• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 486.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 17 Июль 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

O‘tish davri iqtisodiyoti nazariyasi kurs ishi

13erkin iqtisodiy zonalar tashkil etildi, tashqi savdo faoliyati erkinlashtirildi. Bular investorlar uchun ishonchli muhit yaratishga xizmat qildi. Xususan, 1997-yilda “Investitsiyalar to‘g‘risida”gi Qonun qabul qilinib, xorijiy investorlar huquqlari kafolatlandi. Davlat, shuningdek, bojxona, soliq va lisenziyalash tizimlarini soddalashtirish orqali biznes yuritish qulayligini oshirdi. To‘rtinchidan, davlat ijtimoiy siyosatni faol yuritdi. O‘tish davrining ilk bosqichlarida aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy himoya qilish, ish o‘rinlarini saqlab qolish, maosh va pensiyalarni barqaror to‘lash eng muhim vazifalardan biri edi. Bu borada davlat budjeti hisobidan subsidiyalar ajratish, minimal iste’mol savati narxini tartibga solish kabi choralar ko‘rildi. Ijtimoiy muvozanatni saqlash orqali o‘tish davrida yuzaga keladigan keskin noroziliklarning oldi olindi. O‘zbekistonning islohotlar yo‘nalishi quyidagi asosiy yo‘nalishlar bilan xarakterlanadi: 19ko‘p qirrali vazifalar turgan: yangi iqtisodiy tizim yaratish, ishlab chiqarishni barqaror saqlab qolish, narxlarni liberallashtirish, tashqi iqtisodiy aloqalarni shakllantirish va milliy valyutani joriy qilish kabi. Birinchi navbatda, sobiq Ittifoqdan mustaqil bo‘lgan O‘zbekiston iqtisodiy jihatdan katta qaramlikdan xalos bo‘lishga majbur edi. Chunki mamlakatda sanoat korxonalarining aksariyati ittifoq zavodlari uchun xom ashyo tayyorlashga ixtisoslashgan edi. O‘zbekiston iqtisodiyoti asosan paxta xom ashyosiga tayanar, ishlab chiqarish esa tugallanmagan siklga ega edi. Bundan tashqari, tashqi savdo, moliya, soliq va bank tizimi Moskva tomonidan nazorat qilinar edi. Bunday sharoitda milliy iqtisodiy suverenitetni tiklash, yangi bozor mexanizmlarini shakllantirish juda murakkab vazifa edi. 1991–1994-yillar oralig‘idagi bosqich o‘tish davrining eng keskin va qiyin yillari bo‘ldi. Iqtisodiyotda inflyatsiya darajasi yuqori ko‘rsatkichlarga yetdi. 1992-yilda inflyatsiya darajasi 1000 foizdan oshdi. Bu holat aholining real daromadlarini keskin pasayishiga, kambag‘allik darajasining oshishiga olib keldi. Narxlar erkinlashtirilishi bilan birga, ta’minot zanjirlari uzildi, bozorlar tanqislik holatiga tushib qoldi. Mahsulotlar nafaqat qimmatlashdi, balki umuman topilmas bo‘lib qoldi. Ayniqsa, energetika, transport va oziq-ovqat sohalarida jiddiy tanglik yuzaga keldi. O‘tish davrining boshlang‘ich bosqichida eng dolzarb masalalardan biri — iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash bo‘ldi. O‘zbekiston hukumatining dastlabki qarorlari iqtisodiy barqarorlikni saqlashga qaratilgan edi. 1991-yilning oxirida “Iqtisodiy mustaqillik to‘g‘risida”gi qonun qabul qilindi. Bu qonun asosida milliy iqtisodiyotning strategik sohalari ustidan davlat nazorati saqlab qolindi. Shu bilan birga, yangi institutlar — Markaziy bank, Davlat soliq qo‘mitasi, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi tashkil etildi. Ular iqtisodiy siyosatni mustaqil amalga oshirish uchun zarur mexanizmlar sifatida faoliyat boshladi. 1992-yilda xususiylashtirish jarayoni boshlangan bo‘lsa-da, dastlabki bosqichda bu jarayon sekin kechdi. Kichik savdo va xizmat ko‘rsatish 6 iqtisodiy islohotlar mexanizmlarini tahlil qilish;  O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘lida bosib o‘tilgan bosqichlarni o‘rganish;  o‘tish davri natijalarini baholash va istiqbolli yo‘nalishlarni belgilash. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikkita asosiy bob, har bir bobda uchta kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. I -BOB. O‘TISH DAVRI IQTISODIYOTI NAZARIYASINING NAZARIY-ASOSIY TAMOYILLARI 1.1. O‘tish davri iqtisodiyoti tushunchasi va uning zaruriyati O‘tish davri iqtisodiyoti – bu jamiyat iqtisodiy tizimining bir shakldan ikkinchisiga o‘tish jarayonini ifodalaydigan tushunchadir. Ko‘pincha bu atama sobiq sotsialistik davlatlarda markazlashgan reja iqtisodiyotidan erkin bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonini tasvirlashda qo‘llaniladi. Bu davr o‘z mohiyatiga ko‘ra murakkab, ko‘p omilli va ko‘p yo‘nalishli jarayondir. U nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy, siyosiy va huquqiy sohalarda ham keng qamrovli o‘zgarishlarni taqozo etadi. O‘tish davri iqtisodiyoti deganda, iqtisodiyotning o‘tkinchi holati, yangi institutlarning shakllanishi, eski tizimning yemirilishi va yangisining bosqichma-bosqich vujudga kelishi tushuniladi. Mazkur tushuncha, ayniqsa, sobiq Ittifoqdan mustaqillik olgan davlatlar, jumladan, O‘zbekiston uchun nihoyatda dolzarbdir. 1991-yilda mustaqillikka erishgan O‘zbekiston o‘z oldiga milliy iqtisodiyotni shakllantirish va rivojlantirish vazifasini qo‘ydi. Markazlashtirilgan reja iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish, narx belgilash, resurslar taqsimoti va boshqa barcha iqtisodiy faoliyat to‘liq davlat tomonidan boshqarilar edi. Ammo bunday yondashuv zamonaviy talab va ehtiyojlarga javob bermasligi ayon bo‘ldi. Shuning uchun bozor iqtisodiyotiga o‘tish davri zaruratga aylandi. 35Yakuniy xulosa sifatida shuni ta’kidlashim mumkinki, o‘tish davri iqtisodiyoti O‘zbekiston tarixida beqiyos ahamiyatga ega davr bo‘lib, bu tajriba mamlakatning iqtisodiy mustaqilligi va barqaror taraqqiyotiga xizmat qildi. Kelgusida ham ushbu asosda olib borilayotgan islohotlar, raqamli transformatsiya va xalqaro integratsiya orqali iqtisodiyotimiz yanada yuqori bosqichlarga ko‘tarilishiga ishonchim komil. 2Mavzu: O‘tish davri iqtisodiyoti nazariyasi MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………… I -BOB. O‘TISH DAVRI IQTISODIYOTI NAZARIYASINING NAZARIY-ASOSIY TAMOYILLARI 1.1. O‘tish davri iqtisodiyoti tushunchasi va uning zaruriyati ………………… 1.2. O‘tish davri iqtisodiyotining asosiy bosqichlari va ularning xususiyatlari .. 1.3. O‘tish davri iqtisodiyotida davlatning roli va iqtisodiy islohotlar yo‘nalishlari ……………………………………………………………………. II -BOB. O‘ZBEKISTONDA O‘TISH DAVRI IQTISODIYOTINING BOSQICHLARI VA NATIJALARI 2.1. O‘zbekiston iqtisodiyoti o‘tish davrining boshlanish bosqichi …………... 2.2. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida amalga oshirilgan islohotlar ………. 2.3. O‘tish davri natijalari va kelgusidagi istiqbollar …………………………... Xulosa…………………………………………………………………………. . Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………. 