariga oid siyosatini anglash, rasmiy amaldorlar va taftish komissiyalari faoliyati hamda bu davrdagi o’lka tarixi to’g’risida xolisona o’rganishga doir ilmiy-nazariy bilimlarni yanada chuqurlashtirish, mavzuga oid ilmiy xulosalarni amaliyotga joriy etish, sohaga doir nazariy-uslubiy yondashuv hamda nazariy xulosalarni takomillashtirishga xizmat qiladi. Tadqiqotning amaliy ahamiyati shundaki, dissertasiyada umumlashtirilgan ma’lumotlardan O’zbekiston tarixinin 96 g mustamlaka davri yer-suv munosabatlariga doir qismlarini yoritishda, oliy o’quv yurti talabalari uchun yangi avlod darsliklari va o’quv qo’llanmalarini tayyorlashda, shuningdek, mamlakat qishloq xo’jaligi tarixiga oid tahliliy ma’lumotlarni tayyorlash hamda yer va suvdan foydalanishga oid dasturlarni ishlab chiqishda foydalanish mumkin. I BOB. ROSSIYA IMPERIYASINING TURKISTON O’LKASIDA YER- SUV MUNOSABATLARIGA OID SIYOSATI: MANBASHUNOSLIK VA TARIXSHUNOSLIK TAHLILI 1.1. Rossiya imperiyasining o’lkadagi yer-suv munosabatlariga oid 4 uchun 8634 rubl mablag’ ajratib, u atrofidagi yerlarning 600 desyatinasini mahalliy aholiga va qolgan 3400 desyatinasini rus aholisiga berish mumkinligi haqida taklif bildiradi. Turkiston general- gubernatorligi tomonidan so’ralgan pulning 5000 rubli ajratilgan.Jumashuy, Andijon, Namangan shaharlari va uning atrofidagi qishloqlarni, Ush va Aravon Andijon va Asakani guruch bilan ta’minlagan. O’zgan Suzoq guruchlari nafaqat Farg’ona vodiysida, balki butun O’rta Osiyo yerlarida mashhur bo’lgan. Yerlarni sug’orish uchun g’oyat qiyin va murakkab inshootlar qurish talab kilinganligi, Turkiston o’lkasi yerlarida mahalliy dehqonlar tabiiy geografik imokoniyatlardan kelib chiqib, mahalliy sharoitga mos dehqonchilik an’anasini shakllantira olganliklarini o’lkadagi eng yirik suv tarmog’i bo’lgan Zarafshon daryosi misolida ham ko’rish mumkin. Zarafshon daryosi o’zidan qazilgan kanallar orqali qariyb 400000 desyatina yer sug’orilgan. Shundan 269000 desyatinasi Buxoro amirligi ixtiyoriga, 130000 desyatinasi Samarqand viloyatiga to’g’ri kelgan. Sun’iy sug’orishga asoslangan yerlarning 269000 desyatinasi Zarafshon daryosi bo’ylaridagi yerlar bo’lgan. A.R. Muhammadjonovning ma’lumotlariga ko’ra, XIX asrning ikkinchi yarmida Samarqand viloyatining asosiy suv manbai bo’lgan Zarafshon daryosidan 56 kanal orqali suv olgan bo’lib, ulardan 42 tasi Panjikent va Samarqand bo’limlarini, 14 tasi esa Kattaqo’rg’on bo’limini sug’organ. Bu kanaldan viloyat hududidagi sug’orilgan yer maydonining umumiy hajmi 9893,79 qo’shga (1 qo’sh - taxminan 13,02 desyatinaga teng) yoki 128818,75 desyatinaga teng bo’lgan. Shu jumladan, Samarqand bo’limida 7410,25 qo’sh yoki 96487,5 desyatina va Kattaqo’rg’on bo’limida 2483,53 qo’sh yoki 32331,25 desyatina yer maydoni sug’orilgan. 1888 yilgi Samarqand viloyati harbiy gubernatorining Rossiya Harbiy vazirligiga yuborgan hisoboti bo’yicha, Zarafshon daryosidan jami 142 ta magistral kanal orqali suv olingan bo’lib, shundan 99 tasi Samarqand viloyati va 43 tasi Buxoro amirligi hududlarini suv bilan ta’minlagan. Zarafshon vohasi bo’yicha hammasi bo’lib 1924 ta ikkinchi darajali kanaldan 985 tasi Samarqand 30 mustamlaka boshqaruvi tizimining ta’siri, hududning qishloq xo’jaligi va sug’orma dehqonchiligining o’ziga xos xususiyatlarini tahlil etgan. O’rganilayotgan mavzuning u yoki bu jihatlari yuzasidan qishloq xo’jalik sohasi mutaxassislari va geograflarning asarlari borligini ham ta’kidlab o’tish lozim. Masalan, A. Qodirov O’zbekiston irrigasiyasi o’tmishi, xususan, XIX asr o’rtalaridagi Mustaqillik yillarida o’lkaning xo’jalik masalalariga bag’ishlangan etnologik tadqiqotlar, jumladan, tarixiy-etnografik, etnososiologik yo’nalishlarda muammoviy-hududiy yondashuvlar asosida yozilgan tadqiqotlar ham tarixshunoslik nuqtai nazaridan ko’rib chiqilishi ishning mazmunini boyitishga xizmat qildi. B. Penati o’z tadqiqotlarida o’lkaning yer egaligi turlari va ularning holatiga ham alohida to’xtalib o’tgan. Jumladan, imperiya hukumati 1887 yilgacha yer solig’i xonliklar davridagi ko’rinishda bo’lganligini, keyinchalik 1880-yillarning oxiri - 1900-yillarning boshlarida esa, o’z manfaatlaridan kelib chiqqan holda bosqichma-bosqich oshirib borgan. Natijada mahalliy aholining yerlardan foydalanganligi uchun soliqlar keskin ko’tarilganligini keltirib o’tgan. Muallifning yana bir maqolasida Turkistondagi yomg’ir suvi bilan hosil olinadigan lalmi va ishlov berilmagan yerlar, 1886 yilgi “Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi Nizom”i tasdiqlangunga qadar va undan keyin imperiya hukumatining yer egaligiga oid siyosati, yer solig’i tartiblaridagi muammolar, mahalliy va mahalliy bo’lmagan aholi o’rtasida yer taqsimlanishi hamda yerga egalik qilish huquqlariga to’xtalib o’tgan. Tadqiqotchi lalmi yerlar haqida fikrini