Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 65.6KB
Покупки 1
Дата загрузки 29 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Литература

Продавец

Bohodir Jalolov

O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” asarida uchraydigan hikmatli so’zlar va maqollar tarjimasi va tahlili

O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” asarida uchraydigan hikmatli so’zlar va maqollar tarjimasi va tahlili Reja: Kirish I-BOB . Tarjima- xalqlar o’rtasidagi aloqa vositasi 1. Tarjimada muqobillik darajasi 2. Til o’rganishda badiiy asar tarjimasi II-BOB. Tarjimada milliy kolorit masalalari 1. O’tkir Hoshimov – buyuk o’zbek adibi 2. O’tkir Hoshimovning ―Ikki eshik orasi ― asarida uchraydigan 3. maqollar, hikmatli so’zlar tarjimasi va tahlili 4. Badiiy tarjima shakl va mazmun birligi me’yorini saqlash. 5. O’tkir Hoshimovning ―Ikki eshik orasi ― asarida qo’llanilgan hikmatli so’zlar iboralar tarjimasida uchraydigan qiyinchiliklar Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 Kirish Xalqning madaniy qadriyatlari, ma’naviy merosi ming yillar mobaynida Sharq xalqlari uchun qudratli ma’naviyat manbai bo’lib xizmat qilgan. Uzoq vaqt davom etgan qattiq maqkuraviy tazyiqqa qaramay, O’zbekiston xalqi avloddan avlodga o’tib o’z tarixiy va madaniy qadriyatlarini hamda o’ziga xos an’analarini saqlab qolishga muvaqqaq bo’ldi 1 . Bugungi kunda O’zbekiston to’la huquqli asosda eng obro’li va nufuzli xalqaro tashkilotlar tarkibiga kirgan bo’lib, barcha qit’alardagi o’nlab mamlakatlar bilan do’stona aloqalarni rivojlantirib bormoqda, shuningdek mustaqillik sharofati bilan mamlakatimizda ma’naviy-ma’rifiy islohotlar davlat siyosatining ustuvor yo’nalishi, deb e’lon qilinib, bu borada ko’lamli ishlar olib borilmoqda. O’zbekistonimizning mustaqillikka erishishi, ona tilimizni davlat tili maqomini olishi, yurtimizning xorijiy mamlakatlar bilan siyosiy, diplomatik, iqtisodiy, madaniy va ilmiy aloqalarni mislsiz o’sishi, chet tilini o’rganishga qiziqishning kundan -kunga oshib borishi, O’zbekiston Respublikasi uchun kadrlar tayyorlash bo’yicha Milliy dasturining qabul qilinishi, olimlar va pedagoglar oldiga chet tilini o’qitish bo’yicha yangi darsliklar, qo’llanmalar, lug’atlar, dasturlar va boshqa didaktik materiallarni yaratishni taqozo etadi. Mustaqilligimiz tufayli bizning mamlakatimizda millatlararo do’stlik va hamkorlik yanada rivoj topmoqda va mustahkamlanmoqda. Bu o’sish va o’zgarishlar madaniy ishlarda ham, jumladan badiiy adabiyotda ham o’z aksini topmoqda. Bunday sharoitda badiiy tarjimaning ahamiyati nihoyatda katta. Badiiy tarjima xalqlar o’rtasida do’stona aloqalarning o’rnatilishi va mustahkamlanishi, bir xalq vakillarining ikkinchi xalq vakillari ma’naviy boyliklari bilan tanishishlari, madaniyatlarning rivoj topishi va ulardagi millatlararo asoslarning mustahkamlanishi muhim o’rin egallaydi. 1 I.A.Karimov, O'zbekiston XXI asr bo'sag'asida: xavqsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va tarqqiyot kaqolatlari, T., 1997. 137-bet. 2 Hozirgi paytda boshqa qardosh mamlakatlardagi singari, bizning mamlakatimizda ham tarjima ishlari keng quloch yoygan holda tez sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Mamlakatimizda kattagina tarjimonlar guruhi yetishib chiqdiki, ular nafaqat rus va qardosh mamlakatlar qalam ahllari asarlarini, balki jahondagi barcha mamlakatlar adabiyoti namunalarini tarjima qilmoqdalar.Hozirgi kunda o’zbek kitobxonlari o’z o’tmish klassik hamda sobiq ittifoq davri qalam ustalari tomonidan yaratilgan asarlardan tashqari, rus va boshqa qardosh mamlakatlar xalqlari klassiklari A.N.Tolstoy, M.Sholoxov, M.Tursunzoda, shuningdek V.Shekspir, Gyote, Servantes, Gyugo, Svift, D.Defo, Voynich, M.Tvin kabi ko’pgina chet el yozuvchilari asarlaridan ham bahramand bo’lmoqdalar. O’zbek adiblarining ko’pchilik asarlari ham talay chet el xalqlari tillariga tarjima qilindi va qilinmoqda. Dunyoda A. Navoiy, Bobur, Furqat, H. Olimjon, Asqad Muxtor kabi ko’pgina o’zbek yozuvchi va shoirlarining nomlari ma’lum va mashhur bo’lmagan mamlakatni topish qiyin. Bu badiiy so’z ustalarining o’qigan har bir boshqa xalq farzandi o’zbek xalqining o’tmish va hozirgi zamon hayoti haqida ochiq -oydin ma’lumotga ega bo’lmoqdalar. "Tarjimon - deb yozadi A. Muxtor, - o’zida badiiy adabiyotni yaratuvchi ijodkorlik ma’suliyatini chuqur his etishi kerak, u o’zining siyosiy va adabiy bilimini, badiiy mahoratini oshirish ustida qunt bilan ishlashi zarur... Tarjmon uchun keng badiiy til savodxonligi kerak: yozuvchilik mahorati, obrazli fikrlay bilish, kuzatuvchanlik, turmushni chuqur bilish nihoyatda zarur". Shundagina tarjimon ishiga chinakam ijodiy yondasha oladi. ―Tarjima - bu hamisha ikki til qiyosiy stilistikasidir , - deydi E.G.Etkind‖ 2 , chunki badiiy tarjimaning vazifasi- o’z tilida originalning stilistik sur’atini qayta yaratishdan iboratdir; originalning til formasini e’tibordan soqit qiladigan nazariya tarjimonni qurolsizlantirib qo’yadi . 2 Muxtor A.. Badiiy tarjima mahoratini egallaylik, "Sharq yulduzi", jurnali, 1952, N°7, 120-121betlar 3 Tarjima nazariyasining stilistik masalalariga mansub bo’lgan leksik va frazeologik birliklar tarjimasi katta ahamiyatga ega bo’lgan masaladir. So’zana ko’rki uning jimjimador gullari, shakl-shamoyilidan tashqari rang -barang tovlanuvchi ipaklarining latifligiga ham bog’liq bo’lganday, badiiy nafosati ham uning umumiy mazminidan tashqari bir neca obyektiv kriteriyalari qatori leksik va frazeologik birliklari sayqaliga ham bog’liqdir. Badiiy tarjima san’ati bu masalaga nozik did bilan yondashishni - so’zni so’z, iborani - ibora bilan emas, balki, ularning ma’no va ottenkalarini ifodalashni taqozo etadi. Uslub yozuvchining o’zi, uning butun borlig’i, vujudi, yurak tepishi, badiiy mushohada shakli, uning ovozi demakdir. Binobarin, agar tarjimada muallifning uslubi to’g’ri aks ettirilmagan bo’lsa, bunday tarjimaning to’g’riligiga ishonib bo’lmaydi: unda tarjimon avtorning o’rniga o’zini qo’ygan bo’ladi. Ingliz, rus va o’zbek tillaridagi frazeologik birliklar muqoyasasi shuni ko’rsatadiki, bir tildagi ma’lum tushunchalarni iqodalovchi ba’zi bir frazeologik birliklar ikkinchi tilda ekvivalent yoki muqobil frazeologik birliklarga ega bo’lishi, uchinchi tilda esa bunday iboralar umuman bo’lmasligi mumkin. Bu hol esa bevosita tarjimalarda shu tildagi mavjud iboralarning qo’llanmay qolib, originaldagi emotsional ekspressivlikning to’la ifodalanmasligiga sababchi bo’lmoqda. Bizning nazarimizda, shu xil xarakterdagi ko’pchilik tekshirishlar natijalari ingliz va o’zbek tillari qiyosiy stilistikasini yaratish uchun manba to’plashning boshlanishi bo’lib xizmat qiladi. Mavzuning dolzarbligi . Tarjima nazariyasining stilistik masalalariga mansub bo’lgan leksik va frazeologik birliklarning, maqollarning tarjimasi katta ahamiyatga ega bo’lgan masaladir. Zamonaviy jamiyatning nutq faoliyatida maqollarning, hikmatli so’zlarning va iboralarning o’rni benihoya kattadir. Maqollaning va hikmatli so’z, iboralarning rivojlanish sur’atlari, uni insoniyat faoliyatining barcha jabhalarida o’sib borayotgan ta’siri ostida vujudga keladi. 