Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 100000UZS
Размер 310.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 25 Сентябрь 2024
Расширение doc
Раздел Дипломные работы
Предмет Дошкольное и начальное образование

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

12 Продаж

O’yinda bolalarni aqliy tarbiyasi

Купить
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT VILOYATI PEDAGOGIKA VA IQTISODIYOT KASB-HUNAR
KOLLEJI 
Maktabgacha ta’lim tashkilotlari tarbiyachisi yo’nalishi 
____________________________ning  
”O’YINDA BOLALARNI AQLIY TARBIYASI” 
mavzusidagi 
DIPLOM  ISHI
O’qituvchi: Tojiboyeva D
1 MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………………..………....3
I   BOB.   MAKTABGACHA   TARBIYA   YOSHIDAGI   BOLALAR   AQLIY
TARBIYA
1.1.Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalar   aqliy   tarbiyasiga   qo’yiladigan
talablar…………………………………………………………………...……………14
1.2.Aqliy tarbiya va ta’lim tushunchasining mazmuni va ahamiyati……...………… 35
II.BOB   SHARQ   VA   G’ARB   MUTAFAKKIRLARINING   QARASHLARIDA
AQLIY TARBIYANING IFODALANISHI
2.1.   Markaziy Osiyoda ibtidoiy jamoa davridagi bola tarbiyasi...................................48
2.2.Imom Ismoil al-Buxoriy, Forobiy, B е runiy, Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib, Navoiy va
boshqa mutafakkirlarning axloqiy-ma'rifiy m е rosi.......................................................53
XULOSA......................................................................................................................73
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR....................................................................78
2 KIRISH
Mustaqillik       sharofati       bilan       “Ta’lim       to’g’risida”       Qonun       “Kadrlar
tayyorlash            milliy            dasturi”ni             hayotga           tatbiq            etish           jarayonida
maktabgacha       ta’lim       tarbiya       sohasida       ham       tuyu       islohatlar       amalga
oshirilmoqda.       Farzandlarimiz       sog’       –salomat       bo’lib       yetishlari       uchun       har
tomonlanma       bekomu       ko’st       yaslilar,       bog’chalarda       tarbiyalanishlari,       xorijiy
tillarni     o’rganishlari     kompyuterlar     bilan     ishlash     uchun     sharoitlar     yaratildi.
Mutafakkirimiz       ta’kidlaganidek       “Yoshlikda       olgan       bilim       toshga       o’yilgan
naqshdir”     zero     tarbiya     ishi      qancha     erta     boshlasak      uning     ijobiy     mevasi
shuncha       erta       ko’zga       tashlanadi.   Shuning       uchun       tarbiyachi       pedagoglarning
vazifasi       yosh       avlodni       aqlan       yetuk,       jismonan       sog’lom,       ahloqan       pok
mehnatsevar   qilib,   estetik   barkamol   qilib   tarbiyalashdir. 
Maktabgacha   yoshdagi   bolalar   ta’limini   takomilashtirishda   milliy   o’quv
–usulbiy   qo’llanmalar   yaratishni   eng   muhim   vazifalardan   biridir. 
Zero,     maktabgacha     ta’lim     muassasasida     birinchi     bor     o’quv     – uslubiy
majmui     yuzaga     keldi.     Uning     tarkibiga     tayanch     dasturi,     o’quv     qo’llanma
“Bolangiz   maktabga   tayyormi?   Nomli   kitob   kirgan,   ushbu   tayanch   dasturi
amalda   qo’llanilib,   respublikamizda   qator   ijobiy   tajribalar   turlandi. 
Maktabgacha       yoshdagi       bolalar       ta’lim       tarbiyasiga       qo’yilgan       davlat
talablarini   amalga   oshirishda   erkin   fikrlashga,   fikr   va   mulohazalarni   to’liq
va     ravon     ifodalashga      o’rgatishga      yangipedagogik     texnologiyani,     mujassam
mashg’ulotlarni       viktorina,       sayohat,           quvnoq       musobaqalar       va       test       –
mashg’ulotlarining   ahamiyati   o’ziga   hosdir. 
Maktabgacha   ta’lim   muassasalarida   “Bolajon”   tayanch   dasturini   amalga
oshirishda   davlat   talablarini   to’laligicha   amalga   oshirishda   yangi   pedagogik
texnologiyalarni   o’rni   beqiyosdir. 
Har       qanday       tarbiya       asosan       bolalarning       murg’aklik       davridan
maktabgacha     yoshdan     boshlanadi.     Ta’lim     –tarbiyaning     maqsadi     ham     ularni
amaliy   faoliyatga   tarbiyalashdan   iborat. 
3 Bunda       asosan       maktabgacha       ta’lim       muassasasi       hamda       oilaning
faolityaini   uyg’unlikda   olib   borish   halqimiz   ta’kidlagandek   “Bir   bolaga   yetti
mahalla       ota       –ona”       iborasidek       mahalla,       qo’ni       –   qo’shnilar             yordamida
bolani      yetuk      barkamol      inson      qilib   tarbiyalashga      o’zining      beminnat
xizmatini             qo’shish             lozim.       Maktabgacha       ta’lim       yoshidagi       bolalarda
shakllangan   dastlabki   mafkuraviy   ong,   his   –tuyg’u   va   ahloq   butun   bolalik
faoliyatida   o’zaro,   hamda   kattalar   bilan   bo’ladigan   munosabatda   u   yoki   bu
tarzda       namoyon       bo’ladi.       Shuning       uchun       ham       bolalikning       ilk       yoshidan
boshlab       mafkuraviy       tushunchalarni       singdirishda       maktabgacha       ta’lim
yoshidagi      bolalarning      yoshi      yashash      muhiti,      shaxsiy   xususiyatlari   va
ruhiy       holatlari       ham       ular       faoliyat,       ya’ni       o’yin,       mehnat       va       turli
mashg’ulotlar   hisobga   olinadi. 
Bu   bosqichda   tarbiya   aniq   maqsadga   yo’naltirilgan   bo’lib,   bolalarning
ijobiy       ruhiy       kechinmalari       his       –tuyg’ularni       uyg’unlashtirish       asosida
insonparvarlik,       mehr       –sohavot,       o’zaro       yordam       o’z       faoliyatinimustaqil
ravishda   idrok   etish   kattalar   topshirig’ini   bajarish,   jamoa   manfaati   bilan   o’z
manafaatini    uyg’un    qo’yish    kabi    his    –tuyg’ularni    tarkib    toptirish    hisobiga
olinadi.     Bolalarga     jamiyatda     o’zlarini     namunali      tutishlari     o’zga     kishilarga
samimiy   munosabatda   bo’lish   kerakligi   o’rgatiladi.    
Bolalar       tarbiyasida       tarihiy,       an’anaviy       aqliy       qoidalar,       muomila
madaniyati       non       va       suvga       extiyotkorona       munosabatda       bo’lib       kerakligi
o’rgatiladi.     Bolalar     tarbiyasida     tarkibiy     an’anaviy     aqliy     qoidalar,     muomala
madaniyati   milliy   xususiyatlar   inobatga   olinib   ularning   butun   hayoti   kattalar
g’amxo’rligi   nazorati   asosida   tashkil   etiladi. 
Ular       katta       yoshlarni       hurmat       qilish       kichiklarga       izzatda       bo’lish,
atrofdagi       kishilarga       xayrxohlik       bilan       munosabatda       bo’lish       kabi       aqliy
sifatlarni     shakllantirish     uchun     barcha     sharoitlarni     yaratish     muhum. Bolalarni
milliy   mafkura   ruhida   tarbiyalashda   aqliy   his   – tuyg’ular,   tasavvurlar   hatti
–harakatlar,     xulq     madaniyati     salbiy     jihatlarni     barhamtoptirish     g’oyaviy     va
tarbiyaviy     ishning      maqsadiga      ko’ra     tashkil      etish      uni,     hayot      va     zamon
talabi       bilan       bog’lab       olib       borish,       buyuk       mutafakkirlarimiz       meroslaridan
4 unumli       foydalanish       yaxshi       samara       beradi.       Bunda       Temur,       Ibn       Sino,
Beruniy,       Al       Buxoriy,       Farobiy,       Mirzo       Ulug’bek,       A.Navoiy       kabi
allomalarning   jahonshumul   ahamiyatga   ega   bo’lgan   ishlari   haqida   hikoyalar,
suhbotlar,   she’rlar,   rasmlar   kinofilmlar   orqali   singdirib   boriladi.   O’rta   Osiyo
qadimdan   ma’naviy   –aqliy   tarbiyaning   o’chog’i   hisoblanadi.   Bolalarni   odob
–ahloqli       halol       pok,       or       –nomusli       qilibtarbiyalash       halqimizning       milliy
qadriyatlari       tarbiyaga       kiradi.       Inosnni       odob             –ahloqiga             qarab
munosabatda      bo’lish      halqimizga      xos   xususiyatdir.   Bolalar   bog’chasida
aqliy   tarbiya   berish   har   –xil   vositalar   yordamida   amalga   oshiriladi.   
Aqliy   tarbiya   –   bu   aqlni   rivojlantirish   maqsadida   yoshlarga   muntazam   va
maqsadga muvofiq pedagogik ta`sir ko’rsatish. U yosh avlodning insoniyat to’plagan
bilimlar,   malaka   va   ko’nikmalarda,   qoidalarda   o’z   ifodasini   topgan   ijtimoiy-tarixiy
tajribani egallashning rejali jarayoni sifatida ro’y beradi.
Bu ta`sir kattalar tomonidan amalga oshiriladi va bolalarning aqliy rivojlanishini
ta`minlovchi xilma-xil vositalar, metodlar, sharoitlar yaratishni o’z ichiga oladi.
Odamning aqli, uning aqliy rivojlanishi, bilimlar hajmi, xususiyati va mazmunida
namoyon   bo’ladi.   Ular   aqliy   faoliyatning   jo’shqinligida,   mustaqil   ijodiy   bilishga
intilishda o’z ifodasini topadi.
Aqliy   faoliyat   diqqatning   har   doir   ma`lum   maqsadga   qaratilgan   bo’lishini   talab
etadi. Kishining aqli uning asosiy faoliyatida erishgan muvaffaqiyati xususiyati  bilan
belgilanadi.
Aqliy   tarbiyasi   etuk,   o’tkir   zehnli,   zukko   va   zakovatli   insonlarni   xalqimiz
donishmand   kishilar   deb   ataydilar.   Donishmandlik   –   bu   donolik.   Donolik   insonning
eng buyuk va olijanob fazilatidir. Donolik shunday bir noyob ne`matdirki, u har kimga
ham   nasib   etavermaydi.   SHuning   uchun   bo’lsa   kerak,   xalq   donoligida   «Aql   toji
oltindan, oltin har kimda ham bo’lmas», - deyiladi. 