davom ettirib, bu yerlarda dehqonchilik qilishda bahorgi yog’ingarchilik va ob- havoning qanday kelishiga bog’liq ekanligi, mahalliy aholi tomonidan lalmi yerlarga ekiladigan donli (arpa, tariq, bug’doy, jo’xori va b.) ekinlar hosil mikdori, o’lkaning suv manbalariga boy bo’lgan sug’oriladigan janubiy hududlarga nisbatan farqli bo’lganligini solishtirib o’tadi. Germaniyaning Martin Lyuter universiteti Sharqshunoslik instituti professori, islom dini tarixi bo’yicha mutaxassis Paolo Sartoria (Rao1o 8ag1opa) ham o’zining bir qator ilmiy ishlarida mavzuga oid ma’lumotlarni keltirib o’tadi. U 21 yerlar 839 300 desyatinani tashkil etgan. Uyezdlar bo’yicha Marg’ilon uyezdida 214 428,6 desyatina, Andijon uyezdida 211 156,4 desyatina, Namangan uyezdida 170 178,2 desyatina, Qo’qon uyezdida 163 372,9 desyatina, O’sh uyezdida 81 089 desyatinadan iborat bo’lgan. Bu yerlarda paxta ekish shu darajada kuchaydiki, 1901 yilga kelib, birgina Namangan uyezdining o’zida paxtaning Amerika navi 34 ming desyatina yerga ekildi (1-ilovaga qarang). 1906 yilga kelib Farg’ona viloyati bo’ylab paxta ekiladigan maydonlar avvalgi yillarga nisbatan 5000 desyatinaga ko’paydi (2-ilovaga qarang). XIX asrning oxiri - XX asr boshlarida Amerika paxta navi mahalliy paxta navini siqib chiqardi. Masalan, birgina Farg’ona vodiysida paxta maydonlarining kengayishi va hosildorligining oshib borishini 1895 yili umumiy hisobda 4 766 470 pud Amerika paxtasi, 687 422 pud mahalliy paxta yig’ib olingan bo’lsa, bu ko’rsatkich 1896 yilga kelib, Amerika paxtasi uchun 6 018 615 pudni, mahalliy paxta 590 123 pudni tashkil etganligini ko’rish mumkin. Shuningdek, o’lkada 1888 yildan to 1915 yilga qadar, salkam 30 yil mobaynida qishloq xo’jaligida paxta ekiladigan yer maydonlari muttasil ko’paytirilgan (3-ilovaga qarang). Tadqiqotchi N.U. Musayevning yozishicha, bu davr oralig’ida Amerika paxta navini yetishtirish o’lkaning Farg’ona viloyatida 9,5 barobarga; Sirdaryo viloyatida 2,4 barobarga, Samarqand viloyatida esa 7 barobarga ko’paygan. Professor H. Ziyoyevning ta’kidlaganidek, XIX asrning oxirlariga kelib o’lkada paxtachilikning mavqyei oshib, paxta ekiladigan yer maydonlari yildan yilga ko’payib bordi. 1888 yilda paxta ekiladigan maydonlar 68 670 desyatina bo’lsa, 1895 yilda 142 527 desyatina, 1900 yilda 234 274 desyatina, 1901 yilda 260 013 desyatina va 1916 yilga kelib esa 533 671 desyatinaga yetdi. 1900 yilga kelib umumiy paxta maydonlarining 60 foiziga Amerika navlari ekildi. Natijada, Rossiya imperiyasi paxta ekin maydonlarini kengaytirish va paxta xomashyosini ishlab chiqarish sur’atlari bo’yicha AQSh, Misr va Hindistondan o’tib ketdi 310 . Turkistonda paxtachilikning keng ko’lamda rivojlanib borishi, boshqa 310 Жабборов М. Фарғона вилояти тарихининг “Туркестанский сборник”да ёритилиши (XIX аср охири - XX аср бошлари): Тарих фанл. номз. ... дисс. - Фарғона, 2000. - 26 б. 27 XULOSA Tadqiqot natijasida quyidagi asosiy xulosalarga kelindi: 1. XIX asr o’rtalariga kelib, Rossiya tovarlari Yevropa bozorlaridagi raqobatga dosh bera olmagani uchun raqobatsiz yangi bozorlar topish, rivojlanib kelayotgan to’qimachilik sanoati uchun arzon xomashyo bazasini vujudga keltirish maqsadida imperiya hukumati asosiy e’tiborini O’rta Osiyoga nisbatan qaratdi. O’lka imperiya hukumati uchun moliyaviy siyosat nuqtai nazaridan hamda ortiqcha aholini ko’chirish uchun yangi hudud sifatida qiziqish uyg’otgan. 2. Rossiya imperiyasi tomonidan Turkistonning katta hududlari bosib olingach, o’lka kapitalistik ishlab chiqarish jarayonlariga tortildi. O’lkada qishloq xo’jaligini asosan paxta yetishtiruvchi hududga ixtisoslashtirish jarayoni tezlashdi. Boshqaruv ishlarida yer masalasiga alohida e’tibor qaratilgan holda o’z manfaatlari qo’llangan siyosat olib borildi. Natijada, uzoq tarixiy taraqqiyot davomida shakllangan an’nalar va urf-odat, shariat qonun-qoidalari asosida rivojlanib kelgan yer-suv munosabatlari izdan chiqib, mustamlakachi imperiya hukumati talablariga moslashgan. 3. Imperiya hukmron doiralari Turkistonda mustamlakachilik siyosatini yuritishda, birinchi navbatda, Rossiya imperiyasi markaziy rayonlaridan ko’chirib keltirilgan rus aholisi qatlamiga suyangan. Imperiya ma’muriyati vakillari o’z maqsadiga osonroq erishish maqsadida mahalliy oqsoqollar, mingboshi, yuzboshi va ellikboshilar bilan tez til topishib, ularni turli yo’llar bilan og’dirib olishga muvaffaq bo’ldi. Shuningdek, mahalliy aholi vakillaridan ma’muriy boshqaruv apparatining eng quyi lavozimlariga tayinlashdi. Ularning siyosiy vakolatlari nihoyatda cheklangan holda qoldi. Shu tariqa mahalliy aholi asta-sekinlik bilan o’rnatilgan tartiblarni tan olishga majbur etilgan. 