4 Biz vositachi - ingliz tili orqali tarjima qilishni zaruriyat sifatida e’tirof etamiz va ishimizda ham vositachi til materiallaridan zaruriyat taqozosi bilan foydalanamiz. O’z xulosalarimizni ingliz va o’zbek tillarini qiyoslash natijasida chiqaramiz. Stilistik tadqiqotlar bilan shug’ullangan ko’pgina tilshunoslar (jumladan, I. A. Galperin, A. V. Kunin, N. M. Shanskiy, I. V. Arnoldlarning va boshqalar) tomonidan eng dolzarb mavzu sifatida frazeologizmlar, maqollar, hikmatli so’zlar masalasi eng dolzarb mavzu bo’lib kelgan. O’zbek tilshunosligida ayrim tadqiqotchilar (jumladan, M. Sadriddinova, M. Abdurahimov, A. Mamatov, M. Xudoyberganova va boshqalar) romonidan frazeologizmlar masalasining ba’zi xususiyatlari qayd qilib o’tilgan edi. Ular ushbu yo’lda nutq birliklarining barcha vositalarini har tomonlama o’rganib chiqishni ko’rsatib, aytib o’tishgan. Biroq, bularning barchasi aynan o’zbek tilida to’la -to’kis ko’rib chiqilmagan. Bizning izlanishlarimiz esa, qrazeologizmlarni qo’llashning ana shu o’ziga xos xususiyatlarini ochib berish, qrazeologik birliklarni ingliz tilidan rus va o’zbek tiliga qilingan tarjimalarni qiyoslagan holda, tillarning ichki taraqqiyoti qonuniyatlarini asosida shakllanish qoidalarini tarjima orqali ochib berishdan tashkil topgan. Maqsad va vazifalari . Tadqiqotning asosiy maqsadi - o’zbek tilidagi maqollar, hikmatli so’zlar va iboralarning ingliz tilidagi tarjimasining o’ziga xos xususiyatlarini ochib berishdan iborat. Bu maqsadga erishish uchun ishimizga O’tkir Hoshimovning ―Ikki eshik orasi asarida uchraydigan maqollar,‖ hikmatli so’zlar va iboralarni asos qilib oldik va quyidagi vazifalar qo’yildi: -til o’rganishda badiiy asar tarjimasi tahlil qilish; -tilning leksik va frazeologik birliklarini ochish va o’rganish; -ingliz tilidagi frazeologik iboralarning morfologik qurilishlarini o’zbek tilidagi shakllari bilan qiyoslash; 5 -frazeologizmlarni tarjima qilish yo’llarini tahlil qilish va boshqalar. Yuqorida sanab o’tilgan vazifalarni o’rganib chiqish, frazeologik birliklaming tilshunoslikdagi o’ziga xos xususiyatlarini ochib berishga va o’zbek tilidan ingliz tiliga bo’lgan tarjimalarni o’ziga xos xususiyatlarni tahlil qilishga imkon beradi. Ilmiy yangiligi. Kurs ishda frazeologik birliklarning har tomonlama tahlili ko’rib chiqiladi, uning stilistik belgilari ochib beriladi. Ilgari hech bir muallif tomonidan O’tkir Hoshimovning ―Ikki eshik orasida asarida ishlatilgan‖ frazeologizmlarning, maqollarning, hikmatli so’zlarning, ingliz tilida bo’lgan tarjimasini ko’rib chiqiladi va o’zbek va ingliz tillaridagi tarjimasi qiyoslaniladi, tarjimada uchraydigan qiyinchiliklar ochib beriladi. Ushbu asarning tahlili, frazeologizmlarning adabiy tilning boshqa leksik til birliklaridan farqini va o’xshash tomonlarini aniqlash, frazeologik birliklarning tarjimalarda so’z va so’z birikmalari shaklida ham berilishini ko’rsatish, badiiy adabiyotlardan dalillar keltirish bilan isbot qilish imkonini yaratdi. Bitiruv malakaviy ish metodikasi va manbalari . Tadqiqotning metodologik asoslari bo’lib, frazeologizm tushunchasini mukammal darajada ishlab chiqqan mualliflar: I. G. Galperin, A. V. Kunin, N. M. Shanskiy, N. N. Amosova, I. V. Arnoldlarning stilistika bo’yicha ishlari va qo’llanmalari, hamda tarjimashunoslardan A. Ya. Rojanskiy, Ya. I. Resker, G’. Salomov, Q. Musayevalarning tarjima nazariyasi bo’yicha ko’pgina izlanishlari manba sifatida qo’llanildi. Nazariy va amaliy ahamiyati. Bajarilgan ilmiy ish tilshunoslik nazariyasi, hamda tilning ba’zi amaliy muommolarini yechish uchun xizmat qiladi va o’zbek tilidan ingliz tiliga asardagi frazeologizmlar tarjimasining o’ziga xos xususiyatlarini ochib beradi. Ushbu ilmiy ishning materiallari va xulosalari, bizning nazarimizda, ingliz tili qiyosiy stilistikasining va tarjima nazariyasining ba’zi qirralarini ochishga, muommolarni hal etishga yordam beradi va ular stilistika va tarjima nazariyasi va amaliyoti fanlarida amaliy jihatdan foydalanish mumkin. 6 Ushbu kurs ish chet tillarini o’rganadigan, badiiy tarjima bilan shug’ullanadigan, filologiya fakultetlarida ta’lim oladigan talabalar uchun asqotadi, shuningdek, bu ishni tarjima nazariyasi va amaliyoti, stilistika bo’yicha qo’llanma sifatida ishlatish ham mumkin. Kurs ishi Kirish, ikki bob, xulosa, foydalanilgan badiiy hamda ilmiy adabiyotlar ro’yhatidan tashkil topgan. I-BOB. Tarjima- xalqlar o’rtasidagi aloqa vositasi 1.Tarjimada muqobillik darajasi Jahonda biror xalq, millat yoki elat yo’qki o’z qo’shnisi bilan ijtimoiy aloqa qilmaydigan, bir-biridan ilm o’rganmaydigan va moddiy, madaniy aloqalarni yo’lga qo’ymagan. Tarjima -millatlararo muloqotning eng muhim ko’rinishi. Ha, albatta boshqa tilli millat bilan har qanday aloqada o’sha millat tilini tushunishga ehtiyoj sezamiz, bundan ko’rinib turibdiki, tarjimasiz hech qanday ijtimoiy, madaniy aloqa yuzaga kelmaydi. Buning isboti sifatida allomalarimiz qoldirgan merosini keltirib o’tamiz. Bundan ming yillar ilgari ulug’ olimlarimiz Ibn Ruid, Ahmad Farg’oniy, Marvoziy, al Beruniy va boshqa shu kabi ajdodlarimiz dunyoga mashhur original asarlarni yaratish bilan birga tarjima ishlari bilan shug’ullanganlar. Ma’mun akadamiyasi – dor ul – Hikmada sharq tarjimonchilik maktabi faoliyat ko’rsatgani tarixdan ma’lum. Unda arab, fors, hind, turk, yahudiy, yunon olimlari birgalikda ish olib borib, ularning tarjimonlik faoliyatiga O’rta Osiyodan brogan olimlar rahbarlik qilganlar. Mazkur Sharq tarjimonlik maktabi sa’y-harakatlari tufayli antik madaniyat namunalari arab tiliga o’girilib, butun Sharqda mashhurlik topdi. Ayniqsa Aristotel va Ploton asrlari faqat Ibn Sino, al Farg’oniy tarjimalari orqali bizgacha yetib klelgan. 7 Bir necha tillarni bilgan vatandoshimiz alloma Beruniy hind tilidan arabchaga bir qancha kiotyoblarni tarjima qilgan. Uning maqsadi o’z xalqini ilmga, madaniyatga, ma’rifatga chorlash, qo’shni xalqlardagi durdona asarlar bilan tanishtirish edi. Beruniy asl nusxani buzib tarjima qilganlarni tanqid qildi. Buni o’zining ―Hindiston degan kitobida bir necha bor uqtirib o’tadi. ‖ Munis, Haydar Xorazmiy, Ogahiy, Oybek, Shayxzoda, G’. G’ulom, Mirtemir va boshqa ulug’ shoirlar tarjima sohasida o’chmas iz qoldirganlar. 1919-yilda Petrogradda ochilgan ―Vsemirnaya literature (Jahon adabiyoti) ‖ nashriyoti Sharq va G’arb adabiyotining yirik namunalarini, shuningdek qo’shni xalqlar adabiyotidagi ko’zga ko’ringan asarlarni rus tiliga tarjima qilib bosishni maqsad qilib, davrning yirik shoir va tarjimonlarini jalb qilindi; A. Blok, V. A. Smirnov, K. N. Batyushkov kabilar. Rus adabiyotining namoyondasi B. Pasternak ham badiiy tarjimaning ajoyib namunalarini ko’rsatdi. U Yevropa klassiklarining, shu jumladan Uilyam Shekspir va Iogan Volfgang Gyoti asrlarini tarjima qilar ekan, harfma- harf, so’zma-so’z tarjima qilish prinsipiga qarshi chiqdi. Yuqorida nomlari tilga olingan shoirlaru olimlar asl nusxaning goyaviy mazmuni, uslubi, muqobillik va milliy koloritni saqlashni barcha tarjimonlardan talab qilgan edilar. Tarjima- bir tildagi matnni boshqa tilda yaratishdan iborat ijod turi. Tarjima millatlararo muloqotning eng muhim ko’rinishi. Asliyat va qayta tiklangan matn xususiyatiga qarab badiiy tarjima, ilmiy tarjima va boshqa turlarga bo’linadi. Asl nusxani aks ettirish tarziga ko’ra tafsir, tadbil, sharh kabi ko’rinshlariga ham ega bo’lishi mumkin. Tarjima qadimiy davrlarda turli qabilaga mansub kishilar orasidagi o’zaro aloqa muloqat ehtiyoji tufayli yuzaga kelgan. Tilochlik deb ataladigan og’zaki turi hozirda ham saqlangan. Tarjimaga aniqroq ta’rif beradigan bo’lsak. Tarjima deb bir tildagi nutq asarini ikkinchi tildagi nutq asariga o’girish, o’zgartirish jarayoniga aytiladi; ushbu jarayonda nutq asaring ma’nosi o’zgarmasdan saqlanib qolishi shart. 8 Har bir asarni tarjima qilayotib, biz ―adekvatlik (muqobillik) terminidan‖ foydalanamiz. Adekvat (muqobil) tarjima deb asl matnning mazmuninitarjima tilida to’g’ri va aniq berilishiga, kamomadsiz o’girilishiga aytiladi. So’zma- so’z tarjima qilib, adekvat tarjimaga erishib bo’lmaydi. Masalan: How are you? iborasini iborasini so’zma-so’z ―Qanday bo’lasiz siz? deb tarjima qilib bo’lmaydi. Kontekstning mazmuniga qarab, uni quyidagcha tarjima qilamiz: Ahvollaringiz qalay? Sog’liklaringiz yaxshimi? Ishlaringiz yaxshimi? Bu variantlardan qay birini muqobil deb hisoblash tarjimonning bilim va malakasiga bog’liq. Agar ikkala tilning stilistik funksiyasi, grammatik shakli bir-biriga to’g’ri kelsa, u paytda so’zma-so’z tarjima qilish mumkin. Masalan: I took the letter. Men xat oldim. Ma’lumki, har bir til og’zaki yoki yozma nutq shaklida mavjud bo’lishi mumkin. AMT va TT nutqning qaysi shaklida qo’llanishiga qarab prof. L. S. Barxudarov tarjimaning quyidagi asosiy turlarini farq qiladi 1) Yozma-yozma tarjima, ya’ni yozma matnning yozma tarjimasi: ikkala til ham - AMT va TT - yozma shaklda qo’llaniladi. Tarjima turlari ichida bu odatda eng ko’p qo’llaniladigan tarjima turidir. Tarjimaning bu turini tarjima qilinayotgan matn xarakteriga qarab, yanada kichikroq guruhlarga bo’lish mumkin. Taniqli tarjimashunos A. V. Fyodorov ushbu tarjima turida quyidagi guruhlarni farqlaydi: a) axborot matnlar, turli hujjatlar va maxsus ilmiy matnlar tarjimalari; b) ijtimoyi-siyosiy, publitsistik adabiyotlar va notiqlar nutqlarining tarjimasi; v) badiiy adabiyotlar tarjimasi o’rni va vazifalari kabi muhim masalalar o’rganildi. Adabiyotning taraqqiy darajasidan kelib chiqqan holda turlarga ajratish amalga oshirildi, har bir turning o’ziga xosligini belgilovchi xususiyatlar aniqlandi. Badiiy asarning tarkibiy 9 tuzilishiga e’tibor qaratildi: badiiy shakl va badiiy mazmun tushunchalari qarqlandi, ularning o’zaro munosabatlari tekshirildi; xarakter, fabula, tugun. 