18zamonaviy texnologiyalarni joriy etish ishlari yo‘lga qo‘yildi. Transformatsiya davlat xarajatlarini kamaytiradi, xizmat va mahsulot sifatini oshiradi hamda budjetga tushumlarni ko‘paytiradi. Davlat korxonalarini transformatsiya qilish, ularni bozor sharoitiga moslashtirish va faoliyatining samarasini oshirish. O‘zbekiston mustaqillikdan keyingi ilk yillarda keskin islohotlar yo‘lidan emas, bosqichma-bosqich, ehtiyotkorlik bilan rivojlanish yo‘lidan bordi. Bu yondashuv “o‘zbek modeli” deb nomlanib, bevosita davlatning boshchiligida amalga oshirildi. Bu modelda davlatning iqtisodiyotdagi ishtiroki maqsadli va muvozanatli bo‘lib, islohotlar bosqichma-bosqich joriy etildi, ya’ni “shok terapiyasi”dan voz kechildi. So‘nggi yillarda, ayniqsa 2017-yildan boshlab, Prezident Shavkat Mirziyoyev rahbarligida yangi islohotlar bosqichi boshlandi. Valyuta kursi erkinlashtirildi, bank tizimi isloh qilindi, davlat korxonalari IPO orqali xususiylashtirila boshlandi. Elektron hukumat, raqamli iqtisodiyot, ochiq budjet kabi yondashuvlar davlatning yangi roli – samarador boshqaruvni ta’minlovchi subyektga aylanishini ifodalamoqda. II -BOB. O‘ZBEKISTONDA O‘TISH DAVRI IQTISODIYOTINING BOSQICHLARI VA NATIJALARI 2.1. O‘zbekiston iqtisodiyoti o‘tish davrining boshlanish bosqichi O‘zbekiston iqtisodiyotining o‘tish davri mustaqillik e’lon qilingan 1991- yildan boshlanadi. Bu davr mamlakat tarixida tub burilish davri sifatida baholanadi, chunki ilgari markazlashgan, rejalashtirilgan va Moskva tomonidan boshqarilgan iqtisodiyot endi mustaqil milliy iqtisodiyotga aylanishi kerak edi. Mazkur bosqichda O‘zbekiston oldida juda murakkab va 21iqtisodiy faoliyatga o‘tish bosqichi boshlandi. Bu eksport salohiyatini kengaytirishga, yangi bozorlarni o‘zlashtirishga yordam berdi. O‘zbekiston o‘tish davrining boshlanish bosqichida eng muhim vazifa sifatida – mustaqil iqtisodiy tizim yaratishni belgilab oldi. Davlat bu jarayonda yetakchi rol o‘ynadi: islohotlar asosan davlat tashabbusi bilan boshqarildi. “O‘zbek modeli” deb nom olgan iqtisodiy rivojlanish strategiyasi aynan shu bosqichda shakllana boshladi. Bu model besh prinsip asosida qurildi: kuchli ijtimoiy siyosat, islohotlarning bosqichma-bosqichligi, davlatning bosh islohotchi sifatidagi roli, qonun ustuvorligi va kuchli tartibga solish, milliy mentalitet va tarixiy sharoitlarni inobatga olish. Dastlabki bosqichda yalpi ichki mahsulot (YAIM) hajmi yildan-yilga pasayib bordi. 1991-yilda YAIMning o‘sish sur’ati 0 foiz atrofida bo‘lgan bo‘lsa, 1992-yilda –3,2%, 1993-yilda –11,1%, 1994-yilda esa –4,2% darajasida qayd etilgan. Ya’ni bu yillarda iqtisodiyot real o‘sish emas, balki qisqarish bosqichini boshdan kechirgan. Bu holat ishlab chiqarishning qisqarishi, korxonalarning bankrot bo‘lishi, ichki bozorning to‘liq shakllanmaganligi bilan izohlanadi. 1992–1994-yillar oralig‘ida inflyatsiya keskin o‘sdi. Ayniqsa, 1992-yilda O‘zbekistonda yillik inflyatsiya darajasi 1000% dan oshgan. 1993-yilda inflyatsiya 841% ga, 1994-yilda esa 304% ga teng bo‘lgan. Bunday holat aholining real daromadlarini keskin pasayishiga olib keldi. Shu davrda ish haqining o‘sishi inflyatsiyadan ortda qolgan: masalan, 1993-yilda o‘rtacha oylik ish haqi atigi 2,3 baravarga oshgan bo‘lsa, narxlar 8 barobarga oshgan. Bu aholining xarid qobiliyatining pasayishiga sabab bo‘lgan. Aholining turmush darajasining tushib ketgani ishsizlik darajasida ham aks etdi. Rasmiy statistikada ishsizlik past ko‘rsatkichlar bilan qayd etilgan bo‘lsa-da, yashirin ishsizlik darajasi yuqori bo‘lgan. Masalan, 1993–1995- yillar oralig‘ida iqtisodiy faol aholi tarkibida 15–18% atrofida norasmiy 4o‘tmishni anglash, balki kelajakdagi strategiyalarni belgilashga zamin yaratadi 1 . Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi O‘tish davri iqtisodiyoti nazariyasi ilmiy adabiyotlarda muhim mavzulardan biri sifatida keng yoritilgan. Jahon miqyosida bu yo‘nalishda ko‘plab ilmiy izlanishlar olib borilgan. Masalan, Nobel mukofoti sovrindori Jozef Stiglits o‘z asarlarida o‘tish iqtisodiyoti sharoitida islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishini asoslab bergan. Xuddi shuningdek, Yanosh Kornay markazlashgan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o‘tishdagi institutlarning roli haqida batafsil tahlillar keltirgan. G‘arb olimlaridan tashqari, O‘zbekistonlik olimlar ham bu yo‘nalishda qator ilmiy ishlar yaratgan. Jumladan, A. Xaydarov o‘z izlanishlarida o‘zbek modelining o‘ziga xos xususiyatlariga urg‘u bergan. Q. Jo‘rayev iqtisodiy islohotlarning natijalari va ularning zamonaviy yo‘nalishlari bo‘yicha tahliliy maqolalar yozgan. Shuningdek, M. Nasirov bozor infratuzilmasini shakllantirish jarayonidagi muammolarni o‘rganishga e’tibor qaratgan. Rasmiy manbalar sifatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarorlari, Davlat statistika qo‘mitasi hisobotlari, Iqtisodiyot va Moliya vazirligi axborotlari asosiy faktik asos bo‘lib xizmat qiladi. Yiliga chiqariladigan iqtisodiy rivojlanish hisobotlari, strategik yo‘nalishlar va makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar ushbu mavzuni ilmiy asoslash imkonini beradi. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati O‘tish davri iqtisodiyoti nazariyasi nafaqat tarixiy bir bosqichni o‘rganish, balki zamonaviy iqtisodiy strategiyalarni shakllantirishda ham muhim manba vazifasini bajaradi. Bu nazariya orqali davlatlar o‘z iqtisodiy rivojlanishidagi xatolar va yutuqlarni tahlil qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Ayniqsa, 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14- son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 3711) Vaxabov A.V., Toshpulatov Sh.X. – “Korxona iqtisodiyoti”. – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2020. – 316 bet. 12) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi rasmiy sayti: https://stat.uz 13) “Toshkent” Respublika fond birjasining rasmiy hisobotlari: https://uzse.uz 14) “Qimmatli qog‘ozlar bozorini rivojlantirish agentligi” statistik ma’lumotlari. – 2023-yil. 15) OECD – “Principles of Corporate Governance”, 2020. 16) IFC (International Finance Corporation). – “Corporate Governance Toolkit”, 2019. 17) Moody’s Investors Service. – “Uzbekistan banking and securities outlook”, 2022. 18) “Yangi O‘zbekiston” gazetasi, 2023-yil, 15-mart soni – “Aksiyadorlik jamiyatlari: islohotlar va istiqbollar”. 19) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi axborotnomasi – 2023-yil 2- chorak. 20) Egamberdiyev A.A. – “O‘zbekiston fond bozorida investor faolligini oshirish omillari”. – Ilmiy maqola, 2022. 21) Karshiev I.M. – “Korporativ boshqaruv va moliyaviy nazorat mexanizmlari”. – Toshkent: “Ilm Ziyo”, 2019. 22) Qodirova M.I. – “Moliyaviy menejment asoslari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. – 280 bet. 23) Jahon banki – “Doing Business in Uzbekistan 2022” hisobot. 24) Transparency International – “Corporate Transparency in Emerging Markets”, 2021. 10munosabatlari asosida resurslar taqsimoti sodir bo‘ladi, iste’molchilar va ishlab chiqaruvchilar o‘rtasidagi aloqalar erkinlik asosida shakllanadi. Davlat iqtisodiyotda nazorat qiluvchi emas, balki tartibga soluvchi subyekt sifatida qatnashadi. O‘zbekistonda bu davr 2000-yillarning boshlariga to‘g‘ri keladi. Xususan, 2001-yilda valyuta bozorining erkinlashtirilishi, soliq solish tizimining soddalashtirilishi, kichik biznes uchun yengilliklar joriy qilinishi iqtisodiy faollikni oshirdi. Beshinchi bosqich – rivojlangan bozor iqtisodiyoti modeliga integratsiya bosqichi hisoblanadi. Bu bosqichda milliy iqtisodiyot global bozorga integratsiyalashgan holda faoliyat yuritadi. Xalqaro tashkilotlar bilan yaqin hamkorlik, ochiq iqtisodiy siyosat, eksport va investitsiyalarni rag‘batlantirish yo‘lga qo‘yiladi. O‘zbekiston 2017-yildan boshlab yangi bosqichga o‘tdi: erkin valyuta konvertatsiyasi joriy qilindi, investorlar uchun erkin iqtisodiy zonalar kengaytirildi, davlat boshqaruvi isloh qilindi. Bu bosqichda iqtisodiy o‘sishning barqarorligi, yuqori texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish va innovatsion rivojlanish asosiy maqsadga aylanadi.Shuningdek, har bir bosqichning o‘z xususiyatlari mavjud. Masalan, dastlabki bosqichlarda ko‘proq siyosiy barqarorlik va ijtimoiy himoya muhim rol o‘ynasa, keyingi bosqichlarda institutsional barqarorlik va bozor mexanizmlarining samaradorligi asosiy mezonga aylanadi. O‘zbekistonda ham bu bosqichlar ketma-ketlikda va ehtiyotkorlik bilan amalga oshirilgan. Ayniqsa, mulkchilikning huquqiy jihatdan himoya qilinishi, soliq yukining kamaytirilishi va iqtisodiy erkinlik indeksining yaxshilanishi bu o‘tish bosqichlarining muvaffaqiyatli bo‘lganini ko‘rsatadi. O‘tish davrining bosqichlarini aniq ajratish, ularning vazifalari va muammolarini chuqur tahlil qilish iqtisodiy siyosat uchun juda muhimdir. Bu orqali islohotlarning natijalari baholanadi va kelajakdagi rivojlanish yo‘nalishlari aniqlanadi. Misol uchun, O‘zbekistonning 2017–2021-yillardagi "Harakatlar strategiyasi" va hozirgi "Yangi O‘zbekiston" taraqqiyot 28ajratildi. Ijtimoiy barqarorlik iqtisodiy o‘sish uchun mustahkam zamin yaratdi. 