4. O’rta Osiyo xalqlarining yerga egalik munosabatlarida oldindan ijtimoiy qarama-qarshilik va ziddiyatlar bo’lib, ular imperiya o’lkani bosib olmasdan avvalroq urush va nizolarda shakllangan edi. Oqibatda keyingi tarixiy jarayonlar 33 “Tarixiy Aziziy” asarida imperiya hukumatining agrar siyosatida paxta mahsulotini o’lkada ko’proq yetishtirish borasidagi “paxta monopolistik siyosati” qishloq xo’jaligining boshqa mahsulotlariga, xususan, g’alla tanqisligi va narxining oshishiga olib kelganligi haqida ham to’xtalib o’tdi. Zero, “Paxta va pilla bahosi juda ko’tarilib, hamma yerlarga paxta ekadigan bo’lib, qora g’alla ziroatini ekmaydigan bo’ldilar”, deb yozadi muallif. Demak, mazkur ma’lumotlardan qo’rinib turibdiki, bu davrda vodiy aholisi qishloq xo’jaligida yetishtirayotgan mahsulotlar ichida paxta narxining ko’tarilishi natijasida ko’plab bug’doy ekiladigan serhosil yerlarga ham paxta ekini ko’payganligini ko’rish mumkin. Mahalliy mualliflar tomonidan yaratilgan tarixiy manbalar ichida Muhammad Solihxo’janing “Tarixi jadidai Toshkand” asari ham o’lka tarixidagi yer-suv munosabatlarini o’rganishda muhim ahamiyatga ega. Muallif Toshkent viloyat sifatida anchagina katta hududni qamrab olgani va uning hududini Sayhun (Sirdaryo) daryosi boshlanishidan oxirigacha deb taxminan ko’rsatadi. Bundan tashqari, muallif asarida Toshkent shahri hududi va topografiyasi o’ziga xos tafsilotlarga ega va unda shahar devori, darvozalari, mahalla va mavzelari, sug’orish tizimi, ko’chalari bilan bog’liq ma’lumotlarni ko’rish mumkin. Muhammad Solihxo’ja shaharning asosiy sug’orish tarmoqlari haqida to’xtalarkan, ularning shahar obodonchiligidagi o’rnini alohida ta’kidlaydi. Yuqoridagidan kelib chiqib, davrga oid manbalarni o’rganib chiqish orqali mazkur davrda Turkiston o’lkasidagi yer-suv munosabatlari umumiy ahvoli va Rossiya imperiyasi mustamlaka boshqaruv tizimi o’rnatilgandan so’ng sodir bo’lgan o’zgarishlar haqida batafsil ma’lumotlarga ega bo’lishimiz mumkin. 1.3. Mavzuning tarixshunoslik tahlili Turkiston o’lkasida Rossiya imperiyasi tomonidan olib borilgan yer- suv munosabatlariga oid siyosati bilan bog’liq jarayonlarni o’rganish va tahlil qilish doimiy ravishda tarixchi-mutaxassislar va bir qator soha vakillari (iqtisodchi, geograf, irrigator va h.lar)ni qiziqtirib kelgan masalalardan biri bo’lgan. Bugungi kungacha, mazmuniga ko’ra, mavzuimizga yaqin bo’lgan tadqiqotlarni uch 17 xalqlarini kapitalistik munosabatlar doirasiga tortdi. O’lkada yaxlit ma’muriy boshqaruv tizimining o’rnatilishi yagona milliy bozorning vujudga kelishiga shart- sharoit yaratdi. Bu, o’z navbatida, o’lkada qishloq xo’jaligida ixtisoslashtirish jarayonini tezlashtirdi. Masalan, Farg’ona vodiysi asosiy paxta yetishtirib beruvchi hududga aylangan bo’lsa, Samarqand viloyati g’allachilikka va bog’dorchilikka, Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari esa g’allachilik va chorvachilikka ixtisoslashdi. Bu viloyatlar o’rtasida mahsulot almashinuvi tobora mustahkamlanib bordi. O’lka bosib olingandan keyin ham metropoliyada kapitalistik sanoat ishlab chiqarishining o’sib borishi natijasida Rossiya - Turkiston savdo aylanmasi ham rivojlandi. Agarda ikki tomonlama savdo aylanmasi viloyatlar bo’yicha ko’rib chiqiladigan bo’lsa, 1901 yilda birgina Sirdaryo viloyati bilan Rossiya o’rtasidagi savdo aylanmasi 4 530 0000 rublga yetgan. Buning 30 900 000 rubli viloyatga keltirilgan mollarga tegishli bo’lib, ular orasida Rossiya gazlamalari eng ko’p, ya’ni 20 000 000 rublni tashkil etdi. Ta’kidlash lozimki, o’lkada soliq to’lovlarini tartibli tizimga solishning imkoni bo’lmagan. Soliqlar har bir hududning iqtisodiy ahvoli va moslashuviga qarab belgilangan. O’lkaning asosiy boyligi paxta hisoblangani sababli soliq siyosati paxta xomashyosiga borib taqalavergan. Ma’lumki, paxtachilikning rivojlanishi Rossiya imperiyasi hukumati va Moliya vazirligining o’lkadagi moliyaviy ahvolni yaxshilab, kelajakda daromad kilish imkoniyatlarini yanada oshirar edi. O’lkada paxtachilikning rivojlanishi soliq to’lovlari ko’rinishida nafaqat moliyaviy ahvolni yaxshiladi, shuningdek, Rossiya imperiyasi hukumatini har yili chet eldan paxta sotib olishi uchun sarflaydigan millionlab rubllarni tejash imkoniyatini yaratdi. Paxtachilik sohasidagi soliq tizimlarini tartibga solishdagi eng asosiy muammo soliq taqsimoti va imtiyozlarining 1886 yilda qabul qilingan o’lkani boshqarish to’g’risidagi Nizomga mos kelmasligi bo’lib, har bir xo’jalikdan tushadigan soliq summasi qishloq yig’inida belgilanib, natijada paxtadan tushadigan soliqlarning og’irligi dehqonlarning zimmasiga tushgan. Paxta maydonlariga solinadigan soliqlarni Rossiya imperiyasi suv masalasiga ham 7 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF- 4947-sonli “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi Farmoni // Xalq so’zi. 2017 yil 8 fevral. 