Insoniyat   paydo   bo’lgandan   beri   odamlar   orasida   etishib   chiqqan   barcha   olimu
fozillar, shoiru-yozuvchilarning barchasi mukammal ilm egallash orqali o’z davrining
e`tiborli kishilari darajasiga ko’tarilganlar.
Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Ali Ibn Sino, Mahmud Qoshg’ariy,
Alisher   Navoiy,   Abdulla   Avloniy   va   boshqalar,   g’arb   olimlaridan   YAn   Amos
5 Komenskiy,   K.D.Ushinskiy,   J.J.Russo   va   boshqalar   mukammal   ilm   egallash   orqali
fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar yaratganlar.
Tarixan   ta`lim-tarbiya   maxsus   inson   faoliyati   sifatida   shakllanib   borish
barobarida,   ta`lim-tarbiya   yakunida   tarbiyalanuvchining   sifatlari,   yani   ta`limiy
maqsadlar ham aniqlanib bordi.
Xitoyning   Samarqanddagi   elchisi   Vey   Tszining   hisobotlarida:   «Samarqand
aholisi mohir savdogarlardir. O’g’il bola besh yoshga to’lar ekan, unga savod o’rgata
boshlaydilar», - deb qayd qilingan.
Zardushtlik   dinining   muqaddas   kitobi   «Avesto»da   ham   ta`lim-tarbiya
masalalariga   katta   ahamiyat   berilgan.   Unda   «Tarbiya   hayotning   eng   muhim   tirgagi,
tayanchi   bo’lib   hisoblanishi   lozim.   Har   bir   yoshni   shunday   tarbiyalash   lozimki,   u
avvalo   yaxshi   o’qishni   keyin   esa   yozishni   o’rganishi   bilan   eng   yuksak   pog’onaga
ko’tarilsin» deyilgan.
Farobiy   ta`lim-tarbiyaga   bag’ishlangan   asarlarida   inson   takomilida   ta`lim-
tarbiyaning muhimligi, unda nimalarga e`tibor berish zarurligi, ta`lim-tarbiya usul  va
uslublari   haqida   fikr   yuritadi.   «Fozil   odamlar   shahri»,   «Baxt   saodatga   erishuv
to’g’risida»,   «Aql   ma`nolari   to’g’risida»,   «Ilmlarning   kelib   chiqishi»   kabi   maorifiy
asarlarida olimning ijtimoiy tarbiyaviy qarashlari o’z ifodasini topgan.
Farobiy ta`limning asosiy vazifasi jamiyat talablariga javob bera oladigan va shu
jamiyat uchun xizmat qiladigan etuk insonni etishtirishdan iborat deb biladi.
Beruniyning bilimlarni egallash yo’llari haqidagi fikrlari hozirgi davr uchun ham
dolzarbdir.   O’quvchilarga   bilim   berishda   ularni   zeriktirmaslik;   uzviylik,   izchillik,
yangi   mavzularni   qiziqarli,   asosan   ko’rgazmali   bayon   etish   va   hokazolarga   e`tibor
berish kerakligini uqtiradi. Olim bilim oluvchilarga qalbni yomon o’zi sezishi mumkin
bo’lmagan   holatlardan,   behuda   raqobatdan,   shon-shuhratdan   saqlanish   zarurligini
aytdi. Beruniy inson kamolotida uch narsa muhimligini ta`kidlaydi. Bu irsiyat, muhit,
tarbiyadir.
Ibn   Sino   insonlarni   kamolotga   erishishning   birinchi   mezoni   sanalgan   bilim
egallashga da`vat etadi. Bilimsiz kishilar johil bo’ladi, ular haqiqatni bila olmaydilar,
ular etuk bo’lmagan kishilar deydi. Ibn Sino bilim olishda bolalarni maktabda o’qitish
zarur   deb   biladi.   U   ta`limda   quyidagi   talablarga   rioya   etish   zarurligini   ta`kidlaydi:
bolaga   bilim   berishda   birdaniga   kitobga   band   qilmaslik,   ta`limda   engildan   og’iriga
6 borish   orqali   bilim   berish,   olib   boriladigan   mashqlar   bolaning   yoshiga   mos   bo’lishi,
o’qitishda jamoa bo’lib o’qitishga e`tibor berish, ta`lim berishda bolani qiziqishini va
qobiliyatini hisobga olish, o’qitishni jismoniy mashqlar bilan birga olib borish.
Abu Ali Ibn Sino aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan.
Mushoxada   bilan   idrok   etishning   birinchi   bosqichi   aqliy   kategoriyalarini
tushuntirishdir.   Ikkinchi   bosqich.   Ikki   xil   fikrni   idrok   etish.   Uchinchi   bosqich.
O’zlashtirilgan   bilim,   fikrlarni   idrok   etish   bilan   erishiladi.   SHunda   u   haqiqiy   aql
deyiladi.
Olim   aqlni   3   boskichga   bo’lar   ekan,   birinchi   bosqichda   yodlay   oladigan,   lekin
xali harflarni ham, yozishni ham bilmaydigan bolalarni nazarda tutgan.
Ikkinchi   bosqichda   tayoqchalarni   chiza   boshlagan,   qalamdan   foydalanishni
o’rganayotgan bolalarning aqli tasavvur kilinadi.
Uchinchi   bosqichda   inson   aql   shakllarini   va   ularga   muvofiq   hissiy   obrazlarni
egallagan bo’ladi.
Ibn   Sino   aql   deganda   insoning   tug’ma   iste`dodini,   bilish   jarayonida
shakllanadigan fikrlash qobiliyatini tushunadi.
Aqlni ikki xil kategoriyalarga bo’ladi.
1. Nazariy aql – borliqdagi umumiy narsalarni idrok etishdir.
2. Amaliy   aql   –   buyumlarni   tanlashda   turtki   sifatida   ko’rinadigan
qobiliyatlardan.
O’z   davrining   yirik   ma`rifatchilaridan   hisoblangan   Abdulla   Avloniy   ham
yoshlarni ilmli  bo’lishga chakiradi. U aql va ilmni  ulug’laydi hamda «Aql  insonning
piri komili, murshidi yagonasidir. Ruh ishlovchi, aql boshlovchidir» deb yozadi.
Muallif   o’z   fikrini   aniqrok   va   ravshanroq   anglashi   uchun   shunday   deb   aytadi.
«Hayvonlar   o’zlariga   bo’laklar   tarafidan   qiladurg’on   zulm   va   jabrlarni   shox,   tish,
tirnoqlari ila qaytarurlar. Lekin inson aql idroki soyasida o’ziga keladurg’on zarar va
zulmlardan   saqlanur.   Er   yuzidagi   hayvonlarni   asir   qilib,   bo’ynidan   bog’lab   iplari
uchini qo’llariga bergan insonlarning aqlidir».
Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarga ta`lim berish g’oyasi birinchi bo’lib chet
el   pedagogikasida   chex   pedagogi   Yan   Amos   Komenskiy   (1592-1670)   tomonidan
yaratilgan.   U   ona   rahbarligida   6   yoshgacha   bo’lgan   bolalarga   ta`lim-tarbiya   berish
mumkinligini   ko’rsatib   berdi.   Shu   davrda   bolani   yoshini   e`tiborga   olgan   holda   kishi
7 o’rganishi lozim bulgan hamma narsaga o’rganish lozim deydi. Demak, maktabgacha
yoshdagi bolalarga ya`ni biz ta`lim-tarbiya beradigan bolalarga har tomonlama bilim,
ko’nikma va malakalarni singdirishimiz mumkin. U 19 bo’limdan iborat maktabgacha
ta`lim   dasturini   tuzdi.   YA.A.Komenskiy   «Onalar   maktabi»   kitobida   kichik   bolalarni
ta`lim-tarbiyasiga, o’qish metodikasiga katta e`tibor bergan.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalash bolani faol fikrlash faoliyatini
rivojlantirishga kattalarning ma`lum maqsad bilan ta`sir etishidir. U bolalarga tevarak-
atrofdagi   olam   haqida   bilimlar   berishni,   ularni   sistemalashtirishni,   bolalarda   bilishga
qiziqish   uyg’otishni,   aqliy   malaka   ko’nikmalarini   tarkib   toptirishni,   bilish
qobiliyatlarini rivojlantirishni o’z ichiga oladi.
Bolalarni 6-7 yoshdan boshlab maktabda o’qishga o’tishi munosabati bilan ularni,
maktab   ta`limiga   tayyorlash   uchun   aqliy   rivojlanish   etarli   darajada   bo’lishini
ta`minlash tarbiyachilarning javobgarligini yanada oshiradi.
Aqliy   kamolot   –   bu   yoshning   o’sib   tajribaning   boyib   borishi   munosabati   bilan
tarbiyaviy   ishlar   ta`sirida   bolaning   aqliy   faoliyatida   ro’y   beradigan   miqdor   va   sifat
o’zgarishlarining   majmuasidir.   Maktabgacha   yoshdagi   bolalarda   bilim   tez   sur`atlar
bilan   boyib   boradi,   nutq   shakllanadi,   bilish   jarayonlari   takomillashadi.   Xullas,   bola
eng oddiy aqliy faoliyat usullarini egallab boradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning
aqliy   rivojlanishini   ta`minlash   ularni   kelajakdagi   butun   faoliyati   uchun   katta
ahamiyatga   ega.   Bola   ijtimoiy   muhit   ta`sirida   aqliy   tomondan   rivojlanib   boradi.
Atrofdagi   kishilar   bilan   muomala   kilish   jarayonida   u   tilni   va   u   bilan   tarkib   topgan
tushunchalar   sistemasini   o’zlashtiradi.   Natijada   maktabgacha   ta`lim   yoshdagi   bola
tilini shunchalik egallab oladiki, unda muomala vositasi sifatida erkin foydalanadigan
bo’lib qoladi.
Aqliy   rivojlanish   fikrning   tengligida   vokealarni   har   xil   bog’lanishlarida,
munosabatlarda ko’ra bilish, umumiylashtirish qobiliyatida namoyon bo’ladi.
Maktabgacha   yoshdagi   bolalarni   aqliy   rivojlanishi   dastlab   muomalada   bo’lish,
narsalar   bilan   bajariladigan   faoliyat   natijasida   keyin   esa   o’quv   mehnat,   samarali
faoliyatlar   jarayonida   (rasm   chizish,   loy)   amalga   oshirib   boriladi.   Hozirgi   zamon
pedagogika   fani   bilimlar   sistemasini   uzlashtirib   olish,   ularni   jamg’arish,   ijodiy
tafakkurni   rivojlantirish  hamda  yangi   bilimlar   hosil  kilish  uchun  zarur   bo’lgan  bilish
8 faoliyati   usullarini   egallab   olish   avliy   rivojlanishning   asosiy   ko’rsatkichlari   deb
hisoblanadi.