2000-yillarda iqtisodiy o‘sish sur’atlari ijobiy bo‘ldi. Masalan, 2001-yilda YAIM o‘sish sur’ati 4,2% bo‘lgan bo‘lsa, 2005-yilda 7,1%, 2008-yilda esa 9,0% gacha yetdi. Inflyatsiya esa nazorat ostida ushlab turildi — 2005-yilda 7,2%, 2010-yilda esa 6,5% ni tashkil etdi. Bu esa makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minladi. 2010-yildan boshlab O‘zbekiston iqtisodiyoti barqaror o‘sish bosqichiga o‘tdi. Bu davrda davlat tomonidan amalga oshirilgan chuqur institutsional islohotlar, infratuzilmaviy loyihalar va ijtimoiy dasturlar natijasida YAIM o‘sish sur’ati doimiy yuqori darajada saqlab qolindi. Ayniqsa, 2010–2015- yillarda O‘zbekiston iqtisodiyoti Markaziy Osiyodagi eng tez o‘suvchi iqtisodiy tizimlardan biri sifatida e’tirof etildi. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bozor munosabatlariga o‘tish jarayoni har bir davlatda turlicha kechadi. O‘zbekistonda bu jarayon o‘ziga xos bosqichlar asosida olib borilgan bo‘lib, u mustaqillikning ilk yillaridan boshlab davlat siyosatining markaziy yo‘nalishiga aylangan. Ayniqsa, reja iqtisodiyotidan voz kechish va erkin iqtisodiy munosabatlarni shakllantirish yo‘lida amalga oshirilgan tub islohotlar mamlakat iqtisodiyotini yangilashga xizmat qilgan. O‘tish davri iqtisodiyoti bu o‘zgarishlarni nazariy jihatdan izohlab, tizimli tahlil qilishga imkon yaratadi. Bu davrda yuzaga kelgan inflyatsiya, ishsizlik, ishlab chiqarish quvvatlarining pasayishi kabi salbiy holatlarning sabablari ham mazkur nazariya doirasida o‘rganiladi. Shu bilan birga, xususiy mulkchilikning rivoji, kichik biznes va tadbirkorlikning shakllanishi, davlatning iqtisodiy funksiyalari o‘zgarishi ham dolzarb mavzulardandir. Mustaqillik yillarida bozor mexanizmlarining asta-sekin joriy etilishi, davlat boshqaruvi tizimining isloh qilinishi bu davrda iqtisodiy nazariy yondashuvlarni chuqur o‘rganishni taqozo etadi. Shuningdek, jahon tajribasini inobatga olgan holda, O‘zbekistonda o‘tish davrining o‘ziga xos modellari shakllandi. Bu esa ilmiy jihatdan ham, amaliy tahlil nuqtayi nazaridan ham o‘rganishga arzigulik mavzudir. Hozirgi global iqtisodiy muhitda ham o‘tish davrida erishilgan natijalarni tahlil qilish orqali yangi yo‘nalishlar ishlab chiqish mumkin. Shu sababli kurs ishi mavzusi bugungi kunda o‘zining ilmiy va amaliy ahamiyatini saqlab qolmoqda. U nafaqat 33Iqtisodiy sektorlarning tarkibiy o‘zgarishi ham o‘tish davrining muhim natijalaridandir. 1991-yilda YAIM tarkibida qishloq xo‘jaligi 37% ni, sanoat 21% ni va xizmatlar sohasi 29% ni tashkil qilgan. 2025-yil prognozlariga ko‘ra, xizmatlar sohasi ulushi 43%, sanoat 29%, qishloq xo‘jaligi esa 22% bo‘ladi. Bu tarkibiy siljishlar iqtisodiyotda diversifikatsiya jarayoni muvaffaqiyatli amalga oshirilayotganini ko‘rsatadi.Biroq, o‘tish davri davomida bir qator muammolar ham kuzatildi. Jumladan, iqtisodiy islohotlarning sekinligi, korrupsiya, rasmiyatchilik va moliyaviy samarasizlik, ayrim sektorlarning markazlashgan boshqaruvga qaram bo‘lib qolishi islohotlarning samaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Xususan, energiya sektori va ayrim yirik korxonalar hali-hanuz to‘liq bozor tamoyillariga o‘tmagan. Shu sababli islohotlarni chuqurlashtirish zarurati dolzarb bo‘lib qolmoqda.Kelgusida iqtisodiy rivojlanishning asosiy yo‘nalishlaridan biri — raqamli transformatsiya hisoblanadi. 2023–2026-yillar oralig‘ida “Elektron hukumat”, “Raqamli iqtisodiyot”, “Yagona soliq axborot tizimi” kabi loyihalar orqali iqtisodiy boshqaruvda shaffoflik va tezkorlik oshiriladi. Bu esa korrupsiyaning kamayishiga va davlat xizmatlarining sifat jihatidan oshishiga xizmat qiladi.Yashil iqtisodiyotga o‘tish ham ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida belgilangan. Qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish, ekologik standartlarni joriy etish va energiya samaradorligini oshirish bo‘yicha yillik dasturlar qabul qilingan. 2030- yilgacha quyosh va shamol energiyasi ulushi umumiy energiya ishlab chiqarishda 25% ga yetkazilishi rejalashtirilmoqda.Inson kapitaliga sarmoya kiritish, ya’ni ta’lim, sog‘liqni saqlash va ilm-fan sohalarini rivojlantirish O‘zbekiston iqtisodiy strategiyasining ajralmas qismiga aylanmoqda. 2021- yildan boshlab oliy ta’limga qamrov 9% dan 30% ga yetdi. Bu esa kelgusida mehnat unumdorligi va innovatsion rivojlanish uchun muhim poydevor bo‘lib xizmat qiladi. 32yo‘nalishlari yoritiladi.Dastlabki yillarda iqtisodiy inqiroz holati kuzatilgan bo‘lsa-da, keyinchalik islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi makroiqtisodiy barqarorlikni tiklashga xizmat qildi. 1995-yildan boshlab iqtisodiy o‘sish sur’atlari ijobiy ko‘rsatkichlarga ega bo‘la boshladi. 1997- yilga kelib YAIM o‘sish sur’ati 2.4% ni tashkil etgan bo‘lsa, 2000-yilda bu ko‘rsatkich 3.8% ga yetdi. 2001–2015-yillar oralig‘ida esa o‘rtacha o‘sish sur’ati 7–8% atrofida bo‘ldi. Bu iqtisodiy barqarorlik mamlakatda ichki bozorni kengaytirish, investitsiyalarni jalb qilish va infratuzilmani rivojlantirish imkonini berdi. Davlat boshchiligida olib borilgan ehtiyotkor siyosat natijasida O‘zbekistonda ijtimoiy beqarorlikka yo‘l qo‘yilmadi. 1990-yillarda asosiy e’tibor iqtisodiyotni saqlab qolish, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash va aholining kam ta’minlangan qatlamlarini himoya qilishga qaratildi. Shu sababli islohotlar keskin “shok terapiyasi” yo‘li bilan emas, balki bosqichma- bosqich amalga oshirildi. Bu esa ijtimoiy noroziliklarni kamaytirish, ishlab chiqarish tarmoqlarini saqlab qolish va davlat suverenitetini mustahkamlashda muhim rol o‘ynadi.Mulkchilik shakllarining xilma-xilligi shakllantirildi. 1991-yildan 2020-yilgacha bo‘lgan davr mobaynida 50 mingdan ortiq davlat korxonalari xususiylashtirildi. Xususiy sektor YAIM tarkibida 2010-yilda 45% ni tashkil qilgan bo‘lsa, 2023-yilda bu ko‘rsatkich 80% dan oshdi. Bu iqtisodiyotda raqobat muhiti va bozor mexanizmlarining tobora kuchayib borayotganini ko‘rsatadi. Valyuta bozori liberallashdi. 2017-yildan so‘ng erkin konvertatsiya joriy qilinib, valyuta kursi bozor talab va taklifiga ko‘ra shakllana boshladi. Bu eksport-import jarayonlarini soddalashtirib, xorijiy investorlar uchun qulay iqtisodiy muhit yaratdi. 