2 .O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 23 oktyabrdagi PF- 5853-sonli “O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 2020-2030 yillarga mo’ljallangan strategiyasini tasdiqlash to’g’risida”gi Farmoni. 3 .Avaz Muhammad Attor. Tarixi jahonnamoyi // Sharq yulduzi. № 8. - Toshkent: 1991,- 119-137 betlar. 4. Aleksandrov N.N. Zemledeliye v Sirdarinskoy oblasti. - T.: Ch. 1-2. 1912.-256 s. 5, Brodovskiy A.I. Zametki o zemledelii a Samarkandskom rayone // Ruskiiy Turkestan. Sb. Vsh. II. - M., 1872. - S. 233-261. 6, Virskiy M. Zernovme xleba Samarkandskago uyezda // Spravochnaya knijka Samarkandskoy oblasti. 1898. Izd. Samarkandskago oblastnogo Statisticheskago komiteta. Pod red. sekretarya komiteta M. Virskiy. Vsh. 6. - Samarkand: Tipografiya K.M. Selorova. 1899. - S. 260-266. 7, Virskiy M. Xlopkovodstvo i xlopkovaya prompplennost v Samarkandskoy oblasti // Spravochnaya knijka Samarkandskoy oblasti.1897. Izd. Samarkandskago oblastnogo Statisticheskago komiteta. Pod red. sekretarya komiteta M. Virskogo. Vsh. 5. - Samarkand: Tipografiya K.M. Selorova. - Samarkand: Tipogr. Samarkandskago oblasnogo pravleshya, 1897. - S. 63-92. 8, Virskiy M. Xlopkovodstvo // Spravochnaya knijka Samarkandskoy oblasti na 1894 g. Obzor xlopkovodstva za 1892 g. Vmp. 2. - Samarkand, 1894.-S. 1-19. 9, Geyer I.I. Turkestan. - Tashkent: Tipograf1ya Turkestanskago T-va pechatnago dela, 1909. - 346 s. 10, Gins G.K. Osnovnaya nachala proyekta vodnogo zakona dlya Turkestana (S prilojeniyem proyekta v redaksii mejduvedomstvennoy komissii). - SPb.: Tipogr. 36 o’zining iqtisodiy foydasini ko’paytirish va siyosiy jihatdan nufuzini mustahkamlash uchun yer-suv munosabatlarida mustamlakachilik siyosatini amalga oshirgan. Bunday siyosat oqibatida o’lka aholisi to’laqonli mustamlaka ma’muriyati ta’sir doirasiga tushib qolgan. 1.2 Mavzuning manbashunosligi Tadqiq etilayotgan mavzu davr manbashunosligi juda boy bo’lib, uni quyidagi to’rt guruhga bo’lib o’rganish maqsadga muvofiq deb topildi: - birinchi guruht’ Rossiya imperiyasi Turkiston o’lkasini bosib olgandan keyingi yillarda nashr etilgan asarlar; - ikkinchi guruht’ Uzbekiston Respublikasi Milliy arxivi fondida saqlanayotgan arxiv hujjatlari ma’lumotlari; -uchinchi guruht’. XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshlarida rasmiy amaldorlar hisobotlari, taftish komissiyalari hisobotlari, statistika qo’mitalari materiallari, yilnomalar va turli ma’lumotnoma-kitoblarda nashr etilgan maqolalar hamda ma’lumotlar; - to’rtinchi guruhga. XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshlari mahalliy mualliflarning asarlarini kiritish mumkin. Birinchi guruhga kiruvchi XIX asr ikkinchi yarmi - XX asr boshlari, ya’ni Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olgandan keyingi davrda nashr etilgan rus mualliflarining asarlari bo’lib, bu guruhga kiruvchi ishlar o’rganilayotgan davrning ko’plab qirralarini ochib berishga ko’maklashadi. Imperiya hukumati topshirig’i bilan o’lkada mustamlaka hukmronlik siyosatini mustahkamlash, uning tabiiy boyliklarini yanada ko’proq o’zlashtirish maqsadida rus sayyohlari, geograflari, sharqshunos- tarixchilari hamda boshqa sohalar vakillari tomonidan bir qator asarlar yozib qoldirilgan. Bunday asarlar qatoriga A. Shipov, L.N. Sobolev, M.A. Terentyev, S.V. Ponyatovskiy, V.V. Radlov, A.F. Middendorf, V.I. Massalskiy, N. Dingelshtedt, A.I. Shaxnazarov, V. Yuferov, N. Shavrov, N.N. Aleksandrov, A.V. Krivoshein, V.P. Nalivkin va boshqalarning 11 dehqonchilik va yer tuzilishi ishlari boshqarmasi boshlig’i A. Krivoshein Rossiyaning markaziy guberniyalaridan ortiqcha aholini ko’chirish, birinchidan, rus qishloqlarida tinchlik va tartib o’rnatishga yordam bersa, ikkinchidan, o’lkada bo’sh yotgan yerlarni o’zlashtirish imkonini beradi degan g’oyani ilgari surdi. Buning uchun u Mirzacho’lda bir necha yuz ming desyatina yerni o’zlashtirish orqali bu yerlarga “mustahkam rus elementlarini” ko’chirish va ularga eng yaxshi yerlarni berishni tavsiya qildi. “...badavlat musulmon aholi orasida, - deb yozadi A. Krivoshein, - ko’chib kelgan ruslar kambag’al, abgor va kamsitilgan xo’jayin bo’lishi mumkin emas. Ruslarning Turkistondagi siyosiy ustunligi ularning xo’jalik yuritish imkoniyati bilan mustahkamlanishi lozim. Ko’chib kelgan rus- xo’jayin yerida sart ishchisini ko’rish, sartning yerida rus batragini ko’rishdan ko’ra yoqimlirokdir”. A. Krivoshein ruslarning ko’chirib keltirilishi davlat ahamiyatiga ega bo’lgan masala deb qaradi. Ko’chirib keltirilganlarga alohida sharoit, unumdor yerlar berilishi lozim edi. Ko’chib keluvchilar, asosan, Sirdaryo viloyatiga kelib joylashdilar. Bundaylar soni tobora ko’paya boshlagach, bu yerda ularni yer bilan ta’minlash uchun “Yer fondi boshqarmasi” tuzildi. U, asosan, sug’oriladigan yerlarni kengaytirish va mahalliy aholiga tegishli yerlarni turli yo’llar bilan tortib olish