Aqliy   tarbiyaning   vazifasi   uning   mazmuni,   metodi   va   tashkil   etilishiga   qarab
belgilanadi.
Pedagogika-psixologiya fani aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali xal etishda
birinchidan   bolaning   imkoniyatlaridan   to’g’ri   foydalanish,   ikkinchidan   bola
organizmining   umumiy   charchashiga   sabab   bo’lishi   mumkin   bo’lgan   ortiqcha
zo’riqish   bo’lmasligi   yo’llarini   topish   uchun   maktabgacha   tarbiya   yoshdagi
bolalarning   aqliy   rivojlanishi   qonunlari   va   imkoniyatlarini   o’rganish   bilan
shug’ullanadi.
Keyingi   yillarda   olib   borilgan   psixologik-pedagogik   tadqiqotlarning   natijalari
maktabgacha   tarbiya   yoshi   davrida   bolalarning   aqliy   rivojlanishida   juda   katta
imkoniyatlar   mavjudligini   ko’rsatadi.   Bularning   hammasi   maktabgacha   tarbiya
yoshidagi   bolalarga   beriladigan   bilim,   malaka   va   ko’nikmalarini   yanada
chuqurlashtirish, xajmini kengaytirish maqsadga muvofiq.
Maktabgacha   ta`lim   yoshining   oxiriga   kelib   bolalar   tevarak   atrof   to’g’risida
kattagina   xajmdagi   eng   oddiy   bilim   va   tushunchalarga   ega   bo’lib   qoladilar,   asosiy
fikrlash   jarayonini   egallab   oladilar,   narsa   va   buyumlardagi   voqealardagi   muhim   va
muhim  bo’lmagan tomonlarini  ajrata  oladigan  ba`zi  bir  sabab  natijali  bog’lanishlarni
bilib   oladigan   bo’lib   qoladilar.   Ular   o’quv   faoliyatining   dastlabki   ko’rsatkichlari
shakllandi.   SHuning   uchun   bog’cha   yoshidan   boshlab   rivojlantirib   borish   katta
ahamiyatga ega.
Maktabgacha tarbiya yoshining dastlabki bosqichlarida bolalarda tasavvur ta`limi
bo’ladi.   Hayotiy   tajribaning   ortib   borishi   va   tafakkurning   rivojlanishi   bilan   ijodiy
hayol tarkib topadi. Kichik maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar uchun ko’rgazmali-
harakatli, ko’rgazmali obrazli tafakkur xosdir. Buning asosida so’z, mantiqiy tafakkur,
tushunchali   tafakkur   rivojlantiriladi.   Tarbiyachi   bolalarda   analitik-sintetik   tafakkur
faoliyati   tarkib   toptiriladi   bu   hodisalarni,   vokealarni,   chuqur   anglab   olish,   ularni
muhim bo’lgan va muhim bo’lmagan tomonlarini ajratishga o’rgatish lozim.
Qiziquvchanlik   bolaga   xos   xususiyatdir.   U   bolani   tevarak-atrofdagi   voqea-
xodisalarga,  narsa   va buyumlarga  qiziqish  bilan  qarashga,  hamma  narsani   ushlab  his
kilib,   diqqat   bilan   tomosha   qilishni   kuzatishda   namoyon   bo’ladi.   Tarbiyachi
9 kuzatishlar tashkil etib, bolalarda paydo bo’lgan savollarga o’z vaqtida javob berishga
harakat   qiladi,   ularni   fikrini   mustaqil   javob   qidirishga   yo’llab,   maktabgacha   tarbiya
yoshidagi bolalarda qiziquvchanlikning susayishiga yul qo’ymaydi.
Aqliy   tarbiyaning   vazifasi   bolalar   qiziquvchanligini   ular   aqlining   sinchkovligini
rivojlantirish va shular asosida bilishga qiziqish hosil qilishdan iborat.
Bolalar   bog’chasi   oldida   bolalarning   aqliy   qobiliyatini   rivojlantirsh   vazifasi
turibdi.   Qobiliyatlar   tegishli   faoliyat   jarayonida   namoyon   bo’ladi   va   rivojlanadi.
Insonning   aqliy   qobiliyati   aqlining   ziyraklik   –   fahm   farosatlilik,   tanqidiy   ko’z   bilan
qarash, sermulohazalik kabi sifatlari bilan ajralib turishi mumkin. Aqliy ko’nikma va
malakalarni   rivojlantirish,   ya`ni   eng   oddiy   faoliyat   usullari,   predmetlarni   tekshirish,
ulardagi  muhim  va muhim  bo’lmagan belgilarni  ajratib ko’rsatish  boshqa  predmetlar
bilan   taqqoslash   va   hokazolarni   tarkib   toptirish   maktabgacha   tarbiya   yoshidagi
bolalarga   aqliy   tarbiya   berish   vazifalaridan   biridir.   Bu   ko’nikma   va   malakalar   bilish
faoliyatining tarkibiy qismlari bo’lib, bolani bilimlarini muvaffaqiyatli egallab olishga
yordam beradi. Masalan: o’simliklar va hayvonlar bilan tanishtirish bo’yicha sistemali
mashg’ulotlar olib borilgandan keyin bolalar ayrim konkret o’simliklar yoki hayvonlar
to’g’risida ma`lum bir tasavvurga ega bo’ladilar. 
So’ngra   bolalardagi   aqliy-ko’nikma   va   malakalarni   rivojlantirish   maqsadida
tarbiyachi   bolalar   bilan   quyidagi   mashg’ulotlarni   o’tkazishni   rejalashtirishi   mumkin:
«Paxta   o’simligini,   momaqaymoq   o’simligi   bilan   solishtirish»,   «Qafasdagi   ikki   xil
qushni  bir-biriga solishtirish»  didaktik o’yini  va shunga  o’xshash  tadbirlar  o’tkazish.
Eng muhimi shundaki, bolalarga bilim beribgina qolmasdan, ularni olgan bilimlaridan
aqliy va amaliy vazifalarni xal etishda foydalanishga o’rgatish zarur.
Ilk va bog’cha yoshi  davrida  bolalarda  tevarak-atrofga  bo’lgan qiziqish  juda tez
o’sadi.   Qiziqish   bolaning   aqliy   rivojlanishini   harakatga   keltiruvchi   qudratli   kuchdir.
Kattalar   bolaning   qiziquvchanligini,   bilishga   bo’lgan   har   qanday   hoxishini   sezishlari
va rag’batlantirib borishlari kerak.
Avvalo   bolalarni   har   –xil   faoliyatlar      vositasida      kattalar      mehnati
bilan             tanishtirish       mashg’ulotlarda       va       mashg’ulotdan       tashqari       vaqtlarda
ta’lim   berish;   kun   davomida   maishiy   faoliyatda;   mustaqil   badiiy   faoliyatda,
kungil       ochishlarda       qatnashtirish       orqali       bo’lish       hal       etiladi.       Har       –xil
bayramlar       san’at       vositalari       ijtimoiy       hayot       voqyealari,       bolalar       badiiy
10 adabiyoti     musiqa,     ashula,     tasviriy     va     amaliy     san’at     o’yinchoq     va     o’yin
materiallari;       oilaviy       axborot       vositalari,       oynaijahon       va       radio,       kino       va
diofilmlar,   diorozitlar   va   boshqalar   bolalarning   aqliy   tarbiyasiga   katta   ta’sir
ko’rsatadi.       Bu       hamma       vositalarda       keng       ravishda,       ma’lum       izchillik       va
sistemalilik   bilan   foydalanilganda   bolalarning   aqliy   tarbiyasiga   samarali   ta’sir
etish   mumkin.   Masalan   kichik   yoshli   bolalar   aqliy   tasavvur   va   bilimlarni
faqat   o’yin   mashg’ulotlaridan   yaxshi   o’zlashtirib   oladilar. 
Shunday     qilib     bolalarning     aqliy     tasavvur      va     tushunchalarni      egallab
olib,       uni       kundalik       odotga       aylantirishlari       uchun       bolalarning       kattalar
rahbarligidagi       qizg’in       faoliyati       tashkil       etilishi       lozim.       Tarbiyachi       bola
shaxsda       aqliy      his       tuyg’ularni       tarbiyalash       uchun       hamma             vosita             va
usullarni           qo’llaydi.           Chunki            u           shunday     qilgandagina     yaxshi     xulq
na’munalarini      o’rgatish       mumkin.Bizning      ushbu      malakaviy       bitiruv      ishining
asosiy   mazmuni   ham   bolalar   bog’chasida   aqliy   tarbiyani   shakllantirishda   va
uni   har   tomonlama   yosh   avlodga   yetkazib   berishdir. 
Zero       Abdulla       Avloniy       bobomiz       ta’kidlaganidek:       “Dars       ila       tarbiya
orasida     bir     oz     farq     bo’lsada     ikkisi     bir       –biridan     ayrilmaydurgan     birining
vujudi   biriga   boylangan   jon   ila   tan   kabidir”. 
Hozirgi   davrda   aqliy   tarbiya   muhum   ahamiyat   kasb   etmoqda.   Chunki
siyosiy     ijtimoiy,     iqtisodiy     masalalarni     hal     etish     ko’p     jihatdan     jamiyatning
undagi       har       bir             shaxsning       aqliy       darajasiga       bog’liqdir.Pedagogika       va
ruhiyatga   oid   juda   ko’p   tadqiqotlar   natijalarining   ko’rsatishicha   maktabgacha
tarbiya       davri       bolaning       ma’naviy       shakllanishda       eng       muhum       bosqichdir.
Xuddi   mana   shu   davrda      ma’lum      maqsadga      qaratilgan      ta’lim      tarbiya
asosida       shaxsning      aqliy  va aqliy   sifatlari      shakllana       boshlaydi.      6-7      yoshga
borganda   esa   ijobiy   xulq   normalarining   ancha   barqaror   shakli   yuzaga   kelib
bola     tevarak     atrofdagilar     bilan     bo’ladigan     munosabatda     ana     shu     egallab
olgan       ahloq       qoida       va       normalari       nuqtai       nazardan       ish       tutadigan       bo’lib
qoladi.   Shuning   uchun   bolalarga   ilk   yoshdan   boshlab   aqliy   tarbiya  borish
muhum   ahamiyat   kasb   etadi. 