2. bir-birlariga ma’no va stilistik funksiya jihatlariodan mos bo’lib (so’z Tarkibi kamdan – kam farq qiladi), laksik tarkib jihatdan farq Farq qiladigan muqobil variantlar pigion’s milk // anqoning urig’i; every dog is lion at home // har kim o’z uyida hokim; Ooriginaldagi iborada mujassamlashgan ma’no va stilistik funksiyani to’la tushunib yetmasdan turib ish ko’rish tarjimada adekvatlikning yaralmay qolishiga olib kelishi mumkin. Iboralarning ko’p ma’noliligi ham tarjimani qiynlashtiradi. 3. soxta muqobil variantlar. Ingliz va o’zbek tillarida yana shunday frazeologik iboralar borki, ularning ma’nolari yuzaki qaraganda, bir-birlariga muqobilday bo’lib tuyuladi-yu, aslida esa ular o’rtasida farq bor. Inglizcha ―every cook praises his own broth iboprasiga o’zbekcha ―har kimniki o’ziga, oy ko’rinar‖ ko’ziga iborasi ham yuzaki muqobil variantday bo’lib ko’rinsa ham, aslida ular ‖ orasida sezilarli farq bor. Inglizcha iborada, gap, har bir kishining o’zi ega narsasini maqtashi ustida ketsa, ikkinchisida - har bir kishining o’ziga yaqin bo’lgan odamlarini sevishi ustida ketadi. O’zbekcha ibora inglizcha ―every bird likes its own nest (har bir qush o’z uyasini sevadi) iborasiga qismangina, ba’zi ‖ matnlarda bu ibora singari har bir kishining o’z kulbasini, ona qishlog’ini, shahrini, vatanini sevishini bildirgandagina muqobil variant bo’la oladi. Binobarin original va tarjima tilidagi iboralar ma’no va stilistik funksiyalarni chuqur analiz qilib olmasdan turib, ularni bir –birlari orqali tarjima qilish ko’p hollarda originalda mujassamlashgan ma’no va stilistik funksiyaningtarjimada yaralmay qolishiga olib kelishi mumkin. 10 2. Til o’rganishda badiiy asar tarjimasi Badiiy tarjimaning asosiy xususiyati tilning badiiy vazifasidan kelib chiqadi. Til badiiy asarda estitik hodisa, san’at faktiga aylanadi. Adabiy asar tili-alohida ―badiiylik, voqelik unsuridir. Tarjimada ana shu obrazli zaminiga o’tkazish‖ obrazni obraz bilan qayta ifodalash jarayoni yuz beradi. Shuning uchun tarjimon asardagi voqealarning badiiy tafakkur jarayonini yangidan idrok etadi. Tarjima jarayonida tarjimon hammavaqt o’z ona tilida fikrlaydi, ona tili unga tahlil quroli, sinov mezoni bo’lib xizmat qiladi. Masalan, Nizomiyning ―Xusrav va Shirin dostonini o’girgan Qutb (―... Nizomiy bolidan holvo pishurdim ―). ‖ Tarjima nusxa ko’chirish kabi bir ish bo’lmay, ijodiy jarayon ekanini, tarjimon esa boldan holva pishiruvchi mohir yozuvchi bo’lish kerakligini aytadi. Ma’lumki, har bir til og’zaki yoki yozma nutq shaklida mavjud bo’lishi mumkin. AMT va TT nutqning qaysi shaklida qo’llanishiga qarab prof. L. S. Barxudarov tarjimaning quyidagi asosiy turlarini farq qiladi: 1)Yozma- yozma tarjima, ya’ni yozma matnning yozma tarjimasi: ikkala til ham – AMT va TT – yozma shaklda qo’llaniladi. Tarjima turlari ichida bu odatdfa eng ko’p qo’llaniladigan tarjima turidir. Tarjimanig bu turini tarjima qilinayotgan matn xarakteriga qarab, yanada kichikroq guruhlarga bo’lish mumkin. a) axborot matnlar, turli hujjatlar va maxsus ilmiy matnlar tarjimalari; b) ijtimoyi-siyosiy, publitsistik adabiyotlar va notiqlar nutqlarining tarjimasi; v) badiiy adabiyotlar tarjimasi. 2) Og’zaki-og’zaki tarjima, ya’ni og’zaki matnning og’zaki tarjimasi: ikkala til - AMT va TT - og’zaki shaklda qo’llaniladi. Ushbu tarjima turida ikkita xil tarjima mavjud: ketma-ket tarjima va sinxron tarjima. Ketma-ket tarjima asl matndan (AMTdagi nutqdan) keyin - matn to’la yoki uning ayrim qismlari aytilgandan keyin sodir bo’ladi. Odatda to’xtalish bir necha gaplardan keyin sodir 11 bo’ladi, har bir gapdan keyin to’xtalish esa kamroq uchraydi. Sinxron tarjima asl matn aytilayotgan paytning o’zida amalga oshiriladi. Aniqroq qilib aytganda, sinxron tarjima asosan asl matn bilan bir vaqtning o’zida amalga oshiriladi, ammo nutqning ayrim qismlarida sinxron tarjima AMT dagi nutqdan biroz (bir necha so’zgagina) orqada qoladi, yoki AMT dagi nutqqa nisbatan oldinga o’tib ketadi. Sinxron tarjimaning bunday oldinga o’tib ketishi tarjimonning hali aytilmagan nutq qismlarini oldindan payqab ola bilish qobiliyati borligi sababli mumkin bo’lib qoladi. I Og’zaki-og’zaki tarjimaning ikkala xili ham - ketma-ket (birin-ketin) va sinxron tarjima - o’ziga xos psixologik qiyinchiliklar bilan bog’liq bo’ladi: ketma- ket tarjima tarjimondan yaxshi mashq qilingan va tez ishlaydigan xotirani talab etadi, sinxron tarjimada esa bir paytning uzida eshitib-gapirish ko’nikmasi birinchi o’ringa chiqadi. Sinxron tarjima qila bilish uchun maxsus va uzoq payt davom etadigan mashqlar bajarilishi lozim. 3) Yozma-og’zaki tarjima, ya’ni yozma matnning og’zaki tarjimasi: AMT yozma shaklda, TT esa og’zaki shaklda. Tarjimaning bu turida ham ikki xil tarjimani farqlash mumkin: tarjima asl matnni ichidan o’qish bilan bir paytda (xuddi sinxron tarjimadagidek) sodir bo’lishi mumkin yoki ketma- ketlilik bilan, butun matnni yoki har bir abzasni o’qib bo’lgandan keyin amalga oshishi mumkin. Yozma-og’zaki tarjimaning birinchi xili "qog’ozga qarab tarjima qilish" (ruschasi "perevod s lista") deb ham ataladi, ikkinchi xili esa "tayyorlanib tarjima qilish" (ruschasi «perevod s podgotovkoy») deb nom olgan. Albatta, bu nom shartli ravishda tushuniladi, chunki bu holda "tayyorgarlik" (asl matnni oldindan o’qib chiqish va tushunib olish) minimal bo’ladi. 4) Og’zaki-yozma tarjima, ya’ni og’zaki matnning yozma tarjimasi: AMT og’zaki shaklda, TT yozma shaklda. Amaliyotda tarjimaning bu turi juda kam uchraydi, chunki matnni (qo’lda, mashinkada yoki kompyuterda) yozish tezligi og’zaki matnni aytish tezligidan ancha past bo’ladi. Shu sababdan 12 bunday tarjimani amalga oshirishning deyarli iloji bo’lmaydi. Og’zaki-yozma tarjimaning amaliyotda qo’llanishiga yagona misol bo’lib chet tili mashg’ulotlarida uchraydigan mashqlardan bir turi - diktant-tarjima - xizmat qilishi mumkin: og’zaki matn (asl matn) sekinlashtirilib aytiladi («diktant tezligi»da) va bu bilan yozma tarjima qilishga imkon yaratiladi. Yuqorida ko’rib chiqilgan tarjimaning to’rtta asosiy turini quyidagi sxemada yaqqol ko’rish mumkin: Matn tili AMT TT Nutq Shakllari Yozma. 1Yozma 333 Og’zaki 2 Og’zaki 1-yozma-yozma tarjima, 2- og’zaki-og’zaki tarjima, 3- og’zaki-yozma tarjima, 4- yozma-og’zaki tarjima Fanda tarjimaning bevosita va bilvosita turlari ham farq qilinadi. Agar tarjima to’g’ridan-to’g’ri asl nusxa tilidan bajarilgan bo’lsa, bunday tarjima bevosita tarjima deb ataladi. Tarjima asl nusxadan emas, balki boshqa bir til orqali qilingan bo’lsa, bunday tarjimaga bilvosita tarjima deyiladi. Tarjimon asl nusxa tilini yaxshi bilmagani tufayli tarjimani boshqa til yordamida qilishga majbur. Nemis klassigi I. V. Gyotining eng yirik asari ―Faust ni E. Vohidov tomonidan rus tili orqali‖ o’zbek tiliga qilingan tarjimasi bilvosita tarjimaga misol bo’la oladi. Ma’lumki, tarjima jarayonida asl nusxaning qandaydir nozik tomonlarini buzilishi yoki yo’qolib qolishi muqarrar. Bevosita tarjimada bunday buzilishlar va yo’qolishlar bilvosita tarjimaga nisbatan ancha kam bo’lishi shak- shubhasizdir. 13 Tarjima san’ati eng mashaqqatli va sharafli hamda ko’p bilim malaka talab qiladigan ishdir. Tarjimon yuqorida keltirib o’tilgan qoidalarni bilgan holda yana tarjimon tarjima qilish yo’llarini bilmog’i kerak. 1. Ekvivalentlar yordamida tarjima qilish. 2. Muqobil variantlar yordamida tarjima qilish. 3. Kalka yo’li bilan tarjima qilish. 4. Tasviriy yo’l bilan tarjima qilish. Odatda bir tildagi frazeologik iboralarni ikkinchi tilga ekvivaletlar yordamida tarjima qilish adekvat tarjima yaratishning eng samarali yo’li hisoblanadi, chunki ekvivalentlarda iboralar ma’nolaridan tashqari ularning obrazli asoslari ham bir- biriga o’xshaydi. Bu esa ularning stilistik funksiya jihatdan bir biriga ko’proq mos bo’lishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham tajribali tarjimonlar o’z ishlari davomida ko’proq bu usulni qo’llashga harakat qiladilar. Biroq ekvivaletlar yordamida tarjima qilinganda ham originaldagi, ham tarjima tilidagi iboralar ma’nolarini, ular o’tab kelayotgan stilistik funksiyalarni chuqur tushunmasdan qo’llash adekvatlikning yaralmay qolishiga sabab bo’lishi mumkin. Quyida endi, bir-birlariga ekvivalent - inglizcha va o’zbekcha frazeologik iboralarni tasniflaymiz va o’z tasnifimizga ikki til frazeologik iboralarning grammatik tuzilishi va semantik belgilarini asos qilib olamiz. Bu xulosalar badiiy tarjima nazariyasining boyishiga, ijobiy ta’sir ko’rsatadi deb o’ylayman. 