bilan shug’ullandi. M. Jemchujnikov keltirgan ma’lumotlarga ko’ra, mahalliy aholidan olingan yerlar: Sirdaryo viloyatida 476 000 desyatina, Farg’ona viloyatida 75 000 desyatina, Samarqand viloyatida 3 000 desyatina, Kaspiybo’yi viloyatida 7 000 desyatina, jami 561 000 desyatina bo’lgan 300 . Umuman olganda, XIX asr oxiri - XX asr boshlariga kelib, Turkiston ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan to’laligicha Rossiya imperiyasining mustamlakasiga aylantirildi. Mahalliy aholini mustamlaka ma’muriyati tomonidan ezilib, o’lka xalqlarining barcha insoniy huquq va erkinliklari poymol etildi. Zo’rlik bilan joriy etilgan mazkur boshqaruv tizimi asrlar davomida shakllanib kelgan yer-suv munosabatlariga barham berdi va uni milliy qadriyatlar zamirida rivojlanish imkoniyatidan mahrum etildi. Rossiya imperiyasi o’lkada to’liq 300 Жемчужников Н.Н. Движение на Восток. - М., 1927. - С. 37. 10 guruhga bo’lish maqsadga muvofiq deb topildi: birinchi guruhni sovet davri adabiyotlari; ikkinchi guruhni O’zbekistonning istiqlol yillarida nashr etilgan adabiyotlar, ilmiy tadqiqot ishlari hamda maqolalar; uchinchi guruhni mavzuga oid xorijiy nashrlar tashkil etadi. Birinchi guruhga oid sovet davrida chop etilgan adabiyotlarda sinfiylik mafkurasining ustunligi yaqqol ko’zga tashlanadi. Biroq, tadqiq etilayotgan mavzu mohiyatini ochib berishda bu adabiyotlar muhim ahamiyat kasb etadi. Shu o’rinda A.X. Valiyev, A. Aminov, M.Y. Yo’ldoshev, A.P. Saviskiy, H. Tursunov, A. Yuldashev, M.Yu. Yunusxodjayeva, A.R. Muhammadjonov, K.Ye. Jitov, S. Jalilov, Z.D. Kastelskaya, K. Saribayev, K. Shoniyozov, S. Polyakov, S. Gubayeva kabilar tomonidan chop etilgan adabiyotlarni qayd etib o’tish lozim. Jumladan, O’rta Osiyoning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinishi arafasida Qo’qon xonligida yer munosabatlari, Rossiya imperiyasi hukmronligi davrida imperiyaning agrar va soliq siyosatini A.X. Valiyev o’z asarida Farg’ona vodiysi misolida tahlil etgan. U paxtachilikning rivojlanishi va qishloq xo’jaligida kapitalistik yer munosabatlarining o’sishi Farg’ona viloyatida yerlarning narxi oshishiga sabab bo’lganligini, bu holat mahalliy dehqonlarning ijtimoiy turmush tarziga salbiy ta’sir etganligini alohida ta’kidlab o’tadi 305 . A.A. Aminovning monografiyasida Turkiston o’lkasidagi ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlar jarayoniga kapitalistik munosabatlarning kirib kelishi bilan iqtisodiy o’zgarishlar va qator sanoat tarmoqlarining rivojlanishi masalalari qatorida agrar munosabatlardagi o’zgarishlar manbalarga tayanib, asosli tarzda ochib berilgan. qaraganliklari ta’kidlanadi. To’plangan ma’lumotlar asosida Turkiston Rossiya imperiyasiga qo’shib olingandan so’ng (ya’ni, bosib olinganidan so’ng. - U.U.), nafaqat o’lkadagi yer egaligi munosabatlari, balki yerga egalik qilish bo’yicha qator loyihalar ishlab chiqilgani qayd etiladi. Bu, o’z navbatida, yer egaligi munosabatlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritishga olib kelingani ta’kidlangan. 305 Валиев А.Х. Положение дехканства Ферганн в конце XIX - начале XX веков. - Ташкент, 1958. - С. 52. 18 Tadqiqotchi P.G. Galuzoning Janubiy Qozog’iston hududidagi agrar munosabatlarning mustamlaka davri tarixiga bag’ishlangan asarida Turkiston general-gubernatorligi yer-suv masalalarini Sirdaryo va Yettisuv viloyatlari misolida ochib bergan. Asarda agrar munosabatlari qonunchilik bazasi, boshqaruv aparati dexqonlarning yerdan foydalanishi yakka tartibda bo’lib, jamoa yerlari deyarli bo’lmagan. Dehqonlar feodallarga (xonlarga) natural va pul ko’rinishidagi yer to’lovi - davlat yerlaridan xiroj hamda bog’lar, tomorqa yerlaridan tanob (tanobona) yig’imi va boshqalarni to’laganlar. Shu bilan birga, muallif katta yerlar xususiy shaxslarga qarashli bo’lgan “mulk” yerlari haqida to’xtalgan hamda bunday yerlar xon tomonidan in’om etilgan bo’lib, ular amlokdor zodagonlar, xon amaldorlari, sudxo’r savdogarlarga qarashli bo’lganligini ta’kidlaydi. Shuningdek, bu yer egaligining bir nechta turi mavjud bo’lib, ulardan ba’zilari davlatga to’lanadigan soliqlardan butunlay ozod etilgan va bu mulklar “hurri xolis” deb atalgani, boshqalari esa uncha katta bo’lmagan majburiyatlarga tortilgani, aynan mulk yerlarida yerning merosiy mulkka aylana borish tendensiyasi namoyon bo’la boshlaganligini qayd etib o’tadi. Asosan Turkiston general-gubernatorligi tarkibidagi Amudaryo bo’limi hududi materiallari asosida tahlil qilingan yana bir tadqiqot K.Saribayev qalamiga mansub bo’lib, bunda muallif tomonidan bu hududda istiqomat qilgan qoraqalpoqlarning qishloq xo’jaligi, yerga ishlov berish an’analari, irrigasiya xo’jaligi holatini arxiv manbalari asosida yoritilgan 306 . N.A. Abduraximova, A.S. Sodiqov va B.Sh. Shamambetovlarning hammualliflikda yozgan monografiyasida XX asrning boshlarida Turkiston o’lkasidagi siyosiy jarayonlarga iqtisodiy va agrar holatning ta’siri tahlil etiladi 307 . Shuni alohida ta’kidlash lozimki, sovet davrida nashr etilgan adabiyotlarda o’lkadagi yer-suv munosabatlari bir yoqlama nuqtai nazardan tahlil etilib, bu jarayonning Turkiston iqtisodiyotidagi ijobiy tomoniga urg’u berilgan. Ular manbalarga boyligi va chuqur tahlili bilan muhim ahamiyat kasb etsa-da, biroq bu 306 Сармбаев К. Қарақалпақстанда путкилхалмқлмқ ирригациялмқ қурмлмслар тарийхмнан. - Некис: Қарақалпақстан, 1989. - 60 307 Абдурахимова Н.