11 Aqliy       tarbiyani       shakllantirishda       maktabgacha       ta’lim       muassasasi
tarbiyachisi   zamon   talablaridan   kelib   chiqqan   holda   mashg’ulotlarni   tashkil
etish,       ilg’or       pedagogik       dasturdan       foydalanish       muhum       ahamiyatga       ega
hisoblanadi.       Shunday       ekan,       biz       tanlagan       ushbu       ishning       mavzusi       ham
dolzarb   mavzulardan   biri   deya   olamiz
Tadqiqot   maqsadi : 
Maktabgacha      yoshdagi      bolalarni      aqliy    tarbiyalashda   M.Montessori
metodikasi 
Tadqiqot   vazifalari :    
1.Sharq   mutafakkirlarining  aqliy   tarbiya   haqidagi   fikrlarini   o’rganish   va
tahlil   qilish; 
2.Maktabgacha             yoshdagi             bolalar           aqliy     tarbiyasiga         qo’yilgan
talablar; 
  Mariya   Montessori   va   uning   metodikalaridan   o’rganish; 
            Mashg’ulotlar             jarayonida             Montessori             metodikasidan
foydalanishning   ahamiyatini   o’rganish. 
Tadqiqot   obyekti : 
Maktabgacha   ta’lim   muassasalari  tarbiyalanuvchilari. 
Tadqiqot   predmeti : 
Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarda   aqliy   fazilatlarni   shakllantirish
jarayoni 
Tadqiqotning   metodologik   asosi: 
O’zbekiston      Respublikasi      Konstitusiyasi;      O’zbekiston   Respublikasi
“Ta’lim       to’g’risida”       gi       Qonun       I.A.Karimovning       ta’lim       –tarbiyaga       oid
asarlari       Mariya       Montessori       metodikasi       sharq       halqlarining       milliy       tarbiya
mazmunini   o’zida   mujassam   etgan   halq   pedagogikasi,   diniy   manbaalar   sharq
mutafakkirlarining     asaralrida     olg’a     surilgan     komil      inson     g’oyasi      haqidagi
qarashlari:   rasmiy   xujjatlar      tarbiyalanuvchilarni      aqliy    jihatdan      barkamol
12 qilib    tarbiyalashning   pedagogik   asoslarini   ishlab   chiqishda   yo’llanma   bo’lib
xizmat   qiladi. 
Ilmiy   tadqiqotni   amalga   oshirishda   foydalanilgan   metodlar :
ilmiy   tadqiqot   ishlarini   rasmiylashtirish. 
Ilmiy   tadqiqotning   amaliy   ahamiyati : 
Tadqiqotimiz             mazmunini             yoritishda             biz             ko’plab             ilmiy
adabiyotlardan,     shuningdek     vaqtli      matbuot      nashrlaridan     foydalangan     holda
o’rganishga       harakat       qildik.       Kuzatish       va       pedagogik       amaliyotda       qo’llagan
tajribalarimiz   natijasida   ushbu   ilmiy   izlanishimizni   bir   yo’riqnoma      sifatida
jamlashga             harakat             qildik.Agar             bu       tadqiqotimiznidan       tarbiyachilar,
talabalar       shu       sohaga       qiziquvchilar       o’zlari       uchun       biron       –bir       ma’lumot
ololsalar   biz   o’z   maqsadimizga   erishdik   deya   olamiz.
13 I BOB. MAKTABGACHA TARBIYA YOSHIDAGI BOLALAR AQLIY
TARBIYA
1.1.Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalar aqliy tarbiyasiga qo’yiladigan
talablar
Hozirgi   davrda      Abdulla   Avloniyning   “Tarbiya   biz   uchun   yo   hayot,
yo   mamot,   yo   najot,   yo   halokat,   yo   saodat,   yo   falokat   masalasidir”   degan
fikrini       ko’p       mushohada       qilinmoqda.Buyuk       ma’rifatparvarning       bu       so’zlari
asrimiz   boshida   millatimiz   uchun   qanchalar   muhim   dolzarb   bo’lgan   bo’lsa,
hozirgi   kunda   bu   uchun   ham   shunchalik,   balki   undan   ham   ko’ra   muhum
va     dolzarbdir. Chunki     ta’lim     tarbiya     ong     mahsuli     lekin     ayni     vaqtda     ong
darajasi   va   uning   rivojini   ham   belgilaydigan   omildir.   Binobarin,   ta’lim   –
tarbiya     tizimini     o’zgartirmasdan     turib     ongni     o’zgartirib     bo’lmaydi.     Ongni
tafakkurni     o’zgartirmasdan     turib     esa     biz     ko’zlagan     oliy     maqsad     ozod     va
obod   jamiyatni   barpo   etib   bo’lmaydi”-:degan   Prezidentimiz   I.A.Karimov 
Hozirgi   davrda   aqliy   tarbiya   muhum   ahamiyat   kasb   etmoqda.   Chunki
siyosiy   iqtsodiy,   ijtimoiy   vazifalarni   hal   etish   ko’p   jihatdan   jamiyatning   va
undagi   har   bir   shaxsni   aqliy   darajasiga   bog’liqdir. Aqliy   tarbiya-shaxsni   har
tomonlama     rivojlantirishning     muhim      tarkibiy     qismidir.     U     bolalarga     aqliy
tasavvur     va     bilimlarni     singdirish,     ularga     shaxsning       aqliy     his     tuyg’u     va
sifatlarni       tarbiyalashga       qaratilgan       jarayondir.Aqliy       tarbiya       jarayonida       bola
aqliy     jihatdan     kamolga     yetadi.     Aqliy     tasavvurlarning     rivojlanish     jarayonida
eng       avvalo       ular       o’zlarining       boshqalar       bilan       bo’ladigan       munosabatlarida
ongli   tushuna   boshlaydilar;      tengdoshlari      va      kattalar      bilan      bo’ladigan
munosabatlarda   ahloq   sabablari   rivojlana   boradi. 
Tarbiya    shunday    tashkil    etilishi    kerakki    aqliy    talablar    bolalar    xulqi,
ularning       o’zaro         munosabatlari       uchun       mo’ljal       bo’lsin.       Pedagogika       fani
bolaning       aqliy       rivojlanishda       tarbiya       va       ta’limni       muhum       omil       deb
hisoblaydi.     Pedagogika     va     ruhiyatga     oid     juda     ko’p     tadqiqotlar     natijalarni
ko’rsatishiga   maktabgacha   tarbiya   davri   bolaning   ma’naviy   shakllanishda   eng
muhim    maqsadga    qaratilgan    ta’lim-tarbiya    shakllana    boshlaydi.    6-7    yoshga
14 borganda   esa   ijobiy   xulq   normalarining   ancha   barqaror   shakli   yuzaga   kelib,
bola     tevarak     –atrofdagilar     bilan     bo’ladigan     munosabatda     ana     shu     egallab
olgan      axloq      qoida      va      normalari      nuqtai      nazaridan       ish      tutadigan      bo’lib
qoladi.   Shuning   uchun   bolalarga   ilk   yoshdan   boshlab   aqliy   tarbiyaga   berib
borish   muhim   ahamiyat   kasb   etadi. 
“Tarbiyaga       shunday       tashkil       etilishi       kerakki,       aqliy       talablar       bolalar
xulqi   ularning   o’zaro   munosabatlari   uchun   mo’ljal   bo’lib   qolsin” Insonning
aqliy   rivojlanishda   odamlarning   birga   yashashlari   jarayonida   shakllangan   va
rivojlangan       boyigan       holda       avloddan-       avlodga             o’tadigan       oddiy       axloq
normalarini   egallash   katta   ahamiyat   kasb   etadi. 
Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarni   aqliy   tarbiyalashda   yuzasidan
olib       boriladigan       ishlar       umumiy       vazifalarga       muvofiqrivishda
taokmillashtirilishi      lozim.      Maktabgacha      yoshda   shakllanadigan   aqliy   his
–tuyg’ular,   xulq   atvor   odatlari   va   tasavvurlar   butun   bolalar   faoliyatiga   va
ular       o’rtasidagi       bolalar       bilan       kattalar       o’rtasidagi       o’zaro       munosabatlar
kompleksiga   hal   etuvchi   ta’sir   ko’rsatadi.   Ta’lim   –tarbiyaviy   ishlar   mazmuni
va       shakllari       bola       imkoniyatlarini       hisobga       olgan       holda       aniqlashtiriladi.
Pedagoglarning       “Bolalar       bog’chasida       ta’lim       -tarbiya       dasturi”ga       tayanib,
maktabgacha      yoshdagi      bolalarda     aqliy      va      mehnat      faolligini      rivojlantirish
insoniy       fazilatlar       va       jamoatchilik       asoslarini,       fuqarorlik       his       –tuyg’ularini
rivojlantirish   to’g’risida   iloji   boricha   g’amxo’rlik   qilishlari   muhimdir. 
Shu       maqsadda       bolalarning       qo’llaridan       keladigan       ishlarni       bajarish,
o’yin           va           mashg’ulotlardagi            ta’lim,           o’yin           va     mashg’ulotlardagi
ta’lim,   mazmunli   muloqotdan   foydalanladi. 
Bolani maktab ta`limiga tayyorlashda aqliy tarbiyaning ahamiyati kattadir. Bolani
bilimlarini   egallab   olishlari   ularni   aqliy   faolligini   rivojlantirish   aqliy   malaka   va
ko’nikmalarini   egallab   olishlari   ularni   maktabda   muvofaqqiyatli   o’kishlari   uchun
bo’lajak mehnat faoliyatiga tayyorlanishida manba bo’lib xizmat qiladi. 
Odamning   aqliy   faoliyati   –   bu   umumiy   ham   maxsus   aqliy   harakatlar   xilma-xil
sistemalarining katta miqdoridir. Ko’pgina vazifalarni hal etishda qo’llaniladigan keng
15 ko’lamdagi   aqliy   harakatlarni   shakllantirish   ayniqsa   muhimdir.   Bunday   harakatlarga
tahlil, qiyoslash, umumlashtirish kiradi.
Ham   umumiy,   ham   maxsus   aqliy   harakatlarni   egallash   aqliy   faollik   va
mustaqillikning   rivojlanishini   ta`minlaydi.   Aqliy   faoliyatning   moslashuvchanligi   va
jo’shqinligini,   hodisalarni   xilma-xil   aloqalar   va   munosabatlarda   ko’ra   bilishni
shakllantirishga   yordam   beradi.   «Aqliy   mehnat   madaniyati»   tushunchasiga   aqliy
faoliyatning umumiy tartibliligi, rejaliligi, vazifani qabul qilish va o’rtaga qo’yish, uni
hal   etish   usullarini   tanlash,   ishlab   chiqilgan   harakat   rejasini   izchil   amalga   oshirish
natijalarini baholash mahorati kiradi.