2017-yildan 2023-yilgacha bo‘lgan davrda O‘zbekistonga jalb qilingan xorijiy sarmoya hajmi 40 milliard AQSh dollaridan oshdi. Bu esa yangi ish o‘rinlari, texnologik yangilanishlar va infratuzilmaviy rivojlanish uchun turtki bo‘ldi. 12oshirish bilan ham bevosita bog‘liqdir. O‘tish davri iqtisodiyotida davlat passiv tomoshabin emas, balki faol islohotchi, yo‘naltiruvchi va muvofiqlashtiruvchi kuch bo‘lib xizmat qiladi. Ayniqsa, bu holat o‘zbek modeli doirasida yaqqol namoyon bo‘lgan. O‘zbekistonda 1991-yildan keyingi iqtisodiy siyosatning asosiy tamoyillaridan biri — bu islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi va davlatning iqtisodiyotni tartibga solishdagi yetakchi roli bo‘ldi. O‘tish davrining ilk bosqichida davlat iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash, inflyatsiyani jilovlash, ishlab chiqarishni saqlab qolish va ijtimoiy barqarorlikni ushlab turish kabi asosiy vazifalarni zimmasiga oldi. Bu, ayniqsa, narxlarning keskin o‘zgarishi, resurslar taqsimotining erkin bo‘lmagani, tashqi savdoning cheklangan sharoitlarida o‘ta muhim ahamiyat kasb etdi. Davlatning islohotlardagi roli bir necha yo‘nalishlarda ifodalanadi. Birinchidan, bu — mulkchilik munosabatlarini o‘zgartirishdir. Xususan, 1990-yillarda davlat mulkini xususiylashtirish bo‘yicha bir qancha dasturlar ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Bunda kichik korxonalar birinchi navbatda xususiylashtirildi, yirik sanoat obyektlarining aksiyalari esa bosqichma- bosqich sotuvga chiqarildi. Bu jarayonda davlat aholining xususiy mulkka egalik qilishini rag‘batlantirdi va ijtimoiy tengsizlikni keskinlashtirmaslikka intildi. Ikkinchidan, davlat moliyaviy va monetar tizimni yaratdi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tashkil etildi, milliy valyuta – so‘m muomalaga kiritildi (1994-yil), bank tizimi ikki pog‘onali shaklda ishlay boshladi. Shu orqali kredit siyosati, pul massasi va inflyatsiyani tartibga solish imkoniyati paydo bo‘ldi. Davlat moliya tizimining shaffofligini oshirish, soliq bazasini kengaytirish va byudjet intizomini kuchaytirish orqali iqtisodiy barqarorlikni mustahkamladi. Uchinchidan, davlat iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan institutsional sharoitlarni yaratdi. Bu borada yuridik va huquqiy bazalar shakllantirildi, 24nisbatan) Rasmiy ishsizlik darajasi (%) 1.5 2.4 2.6 3.1 3.4 Norasmiy ishsizlik (baholangan, %) ~10 ~13 ~16 ~18 ~15 Xususiylashtirilgan ob’ektlar soni (mingta) — 1.8 5.3 9.6 17.2 Tashqi savdo aylanmasi (mlrd $) 4.1 3.9 3.6 3.8 4.2 Eksport hajmi (mlrd $) 1.8 1.6 1.5 1.8 2.1 Import hajmi (mlrd $) 2.3 2.3 2.1 2.0 2.1 Milliy valyutaning AQSh dollariga nisbati — — — 1$ = 7 so‘m (r.) 1$ = ~25 so‘m Xorijiy investitsiyalar hajmi (mln $) 0 15 54 89 125 Davlat byudjeti taqchilligi (% YAIMga nisb.) — 6.2 7.4 8.0 5.5 Qishloq xo‘jaligi ulushi YAIMda (%) 30.4 31.6 33.1 35.5 36.8 Iste’mol tovarlari ishlab chiqarish ulushi (%) 27 30 34 38 41 Fermer xo‘jaliklari soni (mingta) 0.5 2.1 8.4 14.3 20.0 7O‘tish davri iqtisodiyotining asosiy belgilaridan biri bu – iqtisodiyotni liberallashtirish, ya’ni narxlarning erkinlashtirilishi, tashqi savdo va valyuta operatsiyalarining bosqichma-bosqich ochilishi hisoblanadi. Shu bilan birga, xususiylashtirish jarayonlari, moliyaviy institutlarning shakllanishi, moliya bozorlarining rivoji ham bu davrda muhim o‘rin egallaydi. O‘zbekistonda ham bu borada dastlabki yillarda bir qator murakkabliklarga duch kelindi. Ayniqsa, inflyatsiyaning keskin o‘sishi, ishsizlik, ishlab chiqarish quvvatlarining pasayishi, ijtimoiy tengsizliklarning kuchayishi kabi holatlar kuzatildi. Bu holatlar o‘tish davrining ajralmas xususiyatlari bo‘lib, ularni bartaraf etish uchun iqtisodiy siyosat ehtiyotkorlik bilan olib borilishi talab etiladi. Prezident Islom Karimov boshchiligida O‘zbekiston o‘ziga xos o‘zbek modeli asosida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirdi. Bu model beshta prinsipga asoslangan bo‘lib, ularning ichida kuchli ijtimoiy siyosat, davlatning bosh islohotchi sifatidagi roli va islohotlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi alohida ajralib turadi. Bu tamoyillar bozor iqtisodiyotiga keskin o‘tishning salbiy oqibatlarini yumshatishda muhim omil bo‘ldi. Islohotlar jarayonida ishlab chiqarishning pasayishini oldini olish, fuqarolarning real daromadlarini saqlab qolish, ijtimoiy himoyani ta’minlash va milliy iqtisodiy mustaqillikni kuchaytirish kabi vazifalar amalga oshirildi. O‘tish davrining nazariy jihatlari xorijiy iqtisodchi olimlar tomonidan ham chuqur o‘rganilgan. Masalan, Janosh Kornay o‘z tadqiqotlarida reja iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tishning murakkabligi, eski institutlarning inqirozi va yangi tizimga moslashishdagi qiyinchiliklarga alohida e’tibor qaratadi. Nobel mukofoti sohibi Jozef Stiglits esa o‘tish iqtisodiyotida davlatning tartibga soluvchi vazifasini muhim deb biladi. Unga ko‘ra, davlat bozorni to‘liq bo‘sh qo‘yib yubormasdan, tartibga solish orqali ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashi zarur. 20ob’yektlari xususiylashtirildi, lekin yirik sanoat korxonalari davlat mulki sifatida qoldi. Buning asosiy sababi – sanoat tarmoqlarining texnik quvvatsizligi, korxonalarning yuqori xarajatli ishlashi va ularning aksariyatining faqat sobiq ittifoq bozoriga mo‘ljallanganligidir. Boshqa tomondan, aholining mulkchilik psixologiyasi ham bozor munosabatlariga tayyor emas edi. Ushbu davrda iqtisodiy strategiyaning markazida — oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, paxtaga qaramlikni kamaytirish va ichki ishlab chiqarishni rivojlantirish vazifalari turdi. Aynan shu yillarda qishloq xo‘jaligini isloh qilish bo‘yicha qadamlar tashlandi: shartnoma asosida paxta yetishtirish tizimi joriy etildi, fermer xo‘jaliklari tashkil etildi, kolxoz va sovxozlar bosqichma-bosqich tugatila boshlandi. Bu islohotlar natijasida ichki bozor oziq-ovqat mahsulotlari bilan to‘ldirila boshladi, oziq-ovqat importiga bo‘lgan qaramlik kamaytirildi. 1994-yil iyul oyida muhim voqea ro‘y berdi — milliy valyuta “so‘m” muomalaga kiritildi. Bu qadam pul-kredit siyosatini mustaqil yuritish imkonini berdi. So‘mga o‘tish orqali Markaziy bank inflyatsiyani nazorat qilish, valyuta kursini belgilash va pul massasini boshqarish vositalariga ega bo‘ldi. Bu muhim islohot o‘tish davri iqtisodiyotining sifat jihatidan yangi bosqichga o‘tganidan dalolat edi. Soliq tizimi ham tubdan isloh qilindi. Soliq stavkalari qayta ko‘rib chiqildi, yagona davlat byudjeti shakllantirildi, davlat budjetining taqchilligi kamaytirila boshlandi. 1995-yilga kelib davlat moliyaviy boshqaruvining asoslari yaratildi. Bu jarayonda Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg‘armasi kabi xalqaro tashkilotlarning maslahatlari va texnik yordami muhim rol o‘ynadi.Shuningdek, tashqi iqtisodiy aloqalarning yo‘lga qo‘yilishi ham bosqichma-bosqich amalga oshirildi. Dastlabki yillarda tashqi savdo qattiq nazorat ostida bo‘ldi. Biroq 1995-yildan boshlab eksport-import operatsiyalari soddalashtirildi, bojxona tartib-qoidalari yengillashtirildi va erkin tashqi 141. Erkin bozor munosabatlarini shakllantirish, bu orqali iqtisodiy subyektlar o‘rtasida raqobat muhitini yaratish Erkin bozor munosabatlari – iqtisodiyotni rivojlantirishning eng muhim asosi hisoblanadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, avvalgi markazlashgan tizimdan voz kechib, erkin bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni barpo etishni maqsad qildi. Bunda narxlar davlat tomonidan emas, balki talab va taklif asosida shakllanishi, ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida raqobat vujudga kelishi ko‘zda tutilgan edi. Raqobat muhiti esa mahsulot va xizmatlarning sifati ortishi, ishlab chiqarish samaradorligining oshishi hamda narxlarning barqarorlashuvi uchun zarur shart-sharoit yaratadi. O‘zbekiston bu borada 1990-yillarda bir qator Erkin bozor munosabatlarini shakllantirish Mulkchilikning xilma-xilligini rivojlantirish, Narxlarni erkinlashtirish va valyuta kursining bosqichma-bosqich bo‘shatilishi. Mahalliy va xorijiy investitsiyalar uchun qulay huquqiy va iqtisodiy muhit yaratish. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, 175. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, byurokratik to‘siqlarni kamaytirish va soliq yengilliklarini joriy etish Kichik biznes iqtisodiy tizimda barqarorlik, bandlik va ijtimoiy tenglikning kafolatidir. O‘zbekistonda bu soha 1990-yillardan boshlab davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishiga aylantirildi. Kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash uchun maxsus qonunlar, agentliklar (masalan, Savdo-sanoat palatasi), dasturlar va kreditlar tizimi yo‘lga qo‘yildi. So‘nggi yillarda esa biznesni ro‘yxatdan o‘tkazish bir necha daqiqada, soliq hisobotlari onlayn tarzda topshiriladigan tizimga o‘tkazildi. 2020–2023-yillarda “Yoshlar tadbirkorligi”, “Ayollar biznesi” kabi dasturlar orqali imtiyozli kreditlar ajratildi. Soliq yukining kamaytirilishi (yagona soliq stavkalari, QQSdan ozod qilish, deklaratsiyalar soddalashtirilishi) bu sohaga katta turtki berdi. Byurokratik to‘siqlarning bartaraf qilinishi esa tadbirkorlik muhiti sifatini oshirdi. Bugungi kunda kichik biznes O‘zbekiston yalpi ichki mahsulotining qariyb 50 foizini tashkil etmoqda va bu ko‘rsatkich yildan-yilga ortmoqda. 6. Davlat korxonalarini transformatsiya qilish, ularni bozor sharoitiga moslashtirish va faoliyatining samarasini oshirish O‘zbekiston iqtisodiyotida transformatsiya eng murakkab, ammo zarur bosqichlardan biri hisoblanadi. Davlat korxonalari sovet davridan meros bo‘lib qolgan yirik, noxolis, ko‘p hollarda zarar bilan ishlovchi subyektlar edi. Ularni bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatbardosh qilish uchun transformatsiyalash zarur edi. 2000-yillardan boshlab ushbu yo‘nalishda qadamlar tashlandi: korxonalar aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi, menejment joriy etildi, moliyaviy hisobot xalqaro standartlarga o‘tkazildi. 2017-yildan keyin bu islohotlar tezlashdi: “O‘zbekneftgaz”, “O‘zbekiston temir yo‘llari”, “O‘zsanoatqurilishbank” kabi yirik korxonalar bozor tamoyillari asosida ishlashga majbur qilindi. Ularning faoliyati ochiq-oshkora e’lon qilina boshlandi, IPO dasturlari yo‘lga qo‘yildi. Samaradorlikni oshirish uchun xususiy sektor bilan sheriklik, strategik investorlarni jalb qilish, 36Foydalanilgan adabiyotlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. 2023-yil – Inson qadrini ulug‘lash va faol mahalla yili davlat dasturi to‘g‘risidagi Farmon. – PF–14-son, 2023-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. Yoshlar bandligini ta’minlash va kasbga yo‘naltirish tizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida Farmon. – PF–60- son, 2022-yil 20-yanvar. – Elektron manba: www.prezident.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Mirziyoyev Shavkat Miromonovich. O‘zbekiston–2030 strategiyasi doirasida ishchi kuchining malakasini oshirish masalalari bo‘yicha nutqi. – 2024-yil 17-oktabr. – Elektron manba: www.prezident.uz 4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4739-sonli qarori. Aholining bandligini ta’minlash va mehnat resurslaridan samarali foydalanish to‘g‘risida, 2020-yil 10-mart. 5) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–60-son Farmoni. Yoshlar bandligini oshirish va kasbga yo‘naltirish bo‘yicha chora-tadbirlar, 2022- yil 20-yanvar. 6) “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan sana: 1996-yil 26-aprel. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–5000-sonli Qarori. 2021-yil 24-fevral. 8) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4720-sonli Qarori. 2015-yil. 9) Xodiev B.M., Karimov X.A. – “Korporativ boshqaruv asoslari”. – Toshkent: “Iqtisodiyot”, 2021. – 276 bet. 10) Sharipov M.Q. – “O‘zbekiston fond bozorining rivojlanish tendensiyalari”. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2020. – 232 bet. 34Xulosa Men ushbu kurs ishini tayyorlash jarayonida o‘tish davri iqtisodiyoti nazariyasining nazariy asoslarini, O‘zbekistonning mustaqillikdan so‘ng tanlagan yo‘li va amalga oshirilgan islohotlarni chuqur tahlil qilishga harakat qildim. O‘zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni an’anaviy “shok terapiyasi” usulidan farqli o‘laroq, bosqichma-bosqichlik, ijtimoiy himoya va milliy qadriyatlarni inobatga olgan holda olib borildi. Bu yondashuv iqtisodiy inqirozning chuqurlashib ketishining oldini oldi va mustahkam poydevor yaratdi. Men ishonch bilan ayta olamanki, o‘tish davri iqtisodiyoti nafaqat iqtisodiy transformatsiya jarayoni, balki butun jamiyat hayot tarzining o‘zgarishidir. Bu davr davomida davlatning boshqaruvdagi faol roli, mulkchilik shakllarining xilma-xillashuvi, xususiy sektorning rivojlanishi, tashqi savdoning liberallashuvi kabi omillar muhim natijalar berdi. Ayniqsa, 2017-yildan keyingi islohotlar bosqichi mamlakat iqtisodiyotini jahon bozoriga yaqinlashtirdi, ochiqlik siyosati va xalqaro integratsiyani faollashtirdi. Tahlillarim asosida quyidagi xulosalarga keldim:  O‘zbekiston o‘tish davrida makroiqtisodiy barqarorlikka erishdi;  Inflyatsiya, ishsizlik va tashqi qarzlar kabi omillar asta-sekin nazoratga olindi;  Milliy valyutaning konvertatsiyasi, soliq islohotlari, bank tizimi modernizatsiyasi amalga oshirildi;  Xizmatlar sohasi va raqamli iqtisodiyot yangi turtki oldi. Men ushbu mavzuni o‘rganish orqali iqtisodiy nazariyaning amaliy hayot bilan qanday uyg‘unlashishini ko‘rdim. O‘tish davri tajribasi, ayniqsa, O‘zbekiston misolida iqtisodiy islohotlarni bosqichma-bosqich va strategik tarzda olib borishning naqadar muhim ekanini ko‘rsatdi. Shuningdek, bozor tamoyillariga asoslangan, lekin ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan siyosat samaradorlikning asosiy kaliti ekaniga amin bo‘ldim. 312.3. O‘tish davri natijalari va kelgusidagi istiqbollar O‘zbekiston Respublikasi 1991-yildan boshlab bosib o‘tgan o‘tish davri iqtisodiyoti bosqichlari murakkab, lekin muhim tarixiy jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Reja iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tish mamlakatda keng ko‘lamli siyosiy, iqtisodiy, institutsional va ijtimoiy o‘zgarishlarni yuzaga keltirdi. Dastlabki bosqichda inflyatsiya, ishlab chiqarishning pasayishi, tashqi savdo cheklovlari, ishsizlik, moliyaviy beqarorlik kabi omillar mavjud bo‘lgan bo‘lsa, keyingi bosqichlarda islohotlar natijasida ijobiy ko‘rsatkichlar shakllandi. Bu bo‘limda o‘tish davrining asosiy natijalari va istiqbolli 16erkinlashtirilmagani sababli “soya bozori” rivojlandi, ya’ni norasmiy savdo kuchaydi. 1994-yilda milliy valyuta – so‘m muomalaga kiritilgach, bosqichma-bosqich narxlar tartibga solishdan chiqarildi. 2000-yillarda soliq islohotlari va moliya bozorlarining shakllanishi narx mexanizmlarini erkinlashtirishga zamin yaratdi. Ammo eng muhim o‘zgarish 2017-yilda amalga oshirildi: valyuta bozori to‘liq erkinlashtirilib, konvertatsiya joriy etildi. Bu islohot orqali eksportchilar va importchilarga yangi imkoniyatlar yaratildi, investitsiyalarni jalb qilish osonlashdi. Erkin narxlar sharoitida talab va taklif asosida iqtisodiy muvozanat vujudga keladi. Narx erkinligi esa korxonalarni xarajatlarni kamaytirishga, mahsulot sifatini oshirishga majbur etadi. Shuningdek, valyuta kursining bo‘shatilishi tashqi iqtisodiy aloqalarning jadallashuviga xizmat qiladi. 4. Mahalliy va xorijiy investitsiyalar uchun qulay huquqiy va iqtisodiy muhit yaratish O‘zbekistonning iqtisodiy islohotlarida investitsiyalarni jalb qilish ustuvor yo‘nalishlardan biri hisoblanadi. Investitsiyalar bo‘lmas ekan, iqtisodiy o‘sish, texnologik yangilanish va bandlikni kengaytirish imkoni yo‘q. Shu bois 1990- yillardan boshlab xorijiy investorlar uchun maxsus qonunlar qabul qilindi: “Xorijiy investitsiyalar to‘g‘risida”, “Xorijiy investorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida” va boshqalar. Erkin iqtisodiy zonalar tashkil etilib, soliq imtiyozlari taqdim qilindi. Yaqin yillarda elektron litsenziyalash, investorlar uchun yagona darcha tizimi, xalqaro arbitrajga murojaat qilish huquqlari kafolatlandi. 