А., Саднков А.С., Шамамбетов Б.Ш. Политические процессм в Туркестане. - Нукус: Каракалпакстан, 1988. -С. 74-82. 19 siyosatining shakllanishi va mohiyati XIX asrning o’rtalaridan boshlab Yevropa mamlakatlarida kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi Rossiya imperiyasi kabi harbiy idora usuliga asoslangan davlatlarga ham o’z ta’sirini o’tkazmasdan qolmadi. Bu davrga kelib, Rossiya imperiyasida siyosiy-iqtisodiy vaziyat o’zgarib, rus burjuaziyasi Yevropadagi rivojlangan kapitalistik mamlakatlarning fan-texnika va sanoat ishlab chiqarishi sohasida erishgan yutuqlarini o’z zavod-fabrikalarida qo’llashga kirishdi. Natijada zavod-fabrikalar soni ko’payib, transport aloqalari yaxshilandi, urbanizasiya jarayoni kuchayib, shaharlar kengaya boshladi. Biroq Angliya, Germaniya, Fransiya kabi davlatlarda birgina temir yo’llarning mavjudligi bu davlatlarning sanoati rivojlanishiga, tashqi bozorga chiqishiga juda katta qulayliklar bergan vaqtda Rossiya imperiyasi iqtisodiyoti rivojlanish jihatdan ancha orqada edi. Bu, ayniqsa, Rossiyaning Qrim urushidagi mag’lubiyatidan so’ng yaqqol sezila boshladi. Aynan shundan keyin imperiyada islohotlar o’tkazish zarurligi, bu borada rivojlangan davlatlarning tajribasini o’rganish kabi masalalar davlat ahamiyatidagi muammoga aylandi. XVIII asr oxirlariga kelib imperiyada 1 200 ta manufaktura bo’lib, asosiy rivojlanish metallurgiya va endigina rivojlanib kelayotgan yengil sanoat hisobiga to’g’ri kelar, agar 1760 yillarda 231 ta korxona bo’lgan bo’lsa, asr oxiriga borib, bunday korxonalar soni 1 082 taga yetdi. 1800 yilda 100 dan ortiq ip-gazlama korxonalari qurildi. 1804 yilda bunday fabrikalar 199 ta bo’lgan bo’lsa, 1830 yilda 538 taga yetgan. Birok ularning ko’pchiligi Rossiyaga daromad qilish uchun kelgan Angliya, Germaniya, Shvesiya, Fransiya kabi davlatlarning tadbirkorlariga tegishli korxonalar bo’lib, ular qatorida “E. Gubbard i Ko”, “L. Knop”, “Vogau i Ko”, “Br. Nobel”, “Vaxter i Ko”, “Yu.P. Gujon”, “K.O. Jiro Sshovya”, “K.G. Shpan” va boshqalar bor edi. Ayni paytda Rossiyadan Yevropaga tajriba o’rganish maqsadida bir qator mutaxassislar ham yuborildi. Bu harakatlarda rivojlangan davlatlar darajasiga yetib olish maqsadlari yotgan bo’lib, bu borada N.X. Reyternning 1857 yilda Parijdan podsho Nikolay II nomiga yo’llagan maktubida yaqqol o’z aksini topdi. Jumladan, maktubda “bizning moliyaviy ahvolimizga 5 ariqlariga qarab jamoalar soni aniqlangan. Bu kabi jamoalar Chimkent uyezdining Sayram, Mankent, Qoramurt, Iqon, Qarnoq, Suzoq, Chelakqo’rg’on qishloqlarida ham bo’lgani ma’lum qilingan. O’rganilayotgan davrga oid manbalarni Turkiston o’lkasidagi statistika qo’mitalari ma’lumotlari tashkil etib, bu materiallarda ham o’lkadagi yer-suv munosabatlariga oid qiziqarli ma’lumotlar jamlangan. Xususan, Sirdaryo viloyati statistika qo’mitasi ma’lumotlarida 1891 yilda Sirdaryo viloyati Chinoz uyezdining xo’jaligi turli-tuman bo’lib, dehqonchilikda jami 97 ta xo’jalikka qarashli 1835 tanob yer, bundan tashqari, bog’ va yerlardan iborat 82 tanob va Chinozdan chetroqda 489 tanob yer ham bo’lganligi keltirilgan. Viloyat statistika qo’mitasi materiallarida vaqf yer egaligi masalasiga oid ma’lumotlar ham uchraydi. Masalan, Sirdaryo viloyatida vaqf mulklari ishlarini o’rganish imperiya ma’muriyatining uzoq yillar davomida amalga oshirib kelayotgan vazifasi bo’lgan. Jumladan, 1869 yilda Turkiston general-gubernatori tomonidan o’lkada maxsus komissiya tashkil etilib, unga vaqf hujjatlarini o’rganish vazifasi topshirildi. Komissiya Toshkent shahar va uyezd boshliqlariga bir oy muddat ichida hujjatlarni taqdim qilgan. Ammo ular ko’rilmay qolib ketgani aytib o’tilgan. Xususan, Muhammad Aziz Marg’iloniyning “Tarixiy Aziziy” nomli asarida Turkiston o’lkasi, xususan, Farg’ona vodiysining Rossiya imperiyasi mustamlakasi davrida yuz bergan tarixiy voqyealar aks etgan. Asar Farg’ona vodiysidagi ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy jarayonlar bilan birga bu davrda vodiyning yer-suv munosabatlarini ham o’zida aks ettirgan. Buni asarda uchraydigan quyidagi misollarda ham ko’rish mumkin. Masalan, imperiya hukumatining Farg’ona vodiysidagi yer egaligi munosabatlariga oid siyosati haqida ma’lumotlarni ham