Aqliy mehnat madaniyati aqliy faoliyatning maxsus malakalari va ko’nikmalarini,
kitob   bilan   ishlash   ko’nikmalarini   egallash   darajasi,   ilmiy   bilish   usullari   va
metodlarini,   turli   yordamchi   vositalardan   foydalanish   bilan   ham   bog’liqdir.   Aqliy
tarbiya   vazifalaridan   har   biri   maktabgacha   yoshdagi   bolalarni   tarbiyalashni   tashkil
etishda   hisobga   olish   lozim   bo’lgan   bir   qancha   vazifalarni   o’z   ichiga   oladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy vazifalari quyidagilardan
iborat.
16 Boladagi   qiziquvchanlik   va   aqliy   faollikning   qay   darajada   rivojlanganligini
bolaning aqliy ko’rsatkichining yuqoriligida ko’rish mumkin.
Ta`lim   –   maktabgacha   yoshdagi   bolaning   bilish   kobiliyatlarining   muntazam   –
rejali ravishda rivojlantirib borish, MTMning talim-  tarbiya dasturida belgilangan eng
oddiy   bilimlar   sistemasi   bilan   qurollantirish,   malaka   va   ko’nikmalarni
shakllantirishdan   iborat.   Maktabgacha   tarbiya   yoshdagi   bolalarga   akliy   tarbiya
berishda ta`lim etakchi rol o’ynaydi. CHunki u ta`lim jarayonida akliy tarbiyaga doir
hamma   masalalar   hal   etiladi.   Ta`lim   –   bolalarga   izchillik   bilan   bilim   berishni,   bu
bilimlarni   aniqlash   va   sistemalashtirishni,   bilish   jarayonlarini,   tafakkur   faolligini
rivojlantirishni nazarda tutadi.
Ta`lim   kuzatuvchanlik,   qiziquvchanlik   va   aqlning   singchkovlik,   ziyraklik,
tanqidiylik  kabi   sifatlarni   rivojlantirishga   yordam   beradi.  Ta`lim   jismoniy,  estetik   va
mehnat   tarbiyasini   muvaffaqiyatli   amalga   oshirish   uchun   ham   zarurdir.   MTMda
17Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbiyalashning asosiy 
vazifalari
Bolalarda  tabiat  va  jamiyat 
to’g’-risidagi  bilimlar  sitemasini  ilmiy 
dunyoqarashini  shakl-lantirish.  Bola 
tevarak  atrof-dagi  narsalar  ularning 
vazifa-si  ba`zi  sifatlari  ba`zi  hossa-lari 
haqida  qaysi  materialdan 
tayyorlanganligi  to’g’risida  aniq 
tassavvurga  ega  bo’lishi  kerak.  U 
tabiat  hodisalari  ularning  o’zaro 
bog’liqligi  va  qonuniyat-larini  bilib 
oladi.  Jonsiz  ta-biat  o’simliklar 
hayvonlarni  kuzatish  jarayonida 
bolalarda  borliq  to’g’risidagi  tasavvur-
lar shakllanib boradi. Aqliy  malaka  va  ko’nimalarni 
rivojlantirish.  Aqliy  ko’nikma  va 
malakalarni  rivojlantirish,  ya`ni  eng 
oddiy  faoliyat  usullari,  predmetlarni 
tekshirishni  ulardagi  muhim  va  mu-
him  bo’lmagan  belgilarni  ajra-tib 
ko’rsatish,  boshqa  predmetlar  bilan 
taqqoslash  maktabgacha  tarbiya 
yoshidagi bolalarga aqliy tarbiya berish 
vazifalaridan  biridir.  Bu  ko’nikma  - 
malakalar  bilish  faoliyatining  tarkibiy 
qismlari  bo’lib,  bolaning  bi-limlarini 
chuqur egallab olishga yordam beradi.
Bilishga  doir  ruhiy  jarayonlarni 
rivojlantirish:  sezgi,  idrok  xotira, 
xayol  tafakkur  nutq.  Bilishga  doir 
ruxiy  jarayonlarni  rivojlantirish 
aqliy  tarbiyaning  muhim 
vazifasidir. Bilishga  qiziqish  va  aqliy  qobi-liyatlarni 
aqliy mehnat madaniya-tini rivojlantirish. 
Aqliy  tarbiyaning  vazifasi  bolalar 
qiziquvchanligini  ular  aqlining  sinchkov-
ligini  rivojlantirish  va  shular  asosida 
bilishga  qiziqish  hosil  qilishdan  iborat. 
Bolalar  bog’chasi  oldida  bolalarning 
aqliy qobiliyatlarini rivojlantirish vazifasi 
turibdi. bolalarga madaniy – gigienik ko’nikmalar, asosiy harakatlar o’rgatiladi, ular madaniy
ahloqiy qoidalarini o’zlashtirib oladilar.
Ta`lim   jarayonida   bolalarda   o’quv   faoliyatlari   asoslari   hosil   qilinadi,   ularni
maktabda muvaffaqiyatli o’qish uchun muhim shart-sharoitlar yaratiladi. Ta`limni ikki
yul bilan amalga oshirish maqsadga muvofiqdir:
Bolalarga ta`lim berish jarayonida tarbiyachi har xil metodlardan, usullardan foydalanish:
Ko’rgazmali Og’zaki Amaliy O’yin metodlari
Kuzatish Tushunish Mashq Didaktik o’yinlar
Ko’rsatish Hikoya kilish Mustaqil ish Harakatli o`inlar
TV   dan
foydalanish So’zlab berish Oddiy tajriba Mashqli o`inlar
O’qib berish Intsenirovkalar
Suhbat Kundalik axborot
Kuzatish metodi . Bolalarni tevarak atrof bilan tanishtirish imkonini beradi. Bunda
bolalar   ko’rish,   eshitish,   sezish   idroklari   orqali   bilimlarni   egallash   imkoniyatiga   ega
bo’ladilar. Bu esa asosan yangi bilim berishda qo’llaniladi.
Kuzatish   –   bolalarning   narsa,   voqealarning   ma`lum   maqsadi   bilan   rejali   idrok
etishidir. Kuzatish metodi ma`lum ob`ektlarni kuzatishda etakchi o’rinni egallaydi.
18Ta`limni amalga oshirish yo’llari:
Birinchi yo’l
Ikkinchi yo’l
Bolalarni  bilim,  malaka, 
ko’nikmalarni  kattalar  bilan 
o’zaro  munosabatda  bo’lishi 
orqali  egallab  borishidir.  Bu 
muomala  mehnat  faoliyati  va 
shu kabilar bilan belgilanadi. Maxsus  tayyorgarligi  bor  kishi-
larning maxsus o’quv muassasa-larida 
bolalarni  kerakli  bilim,  malaka, 
kunikmalardan  rejali  ravishda 
xabardor  bo’lib  borishidir.  Bunday 
yo’l  bilan  ta`lim  berishdan  maqsad 
yosh  av-lodni  zamonaviy  ishlab 
chiqa-rishda,  jamiyatning  ijtimoiy-
siyosiy,  madaniy  hayotida  faol 
qatnashtirish  uchun  zarur  bulgan  fan 
yutuqlari bilan tanishtirishdir.    Namoyish   etish   metodi .   Bu   metod   tarbiyachi   bolalarga   narsani   o’zini   yoki
tasvirini ko’rsatadi. Bu bevosita ko’rib bo’lmaydigan narsalar (boshqa tabiy zonadagi
hayvonlar, o’simliklar, kishilar hayoti bilan) qo’llaniladi.
Hikoya   qilib   berish   -   materialni   aniq,   obrazli,   ta`sirchan   bayon   qilish.   O’rta
guruhdan boshlab badiiy asarlarni ifodali o’qib berish.
Suhbat   metodi.   3-4   yoshli   bolalar   bilan   o’tkazilmaydi.   4-5   yoshli   bolalar   bilan
ham qisqa suhbat o’tkaziladi. 6 yoshdani boshlab suhbat mustaqil mashg’ulot sifatida
o’tkaziladi.
Bolalar     bilan     rejali     ravishda     izchil     ish     olib     borish     ularning     aqliy
tasavvurlarini      ham,      real      aqliy      xulq      –atvorlarni       darajasini       ham      oshiradi:
maktabgacha   yoshdagi   bolalarda   ko’p   narsani   o’z   qo’llari   bilan   qilish   va
qilingan       ishlardan       quvonish,       kattalar       mehnat       natijalarni       qadrlash
ko’nikmalarni       rivojlantiradi;       umumiy       foydasi       uchun       qilinadigan       ishlarda
o’zlari     ishtirok     etishga,     birga     o’ynash,     shug’ullanish,     umumiy     maqsadlarni
qo’yish     va     amalga     oshirishga     intilish     vujudga     keladi.     Bularning     barchasi
bola     shaxsining     ijtimoiy     yo’nalishini     belgilaydi     eng     muhimi     ancha     keyin,
maktab       yoshid       g’oyaviy       siyosiy       aqliy       tarbiyani       mufaqqiyatli       amalga
oshirish,   dunyoqarashni   mehnatga   ijobiy   munosabatni   shakllantirish   imkonini
berali. 
Qadim       –qadimdan       o’zbek,       sharq       klassiklari       ijodida       axloq       –   odob
masalasi   markaziy   o’rin   egallab   kelgan.   Kaykovusning   “Qobusnoma”   sidan
tortib   Al   –Xorazmiy,   Abu   Nosr   Farobiy,   Abu   Rayxon   Beruniy,   Abu   Ali
Ibn       Sinolarning       nazmiy       va       nasriy       asarlaridan       Yusuf       Xos       Xojibning
“Qutatg’u     bilig”      (Baxt      keltiruvchi      bilim)      Axmad      Yugnakiyning     “Hibotul
haqoyiq”   (Haqiqat   sovg’alari)   imom   Ismoil   al   Buxoriyning   “Al   –Adab   al
Mufradot”      (Adab      durdonalari)      kabi      jaxonga     mashg’ur      asarlarida,     Alisher
Navoiyning     o’lmas     she’riyatida,     Munis     Xorazmiyning     “Savodi     ta’lim”     ida,
Kamoliddin       Xusayin,       Voiz       Koshifiyning             “Axloqi       muhsimiy”       kabi
asarlarida   axloq   odob   masalalari   yoritilgan. 
19 Koshifiyning     asarlaridagi     ta’lim      –tarbiya     axloq     masalalari      ko’pchilik
chun     andoza,     namuna,     odob     normasi     sifatida     qisqa,     asosli     yakunda     qilib
yozilgan. 
Koshifiyning   asarlaridagi   ta’lim   –tarbiya   axloq   masalalarini   ko’pchilik
uchun       andoza       hisoblanadi.       Koshifiyning       fikricha       inson       fazilati       uning
egallagan   ta’lim   –tarbiyasiga   bog’liq. 