2017-yildan keyin investitsiya portfeli keskin oshdi: Saudiya Arabistoni, Xitoy, Rossiya, Turkiya kabi davlatlardan yirik loyihalar jalb qilindi. Mahalliy investorlar uchun ham bank kreditlari, grantlar va lizing tizimi soddalashtirildi. Qulay huquqiy muhit bo‘lishi – bu biznes yuritishdagi asosiy omil bo‘lib, investitsiyaviy xavflarni kamaytiradi. Investitsiya jalb etish orqali yangi ish o‘rinlari, infratuzilma va innovatsiyalar rivoj topadi. 252.2. Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida amalga oshirilgan islohotlar 22ishsizlik mavjud bo‘lgan. Ayniqsa, sobiq sanoat korxonalarining yopilishi ko‘plab malakali ishchi kuchining ishsiz qolishiga olib kelgan. Shu bilan birga, tashqi savdo ko‘rsatkichlari ham tahlil qilishga arzigulik. 1991-yilda O‘zbekistonning tashqi savdo aylanmasi 4,1 milliard AQSh dollarini tashkil etgan. 1993-yilda bu ko‘rsatkich 3,6 milliard dollarga tushib ketgan. Eksport hajmining pasayishi valyuta tushumining kamayishiga olib keldi, bu esa davlat budjetining taqchilligi va tashqi qarzlarga ehtiyojning ortishiga sabab bo‘ldi. 1994-yil iyul oyida milliy valyuta – so‘m muomalaga kiritildi. Bu voqea mamlakatning iqtisodiy suverenitetini mustahkamlashda muhim qadam bo‘ldi. So‘mning dastlabki kursi 1 AQSh dollariga nisbatan 7 so‘m atrofida belgilangan. Biroq “qora bozor” kursi 15–20 so‘mgacha borib yetgan. Bu esa valyuta bozori islohotlarining boshlang‘ich bosqichida muvozanat yetishmasligini ko‘rsatgan. Biroq bu qadam pul-kredit siyosatini yuritish imkonini yaratdi. 1993–1995-yillar oralig‘ida budjet taqchilligi YAIMga nisbatan 7–8% atrofida bo‘lgan. Bu davrda davlat ijtimoiy sohaga katta subsidiyalar ajratishga majbur edi. Pensiyalar, maoshlar, sog‘liqni saqlash va ta’lim sohalarining xarajatlari oshib bordi. Shu sababli, iqtisodiy samaradorlik past bo‘lishiga qaramasdan, ijtimoiy barqarorlik saqlab qolindi. Bu esa davlat siyosatining asosiy ustuvor yo‘nalishi sifatida baholanadi. Xususiylashtirish jarayonlari ham statistik raqamlarda o‘z aksini topgan. 1991–1994-yillar mobaynida 17 mingdan ortiq davlat mulki xususiylashtirilgan. Bu asosan savdo, xizmat ko‘rsatish va kichik ishlab chiqarish korxonalarini qamrab olgan. Yirik korxonalarning xususiylashtirilishi esa keyingi bosqichlarga qoldirilgan. 1994-yilda xususiy sektor YAIM tarkibida atigi 18% ulushga ega bo‘lgan bo‘lsa, 1995-yilda bu ko‘rsatkich 25% ga yetgan. Bu o‘sish ijobiy bosqich sifatida baholansa-da, islohotlarning sekinligidan darak beradi. 11strategiyasi aynan ilgari bosib o‘tilgan bosqichlar asosida tuzilgan. Bu hujjatlar o‘tish davrining yakuniy bosqichiga kirilganini bildiradi. O‘tish davri iqtisodiyotining asosiy bosqichlari (O‘zbekiston misolida) Bosqich Yillar Asosiy xususiyatlari 1. Tayyorgarlik bosqichi 1991– 1992 Mustaqillik e’lon qilindi, bozor islohotlariga tayyorgarlik boshlandi, iqtisodiy qonunchilik shakllantirildi, markaziy reja tizimidan chiqish boshlandi. 2. Strukturaviy islohotlar bosqichi 1992– 1995 Xususiylashtirish boshlandi, narxlar bosqichma-bosqich erkinlashtirildi, davlat korxonalari transformatsiya qilindi, kichik biznes rivojlandi. 3. Institutsional shakllanish bosqichi 1996– 2000 Bozor institutlari (banklar, soliq tizimi, fond bozori) shakllandi, valyuta kursi tizimi yaratildi, tashqi savdo ochila boshladi. 4. Barqaror o‘sish bosqichi 2001– 2016 Iqtisodiy o‘sish bosqichi, soliq va byudjet islohotlari, infratuzilma loyihalari, ijtimoiy himoya tizimi mustahkamlandi. 5. Global integratsiya bosqichi 2017 – hozirgacha Valyuta erkinlashtirildi, investitsion muhit yaxshilandi, EIZlar (erkin iqtisodiy zonalar) rivojlandi, Jahon iqtisodiyotiga faol integratsiya boshlandi. 1.3. O‘tish davri iqtisodiyotida davlatning roli va iqtisodiy islohotlar yo‘nalishlari Bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni faqat iqtisodiy munosabatlarning erkinlashtirilishi emas, balki davlatning yangi funksiyalarini shakllantirish, iqtisodiyotda muvozanatni saqlash va institutsional islohotlarni amalga 8Mazkur nazariy qarashlar o‘zbek tajribasida ham o‘z tasdig‘ini topgan. O‘zbekiston o‘tish davrida iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun asosan konservativ va ehtiyotkor siyosatni tanladi. Bu orqali iqtisodiy o‘sishning sekin, lekin barqaror sur’atlari ta’minlandi. Iqtisodiyotni sun’iy rag‘batlantirish, ijtimoiy muvozanatni saqlash, bank-moliya tizimini mustahkamlash va valyuta kursini bosqichma-bosqich erkinlashtirish kabi chora-tadbirlar shular jumlasidandir. O‘tish davri iqtisodiyotining zarurati shundaki, u milliy iqtisodiy tizimni global bozor talablariga moslashtirish, raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish va tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish imkonini beradi. Bunday tizimda xususiy mulk va erkin tadbirkorlik asosiy ustuvorlikka ega bo‘ladi. Buning uchun esa qonunchilik bazasini takomillashtirish, tashqi investitsiyalar uchun qulay sharoit yaratish va inson kapitaliga sarmoya kiritish muhim hisoblanadi.Shuningdek, o‘tish davri iqtisodiyoti jamiyatda yangicha iqtisodiy tafakkur va institutlarning shakllanishiga olib keladi. Bu esa jamiyatda innovatsiyalarni rag‘batlantirish, ilg‘or texnologiyalarni joriy etish va iqtisodiy samaradorlikni oshirishga zamin yaratadi. Yana bir muhim jihati – fuqarolarning iqtisodiy ongini o‘zgartirish, ya’ni bozor qonun-qoidalariga mos fikrlash va harakat qilishga tayyorlashdan iboratdir. 1.2. O‘tish davri iqtisodiyotining asosiy bosqichlari va ularning xususiyatlari O‘tish davri iqtisodiyoti – bu qisqa muddatli yoki uzoq muddatli bo‘lishi mumkin bo‘lgan davr bo‘lib, u orqali jamiyat markazlashgan reja iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tadi. Ushbu jarayon murakkab, bosqichma-bosqich kechadigan va ko‘p sohalarni qamrab oladigan tizimli islohotlarni o‘z ichiga oladi. Har bir bosqich o‘ziga xos xususiyatlarga, maqsadlarga va uslubiy yondashuvlarga ega bo‘ladi. Nazariy jihatdan o‘tish davri odatda to‘rt yoki besh bosqichga ajratiladi. Har bir bosqichning o‘z 9maqsadi, yo‘nalishi va vositalari mavjud. Shu sababli bu bosqichlarni aniq tahlil qilish o‘tish davrining mohiyatini to‘liq anglash imkonini beradi. Birinchi bosqich – tayyorgarlik bosqichi bo‘lib, unda asosan iqtisodiy erkinliklar va bozor munosabatlariga o‘tish zarurati e’tirof etiladi. Bu bosqichda siyosiy mustaqillik e’lon qilinadi va iqtisodiy islohotlar uchun qonunchilik bazasi tayyorlana boshlanadi. Reja iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlab turgan asosiy institutlar tanqidiy tahlil qilinadi, davlat boshqaruvi shakllari qayta ko‘rib chiqiladi. Ko‘p hollarda, bu davrda inflyatsiya kuchayadi, moliyaviy muvozanat buziladi va ijtimoiy norozilik kuchayadi. Shu bois, islohotlar ehtiyotkorlik bilan amalga oshiriladi. Ikkinchi bosqich – strukturaviy islohotlar bosqichi bo‘lib, bu bosqichda iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarini erkinlashtirish, xususiylashtirish, moliyaviy tizimni shakllantirish kabi keng ko‘lamli islohotlar amalga oshiriladi. Aynan shu bosqichda mulkchilik shakllari qayta ko‘rib chiqiladi, davlat korxonalari transformatsiya qilinadi va tadbirkorlikni rivojlantirish uchun sharoit yaratiladi. O‘zbekistonda 1992–1995-yillar oralig‘i ana shunday bosqichga to‘g‘ri keladi. Xususiy sektor