1. Bir-biriga ma’no, leksik tarkibi, funksiya va son jihatlaridan mos bo’lib, so’z tartibi farq qiladigan ekvivaletlar: As fat as a pig // cho’chqaday semiz Ulardan so’z tartibining o’zida bir-birlaridan far qilishi ham tarjimon oldiga ma’lum qiyinchiliklarni keltirib chiqarishi mumkin. 2. Ma’no va stilistik funksiya jihatlaridan mos bo’lib (so’z tartibida kamdan- kam mos bo’lsa, sonda ahyon-ahyon farq qiladi), leksik tarkibi jihatidan yuzaki xuddi farq qilganday, aslidaq farq qilmaydigan ekvivalentlar. Bular ikkiga bo’linadi: 14 1) bir tildagi iborada mavjud bo’lgan ba’zi komponentlar ikkinchi tildagi iborada formal ravishda yo’q, ammo iborani talaffuz etganda o’sha yo’q komponentlar ham ko’zda tutiladi; Fish begins to stink at the head // Baliq boshidan sasiydi; The dog bark, but the caravan goes on // It hurar, karvon o’tar. Ko’rinib turibdiki, bu iboralarning o’zbekcha variantlari inglizcha variantlariga qaraganda qisqaroq, ya’ni o’zbekcha variantlarda mavjud bo’lgan ba’zi komponentlar tushirib qoldirilgan. Lekin o’zbek tilida ham iboralarni talaffuz qilganda o’sha tuishirilib qoldirilgan komponentlar nazarda tutiladi. 3. Bir-birlariga ma’no stilistik funksiya va son jihatdan mos bo’lib (so’z tartibi jihatdan, deyarli har doim farq qiladi), leksik tarkibi jihatdan bitta, ba’zan ikkitadan komponentlari farq qiladigan ekvivalentlar: As gentle as a lamb // qo’yday yuvvosh; As harmless as a dove // musichaday beozor; Bunday ekvivalentlarning ko’pchiligi o’zlari talluqli bo’lgan xalq timsollari bilan bog’liqdir. Harmless as a dove iborasini o’zbek tiliga ―kabutardek beozor‖ ‖ deb tarjima qilish harfxo’rlikka olib kelsa, uni ―musichaday beozor ekvivalenti ‖ orqali tarjima qilish adekvatlikni ta’minlaydi. 4. Bir-biriga ma’no va stilistik funksiya jihatlaridan mos bo’lib, leksik tarkibi jihatidan bittadan komponentlari o’xshamaydigan, so’z tartibi va son jihatdan farq qiladigan ekvivalentlar: to agree like cats and dogs// it mushuk bo’lmoq; 5. Soxta ekvivalentlar. Bir- biriga shakl, leksik tarkib jihatlaridan mos bo’lib, ma’no, stilistik jihatdan farq qiladigan soxta ekvivalentlar: Dogs day// it kuni Tillarda soxta ekvivalentlar mavjudligi, bizning fikrimizcha, ko’proq tillarning milliy xarakterga ega ekanligini, xalqlarning iboralarni, maqollarni yaratishda voqea-hodisaga nisbatan mustaqil o’z munosabatini ko’rsatadi. 15 Bir tildagi frazeologik iboralarni ikkinchi tilga muqobil variantlar yordamida tarjima qilish ham tarjimaning originaldagidek chiqishiga olib keladi. Bunda tarjimonning qiyinchiligi shundaki, u iborani tarjima qilish uchun tarjima tilida mavjud bo’lgan sinonimik iboralardan eng mosini tanlay olishi zarur. ―Every dog is lion at home // Har kim o’z uyida bek ‖ Biz bilamizki, har milliy tilning boyishi faqatgina shu tilning ichki imkoniyatlari, resurslari evaziga emas, balki shu tilga tashqaridan kelgan materiallar hisobiga ham sodir bo’ladi. Hozirgi zamon ingliz va o’zbek tillari, boshqa ko’pchilik milliy tillar singari ham ichki, ham tashqi resurslar hisobiga boyigan va sayqallashgan. Chunonchi, o’zbek tiliga feodal, minut, sekund, rejim fransuz tilidan, konsert, opera, studiya italyan tilidan, shuningdek, ―sovuq urush , ‖ ―sovuq qurol , ―hayot uchun kurash iboralari esa ingliz tilidan kalka yo’li orqali ‖ ‖ kirib kelgan. Bir tildan ikkinchi tilga kalka, yo’li bilan so’z va so’zbirikma qabul qilish o’zlashtirishning sermahsul yo’llaridan biri bo’lib, bu yo’lning tillar boyishida hissasi nihoyatda katta. Frazeologik iboralarning kalka yo’li bilan tarjima qilinish masalasi o’zbek ilmiy adabiyotida yetarli darajada o’rganilmay kelinmoqda. Qisman, N.M. Shanskiy o’zining ―Frazeolgiya sovremennogo russkogo yazika (snoz…. M 1963, str75) nomli kitobida frazeologizmlarning ‖ kalka yo’li bilan tarjima qilinishini ikkiga: 1. Frazeologik kalka 2. Frazeologik yarim kalkalarga bo’ladi. Frazeologik kalka deganda, tildagi iboraning ikkinchi tilga so’zma-so’z tarjima qilishni ko’zda tutadiki tarjima qilingan ibora to’la mos keladi. O’zbek tiliga nisbatan rus tilida bu yo’l anch taraqqiy etgan: ―struggle for life, ―to be or not to be // ― ‖ борба за жизнь , ― ‖ быт или не быт . Ularning bir birlariga to’la mos ekanligini quyidagicha izohlaydi: 1) ‖ struggle- борба , for- за , life- жизнь ; 2) to be- быт , or- или , not to be- не быт . Frazeologik yarim kalka deganda, u, komponentlarining bir qismi so’zma- so’z tarjima qilinish orqali, boshqa bir qismi esa translatsiya yo’li bilan boshqa tilga o’zlashtirish frazeologik iboralarni ko’zda tutadi: 16 ―Uncle Sam , ―yellow-press // ―‖ ‖ Дядя Сем , ― ‖ Желтая пресса ‖ Frazeologik iboralarning kalka yo’li bilan tarjima qilishning N.M. Shansky tomonidan keltirilgan bu ikki usul tarjimada bo’lgan barcha holatlarni qamrab olmaydi. Tarjimada asar tarjimasining yana bir yo’li borki, buni tarjimon faqatgina yuqorida qayd etib o’tilgan tarjimaning uch yo’lidan foydalanishning iloji bo’lmagandagina qo’llashi mumkin. Bunda u yoki bu frazeologik iborani bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilganda, tarjimon iborani ibora orqali emas, balki uning ma’nosi erkin ma’nodagi so’z yoki so’z birikmalar yordamida tushuntirish orqali beradi. Bu esa, originaldagi iborada aks etgan obrazlilik va badiiylikning susayoishiga, ko’proq yo’qolishiga olib keladi: ―to be in a devil of state // ahvoli juda og’ir bo’lmoq ‖ ―Tom Soyerning boshdan kechirganlari (Mark Tven) asaridan olingan ushbu ‖ misolda: The howling stopped. Tom picked up his ears. ―to pick up one’s ears frazeologik ‖ iborasi qo’llanilgan bo’lib, bu iboraning o’zbek tilida ―quloqni dikkaytirmoq ‖ degan ekvivalentini qo’yib, tasviriy usuldan foydalanilgan, natijada, originaldagi badiiylik, ta’sirchyanlik susayib qolgan. 17 II-BOB. Tarjimada milliy kolorit masalalari 1.O’tkir Hoshimov – buyuk o’zbek adibi Katta iste’dod avval xalq e’tiborini, keyin mehr- muhabbatini va nihoyat xalq e’tiqodini qozonadi. Aslida shu uch bosqichni har bittasi bir umrga teng. (snoz ikkieshik orasi 5b 1986y)- deb yozadi adib o’zining mashur ―Ikki eshik orasi‖ romanida. Hozirgi adabiyotimizning ko’zga ko’ringan namoyondalaridan biri O’zbekiston xalq yozuvchisi va jamiyat arbobi O’tkir Hoshimovdir. U qariyb qirq yildan buyon o’zining ajoyib publististik maqolalari, xikoya, qissa va romanlari bilan adabiyotimiz taraqqiyotiga munosib ulush qo’shib kelmoqda. O’tkir Hoshimovga samarali ijodiy meHnati uchun 1991 yili «O’zbekiston xalq yozuvchisi» qaxriy unvoni berilgan. Tarjimai hol. Noyob iste’dod sohibi O’tkir Hoshimov adabiyotga Abdulla Oripov, Omon Muhtorov, Shukur Holmirzayev singari bir qator tengdoshlari bilan birga kirib keldi. O’sha paytda adabiyotimizning Oybek, G’aqur G’ulom, Abdulla Qahhor, Maqsud Shayhzoda singari ulkan yozuvchilari hayot bo’lib, ularning nazariga tushish hammaga ham nasib qilavermasdi. O’tkir Hoshimov esa Abdulla Qahhordek mashhur san’atkor e’tiborini jalb qilgan yoshlardan edi. O’tkir Hoshimov 1941 yilning 5 avgustida Toshkent viloyatining Zangiota tumani Do’mbirobod mavzeida tavallud topdi. Bolaligi urush qiyinchiliklari, muhtojliklari davrida kechgan. 1958 yilda o’rta maktabni bitirib, Toshkent Davlat universiteti jurnalistika bo’limining avval sirtqi, so’ngra kunduzgi bo’limida o’qib, 1964 yilda tugatadi. 1959-1960 yillarda «Temir yo’lchi», 1960 yilda Hozirgi «O’zbekiston ovozi», 1960-1982 yillarda «Toshkent haqiqati», «Toshkent oqshomi», 1982-1983 yillarda G’aqur G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida, 1985-1995 yillarda «Sharq yulduzi» jurnaliga bosh muharrir va 1995 yildan 2004 yilgacha O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Matbuot va 18 axborot qo’mitasi raisi siqatida qaoliyat ko’rsatib keldi. Hozir «Teatr» jurnaliga muharrirlik qilmoqda. Faoliyati. O’tkir Hoshimov o’z ijodini she’r va ocherklar yozishdan boshladi. 