Shundagina   u   odobli   hisoblanishi   mumkin.   “Odob   –bu   qalbim   yomon
so’zlardan     va     namunali      xulqdan     saqlay      olish,     o’zini      va     so’zlarni      ham
hurmat     qila     bilishdadir”1       deydi     mutafakkir.     Uning     fikricha     yaqin     fikrni
A.Navoiy   ijodida   ham   ko’ramiz.
Axloqning     eng      muhim      mezoni       sanalgan      odob      haqida     fikr      yuritar
ekan:   “Adab   kichik   yoshdagilarni   ulug’lar   duosiga   sazovor   etadi   va   u   duo
barokati       bilan       umrbod       bahramand       bo’ladi.       Adab,       kichkinalar       mehrini
ulug’lar   ko’ngliga   soladi   va   u   muhabbat   ko’nglda   abadiy   qoladi”2    degan
edi   buyuk   shoir.   Bu   bilan   u   kishilarning   insoniylik   belgini   uning   odobli,
axloqli   ekanligi   bilan   o’lchanadi,   deb   ta’kidlaydi. 
A.Navoiyning   “Mahbub   ul   qulub”   asarida   odob   axloqga   oid   g’oyalar
ilgari      surilgan.     Uning     birdan     –bir     orzu     –umidi,     ideali      insonga     bo’lgan
mehr       muhabbat,       samimiylik       edi.       Uning       quyidagi       misralari       fikriimizning
yaqqol   dalilidir. 
Menga   na   yodu   na   oshiq   havasdir. 
Garchi   men   odam   o’lsam   –ushbu   basdir 
Yoki: 
Favron   elining   jismida   ham   jon   bo’lg’in. 
Ham   jonlariga   malak   darmon   bo’lg’ir. 
Yoki:    
Nafing   agar   xalqqa   beshik   erur. 
Balki   bu   naf   o’zingga   kshproq   erur. 
20 Yuqoridagi   she’riy   satrlardan   ko’rib   turibmizki.   A.Navoiy   inonparvarlik
g’oyalarini       nihoyatda       ulug’lagan.       Mutafakkirlarimizning       asarlarida       xalq
so’ziga,       maqolga       aylanib       ketgan       hikmatli       gaplarni       ko’plab       keltirishimiz
mumkin.   Koshifiyning             “Yoog’onchiliksenixorlikkayetaklaydi,
rostgo’ylikesabaxtsizlikdansaqlaydi”       va       “odob       –oltindanqimmat”
kabidurdonafikrlarishularjumlasidandir. 
ImomIsmoilAl   –Buxoriyning   “Al   –adabAl   –mufradot”   (Adabdurdonlari)
kitobiota   –onanihurmatqilishgao’rgatishtshg’risidagiso’zlarbilanboshlanadi. 
Jumladan,       kitobning       13       –sahifasidagishundaydeydi
“Allohtaollohningroo’ibo’lishiavvaloonaningvayanaonannigkeyinesaotaningrozibo’lis
higabog’liqdir.   Donishmandlar   aytadurlarki   odobli   inson   barcha   odamlarning
yaxshisidir   va   barcha   xalqlar   uchun   yoqimlidir.      U   mansabdor   kishilardan
go’zalroq   va   badavlat   odamlardan   hurmatliroqdir”
Buyuk       mutafakkir,       fors       –tojik       adabiyotning       namoyondalaridan
abulqosim   Foruxxiy   adabning   qimmatini   shunday   tariflaydi :  
   Yaxshi   xulq   shohlik   va   katta   mamlakatdan   yaxshiroq.    
Sof   tabiat   tilla   gavhar   qonida   ham   yaxshiroq. 
Voiz   Koshifiy   insonlarda   oq   ko’pchilik   bag’ri   kenglik,   mehnatsevarlik,
sofdillik,   rostgo’ylik,   saxiylik,   vijdoniylik,   irodlilik   qatiyatlilik   kabi   fazilatlar
bo’lishi   shart   va   bular   insolnning   barkamoligidan   dalolat   beradi,   deydi.    
Abu   Nasr   Farobiy    inson   o’zining   yaxshi   xulqi   bilan   baxt   – saodatga
erishishi   mumkin    deydi. 
Zamonamizning       erik       ma’rifatparvarlaridan       bo’lmish       Abdulla       avloniy
inson     barkamoligi       uning       ahliga,       jismoniy       sog’lomligida     hamda       odobli
xushxuligida,     deb     biladi.     “Abdulla     Avloniy     til      va     so’z     odobi     haqidagi
umuminsoniy     fikrlarni      shunday     ta’riflaydi:”     ...so’z     insonning     darajada     va
kamolini,     ilm     va     odobini     o’lchab     ko’rsatadigan     tarozidiryu     aql      sohiblari
kishining     dildagi     fikr     va     niyatini,     ilm     va     odobini     o’lchab     ko’rsatadigan
21 tarozidir.   Aql   sohiblari   kishining   dildagi   fikr   va   niyatini,   ilm   va   quvvati,
qadr   va   qimmatini   so’zlagan   so’zidan   bilurlar”4  
U     inson     odobidagi     hayo     va     ifatni     yuqori     baholaydi,     hayo     deganda
ishda,   so’zda   adabda   rioya   qilmoqni   tushunadi,   uni   insoniylikning   muhum
belgisi,   bed   biladi. 
Abdulla   Avloniy   axloq   –bu   xulqlar   majmuasidir,   ammo   yaxshi   xulq
o’z     –o’zidan     paydo     bo’lmaydi.     Ularning     shakllanishi      uchun     ma’lum      bir
sharoit   –tarbiya   kerakligini   gapiradi. 
Avloniy   tarbiyaning   bola   kamolotida   tutgan   o’rni   to’g’risida   shunday
deydi.   Temirchining   bolasi   tarbiya   topsa   bo’lur   olim. Buzilsa   xulqi,   luqmon
o’g’li       bo’lsa       bo’lg’usi       zolim.   Davrimizning       taniqli       allomalaridan       biri
professor   Shoislom   Shamohmudov   odobli   bo’lish   fazilati   to’g’risida   shunday
yozadi. 
Odamiylik   debochasi   odob   ekan, 
Odob   kishi   hayotida   aftob   ekan. 
Kimda   odob   mayus   bo’lsa,   dili   majrux. 
Baxtli   ko’lsam   saodati   betab   ekan. 
Odobli,       yaxshi       xulqli       bo’lish       to’g’risida       dono       xalqimiz       tuqigan
ko’plab   maqol   matallar   asrlar   ancha   og’izdan   –og’izga   o’tib   kelmoqda. 
Barcha   ishdan   xulqi   xush   yaxshi   erur.   Xulqi   xush   odamni   el   izzat
qilur    
Odobning   obro’ying. 
Odob   –kishining   zebu   ziynati. 
Inson     odobi      bilan,     osmon     aftobi     bilan     va     xakozo. Qayerda,     qaysi
davrda,       qaysi       jamiyatda       yaxshi       xulq       qaror       topsa,       o’sha       jamiyatdagi
kishilarning   hayoti   farovon,   turmushi   tinch   odamlari   piru   bodavlat   bo’ladi.
Bizga      tiqishtirilgan      sovet      tuzimi       davridagi       xalqimiz            o’z      ajdodlarining,
tilidan     milliy     –madaniy     an’analaridan,     tilidan     milliy     madaniy     odatlaridan
22 benasib       qilib       kelingan       xalqimiz,       ayniqsa       yoshlarimiz       orasida       ilmsizlik,
ma’naviy   qoshoqlik   illatlarini   yuzaga   keltiridiki,   bu   ko’p   hollarda   o’zining
noxush   achiq   mevasini   bermoqda,   bu   boy   milliy   tariximizdan   kam   xabar
yoshlarimiz       orasidagi       ilmsizlik       axloqsizlik,       qo’pollik,       qurchlik,       ma’naviy
qoshoqlik       kabi       illatlarning       ildizi       bevosita       yuqoridagi       holatlarga       borib
taqaladi. 
Shunday       ekan,       xozir       jamiyatimiz       mustaqillikka       erishgach       va       o’z
istiqlolini       tiklayotgan       bir       vaqtda,       jamiyatdagi       siyosiy,       iqtisodiy,       ijtimoiy
vazifalarni       muvofaqqiyatli       hal       etish       ko’p       jihatdan       biz       yashab       turgan
jamiyatning   va   undagi   har   bir   shaxsning   axloq   darajasiga   bog’liq.
Buning     uchun     dono     xalqimiz     mutaffkirlarimizning     durdona     fikrlariga
rioya   qilib,   yoshlarimizga   bolalikdan   boshlab   ajdodlarimiz   tomonidan   qo’llab
kelingan   eng   xalqchil   odob   na’munalarini   o’rgatib   borishimiz   zarur. 
Tarbiyani       yoshlikdan       boshlash       zarurligini       barcha       mutafakkir
olamlarimiz      ta’kidlab      kelishgan.       Juladan,      buyuk      mutafakkir       Abu      Shukur
Balxiy       bola       tarbiyachi       yoshligidan       boshlanashi       kerakligini       shunday
ta’riflaydi: 
Yoshlik   chog’ida   o’rganish   bilan 
Aql   ham   idrok   topishing   oson 
Hoxlagan   tomonga   egib   qo’yadi. 
Nixolligida   daraxatni   bog’bon 
Qiyshig’ini   hyech   kim   tug’irilay   olmas. 
Nihol   ulg’ayib,   bo’lgan   yug’on.
Qadim       –qadimdan       ilmli       kishilar       jamiyatning       eng       obro’       kishilari
hisoblanganlar       shu       bilan       birga,       limli       bo’lish       odob       –axloq       qoidalarini
egallash   bilan   uzviy   bog’liq   holda   amalga   oshirib   borilgan.   Aksariyat   odob
har   qanday   bilimdon   yuqori   qo’yilgan   va   bu   hal   bola   tarbiyasida,   uning
kelajak      jamiyatga     munosib      kishi       bo’lib           yetishishda            o’zining           juda
yaxshi      samarasini      bergan.   Pedagogika   fani   ham   bolani   har   tomonlama
23 tarbiyalashda     muhum     vazifalardan     biri     deb     hisoblaydi.     U     bolalarga     aqliy
tasavvur   va   bilimlarni   singdirish   ularga   shaxsning   aqliy   his   –tuyg’ulari   va
sifatlarini,   ijobiy   ma’naviyatini   tarbiyalash   zarur   deb   qaraydi.Bolalarni   aqliy
tarbiyasiga     tarbiyaviy     ta’sir     ko’rsatishning     samaraliroq     bo’lishi     uchun     har
bir      yosh   bosqichi   ruhiyatini   yaxshi   bilish   kerak.   
Psixolog       va       pedagog       olimlar       olib       borgan       ilmiy       tadqiqot       ishlari
natijasi     bolalarda     aqliy     rivojlanish     juda     erta     boshlanishni     ko’rsatadi:     bola
hayotining   birinchi   oyidayoq   kattalar   u   bilan   gaplashganda   quvonib   ketadi.