berib o’tadi. Asarda 1877 yil 28 sentyabrda Farg’ona viloyati harbiy gubernatori Marg’ilon uyezdi boshlig’i Bekchurinni davlat daromadlarini o’z maqsadi uchun foydalanganlikda ayblab, uni Sibirga surgun qilgan va o’rniga boshqa boshliq tayinlagan. Asarda bu hakda “Bu hokimning o’rniga moyur Ervanistaki vaqtincha 16 alohida e’tibor berdi. Imperiyaning 1890 yilda Kavkazorti uchun, 1910 yilda Qrim uchun suv bo’yicha Qonuni qabul qilindi. Sug’orish tizimiga asoslangan bu ikki Qonun Turkiston o’lkasi suv masalalari bo’yicha Qonun loyihasini ishlab chiqishga asos bo’ldi. Asrlar davomida suvdan foydalanib kelingan mahalliy qonun- qoidalar bo’lsa ham, ular imperiya manfaatlariga xizmat qilmaganligi bois “o’lkada suv masalalari huquqiy hamda texnik jihatdan oqsayotganligi alohida ta’kidlandi” 297 . Loyihaning moddiy-huquqiy qismi quyidagilardan iborat bo’ldi: 1. Suvning taqsimlanishi; 2. Yer egaligidagi talablar; 3. Korxonalar munosabatlari (yer egaligi va sanoatda); 4. Suvga bo’lgan davlat-xususiy munosabatlar; 5. Suvga bo’lgan huquq (suvni sotish va ishlatish masalalari); 6. Sug’orish tizimlarini yaxshilash va yangilash; 7. Qo’shnichilik huquqlari (oddiy va qonuniy suvdan foydalanish); 8. Suv xo’jaligi masalasida aholi huquqlari bo’yicha tashabbuslar; 9. Gidrotexnik ishlarga ajratilgan mablag’lar va ularning manbalari; 10. O’z-o’zini boshqaruv organlarida suv masalalarining hal etilishiga e’tibor qaratishdan iborat bo’ldi. Biroq bu loyiha to’liq kuchga kirmadi. Turkiston o’lkasini boshqarish Nizomiga suv masalalari ham kiritilgan bo’lib, imperiya tugatilgunga qadar ana shu Nizom asosida o’lka boshqarib kelindi. Imperiya hukmron doiralari Turkistonda mustamlakachilik siyosatini yuritishda, birinchi navbatda, rus harbiy quroli va Rossiya imperiyasi ichkarisidan ko’chirib keltirilgan aholi qatlamiga suyangan bo’lsa, ikkinchi tomondan, mahalliy oqsoqollar, mingboshi, yuzboshi va ellikboshilarga tayanib ish olib bordi. Aholining o’ziga tobeligini yaxshi bilgan imperiya ma’muriyati vakillari o’z maqsadiga osonroq erishish maqsadida mahalliy Imperiya hukumati o’z manfaatlarini amalga oshirish, o’lkani idrra qilishda mulkdorlar yordamidan foydalanish uchun, avvalo, o’z atrofiga mahalliy amaldorlar, beklar, savdogarlar va boshqa mulk egalarini ham to’pladi. Rus ma’muriyati timsolida mahalliy aholini avvalgi hukmdorlarning o’zboshimchaliklari va jabr-zulmidan himoya qiluvchilar 297 Гинс Г.К. Основная начала проекта водного закона для Туркестана (С приложением проекта в редакции междуведомственной комиссии). - СПб.: Типогр. Ф. Вайсберга и П. Гершупипа, 1912. - С. 3. 8 F. Vaysberga i P. Gershunina, 1912. - 75 s. 37 majmuini rivojlantirish, oziq-ovqat ekinlarini parvarishlash va yangi navlar yaratish, irrigasiya va meliorasiya ishlarini tartibga solish dolzarb masalaga aylandi. Bugungi kunda jahonda qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat sanoatining shakllanishi, bu sohaga innovasion xarakterdagi texnologiyalarni jalb qilishning nazariy asoslari, tuproq qatlami eroziyasi va uning oqibatlari, tuproqqa meliorativ ishlov berish usullarini rivojlantirish, Markaziy Osiyoda suv ta’minotining energiya, oziq-ovqat va atrof-muhit bilan uzviy bog’liqligi borasida ilmiy izlanishlar olib borilmokda. Shuningdek, qishloq xo’jaligi va oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, magistral suv resurslaridan oqilona foydalanish, sohaga ilmiy-texnik innovasiyalarni keng joriy qilish, yer-suv resurslaridan foydalanishda samaradorlikka erishishga qaratilgan ishlar amalga oshirilmokda. So’ng’i yillarda Uzbekistonda agrar sohadagi islohotlarni tizimli olib borish, yer resurslaridan samarali foydalanish, mamlakat aholisining qishloq xo’jaligi mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojini qondirish, suv inshootlaridan samarali foydalanish, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, logistika, marketing xizmatlarini rivojlantirish hamda yer-suv resurslaridan foydalanishda ilm-fan yutuqlarini samarali qo’llashga alohida e’tibor qaratildi. Zero, “Mavjud resurs va imkoniyatlardan oqilona foydalanib, aholini qishloq xo’jalik mahsulotlari bilan kafolatli ta’minlash, sohada ish o’rinlari yaratish, manfaatdorlikni yanada oshirish, ilg’or yondashuvlarni joriy etish eng muhim masalaga aylanmoqda”. Amalga oshirilayotgan islohotlar jarayonida o’lkamizdagi yer-suv munosabatlarining shakllanishi, yer egaligi va mulkchilikdagi o’zgarishlar, suv manbalari va irrigasiya ishlarining holatini tarixiy nuqtai nazardan tahlil qilish dolzarb masalalardan hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi PF-4947- sonli “2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”, 2019 yil 17 iyundagi PF-5742-sonli “Qishloq xo’jaligida yer va suv resurslaridan samarali foydalanish chora-tadbirlari to’g’risida”, 