1962 yilda uning "Po’lat chavandozlar" ocherklar to’plami bosilib chiqdi. Shundan keyin uning birin-ketin hikoya, qissa va romanlari kitobxonlarning qo’liga borib tegdi. Uning ilk qissasi "Cho’l Havosi" (1964) adabiy jamoatchilik tomonidan iliq qarshi olindi. Atoqli adib Abdulla Qahhor bu qissa haqida o’sha paytda juda yaxshi qikr bildirgan. O’tkir Hoshimovning bu qissasiga yozgan oq yo’lida u "Birdan lov etib alanga bilan boshlangan ijodning kelajagi porloq bo’ladi", - deb bashorat qilgan edi. (sinozka) Shu asardan yozuvchining izlanish va mashqlar davri boshlandi. Adib ijodidagi ilk qadamlaridayoq inson ma’naviyati, ruhiyati, hissiyoti, qalb haqiqati tadqiqotchisi siqatida ko’ringan edi. Roman, qissa, hikoyalarida so’z san’atining azaliy bosh muammosi - inson taqdiri va qalbining badiiy tahlili ham mavjud edi. Mualliq dolzarb ijtimoiy muammolar talqini bilan yondosh holda ko’p o’rinlarda personajlar ruhiyatidagi g’oyat naqis jarayonlarni san’atkorona iqoda etardi. "Cho’l havosi", "Muhabbat", "Nigora", "Shamol esaveradi" nomli hikoya va qissalar shundan dalolatdir. Keyinroq u dolzarb, ijtimoiy muammolar talqiniga ko’proq moyillik bildirib, ayni zamonda bevosita ma’naviyat, ruhiyat tahliliga bag’ishlangan asarlar ustida ish olib bordi. Yozuvchining shu yo’nalishdagi "Qalbingga quloq sol" (1973), ayniqsa, "Bahor qaytmaydi" (1970), "Dunyoning ishlari" (1982) qissalari unga katta shuhrat keltirdi."Bahor qaytmaydi" (1970) qissasida yozuvchi iste’dodli, biroq uning qadriga etmagan, ulug’ maqsadlardan mahrum xudbin yigitning tanazzul tarixini, ruhiy-ma’naviy inqirozini san’atkorona tahlil etib berdi. Bundan adibning haqiqiy ijod yo’liga kirganligini ko’ramiz. 19 O’tkir Hoshimov asardan-asarga o’sib bordi. Unda naqosat tuyg’usi behad kuchli. hatto u aldangan odamning ma’naviy inqirozi, qojeasi, halokati tasvirida ham shu tuyg’usini saqlab qoladi. Ayniqsa, u yaxshi, oliyjanob, ma’naviy barkamol odamlar qalbi tahlilida o’zini nihoyatda erkin his etadi. Uning ijobiy qahramonlari aksari go’dakday beg’ubor, naqosat tuyg’usiga boy, hissiyotli, o’ta ta’sirchan odamlardir. Yozuvchi ijodiga xos liro-romantik tarona uning "Dunyoning ishlari" qissasida eng baland pardalarda jarangladi. Bu asar ona haqidagi, ona qalbining cheksiz sahovati to’g’risidagi o’ziga xos qasidadir. Asardagi Ona - qarzandi, uning oromi, baxti uchun jonini, jahonini berishga tayyor. U ming-minglab o’zbek onalarining timsoliga aylandi. Har bir o’zbek kitobxoni unda o’z onasining qandaydir qazilatini topgandek bo’ladi. Qissadagi "Alla", "Oq marmar, qora marmar" kabi novellalarda onaning qarzandi qalbida qoldirgan armonlari haqida o’tkir yozilgan. Kishi bularni o’qir ekan, tasvirdan ko’ngli allanechuk bo’lib ketadi. O’tkir Hoshimovning "Oq kamalak" to’plami ham hayotiy muammolar, to’g’rirog’i, turmush tashvishlari to’g’risida bahs yuritadi. Yozuvchining birinchi romani - "Nur borki, soya bor" 1977 yili nashr qilindi. Roman chiqishi hamono turli qikr-mulohazalarga sabab bo’ldi. Asarda ko’pgina hayotiy, muhim ahamiyatga ega muammolar ko’tarilgan edi. Bular azaldan kishilik jamiyatining qalsaqasi bo’lmish "nur" va "soya"lar orasidagi kurash, tortishuv qonida yoritiladi. Asar o’z davrida adabiy tanqidchiliq tomonidan iliq kutib olindi, unga munosib baho berildi, qaqat romanga keskin to’qnashuvlar va kolliziyalar yetishmasligi qayd qilindi. Bundan tashqari, O’tkir Hoshimov O’rta Osiyo respublikalarining qator teatrlarida namoyish qilingan "To’ylar muborak", "Sizdan ugina, bizdan bugina", "Inson sadoqati", "Qatag’on" kabi pyesalarining mualliqidir. O’tkir Hoshimov E. Heminguey, K. Simonov, A. Kuprin, O. Berggols singari yozuvchilar asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. Uning asarlari qardosh xalqlar va xorijiy tillarga tarjima qilingan. 20 Ijodkor 80-yillar o’zbek publististikasi rivojiga salmoqli Hissa qo’shgan adiblardan biridir. Uning odob-ahloq, ma’naviy olam, milliy qadriyatlar, sho’ro davri adolatsizliklarini dadil yoritgan ocherk va teleko’rsatuvlari bu davrning barkamol mevalaridir. Mualliqni endi kundalik dolzarb ijtimoiy masalalar emas, ko’proq azaliy ma’naviy muammolar, inson taqdiri, uning qalbi jumboqlari qiziqtiradi. Bu narsa "Ikki eshik orasi" romanida ayniqsa, ravshan ko’rindi. Bu bilan adib ijodiy yo’lining etuklik bosqichi boshlandi. Yozuvchining "Ikki eshik orasi" romani ham kitobxonlar tomonidan iliq kutib olindi. Roman 1986 - yilning eng yaxshi asarlaridan deb topilib, Hamza nomidagi respublika Davlat mukoqotiga sazovor bo’lgandi. "Ikki eshik orasi" romanida o’z davrining muhim muammolari qalamga olindi, o’sha yillar voqea-hodisalariga munosabat bildirildi. Romanning asosiy qahramonlari ikkinchi jahon urushi og’irliklarini yelkasida ko’targan, unda mardona g’olib chiqqan kishilardir. Umuman olganda, romanda butun jamiyat kishilarining urush davridagi qidokorligi o’zining badiiy iqodasini topgan. Roman qahramonlaridan biri Muzaqqar - urush davrida muayyan qiyinchiliklarni boshidan kechirgan, 70yillarga kelib qarovon turmushga erishgan Yoshlarning timsoli tarzida beriladi. Romanning sarlavhasidan tortib, deyarli butun mazmunigacha yozuvchi jiddiy qalsaqiy ma’no yuklashga intilgan. Xususan, u "Ikki eshik orasi" deganda inson umrini, ya’ni tug’ilgandan o’lgungacha bosib o’tgan yo’lni ko’zda tutadi. Mualliqning g’oyaviy qalsaqasiga ko’ra bu yo’l juda murakkab va ziddiyatli bo’lib, uni muvaqqaqiyat bilan bosib o’tishi uchun insondan katta matonat, iroda, bilim va jasorat talab qilinadi. Asardagi ko’pchiliq qahramonlar, xususan, Oqsoqol, Qora amma, Robiya, Shomurod, Kimsan huddi shunday jasoratli va ruhan boy kishilar bo’lib, ko’p jihatdan yozuvchining g’oyaviy maqsadini ta’sirchan iqodalashga xizmat qilgan. Mualliq qalsaqasiga ko’ra o’z umrini sharaq bilan bosib o’tmog’i uchun insondan katta matonat va jasorat talab qilinishining sababi shundaki, u o’z hayoti davomida og’ir kurashlar girdobidan, yengib bo’lmas to’siqlardan o’tishga majbur bo’ladi. 21 Asarda xuddi shunday inson hayotining to’siqlari, illatlari siqatida Umar zakonchi, Ra’no, Zuhra kabi shaxslar timsoli yaratilgan bo’lib, ular romandagi kurashlar, to’qnashuvlar, ma’naviy ixtiloqlar keskinligini, tarangligini oshirishga imkon tug’dirgan. Hayotdagi illatlarga qarshi ayovsiz o’t ochish istagi O’tkir Hoshimovni "Ikki eshik orasi" romanidan keyin tadrijiy ravishda hajviyotga murojaat qilishga olib keldi. Oqibatda uning "Ikki karra ikki - besh" qissasi maydonga keldi. Yozuvchining ilgarigi asarlarida ahyon-ahyonda hajviyot uchrab turar edi. "Ikki karra ikki - besh" qissasi esa, ulardan butunicha hajviy uslubda yozilganligi bilan qarq qiladi. Hajviyot tig’ini hayotdagi martabali kishilarga, katta rahbarlarga, xususan, raislarga qaratgani va ularning ma’naviy tubanligini ro’yi-rost qosh qilishga intilgani bilan yozuvchi qissaning ko’p sahiqalari ta’sirchan va qiziqarli bo’lib chiqishiga erishgan. Qaqat dalillash san’atining etishmaganligi va ayniqsa, raisning o’g’li o’z otasiga qarshi keskin kurashga kirishishi yaxshi asoslanmaganligi sababli qissa 80-yillar o’zbek hajviyotidagi sezilarli hodisa darajasiga ko’tarilmay qoldi. Yuqorida tilga olingan so’nggi ikki asarida O’tkir Hoshimovning inson ma’naviy olamini, psixologiyasini teran tahlil qilish mahorati ancha oshganligi aniq-ravshan sezilib turadi. Bunda yozuvchi turli-tuman vositalar qatorida qahramonlarning dil izhorlaridan, ichki monologlaridan unumli qoydalangan. Ichki monologlar qo’llashda yuqoridagi asarlarda boshlangan usuldan yozuvchi "Tushda kechgan umrlar" romanida yanada ustalik bilan qoydalandi. "Tushda kechgan umrlar" romanida voqealar qamrovi juda keng: 30-yillarning mash’um "qatag’on" qilish manzaralari, 80-yillarda Aqg’oniston urushi lavhalari, shu yillarda sodir bo’lgan "o’zbek ishi" mojarolari. Bu uchta yirik, juda katta hajmli voqealarni bir-biri bilan boglashda, ular orasiga "biriktirish nuqtasini" topishda mualliq ichki monologdan unumli qoydalanadi. Yozuvchi endilikda badiiy asar yaratishda publististika bajarishi lozim bo’lgan vaziqani sekin-asta o’z zimmasidan soqit qilmoqda. U kundalik dolzarb 22 masalalar tahlilini publististikaga berib, e’tiborini o’zining azaliy ishi - inson qalbi jumboqlari tadqiqiga astoydil qaratmoqda. Romandagi Rustam, Shaxnoza kabi qahramonlar ruhiy olamining talqini huddi shunday xulosa chiqarishga imkon beradi. Qaqat roman kompozistiyasining nomukammalligi uning adabiyotda juda katta hodisa darajasiga ko’tarilishiga halaqit bergandek tuyuladi. Kompozistiyadagi tarqoqlik, ayniqsa, Rossiyadan yuborilgan kishilar hayotiga, qaoliyatiga bog’liq voqealarning, taqsilotlarning asosiy syujet chiziqlariga uzviy bog’lab yuborilmaganida yaqqol seziladi. Shunga qaramay, yozuvchining so’nggi asarlari O’tkir Hoshimovning Hozirgi o’zbek nasridagi sermahsul ijodkorlardan biri darajasiga ko’tarilganligidan guvohlik beradi. O’. Hoshimovga samarali ijodiy mehnati uchun 1991 yili «O’zbekiston xalq yozuvchisi» qaxriy unvoni berilgan. U «Buyuk xizmatlari uchun» ordeni bilan ham taqdirlangan. 