Bog’cha       yoshida       kelganda       kattalar       bolani       yaxshi       parvarish       qilsalar,       u
kattalarga   mehr   qo’yadi. Tadqiqot   ishlari   natijasi   shuni   ko’rsatadiki   bola   2   -
3       yoshda       kirgandayoq       unda       uyatchanlik,       mustaqillik       yoki       o’ziga
ishonchsizlik,     xudbinlik     yosh     g’amxo’rlik,     o’z     tengdoshlariga     e’tibor     bilan
munosabatda   bo’ilsh   kabi   shaxsy   xususiyatlar   namoyon   bo’la   boshlaydi. 
Bir       qancha       olimlarning       ta’kidlashicha       katta       gurux       bolalari       hozir
javoblik       xayrixohlik       va       haqqoniylik       kabi       aqliy       xislatlarni       egallab       olar
ekanlar.       Shu       bilan       birga,       ular       boshqalarning       iztirob       chekayotganiga
ko’pincha       befarq       bo’lar       ekanlar       shunday       hislarni       ular       anglab       yetalmas
ekanlar.    
Bolalar       ijtimoiy       hayot       voqyea       –hodisalar       o’rtasidagi       o’zaro
bog’liqliklar       to’g’risidagi       eng       oddiy       bilimlarni       egallab       olishlari       ularda
dastlabki       vatanvarlik       va       baynalminallik       hislarni       tarbiyalashga       asos       qilib
xizmat   qiladi. 
Maktabgacha       tarbiya       yoshining       o’ziga       xos       tomoni       shundaki,       bu
yoshda   bolalar   hali   aqliy   tushuncha   yoki   xulqni   so’z   bilan   aniq   ta’riflab
beromaydilar       uni       boshqa       ushnacha       o’xshash       voqyealar       bilan       solishtira
olmaydilar.
Yuqoridagilardan   kelib   chiqib,   MAKTABGAChA   YoShDAGI   BOLALAR
RIVOJLANIShIGA  QO’YILADIGAN  DAVLAT  TALABLARI-  2008  yil 
24   sentyabrda   XTV   hay’at   yig’ilishining     10/4     qarori   bilan     tasdiqlandi.   Bu
Davlat  talablarini  amaliyotga  joriy  etish  zarurati  “BOLAJON”    tayanch dasturini
ishlab chiqishga sabab bo’ldi. 
“Bolajon” dasturining maqsadi
“Maktabgacha     yoshdagi     bolalar     rivojlanishiga     qo’yiladigan     davlat
talablari”ning   bajarilishiga   erishishdan,   ya’ni   maktabga   jismonan   sog’lom,   aqlan     va
ma’nan  yetuk,  jamiyatning  turli  a’zolari  bilan  muloqotda  bo’la oladigan,  borliqni
aniq     idrok     etadigan,     hayotga     ijtimoiy     jihatdan   moslashuvchi,     umummilliy
qadriyatlarimizni     qadrlaydigan,     shuningdek,   mustaqil   va   ongli   yashaydigan   bolani
tayyorlashdan iborat.   
Dasturning vazifasi 
Bolalarni   jismoniy,   aqliy   hamda   ijtimoiy-hissiy   jihatdan   kamol   toptirish   va
ularning     sog’lig’ini     muhofaza     qilish;     bolalarning     erkin     fikrlash,     ijodiy
qobiliyatlarini     rivojlantirish,             ahloqiy     va     ma’naviy     jihatdan     barkamol,
shuningdek,   kelajakda   mustaqil   va     ongli   yashaydigan   komil   insonlar   etib   voyaga
yetkazish uchun shart-sharoitlar yaratishdan iboratdir. 
Dasturda   bolalarni   rivojlantirish   va   maktabga   tayyorlash   davri   shartli   ravishda
quyidagi bosqichlarga bo’linadi: 
Go’daklik (1 yoshgacha) 
  Ilk yosh (1-2 yosh)
  Ilk yosh (2-3 yosh)
  Kichik yosh (3-4 yosh)
- O’rta  yosh (4-5 yosh)
  Katta yosh (5-6 yosh)
  Maktabga tayyorlov davri (6-7 yosh)
Dasturning tuzilmasi 
1.Bolalarning rivojlanish xususiyatlari 
25 2.Jismoniy rivojlanish 
3.Mashg’ulotlar jadvali (haftalik, oylik, 1-yarim, 2-yarim yillik  va 
jami ) 
4.Ijtimoiy-hissiy rivojlanish 
5.Nutq, o’qish va savodga tayyorgarlik 
6.Bilish jarayoni: atrof olam to’g’risidagi bilimga ega bo’lish va uni anglash 
Ushbu     dasturning     muqaddima     qismida     ta’lim-tarbiya     maqsad,   vazifalariga
mos   bola   shaxsini   jismoniy   rivojlantirish,   nutq   va   tafakkurini   o’stirish,   ma’naviy
shakllantirish va ularni maktabga tayyorlash maqsadlari yoritilgan.  
Yangi     takomillashtirilgan     dasturning     maqsad,     vazifasi     bugungi   Davlat     va
jamiyat     boshqaruvining     erkinlashuvi     sharoitida,     fuqarolik   jamiyatining     bo’lg’usi
shaxslarini         barkamol     qilib     kamolga     yetkazishga   bo’lgan     talab     va     ehtiyojini
qondirish,     amaldagi     “Uchinchi     mingyillikning   bolasi”     tayanch     dasturining
samarali     mazmun-mohiyatini     saqlab     qolgan   holda,     maktabgacha     yoshdagi
bolalarni  yangi  Davlat  talablari  asosida tarbiyalashga qaratilgan.  
Dastur     mazmuni     bolalarda     ilk     bora     milliy     o’zlikni     anglash   tuyg’usini
shakllantirish,     milliy     urf-odatlar,     milliy     va     umummilliy   qadriyatlarga   hurmat-
ehtiromni kuchaytirish maqsadini ko’zda tutadi.  
Ushbu     dastur     O’zbekiston     Xalq     ta’limi     vazirligi     YuNISEF   xalqaro
tashkiloti     bilan     hamkorlikda     o’tkazgan     uch     bosqichlik     tajriba-   validasiya
sinovlaridan samarali o’tgan.  
Bugungi   kunda   maktabgacha   ta’lim   sohasining   barcha yo’nalishlari   ushbu
me’yoriy     hujjatlar     bilan     ta’minlanganligi     va     ular   XTVning     elektron     saytlarida
yoritilganligi     bois,     yangi     tayyorlangan   takomillashtirilgan   nashrga   ushbu   hujjatlar
kiritilmadi.  
Amaldagi   dastur   me’yoriy   hujjatlar   bilan   birgalikda           bosma   taboq   hajmda
nashr etilgan.     Yangi tayanch dastur yaxlit holatda, to’ldirish va qo’shimchalar bilan
26 aynan                   bosma   taboqni   tashkil   etadi.     Dasturda     ta’lim-tarbiya     mazmuni     3
yo’nalish  6  bosqichda amaliyotga tavsiya etilgan:  
Bolalarni jismoniy rivojlantirish; 
Nutq va tafakkurni rivojlantirish; 
Ma’naviy-madaniy yetuklik.  
Yangi   taomillashtirilgan   tayanch   dasturi   maktabgacha   yoshdagi   bolalarga   4
yo’nalish 3 bosqichda ta’lim-tarbiya berish maqsadini ko’zda tutgan: 
1.Jismoniy rivojlantirish, o’z-o’ziga xizmat va gigiyena;  
2. Ijtimoiy-hissiy rivojlantirish;  
3. Nutq, o’qish, savodga tayyorgarlik;  
4. Bilish jarayoni, atrof-olam to’g’risidagi bilimlarga ega bo’lish va uni anglash
Zamonaviy     pedagogik-psixologik     tadqiqotlar     uch     yoshgacha   bo’lgan   davr,
uch yoshdan besh yoshgacha va besh yoshdan yetti yoshgacha bo’lgan bolalar psixik
va yosh xususiyatiga ko’ra bir-biriga yaqinligini ilmiyasoslagan.  Tahlillarga  tayanib,
yangi  dasturda  tug’ilgandan  24  oygacha bo’lgan rivojlanish davrlari (ilk yosh) oylar
kesimida, I kichik (2-3 yosh),  II kichik (3-4 yosh), o’rta (4-5 yosh), katta (5-6 yosh),
maktabga tayyorlov    (6- yosh) qilib belgilandi.
Shunga     e’tiboran         bolalarni     aqliy     tarbiyalashda     asosiy     vosita     bu
mashg’ulotlar   jarayonidir.   Biz     tadqiqotimizda   nutq   o’stirish,     bilish   jarayoni,   atrof
olam  to’g’risidagi  bilimlarga  ega  bo’lish  va  uni  anglash  to’g’risida tao’xtalamiz. 
Dastur to’g’risida g’uyoidagi xulosalarni bildiramiz:  
Yangi     takomillashtirilgan     dastur     tuzilishi     jihatidan     tarbiyachiga   kundalik
ta’lim-tarbiya ishlarini rejalashtirishda bir qator afzalliklar yaratadi (Matn lo’nda, aniq,
alohida yo’nalishlar bo’yicha berilgan); 
Zamonaviy   pedagogik-psixologik   terminlardan   foydalanilgan   (M-n,
“Ekspressiv” so’zi - lotincha “ifodalanganlik” ma’nosini anglatib, o’z his- tuyg’ularini
nutq   orqali   ifodalash   malakalariga   ega   bo’lish,   “Impressiv”   –   o’zgalar     nutqini
eshitish  va  eshitilgan  nutqni  tushunish  malakalariga  ega bo’lishni bildiradi.)  
27   Barcha vazifalar bola shaxsini bevosita tarbiyalashga qaratilgan; 
  Milliy ruh va ma’naviyatga alohida urg’u berilgan; 
  Dastur ta’limiy o’yinlar majmui bilan boyitilgan; 
  Bolaning   ijodiy   qobiliyatini   rivojlantirishga   qaratilgan   tasviriy   faoliyat   va
musiqa bo’limlari keng yoritilgan; 
Dasturda umumiy o’rta ta’lim maktablarining boshlang’ich sinflari uchun joriy
etilgan   Davlat   ta’lim   standartlari   o’rtasida   uzviylik   tamoyillariga   alohida   ahamiyat
berilgan.