2020 yil.10 iyuldagi PF-6024-sonli 2 o’lkani boshqarish bo’yicha tayyorlangan nizom loyihalari va faoliyatiga doir hisobotlari muhim manba bo’lib, ularda o’lkadagi yer-suv masalasiga alohida to’xtalib o’tgan. K.P. Kaufman o’lkada imperiya hukumatining agrar siyosatini amalga oshirishda shaxsan o’zi boshchiligida bir qancha komissiyalar tashkil etgan. Bu komissiyalar faoliyati natijasida o’lkadagi yer egaligi va irrigasiya ishlari o’z manfaatlari yo’lida boshqarishga bir necha yangi loyihalarni ishlab chikdi. Shuningdek, K.P. Kaufmanning Turkistondagi faoliyati davomidagi tayyorlagan hisobotlari tahlili natijasida shuni ko’rish mumkinki, bu davrda mustamlaka hukumati Yana bir turdagi manbalarga Turkiston o’lkasida faoliyat olib borgan taftish komissiyasi hisobotlari bo’lib, Ulardan biri 1882-1883 yillarda taftish o’tkazgan Rossiya imperatorining maxfiy maslahatchisi F.K. Girs taftish komissiyasi ma’lumotlarida ham o’lkadagi yer egaligi turlariga alohida to’xtalgan 304 . F.K. Girs boshchiligidagi taftish komissiyasining o’lkadagi faoliyati davomida yer egaligi masalasida mahalliy aholi noroziligini ko’paytirmaslik uchun imperiyaning o’lkadagi ma’muriyati mahalliy xalq bilan kelishgan holda ish yuritish maqsadga muvofikdir deb hisoblaydi. Agar mahalliy aholi yer egaligidan ko’ngli to’lib yashayotgan bo’lsa, u holda yer egaligi boshqaruvini o’zgartirishning hojati yo’qligini ta’kidlagan. Lekin o’lkada mavjud yer egaligi borasidagi komissiya xulosasida esa, keyingi 14 yil (1867-1881 yillar) davomida davlatga foyda keltirmagan, faqatgina, yer egalarining boyib borishiga sharoit yaratgan “mulk” yerlarini keyinchalik “amlok” yerlar deb atash va soliqqa tortish maqsadga muvofiq deb topilgan. Shuningdek, komissiya o’lkadagi vaqf yer egaligi to’g’risida ham to’xtalib, uni ikki turda bo’ladi. Birinchisi, diniy idoralarga sovg’a qilingan mulklar bo’lsa, ikkinchisi, ma’lum kishilarga tortiq qilingan mulklardir. K.K.Palenning taftish komissiyasi hisobotlarida o’lkaning irrigasiya ishlariga alohida to’xtalgan. Unga ko’ra, mahalliy aholi o’zlashtirgan yerlar sug’orma dehqonchilikka asoslangan holda xo’jalik yuritgani, bunda o’lkaning yirik daryolari kabi suv manbalaridan foydalanilgani, daryo boshidagi yerlar daryodan chiqarilgan ariqlar suvi bilan sug’oriladigan yerlar foydalanilgan 304 Отчет ревизуювдего, по вьтсочайшему повелению, Туркестанский край, тайного советника Ф.К. Гирса. - СПб., 1882.-С. 318. 15 egalari - mutavallilar bunday yerlarni ijaraga oluvchilarni qidirib topish bilan shug’ullanganlar. Ijara haqqini ma’lum muddatda - yiliga bir marotaba to’lab turish tartibi bilan ijaraga yer ajratib berilgan. Agar mulk yerlarini yer egalari musodara qilgan bo’lsa, amlok yerlarni faqat davlat musodara qila olgan. Tadqiqotchi S. Boltaboyevning yozishicha, buning ikki sababi bo’lib, birinchidan, vaqflar ko’proq maktab, qorixona, madrasa kabi o’quv muassasalariga tegishli bo’lib, shu bilan birga qariyalar, kambag’allar, yetim- yesirlar, beva- bechoralar uchun ham ta’sis etilgan, ikkinchidan, vaqf Alloh yo’liga qilingan in’om bo’lib, undan soliq olmaslik savob hisoblangan. O’rta Osiyo hududi Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olingunga qadar shariat qonun-qoidalari va vaqfnoma talablariga amal qilingan bo’lib, vaqf mahkamalari mutavalliboshilar tomonidan taftish qilib borilgan edi. O’rta Osiyo imperiya tomonidan bosib olingach, yer egaligi munosabatlari Rossiya sanoati ehtiyojlariga va ko’chirib keltirilayotgan aholini imtiyozli joylashtirishga ham moslashtirildi. Birinchi navbatda, o’lkadagi mahalliy yirik yer egalarining ijtimoiy va siyosiy mavqyeini pasaytirish maqsadida hamda mustamlakachilik siyosati doirasidagi rejalarini amalga oshirishni ko’zlab, o’lkaning barcha yerlari mulkchilik huquqiy belgilari ozmi-ko’pmi ifodalangan holda, mahalliy qonun- qoidalarga ko’ra, davlat mulkiga aylantirildi, ularga soliq solinib, Rossiya imperiyasi g’aznasini boyitadigan bo’ldi. 1867 yildan o’lkaning barcha yerlari davlat yerlari deb e’lon qilindi va unga ishlov beruvchi kishilarga biriktirildi, vaqf yerlarining oldingi holati saqlab qolinib, shu bilan birga bir vaqtda davlat hisobiga yerlar olinishi mumkin bo’lgan. Xususiy yer egalarining barcha imkoniyatlari soliqlar tizimi orqali oddiy yer egalarining egaligi bilan tenglashtirildi. Umuman, Rossiya - Turkiston munosabatlarining rivojlanish dinamikasi, imperiya hukumatining siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy tadbirlarining xususiyatlari, xo’jalik-madaniy an’analar va ijtimoiy munosabatlarning o’ziga xosligi hamda bir qator boshqa omillar imperiya olib borgan soliq siyosatining ko’p variantli xarakterini va soliq qonunchiligining spesifikasini belgilab berdi. Soliqlarning 24

O’rta Osiyoda Rossiya imperiyasining agrar iqtisodiyoti

Купить