2.O’tkir Hoshimovning Ikki eshik orasi asarida uchraydigan maqollar, hikmatli so’zlar tarjimasi va tahlili Asar haqida. ―Rost bilan yolg’onning o’rtasi – to’rt enlik degan gap bor. Qiziq‖ nega endi oz emas ko’p emas to’rt enlik? Gap shundaki, ko’z bilan quloqning orasi- to’rt enlik ekan. Eshitganinga emas, ko’rganinga ishon... Odamzotning umri u eshikdan kirib bu eshikdan chiqib ketishdek gap. Ana o’sha ikki eshik orasidagi masofa hayot deb ataladi. Minglab kitobxonlarng sevimli adibi O’. Hoshimovning ijodiy yo’ling yetuklik bosqichi ―Ikki eshik orasi asari bo’ldi. Roman kiitobxonlar orasida iliq kutib ‖ olindi. Asar 1982 -1985 –yillarda yozilgan.1986 - yilda bosilib chiqdi va o’sha yili roman yilning eng yaxshi asarlaridan deb topilib, Hamza nomidagi respublika Davlat mukofotiga sazovor bo’lgandi. Asar – Muqaddima, yetti qism, qirq yetti bob va xotmadan iborat, yirik ijtimoiy, maishiy-axloqiy roman. Roman qariyb qirq yillik davrni qamrab oladi. Asar uzoq davirlik voqealarni, ko’plab kishilar taqdiri, hayot yo’lini, xilma-xil ijtimoiy, ma’naviy- axloqiy muommolarni o’z ichiga oladi. 23 Roman voqealarining bir uchi 30-yillarning boshlariga, ikkinchi uchi 70-yillarning oxiriga borib taqaladi. Markazida Ikkinchi jahon urishi turadi. Eng mushkul sinovlardan yorug’ yuz bilan o’tgan insonlar qismati yorqin bo’yoqlarda tasvirlangan. Qahramonlar qismati vositasida yozuvchi yashahning ma’nosi, insonning insoniylik sha’ni, burchi, ma’ suliyati, e’tiqodi, maqsadlarini ko’taradi, kitobxonni ular haqida o’ylashga, bahsga chorlaydi. Qanday yashash va qanday yashamaslik kerak, degan savol asarning yetakchi falsafasi darajasiga ko’tariladi. Bu falsafa qahramonlardan biri – ko’pni ko’rgan Orif oqsoqol tilisan berilgan ikki eshik orasi to’g’risidagi xalqona hikmatda o’z yakunini topadi. Asarda o’nlab katta kichik obrazlar mavjud. Qimirlagan jon borki, diyarli hammasi davr dard-tashvishi bilan nafas oladi. Raykom sekretari Abdurahmonov, muallim Samadov, Rashid abzi, dyadya Vasya, Parcha opa, Ochil, Zuhra kelin kabi qahramonlardan tortib asarning markaziy qahramoni Muzaffarga qadar- barchasi murakkab, chigal mushkul taqdir egalari. Yozuvchi yetakchi qahramonlar xususan Muzaffar, uning tuqqan onasi Robiya, otasi Shomurod, o’gay ota Umar zakunchi, sevgilsi Munavvar, ―Qora amma , Husan duma, Orif oqsoqol, Bashorarxon, Komil tabib obrazlarini, ularning‖ qalb dunyosini dramasini keng va har taraflama ochadi. Har bir milliy tilning boyishi, sayqallanishi asosan o’sha tilnini tashkil etuvchi ichki resurrslar hisobiga sodir bo’ladi. Har bir milliy til o’zining lug’at tarkibi va gramatik qurilishiga ega bo’lib, asosan o’zining ichki taraqqiyot qonun qoidalari asosida rivojlanadi, boyiydi, to’xtovsiz ravishda kamolotga intiladi. Tilning lug’at tarkibi uning asosiy qurilish materiali hisoblanib, tilning rivojlanishi, boyishi shu lug’at tarkibining rivojlanishiga, boyishi va kengayishiga bog’liqliqdir. Lug’at tarkibining kengayishi va rivojlanishida esa frazeologik birliklar (maqollar, hikmatli so’zlar, iboralar, matallar) ning o’rni beqiyosdir. Bizning asosiy tahlil obyekti bo’lgan O’tkir Hoshimovning ―Ikki eshik orasi ― asarida uchraydigan maqollar, hikmatli so’zlar, iboralarning tarjimasi va tahlilini o’zbek va ingliz tillarida ko’rib chiqamiz. 24 Frazeologiya – Grek tilidan olingan bo’lib, ikki so’zdan ya’ni –―ifoda ― ―so’z ― lardan tashkil topgan. Frazeologiya tilshunoslikning ajralmas bir qismi bo’lib, u tilning frazeologik birliklarini ham tarixiy, ham zamoniy nuqtayi nazardan o’rganadi. Frazeologiya tilshunoslikning yetarli darajada rivojlanmagan yosh soxalaridan biri bo’lib unga oid ko’pchilik masalalar hozirgacha talay munozaralarga sabab bo’lmoqda. Bu tortishuv va munozaralar frazeologiyaning hajm vo obyekti masalasiga ham aloqador bo’lib, olimlar hanuzgacha bu masala bo’yicha yagona bir fikrga kela olganlari yo’q. Aytaylik, frazeologiyaning hajmi to’grisidagi masalada xilma - xil fikrlarni uchratish mumkinki, bularning biri ikkinchisini inkor etadi. Masalan, maqollarni, ba’zan esa matallarni ham frazeologizmlar tarkibiga kikiritish yoki kiritmaslik to’g’risida olimlar bayon qilgan fikrlarda hanuzgach bir xillik yo’q. Frazeologizimlar ikki va undan ortiq so’zlardan tashkil topgan bo’lib, ularning ayrimlari gapda ayrim so’z sifatida ma’lum bir sintaktik vazifada keladi. Oddiy, erkin so’z birikmasida tuzilishi so’zlovchining tashabbusi hamda nutq mavzusiga asoslangan bo’ladi. Frazeologik birliklar esa tilda uning lug’at tarkibida tayyor holda mavjud bo’ladi, gapiruvchi bu yerda tashabbus ko’rsatishga ojiz; masalan ―xamir uchidan patir ―, ―toqati toq bo’lmoq―. Bularni ―Frazeologik qotishmalar ― deb atash maqsadga muvofiq chunki, ularning leksik tarkibini umuman o’zgartirib bo’lmaydi. Erkin so’z birikmasida so’lovchi o’zining bilim darajasiga qarab ularni o’rnini almashtirish omonim, sinonim va antonimlardan foydalanishi mumkin. Frazeologik biriklarda, agar uning biror komponentini almashtirish mumkin bo’lgan so’zlar miqdori o’lchangan bo’ladi. Ular frazeologik qotishmalardan farqi shundagi ularning bir komponentini o’zgartirish mumkin. Frazeologik birliklarni o’rinli ishlatish so’z- lovchi va tinglovchi kuchi va vaqtini tejashga ham xizmat qiladi. 25 Akademik V, V. Vinogradov frazeologizmlarni uch turga - 1. Frazeologik qo’shilmalar, 2. Frazeologik butunliklar va 3. Frazeologik chatishmalarga bo’lgan bo’lsa, N. M. Shansky frazeeologizmlarni to’rt turga - 1. Frazeologik chatishmalar, 2. Frazeologik butnliklar, 3. Frazeologik qo’shilmalar va 4.Frazeologik iboralarga bo’lib tekshiradi, N. M. Shansky klassifikatsiyasi (snozka N. MSh frazeologiya sovrimennogo russkogo yazika M.1963) V. V. Vinogradov klassifikatsiyasidan, so’zsiz, mukammalroq bo’lib, bu klassifikatsiyaga binoan maqollar to’rtinchi tur – frazeologik iboralar tarkibiga kiritiladi. Ko’pincha ikki tilli, jumladan, ―Fransuzcha – ruscha , ―Nemischa – ruscha ,‖ ‖ yuqorida aytib o’tganimiz - ―Inglizcha – o’zbekcha frazeologik lug’atlarni ‖ tuzgan leksikograf olimlar ham maqol va matallarni frazeologizmlar tarkibiga kiritish haqidagi fikrlarni yoqlaydilar va ularni o’zlarining frazeologik lug’atlariga kiritadilar. Biz ham yuqorida nomlari keltirilgan olimlardan ko’pchiligining fikrlariga qo’shilgan holda maqollarni frazeologizmlar tarkibiga kiritish tarafdorimiz Ilmiy adabiyotda frazeologik birliklarning turg’un so’z birikmalar ekanligi, ularning nutq jarayonida yangidan yaratilmasdan, balki doimo tayyor holda bir xil tarkibda qo’llanilishi olimlar tomonidan bir emas, bir necha martalab ta’kidlandgan. Masalan: Mashaqqatsiz rohat yo’q – A cat in gloves catches no mice. Maqol – Xalq og’zaki janri bo’lib, qisqa va lo’nda, obrazli, gramatik va mantiqiy tugal ma’noli hikmatli ibora chuqur mazmunli gap. Muayyan ritmik shaklga ega. Maqol – xalqning pand – nasihati, ma’naviy – axloqiy xulosasi, xalq millliy aks – sadosi, til tabiatining hikmatli mezonidir. Maqollarda avlodajdodlar- ning hayotiy tajribalari, jamiyatga munosabati, tarixiy, ruhiy holati, etik va este- tik tuyg’ulari, ijobiy fazilatlari mujassamlashgan. Asrlar mobaynida xalq orasida shakllanib, ixcham va sodda poeitik shaklga kelgan. Qisqasi – tumushda sinal gan, tugal umumiy ma’no anglatuvchi ixcham jarongdor shaklga kirib qolgan xalq hikmatiga maqol diyiladi. 