ulushi asta-sekin ortadi, lekin davlat iqtisodiyotdagi boshqaruv rolini saqlab qoladi. Uchinchi bosqich – institutsional mustahkamlash bosqichidir. Bu davrda yangi bozor institutlari shakllanadi, banklar, sug‘urta kompaniyalari, erkin narx belgilash mexanizmlari faoliyat ko‘rsata boshlaydi. O‘zbekiston tajribasida 1996–2000-yillar oralig‘ida moliya bozorlarining shakllanishi, tijorat banklarining mustahkamlanishi va soliq tizimining liberallashuvi bu bosqichga to‘g‘ri keladi. Bu bosqichda iqtisodiy o‘sish sekin bo‘lsa-da, barqarorlikka intilish kuchli bo‘ladi. Shuningdek, xorijiy investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay muhit yaratiladi. Bu bosqichda institutsional islohotlar nafaqat iqtisodiy, balki huquqiy sohalarda ham amalga oshiriladi. To‘rtinchi bosqich – iqtisodiy o‘sish va barqarorlik bosqichi bo‘lib, bu davrda iqtisodiy tizim nisbatan barqaror ishlashga kirishadi. Bozor 261991–1995-yillar O‘zbekiston uchun iqtisodiy inqirozdan chiqish va yangi tizimga tayyorgarlik davri bo‘lgan bo‘lsa, 1996-yildan boshlab bozor iqtisodiyotining amaliy asoslari bosqichma-bosqich joriy qilina boshladi. Bu davrda iqtisodiy islohotlar keng ko‘lamda amalga oshirilib, davlat tomonidan tartibga solinadigan iqtisodiyotdan raqobatga asoslangan, erkinroq bozor munosabatlariga o‘tilish boshlandi. Islohotlar bir vaqtning o‘zida moliyaviy, fiskal, institutsional, agrar, soliq va tashqi iqtisodiy sohalarni qamrab oldi. Birinchi navbatda, moliya va bank tizimining liberallashuvi asosiy e’tiborga olingan. 1996-yildan boshlab milliy valyutaning almashuv kursi bozor talabiga moslashtirila boshlandi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki mustaqil pul-kredit siyosatini yurita boshladi. 1997–2000-yillar oralig‘ida Markaziy bank asosiy foiz stavkasi, muomala pul hajmi va inflyatsiyani nazorat ostida ushlab turish orqali makroiqtisodiy barqarorlikka erishdi. 1997-yilda inflyatsiya 63 foizdan 26 foizga, 2000-yilda esa 28 foizga tushdi. Bu esa iqtisodiy ishonchni oshirdi va kapital aylanishini jonlantirdi. Soliq tizimi isloh qilinishi ham bozor iqtisodiyotiga o‘tishda hal qiluvchi rol o‘ynadi. 1996-yildan boshlab yagona soliq stavkalari joriy qilindi. Korxonalar uchun foyda solig‘i 45 foizdan 25 foizga tushirildi, keyinchalik 15 foizgacha pasaytirildi. Aholining daromadlariga solinadigan soliq progressiv shaklga keltirildi, soliq hisobotlari soddalashtirildi. Shu orqali soya iqtisodiyoti qisqardi va budjet tushumlari barqarorlashdi. 2000-yilda davlat budjetining YAIMga nisbati 20 foizdan oshdi, bu esa ijtimoiy xarajatlar, infrastrukturani moliyalashtirish imkonini berdi. Xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlash ham ustuvor islohot yo‘nalishlaridan bo‘ldi. 2000-yillarda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik uchun soliq imtiyozlari berildi, yer ijarasi va litsenziyalash jarayoni soddalashtirildi. 2005- yilga kelib, xususiy sektor YAIMda 45 foiz ulushni, bandlikda esa 70 foizdan ortiq ulushni egalladi. Shuningdek, ko‘plab davlat korxonalari xususiylashtirilib, ularning boshqaruviga xorijiy investorlar jalb qilindi. 30va 10 trln so‘mdan ortiq mablag‘ sog‘liqni saqlash, ijtimoiy qo‘llab- quvvatlash va kichik biznesni tiklashga yo‘naltirildi. 2020-yilda rasmiy ishsizlik darajasi 13.2% ga yetdi. 2021–2022-yillar iqtisodiy tiklanish davri bo‘ldi. 2021-yilda YAIM 7.4% ga o‘sdi, inflyatsiya darajasi esa 10.3% ni tashkil etdi. Sanoat va qurilish sektorlarida o‘sish qayd etildi. Xorijiy investitsiyalar hajmi 2021-yilda 7.5 milliard AQSh dollarini tashkil etib, avvalgi yillarga nisbatan rekord darajaga yetdi. Davlat-xususiy sheriklik loyihalari faol yo‘lga qo‘yildi, xususan energetika, transport, turizm va sog‘liqni saqlash sohalarida. 2023-yilda O‘zbekiston iqtisodiyoti barqaror tarzda 5.7% ga o‘sdi. Inflyatsiya darajasi esa 12.3% atrofida bo‘ldi. Bu ko‘rsatkichlar narxlarning erkinlashuvi, tarif siyosatining o‘zgarishi va iqtisodiy mexanizmlarning kuchayishi bilan izohlanadi. Davlat budjeti ilk bor defitsitsiz shakllantirildi, QQS stavkasi 15% dan 12% ga tushirildi. “Yashil iqtisodiyot”, “raqamli transformatsiya” kabi yo‘nalishlar ustuvor strategiyaga aylandi. 2024-yilda YAIM o‘sish sur’ati 6.1% ga yetdi. Energetika tarmog‘i bo‘yicha Saudiya Arabistoni, Xitoy, Turkiya bilan umumiy qiymati 5 milliard dollarlik kelishuvlar amalga oshirildi. Bank tizimida raqamli xizmatlar ulushi 80% ga yetdi. Aholining kreditlash ko‘rsatkichi ortdi, iste’mol kreditlari hajmi yil yakuniga kelib 54 trillion so‘mdan oshdi. Soliq ma’murchiligida “onlayn nazorat” tizimlari orqali noqonuniy aylanishlar keskin kamaytirildi. 2025-yilning dastlabki choragida O‘zbekiston iqtisodiyoti 5.6% ga o‘sdi. Inflyatsiya darajasi 9.0% atrofida belgilandi. Ishsizlik rasmiy ravishda 8.5% ga tushdi. YAIM tarkibida xizmatlar sektori ulushi 43% ga, sanoat 29% ga, qishloq xo‘jaligi 22% ga teng bo‘ldi. Bu tarkibiy o‘zgarishlar iqtisodiyotda diversifikatsiya jarayoni faol kechayotganini ko‘rsatadi. "2022–2026-yillarga mo‘ljallangan Taraqqiyot strategiyasi" doirasida yirik transport loyihalari, qishloq infratuzilmasi va sanoat zonalari rivojlantirilmoqda. 15qonunchilik asoslarini yaratdi: “Raqobat to‘g‘risida”gi qonun, monopoliyaga qarshi siyosat hujjatlari, erkin savdo mexanizmlari joriy etildi. Bundan tashqari, iste’molchilar huquqlari himoyasi ham raqobat muhiti uchun muhimdir. So‘nggi yillarda esa davlat subsidiyalarining qisqartirilishi, tender savdolarining elektronlashtirilishi, davlat xaridlarining ochiqligi ham erkin bozor tamoyillarini mustahkamladi. Bozor subyektlarining teng sharoitda harakat qilishi – erkin raqobatning eng asosiy belgisi hisoblanadi. 2. Mulkchilikning xilma-xilligini rivojlantirish, bunda davlat, xususiy va aralash mulk shakllarining parallel mavjudligi ko‘zda tutilgan O‘zbekiston iqtisodiyotida mulkchilikning xilma-xilligi – bozor iqtisodiyotiga o‘tishning muhim tamoyillaridan biridir. Markazlashgan iqtisodiyotda faqat davlat mulki mavjud bo‘lgan bo‘lsa, o‘tish davrida xususiy, aralash, ijaraga asoslangan, korporativ mulk shakllari ham joriy etildi. Bu jarayon 1990-yillarda boshlangan xususiylashtirish siyosati orqali amalga oshirildi. Kichik korxonalar tez fursatda xususiy qo‘llarga o‘tkazildi, aksiyadorlik jamiyatlari shakllandi, yirik davlat korxonalari transformatsiyadan o‘tkazildi. Mulkchilik shakllarining xilma-xilligi iqtisodiy subyektlar orasida sog‘lom raqobat, investitsiyalarning erkin oqimi va boshqaruvda samardorlikni ta’minladi. Ayniqsa, aralash mulkchilik shakli – ya’ni davlat va xususiy sektor hamkorligi (PPP) so‘nggi yillarda faol rivojlanmoqda. Bunda davlat infratuzilmani taqdim etadi, xususiy sektor esa texnologiya va boshqaruvni olib kiradi. Xilma-xil mulk shakllari iqtisodiy xavfsizlik va moslashuvchanlikni kuchaytiradi, ayni paytda ijtimoiy himoya va samaradorlik o‘rtasida muvozanatni ta’minlaydi. 3. Narxlarni erkinlashtirish va valyuta kursining bosqichma-bosqich bo‘shatilishi Narxlarni erkinlashtirish va valyuta kursini bo‘shatish – bozor iqtisodiyotining asosiy talablaridan biridir. O‘zbekistonda bu jarayon ehtiyotkorlik bilan amalga oshirildi. 1990-yillarda narxlar to‘liq 292010-yilda YAIM o‘sish sur’ati 8.5% bo‘lib, sanoat, qurilish va xizmat ko‘rsatish tarmoqlari hisobiga erishilgan. Shu bilan birga, inflyatsiya darajasi 7.3% atrofida saqlangan. 