26 Maqollar mavzu jihatdan nihoyatda boy va xilma-xil, Vatan, mehnat ilmu – hunar, do’stlik, ahillik, donolik, hushyorik, til va nutq madaniyati, sevgi va muhabbat kabi mavzularda shuningdek, salbiy xislatlar xususida rang – barang maqollar yaratilgan. Maqol uchun mazmun va shaklning dialektik birligi, ko’p hollarda qofiyadoshlik, ba’zan ko’p ma’nolilik, majoziy ma’nolarga boylik kabi zususiyatlar xarakterlangan. Maqolda antiteza hodisasi ko’p uchraydi. (―Kattaga hurmatda bo’l, kichikka izzatda bo’l kabi) ‖ Turkiy halqlarning maqollaridan namunalar dastlab Mahmud Qoshg’ariyning ―Devoni lug’atit turk asarida keltirilgan. Bu maqollarning bir qanchasi hozir ham ‖ o’zbek xalqi orasida turli variantlarda ishlatiladi. Masalan M. Qoshg’ariy asarida ―Kishi olasi ishtin, yilqi olasi tashtin Odam olasi ichida, mol olasi tashida kabi. ‖ ‖ Maqol ba’zan masal, zarbulmasal, naql, hikmat, hikmatli so’z, tanbeh, mashoyixlar so’zi, hikmatli maqol, donishmandlar so’zi, otalar so’zi, kabi nomlar bilan ham yuritiladi. Masalan, Navoiy hazratlarining asrlaridagi ko’plab iboralar (―Tilga e’tiborsiz, elga e’tiborsiz kaboilar) ham maqol darajasida kanh tarqalib ketgan. Maqollarning ijtimoiy- siyosiy va tarbiyaviy ahamiyati g’oyat katta. Ularda asosan to’la tugallangan fikr-xulosa ifodalanadi. O’zbek xalq maqopllarini ilmiy o’rganish va ulardan namunalar keltirish ishiga vengeryalik Herman Vamberi, rossiyalik A. Samoylovich kabi olimlar XIXasr oxiri va XXasr boshlarida katta hissa qo’shdilar.1867-yilda Garmaniyaning Leyptsig shahrida nashr etilgan ―Chig’atoy tili darsligi asariga asosan ‖ Xorazmda ommalashgan bir qancha maqollarni kiritgan. Bundan tashqari folklorshunoslikning rivojlanishi va Mansur Afzalov, R. Is’hoqov, Z. Husainova, A. Musoqulov kabi olimlarning izlanishlari natijasida ―Dengizdan qatralar , ‖ ―Qanotli so’zlar , nomli to’plamlar, ikki jildlik ―O’zbek xalq maqollari kitoblari ‖ ‖ chop etildi. Maqollarning ijtimoiy- siyosiy va tarbiyaviy ahamiyati g’oyat katta. Matal – narsa va hodisalarni obrazli ifodalovchi, tilda keng istufoda etiladigan nutqiy 27 tarkib. Matalda narsa tasviri, uning xarakteristikasi beriladi, aytilmoqchi bo’lgan fikr muddaoni boshqa vositalarni go’ya mutasaddi qilgan holda ifodalaydigan ko’chma ma’noli nutqiy tarkib bo’lib, unda xulosa bo’lmaydi, unga ishora qiladi. Maqolda esa to’la tugallangan fikr- xulosa ifodalanadi. Maqollarnig ko’pchiligi qadim zamonlardan paydo bo’lib, o’zlarning eski, ibtidoiy holatini tilda asosan saqlab kelganlar. Ular tilning nutqdan – nutqqa, avloddan – avlodga ko’chib yuradigan bilinmas, yaxlit formalariga aylanib ketgan turg’un iboralardir. Shunday qilib, matallar qatorida maqollarga tilning freazeologik materiali sifatida yondoshamiz. Quyidagi misollarda ularning farqini ko’rishimiz mumkin. Maqol Matal So’zlovchi nodon bo’lsa, O’zini aka, echkisini taka demoq. Tinglovchi dono bo’lishi kerak. 28 3. Badiiy tarjima shakl va mazmun birligi me’yorini saqlash. O’tkir Hoshimovning Ikki eshik orasi asarida qo’llanilgan hikmatli so’zlar, iboralar tarjimasida uchraydigan qiyinchiliklar Frazeologik birliklar, asosan, og’zaki nutqqa xos bo’lib, har xil soha kishilari tomonidan ularning o’zaro muomalalari, hazil-mutoyibalari, munozaralari, do’stona suhbatlari jarayonida yaratiladi va qo’llaniladi. U yoki bu xalq, farzandlari tomonidan yaratilgan va odatda ular nutqida qo’llaniladigan frazeologizmlar asosan shu xalqni qamrab olgan voqea-hodisalar, shart-sharoitlar, shu xalqqa taalluqli bo’lgan har xil qarashlar, urq-odatlar, yurish-turishlarni aks ettiradi, frazeologizmlarning tarkibidagi komponentlar ham, asosan, shu xalq tili lug’at boyligiga taalluqli bo’lgan so’zlardan tashkil topadi. Frazeologik iboralar hayotning, deyarli, hamma sohalarini qamrab olgan. Ular daladagi dehqonlar, dengizdagi matroslar, qo’y boqib yurgan cho’ponlar, miltiq osgan merganlar, pazandalar, sozandalar, savdogarlar, san’atkorlar, baliqchilar, sayyohlar, qimorbozlar va shu kabi ko’pgina soha egalari tomonidan yaratilgan bo’lib, bu odamlar o’z fikrlarini jonli bayon etish, atrofdagi voqea-hodisalarga nisbatan o’zlarining simpatiya yoki antipatiyalarini bildirish, boshqa soha odamlari yoki bir-birlari bilan o’zaro muomala qilishda nutqlaridagi ta’sirchanlikni oshirishda va nihoyat, har xil topshiriqlar berish, ogohlantirish, po’pisa va ta’na qilishda o’z faoliyatlari holati bilan bog’liq bo’lgan so’z birikmalari, chiroyli metaforalarni topib nutqlarida qo’llay boshlaganlar. Bu ibora va metaforalarning ko’pchiligi kishilarga yoqib qolib, ularning professional lug’at boyligiga aylanib qolganlar. Asta-sekin bu iboralarning ba’zilari yana kengroq ma’no kasb eta boshlaganlar, ya’ni boshqa muhitlarning ham shu asil holatlarida qo’llanila boshlaganlar. Masalan, har xil sohada odamlari, chunonchi sportchi o’z nutqida sportga oid, san’atkor san’atga oid, baliqchi baliq va baliqchilikka oid iboralardan ko’proq qoydalanadi. 29 Logan, P. Smit, Frazeologiya angliyskogo yaz ы ka, (English Idioms, by Logan Pearad Smith, London), M, 1959, str. 172. Vaqt o’tishi bilan bu iboralarning eng ta’sirchan va xush ohanglari adabiy tilga kirib keladi, ya’ni ular o’zlarining ilgarigi tor qo’llanilish doiralaridan keng qo’llanilish doirasiga ko’chgan holda, boshqa muhitlarning ham xuddi shu xil holatlarida qo’llanila boshlaydi, binobarin, umumxalq tili boyligiga aylanadi. Masalan, ingliz tilidagi; ―to be in the same boat" bir qayiqda bo’lmoq. (ya’ni "suzmoq") - "biror kishi bilan bir xil holatda bolmoq" iborasi birinchi bor dengizchilar nutqida paydo bo’lgan bo’lib, uzoq, yillar davomida matroslarning professional iborasi sifatida qo’llanilgan-u, keyin ko’p yillar o’sha umum qo’llanilish doirasiga o’tib, barcha sodda odamlari -nutqining bezagi bo’lib kelgan bo’lsa, o’zbek tilidagi "oshig’i olchi bo’lmoq-ishi o’ngidan kelmoq" iborasi birinchi bor qimorbozlar nutqida paydo bo’lgan. Uzoq vaqtlar o’tishi bilan bu ibora faqatgina qimorbozlar emas, balki boshqa sodda odamlari tomonidan ham yuqorida keltirilgan ma’noda qo’llanila boshlagan, ya’ni umumqo’llanilish doirasiga kirgangan holda, adabiy til boyligiga aylangan. "Biror ishni ayni vaqtida qilmoq" ma’nosini iqodalaydigan inglizcha "strike - while the iron is hot" iborasi ham, uning o’zbekcha ekvivalenti "temirni qizig’ida bos" iborasi ham adabiy tilga aslida temirchilik kasbi egalari nutqidan kirib kelgan bo’lib, bular ham yuqorida analiz qilingan iboralar kechirgan holatlarning hammasini boshidan kechirgan. Frazeologik birliklar asosan milliy xarakterga ega bo’ladi. Har bir xalq farzandi nutqida qo’llanilayotgan ibora o’sha xalq vakillariga yaqin harakatlar, rasmrusumlar, har xil odatlar, qonun-qoidalar asosida vujudga keladi. Ko’pgina frazeologik iboralar o’zlari taalluqli bo’lgan xalqlar voqeligini aks ettiradilar. Jumladan, ba’zi frazeologik iboralarning obrazli asoslari o’zlari taalluqli bo’lgan tillarda mavjud harhlardan iborat bo’ladi. Masalan, inglizcha "mindyour P’s and Q’s! -", "dot your i’s and cross your t’s I" "fikringni aniqroq bayon et, gapingni bilib gapir "from A to Z - boshdan oyoq" iboralarining obrazli asoslari ingliz alfavitida mavjud bo’lgan harflardan iborat bo’lsa, o’zbekcha "ichini yorsa 30 alif chiqmaslik", "lom (lom-mim) demaslik", "alifhi kaltak deyolmaslik" iboralarining obrazli asoslari ilgari o’zbek xalqi qoydalangan arabcha harflardan iboratdir. Juda ko’p xalqlar o’z xursandchiliklarini ba’zan bosh kiyimlarini osmonga otish orqali ifodalaganlar. Shu asosida "xursand bo’lmoq", "sevinmoq" ma’nolarini obrazli iqodalashda ingliz tilida "to throw up one’s cap (hat)"— "shapkani (shlyapani)yuqoriga otmoq" iborasi paydo bo’lgan bo’lsa, o’zbek tilida "do’ppisini osmonga otmoq" iborasi paydo bo’lganki, inglizcha iborada obrazli asos vazifasini o’tab kelayotgan "cap" (hat) so’zi ingliz xalqi iste’molidagi milliy bosh kiyim bo’lsa, o’zbekcha iborada obrazli asos vaziqasini bajarib kelayotgan "do’ppi" so’zi o’zbek xalqi iste’molidagi milliy bosh kiyimdir. Inglizcha "to dance to somebody’s pipe" (birovning qamish nayiga o’ynamoq iborasida qo’llanilgan "pipe" (qamish nay) so’zi ingliz voqeligini aks ettirsa, shu iborada aks etgan ma’noni aynan anglatadigan o’zbekcha "birovning nog’orasiga o’ynamoq" iborasida qollanilgan "nog’ora" so’zi o’zbek voqeligini aks ettiradi, ya’ni "apipe" ingliz xalqining milliy musiqa asbobi "nog’ora"o’zbek xalqining milliy musiqa asbobidir. Har bir milliy til qaqat o’zigagina xos bo’lgan talay qrazeologik iboralarga egaki, bu iboralar o’zlari taalluqli bo’lgan xalqlarning uzoq tarixi, urq-odatlari, qonunqoidalari, ijtimoiy hayoti, siyosiy va axloqiy qarashlari bilan bog’liq. Chunonchi hayotdagi butun ikir- chikirlar til materiallari orqali reallashadi, hayotdagi butun o’zgarishlar til materiali ekanida o’z aksini topadi. Har bir afarizm, alohida olib qaralganda o’zicha bir tugal asar degan so’zdir. Biz endi ishimizning yakuniy qsmida adib asarida qo’llanilgan hikmatli so’zlar, iboralar va ularning tarjimasi haqida so’z yuritamiz. Hikmatli so’z va ibora nima? Ularning maqoldan farqli jihati nimada, ularning tarjmasida uchraydigan qiyinchiliklar nimada? Keling mana shu savollarga javob topamiz. 