2011–2014-yillarda o‘sish sur’atlari 8% dan yuqori bo‘lgan bo‘lsa-da, inflyatsiya 6.5–7.6% oralig‘ida bo‘lib, nazorat ostida saqlangan. Bu yillarda iqtisodiyotga xorijiy sarmoyalarni jalb qilish, bank- moliya tizimini barqarorlashtirish, soliq islohotlarini chuqurlashtirish asosiy e’tiborga loyiq bo‘ldi. 2015–2016-yillarda iqtisodiy o‘sish nisbatan sekinlashgan bo‘lsa-da, YAIM o‘sish sur’ati 7.8% atrofida saqlangan. Bu yillarda xalqaro bozorlardagi beqarorlik, Rossiya iqtisodiyotidagi inqiroz va xom ashyo narxlarining tushib ketishi O‘zbekiston eksport salohiyatiga bosim o‘tkazdi. Shunga qaramay, ichki iste’mol va davlat investitsiyalari iqtisodiy barqarorlikni ta’minladi. 2017-yil tarixiy burilish davri bo‘ldi. Prezident Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan keng ko‘lamli iqtisodiy islohotlar boshlandi. Valyuta bozori erkinlashtirildi, 2017-yil 5-sentabrda so‘mning rasmiy kursi devalvatsiya qilinib, 1 AQSh dollariga nisbatan ~4210 so‘mdan 8100 so‘mgacha bo‘shatildi. Bu bosqich iqtisodiyotni real baholash, eksport-import faoliyatini jonlantirish va investitsion iqlimni yaxshilashda muhim rol o‘ynadi. 2018-yilda YAIM 5.4% ga o‘sdi, inflyatsiya esa 14.3% ni tashkil etdi. Bu holat narxlarning erkinlashtirilishi, energiya tariflarining oshishi va bozor mexanizmlarining keskin joriy etilishi bilan bog‘liq edi. Shu yili bojxona tartibotlari soddalashtirildi, “Yagona darcha” tizimi orqali import-eksport jarayonlari avtomatlashtirildi. 2019-yilda esa YAIM o‘sish sur’ati 5.7% ga yetdi, inflyatsiya darajasi 15.2% bo‘ldi. Inflyatsiyaning yuqoriligi davlat tomonidan pul-kredit siyosatini qat’iylashtirishga majbur qildi. 2020-yil COVID-19 pandemiyasi tufayli global iqtisodiyot uchun og‘ir yil bo‘ldi. O‘zbekistonda ham bu holat iqtisodiy o‘sishni keskin pasayishiga olib keldi. YAIM atigi 1.6% ga o‘sgan bo‘lsa, inflyatsiya 11% atrofida saqlangan. Davlat tomonidan pandemiyaga qarshi “inqirozga qarshi fond” tashkil etildi 23Qishloq xo‘jaligi sohasida ham muhim o‘zgarishlar sodir bo‘lgan. 1993- yilda qishloq xo‘jaligi mahsulotlari umumiy hajmi 1991-yilga nisbatan 12% ga kamaygan. Biroq, 1995-yilga kelib, paxta yetishtirish hajmi 4,0 million tonnaga, don yetishtirish hajmi esa 2,7 million tonnaga yetgan. Fermer xo‘jaliklari soni esa 1994-yilda 20 ming atrofida bo‘lgan. Bu ko‘rsatkichlar agrar islohotlarning dastlabki natijalarini ko‘rsatadi. Tashqi qarz dinamikasi ham o‘tish davrining moliyaviy qiyinchiliklarini ko‘rsatadi. 1991-yilda O‘zbekistonning tashqi qarzi 0 ga teng bo‘lgan bo‘lsa, 1995-yilga kelib u 1,8 milliard AQSh dollarini tashkil qilgan. Bu kreditlar asosan xalqaro moliya institutlari – Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Jahon banki orqali jalb qilingan. Bu qarzlar iqtisodiy islohotlarni moliyalashtirish va infratuzilmalarni saqlab qolish uchun ishlatilgan. 1994-yil yakuniga ko‘ra, O‘zbekistonda yalpi sanoat ishlab chiqarishi 1991-yilga nisbatan 17% ga kamaygan, lekin iste’mol tovarlari ishlab chiqarish ulushi 27% dan 41% gacha ko‘tarilgan. Bu davlatning ichki iste’molni ta’minlash strategiyasini kuchaytirganini ko‘rsatadi. O‘zbekiston iqtisodiyotining 1991–1995 yillardagi asosiy ko‘rsatkichlari 2 Ko‘rsatkich nomi 1991 1992 1993 1994 1995 Yalpi ichki mahsulot (YAIM) o‘sish sur’ati (%) 0.0 -3.2 - 11.1 -4.2 0.9 Inflyatsiya darajasi (%) 120 1000 841 304 63 O‘rtacha oylik ish haqi (so‘mda, — — 350 850 1700 2 O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi va Jahon banki hisobotlariga asoslangan. 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu: O‘tish davri iqtisodiyoti nazariyasi Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 5rejalashtirish va bozor mexanizmlarining uyg‘unlashuvi jarayonida yuzaga kelgan muammolar va ularning yechimlari o‘rganiladi. Shuningdek, kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u iqtisodiy fanlar tizimida o‘ziga xos joy egallab, kelajakdagi tadqiqotlar uchun metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi. Amaliy ahamiyati esa shundaki, O‘zbekistonda olib borilgan iqtisodiy islohotlar tajribasidan kelib chiqib, real taklif va tavsiyalar ishlab chiqish imkonini beradi. Bu bilimlar makroiqtisodiy siyosat yuritishda, strategik rejalashtirishda, moliyaviy boshqaruvda qo‘llanilishi mumkin. Bundan tashqari, bo‘lajak iqtisodchi va tahlilchilar uchun o‘tish davrining tahliliy modellarini anglash iqtisodiy jarayonlarni chuqur tushunishlariga xizmat qiladi. Kurs ishi davomida o‘rganiladigan ma’lumotlar respublikamiz iqtisodiy rivojlanishining poydevorini anglashga yordam beradi. Kurs ishi mavzusining obyekti Ushbu kurs ishining obyekti sifatida o‘tish davri iqtisodiyoti jarayonlari, ya’ni markazlashtirilgan reja iqtisodiyotidan bozor iqtisodiyotiga o‘tishdagi iqtisodiy munosabatlar, institutsional o‘zgarishlar, mulkchilik shakllari va davlatning boshqaruvdagi ishtiroki ko‘riladi. Kurs ishi mavzusining predmeti – o‘tish davrida iqtisodiy islohotlarning mohiyati, bosqichlari, ularning natijalari va bozor iqtisodiyoti tamoyillariga asoslangan tizimning shakllanishi jarayonlarini o‘rganishdir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – o‘tish davri iqtisodiyotining nazariy asoslarini ochib berish, O‘zbekistonda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlarni tahlil qilish, ularning ijobiy va salbiy jihatlarini aniqlash hamda bu asosda kelgusidagi iqtisodiy siyosat yo‘nalishlariga ilmiy asoslangan xulosalar berishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  Kurs ishi quyidagi vazifalarni bajarishga yo‘naltirilgan:  o‘tish davri iqtisodiyoti tushunchasini va zaruratini ilmiy asoslash;  o‘tish davrining bosqichlarini va ularning xususiyatlarini aniqlash; 27“O‘zbekneftgaz”, “O‘zavtosanoat” kabi yirik kompaniyalar o‘z faoliyatini bozor tamoyillariga asoslangan holda qayta tashkil etdi. Tashqi iqtisodiy islohotlar ham chuqur davom ettirildi. 1997-yildan boshlab eksport-yo‘naltirilgan strategiya ishlab chiqildi. Eksport qiluvchi korxonalarga soliq yengilliklari berildi, bojxona jarayonlari avtomatlashtirildi. Tashqi savdo aylanmasi 1995-yilda 4,2 mlrd dollar bo‘lgan bo‘lsa, 2005-yilga kelib bu ko‘rsatkich 12,4 mlrd dollarga yetdi. Eksport hajmining ko‘payishi milliy valyutaning barqarorligiga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Shu bilan birga, “O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish to‘g‘risida”gi qonunlar tizimi takomillashtirildi. Qishloq xo‘jaligi sohasida islohotlar asosida fermer xo‘jaliklari va dehqonchilik rivojlandi. Kolxoz va sovxozlar tugatilib, ularning o‘rnida bozor tamoyillariga asoslangan yer egalari tashkil etildi. 2004-yilga kelib fermer xo‘jaliklari soni 175 mingdan oshdi. Don va paxta ishlab chiqarish hajmi barqarorlashdi. 2000-yilda don yetishtirish hajmi 3,5 mln tonnani, paxta hajmi esa 3,9 mln tonnani tashkil etdi. Bu oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlab, import hajmini kamaytirishga xizmat qildi. Energetika va infratuzilma islohotlari ham amalga oshirildi. 1999-yildan boshlab GES, issiqlik elektr stansiyalari, gaz quvurlari yangilandi. 2001-yilda “O‘zbekenergo” ochiq aksiyadorlik jamiyatiga aylantirildi. 2000-yillarda transport sohasiga 1,2 milliard dollar miqdorida xorijiy investitsiya jalb qilinib, temir yo‘llar, avtomobil yo‘llari va aeroportlar zamonaviylashtirildi. Bu logistika samaradorligini oshirdi va ichki bozor integratsiyasiga turtki berdi. Ijtimoiy islohotlar doirasida maoshlar, pensiyalar va stipendiyalar miqdori muntazam oshirilib borildi. 2000-yilda o‘rtacha oylik ish haqi 12 AQSh dollariga teng bo‘lgan bo‘lsa, 2010-yilda bu ko‘rsatkich 150 dollarga yetdi. Yilma-yil kam ta’minlangan qatlamlar uchun kompensatsiyalar, subsidiyalar

 O‘tish davri iqtisodiyoti nazariyasi

Купить