31 Tugal fikrni anglatuvchi, o’tkir mazmunli qisqa va lo’nda ibora, bayt, jumla hikmatli so’z diyiladi. Ular yalong’ch holda emas, balki voqealar tahlili zamirida, tasvir ichida muallif muallif muddaosining lo’nda ifodfasi, qaymog’i, tarzida ―o’z- ozidan , ―bexosdan , ―favqulotda , ―qissadan hissa tarzida paydo‖ ‖ ‖ ‖ bo’lishi mumkin. Ular muqarrar ravishda tasdiq (tasdiqni tasdiq), inkor (ikorni inkor) hukm, muqoyasa, mubolag’a, kesatiq, piching, sifatlash, o’xshatish kabilar yotadi. Xalq maqollaridan farqli ravishda hikmatli so’zlar kelib chiqishi jihatdan ma’lum bir shaxs (yozuv с hi, shoir, publisist, faylauf, olim, davlat arbobi, va boshqalar) ga mansub bo’lib, individualligini saqlab qoladi. Hikmatli so’zning mustaqil janr shaklidagi namunalari bilan birga ilmiy falsafiy, tarixiy hamda badiiy asarlar tarkibida uchraydiganlari ham bo’ladi. Ba’zan asar boshdan oyoq hikmatli so’zdan iborat bo’lishi mumkin (Farobiy asarlari). Alisher Navoiyning asarlari hikmatli so’zga boy (―Nazm ul-javohir , ‖ ―Arabian , ―Mahbub ul-qulub va b). Sharq xalqlari adabiyoti, jumladan, o’zbek ‖ ‖ adabiyotida hikmatli so’zning ko’p qismi pand- nasihat, o’git, tanbeh shakllarida bo’ladi. Maslan: Do’stlik sadoqatga belingni bog’la, Gina, malomatdan tilingni bog’la. Xalq jonli tiliga, maqollarga yaqin hikmatli so’z ham ko’p uchraydi. Masalan: ― O’qsiz soldat – qilchsiz qin (Oybek), ―Tishi chiqqan bolaga chaynab bergan ‖ osh bo’lmas (A. Qahhor). ‖ Ba’zi hikmatli so’z quyma holga kelib, ommaviy qo’llanishga o’tgach maqolga aylanib qoladi. Masalan: Bilmaganin so’rab o’rgangan olim, Orlanib so’ramagan o’ziga zolim. (Alisher Navoiy) O’zbek xalqi hayotida hikmatli so’zlar muhim o’rin tutadi, binobarin, o’zbek yozuvchilaridan Hamza, A. Qodiriy, G’. G’ulom, Oybek, A. Qahhor, 32 M. Shayxzoda, O’. Hoshimov, H. Olimjon kabi so’z ustalari o’z asarlarida hikmatli so’zning zamonaviy namunalarini yaratib, o’zbek adabiy tilinig rivojiga samarali hissa qo’shdilar. Tarjima hamma vaqt shakl va maznunni bir butun holda qayta tiklashdek ijodiy jarayon bo’lib, u tarjimondan originalning mazmun va g’oya birligini yaratish bilan bir qatorda uning muvofiq shaklini tiklashni talab etadi. Tarjima shuning uchun ham san’atki, unda shakl va mazmun bir-biridan ajratilgan emas balki bir butun holda qayta yaratiladi…. Ma’lum shakl kasb etgan til materiallari yordamida yuzaga kelgan xilma-xil stilistik priyotlar va badiiy-tasviriy vositalar funksiyalari ham, original sintaksisi (prozalar)da ham vazn va ritmikasi (poeziya va proza) ham tarjimada mazmunga muvofiq ravishda o’z aksini topishi kerak. Biz bu o’rinda ba’zi frazeologik materiallarni (maqol, metal va idiomalar) kuzatamiz. Maqol- xalq idrokining mahsuli, uning hukmi, ko’p asrlik tajribalari majmui, turmushdagi turli voqealar munosabatining ifodasidir. Maqol xalq orasida kun sayin tug’ilib turganidek, ota-bobolar so’zi sifatida avlodlardan-avlodlarga meros bo’lib o’tad. Har bir maqol ham ma’no, ham shakl, ham stilistik funksiyasi jihatdan o’ziga xos xususiyatiga ega. Lekin shunga qaramay, hamma maqollarda ham qandaydir umumiylik bor. Avvalo maqol zaminida xalq hikmati yotadi ―Axmoqqa javob-sukut deydilar‖ o’zbeklar, ruslar esa ― дурак ворчит , умный малчит deb aytadilar. Bu ‖ maqolning qanday ―hikmati bor? Axir, bir axmoq haqorat qilaversa, bunday paytda jim turib bo’ladimi? Xa, jim turib bo’ladi-deydi maqol. Nodon odam bilan aytishish oson, biroq chidam bilan sukut saqlash har kimning ham qo’lidan kelmaydi, ikkinchidan, axmoqning haqoratlariga haqorat bilan javob qilishsharmanda bo’lish ya’ni o’zing ham axmoq bo’lding demakdir. ―Aytuvchi axmoq bo’lsa, tinglovchi dono kerak deydi maqol. ‖ 33 Binobarin, axmoqqa qarshi eng oqilona javob sukut qilishdir. Yuqoridagi maqolning mazmuni, hikmati ana shunda. O’zbeklarda ―Nodonga so’zlagan essiz so’zim, o’likka yig’lagan essiz ko’zim‖ degan maqol bor. Ruslar ― дураки учить - что мертвого лечить deydilar. ‖ Qanchalik zo’r berib yig’laganing bilan o’lgan odam qayta tirilmaganidek, nodon odamga qanchalik aql o’rgatmagin, u dono bo’lmaydi. Bu maqolning ruscha muqobili ham xuddi shunday fikrni olg’a suradi: axmoqqa aql o’rgatish o’likni davolash bilan barobar. Ko’rinadiki, bir qancha oddiy so’z bilan ta’bir qilinadigan chuqur axloqiy g’oya qisqa, ixcham bir qolip shakliga kirgan. Demak, shakl va mazmun ixchamligi maqolga xos belgidir, bu esa shakl bilan mazmun birligi bo’lib, uni tarjimada me’yor deyiladi. 34 Xulosa Ma’naviyat, eng avvalo millatni, milliy madaniyatni, milliy turmush tarzini muhofaza qiladi. U ijtimoiy - madaniy filtr vazifasini bajaradi va milliy an’analarga yot, milliylikka putur yetkazuvchi, millatning axloqiy, estetik, falsafiy qarashlarga, imon-e’tiqodiga, adolat va haqiqat to’g’risidagi tasavvurlarga mos kelmaydigan narsalarni qabul qilmaslikka, aksincha, ularni siqib chiqarishga harakat qiladi hamda milliy rivojlanish uchun zarur bo’lgan o’zga xalqlarning yutuqlarini, tajribasini o’zlashtirishga intiladi. Tarjimon nafaqat xorij tilini, balki o’z tilining grammatikasi, leksikologiyasi, stilistikasini ham mukammal o’rganishi lozim bo’ladi. Asliyatdagi milliy o`ziga xoslikni tarjimada aks ettirish masalasi tarjimashunoslikda artroflicha o`rganilganilgan soha. Milliy o`ziga xoslik deganda ma’lum millatga xos, uning turmush sharoitiga, dunyoqarashiga, madaniyatiga, kiyim-kechagiga, uy-ro`zgor buyumlariga oid tushunchalarni ifodalovchi realiyalar, ya’ni bir xalqqa mansub tushunchalar ko`zda tutiladi. Bunday o`ziga xoslik asar personajining xulqatvorida, o`y-xayollarida, gapiradigan gaplarida, maqollarda, hazil-huzullarida, qolaversa, asar muallifining voqea hodisalariga munosabati bayonida ham o`z aksini topadi. Shu sababli o`ziga xoslikni tarjimada to`laqonli aks ettirish asarning badiiy, estetik, semantik, stilistik jihatlarini ikkinchi bir tilda to`laqonli qayta yaratish vazifalarini oldinga suradi. Bu tarjimondan tarjima asari yaratilgan tilni chuqur bilishlikni, shu xalqqa mansub bo`lgan milliy o`ziga xosliklarni, dunyoqarashlarni, asarning badiiy estetik ta’sirini ta’minlovchi barcha jihatlarini chuqur anglashni talab qiladi. Biz bitiruv bitiruv malakaviy ishimizda O’tkir Hoshimov asarlari tarjimasi ustida ishlar ekanmiz, adib o’zbek tili frazeologiyasini mukammal bilishiga, ularni kerakli paytda me’yyor darajasida ishlatganligiga yana bir bor amin bo’ldik. Tarjima ustida ishlar ekanmiz, biz so’zma-so’z, adekvat tarjima usulidan ko’proq foydalandik. Biz O’tkir Hoshimovning ―Ikki eshik orasi asarida uchraydigan‖ hikmatli so’zlar va maqollar tarjimasi va tahlili xususida so’z yuritdik. O’zbek tilidan ingliz tiliga tarjima qilish jarayonida, biz bir qancha qiyinchiliklarga duch keldik. 35 O’zbekcha-inglizcha lug’atlardan, frazeologik birliklar tarjimasidan, maqollar jamlangan adabiyotlardan unumli foydalandik. Tarjima ustida ishlar ekanmiz, tarjima san’ati naqadar cheksiz, shu bilan birga juda qiziqarli ekanligini tan oldik. Ayniqsa, bir millatga xos bo’lgan so’z, ibora, maqollar tarjimasi ustida ishlash biz uchun yanada maroqli bo’ldi. Tarjima sohasiga qo’l urgan olimlarimiz, buyuk tarjimonlarimiz mehnati mashaqqatlarini tushunib yetgandek bo’ldik. Ozbeklar o’rtasida iboralar, maqollar, hikmatli so’zlar tez-tez qo’llanib turishini guvohi bo’ldik, izlanuvchi misolida ilgari hech uchratmagan ibora, atamalarni o’rgandim. O’ylaymanki, hali bajarilishi lozim bo’lgan masalalar bisyor. Biz til o’rganuvchi talabalar, tarjima sohasini mukammal o’rganishimiz, izlanishimiz, qiyosiy tarjima ustida bosh qotirishimiz lozim bo’ladi. 36 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi , Davlat milliy nashriyoti, Toshkent-2003, 272-‖ 273-330-543-544-betlar. 2. Aznaurova Z.―Translation theory and practice Toshkent 1989-y, ‖ 3. Mo’minov O.M. ―Ingliz tili leksikologiyasi Toshkent 2006 y. ‖ 4. Salomov G’ ―Til va tarjima - T. ―Fan nashriyoti 1996 ‖ ‖ 5. Salomov G’ ― Tarjimada me’yor muammosi - T 1980 ‖ 6. Salomov G’ ―Tarjima nazariyasiga kirish -T. ―O’qituvchi nashriyoti 1978 ‖ ‖ 7. Salomov G’ ―Adabiy an’ana va badiiy tarjima –T. ―Fan 1980 ‖ ‖ 8. BelinskiyV.G ― Полн . Собр . соч ‖ Т 1 М 1954 9. Butayev SH. English-Uzbek Dictionary. Toshkent, ―Fan , 2009. ‖ 10. Butayev SH. Ozbekcha-inglizcha lug’at. Toshkent. ―Nihol nashriyoti.2009. ‖ 37

O’tkir Hoshimovning “Ikki eshik orasi” asarida uchraydigan hikmatli so’zlar va maqollar tarjimasi va tahlili

Купить