Aqliy     tarbiyaning     vazifalari.     Bolalarni     maktabga     tayyorlashda     aqliy
tarbiyalashning  rolli  kattadir.  Bolalarning  bilimlarni  egallab  olishlari,  ularning
aqliy   faolligini   rivojlantirish,   mustaqillik,   aqliy   malaka   va   ko’nikmalarni   egallab
olishlari   ularning   maktabda   muvaffaqiyatli   o’qishi   va   bo’lajak   mehnat   faoliyatiga
tayyorlanishida manba bo’lib xizmat qiladi. 
Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarni   aqliy   tarbiyalashning   asosiy
vazifalari quyidagilardan iborat: 
1. Bolalarda     tabiat     va     jamiyat     to’g’risidagi     bilimlar     sistemasini,
ilmiy 
dunyoqarashni shakllantirish. 
2. Bilishga   doir   ruhiy   jarayonlarni   rivojlantirish;   sezgi,   idrok,   xotira,
xayol, 
tafakkur, nutq. 
3. Bilishga     qiziqish     va     aqliy     qobiliyatlarni,     aqliy     mehnat
madaniyatini 
rivojlantirish. 
Aqliy malaka va ko’nikmalarni rivojlantirish.
Ta’lim-tarbiya ishlarining takomillashib borishida SHarq va G‘arbning qomusiy
olim   va   pedagoglarining   o‘rni   kattadir.   Markaziy   Osiyolik   mashhur   allomalar:
Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino,
28 Yusuf   Xos   Hojib,   Kaykovus,   Alisher   Navoiy,   Ahmad   Donish,   Furqat,   Abdulla
Avloniy   kabi   jahon   tan   olgan   mutafakkirlar   o‘zlarining   qator   asarlarida   ta’lim-
tarbiyaga kata e’tibor bilan qaraganlar. Faylasuf olim Forobiy o‘zining «Fozil shahar
kishilarining   qarashlari»   asarida   tarbiya   orqali'   insonga   beriladigan   12   fazilatni
sharhlab  beradi.  Abdulla  Avloniy  esa   tarbiya   haqida  g‘oyat  ibratli   fikrlarni   bildiradi.
«Pedagogika — Abdulla Avloniyning yozishicha, — bola tarbiyasining fani, demakdir
».   «Dars   ila   tarbiya   ikkisi   jon   ila   tan   kabidir»,   «Dars   oluvchi—biluvchi,   tarbiya
oluvchi—amal   qiluvchidir».   Bu   erda   pedagogika   faniga   qisqa   va   lo‘nda   ta’rif   berib,
ta’lim bilan tarbiyani esa jon bilan tanga o‘xshatib, ularni bir-biridan ajratib tushunish
mumkin   emasligini   yorqin   ifodalab   bergan.   Avloniyning   ta’kidlashicha,   tarbiyani
yoshlikdan   berish   nihoyatda   zarur.   Bolaga   avvalo,   kichik   yoshdan   boshlab,   ota-ona
tarbiya   beradi,   keyin   tarbiya   bilan   butun   jamoatchilik   shug‘ullanadi,   chunki   bunda
inson   taqdiri   hal   etiladi   deydi.   Bu   sohada   Sharq   va   G‘arb   xalqlari   yaratgan   og‘zaki
ijodiyot,   buyuk   mutafakkir,   pedagog   va   olimlarning   ta’lim-tarbiyaga   doyr   ilg‘or
fikrlarini   o‘rganib,   tahlil   qilib,   barkamol   insonni   tarbiyalash   jarayonini   o‘rganish   biz
uchun juda qimmatlidir: — ta’lim-tarbiya to‘g‘risidagi qonun-qoida tamoyil, metod va
usullarni   bolalar   bog‘chalari   amaliy   hayoti   bilan   bog‘lab,   bo‘lajak   tarbiyachi   —
o‘qituvchilarga   o‘rgatish   hamda   xalq   ta’limini   boshqarish   va   rahbarlik   masalalarini
chuqur o‘rganib, bo‘lajak tarbiyachilarni qanday tayyorlash muammolarini hal qilish;
—   maktabgacha   tarbiya   muassasalarida   oila   bilan   uzviy   hamkorlikda   bolalarni   har
tomonlama   rivojlantirish   ishini   amalga   oshirish.   Bunday   vazifalarda   tadqiq   etish:   —
birinchidan,   bolalar   sog‘lig‘ini   saqlaydi   va   mustahkamlaydi,   jismoniy   rivojlanishini
ta’minlaydi;   —   ikkinchidan,   ilmga   qiziqish   va   qobiliyatlarini   rivojl   antiradi;   —
uchinchidan,   Vatanga,   tabiatga,   jonajon   o‘lkaga   muhabbat,   kattalarga   hurmatni,
o‘rtoqlik   va   jamoatchilik,   xayrixohlik,   xulq   madaniyati,   mustaqillik,   uyushqoqlik   va
intizom,   mehnatsevarlik   kabi   ijobiy   fazilatlarni   tarbiyalaydi;   —   to‘rtinchidan,   estetik
tarbiyani amalga oshiradi. Demak, bilish jarayonida esa bolaning ongi, his-tuyg‘ulari
shakllanadi.   Eng   muhimi   ijtimoiy   hayot   uchun   zarur   bo‘lgan   va   ijtimoiy
munosabatlarga xizmat qiladigan xulqiy odatlar hosil bo‘ladi. Maktabgacha yoshdagi
bolalarning,   yosh   va   individual   xususiyatlarini   e’tiborga   olgan   holda   ularning   har
tomonlama   rivojlanishini   ta’minlashga   xizmat   qiladi.   Maktabgacha   tarbiya
muassasalari ham bolalarni har tomonlama tarbiyalaydi. Bola hayotidagi ilk yosh eng
29 muhim   davr   bo‘lib,   xuddi   mana   shu   davrda   bolaning   jismoniy,   axloqiy,   mehnat,
estetik   rivojlanishiga   poydevor   bo‘ladi.   Maktabgacha   yoshdagi   bolalarni   barkamol
shaxs   qilib   tarbiyalashga   qaratilgan,   ta’lim-tarbiya   borasida   yaratilgan   tajribalarga,
nazariy   va   metodik   manbalarga,   O‘rta   Osiyo   va   jahon   tan   olgan   buyuk   mutafakkir
olimlarning   asarlari   va   ta’lim-tarbiyaning   umumiy   qonuniyatlariga   asoslanadi.
Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarni   aqliy   tarbiyalash   bolalarning   fikrlash
faoliyatini   rivojlantirishga   qaratilgan   kattalarning   ma’lum   maqsad   asosidagi   ta’sir
etishdir.   U   bolalarga   tevarak-atrofdagi   olam   haqida   bilimlar   berishni,   ularni
tizimlashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg‘otish, aqliy malaka va ko‘nikmalarni
tarkib   toptirishni,   bilim   qobiliyatlarini   rivojlantirishni   o‘z   ichiga   oladi.   Maktabgacha
tarbiya   yoshidagi   bolalarni   maktabga   tayyorlashda   aqliy   tarbiyaning   roli,   ayniqsa,
kattadir.   Chunki   aql   his-tuyg‘ular   va   idrok   etishdan   tortib,   fikrlash   va   tasavvur
etishgacha   bo‘lgan   jarayonlar   yig‘indisidir.   Aqliy   rivojlanish   fikrning   kengligida
voqealarni   har   xil   bog‘lanishlarda,   munosabatlarda   ko‘ra   bilish,   umumiylashtirish
qobiliyatida   namoyon   buladi.   Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarning   aqliy
rivojlanishi   faoliyat   jarayonida,   dastlab   muomalada   bo‘lish,   narsalar   bilan
bajariladigan   faoliyat   natijasida,   keyin   esa   o‘quv,   mehnat,   samarali   faoliyatlar:   rasm
chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, applikatsiya, qurish - yasash jarayonida
amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishga ta’lim va tarbiya samarali ta’sir
ko‘rsatadi.   Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarga   aqliy   tarbiya   berishni   to‘g‘ri
tashkil   etish   uchun   ularning   aqliy   rivojlanish   qonuniyatlari   va   imkoniyatlarini   bilish
kerak.   Aqliy   tarbiyaning   vazifasi   uning   mazmuni,   metodi   va   tashkil   etilishiga   qarab
belgilanadi. Pedagogika va psixologiya fani  aqliy tarbiya berish vazifalarini samarali
hal   etishda,   bir   tomondan,   bolaning   imkoniyatlaridan   unumli   foydalanish,   ikkinchi
tomondan,   bola   organizmning   umumiy   charchashiga   sabab   bo‘lishi   mumkin   bo‘lgan
ortiqcha toliqtirish bo‘lmasligi yo‘llarini topish uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalarning   aqliy   rivojlanishi   qonuniyatlari   va   imkoniyatlarini   o‘rganish   bilan
shug‘ullanadi.   Keyingi   yillarda   olib   borilgan   psixologik-   pedagogik   tadqiqotlarning
natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta
imkoniyatlar   mavjudligini   ko‘rsatdi.   Bularning   hammasi   maktabgacha   tarbiya
yoshidagi   bolalarga   beriladigan   bilim   malaka   va   ko‘nikmalar   mazmunini   yanada
chuqurlashtirish,   hajmini   kengaytirish   maqsadga   muvofiq   ekanligidan   dalolatdir.
30 Maktabgacha   tarbiya   yoshining   oxiriga   kelib,   bolalar   tevarak-atrof   to‘g‘risida
kattagina hajmdagi  eng oddiy bilim  va tushunchalarga  ega bo‘ladilar, asosiy  fikrlash
jarayonlarini   egallab   oladilar.   Faqat   yaxshi   tashkil   etilgan   faoliyat   jarayonidagina
to‘laqonli aqliy rivojlanish ro‘y beradi, shuning uchun o‘qituvchi va tarbiyachilarning
asosiy vazifasi — bolaga muayyan maqsadni ko‘zlab tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish uchun
kerakli sharoit yaratishdir. Bola har doim  buyumlar  hamda hodisalar  orasida bo‘ladi.
Bola doimo biror narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab ko‘radi, hidlaydi,
tortib   ko‘radi,   nimagadir   quloq   soladi.   SHu   tariqa   asta-sekin   dunyoni   bilib   boradi.
Tevarak-atrofdagi   buyumlar,  tabiat  bolaning  sezgi  organlari  —  analizatorlariga  ta’sir
etadi   va   sezgi   hosil   qiladi.   Sezgi   bolalarga   buyumlarning   ayrim   xossalarini:   sovuq-
issiq,   gadir-budur,   silliq-yaltiroq,   xushbo‘y   va   h.k.   ni   bilim   olishga   yordam   beradi.
Sezgi atrofdagi muhitni bilishning dastlabki  bosqichi  sanaladi. Bola sezgi  tufayligina
tevarak-atrofdagi   narsalar   to‘g‘risida   bilim,   tajriba   to‘plab   boradi.   Idrok   esa   ancha
murakkab   jarayon   bo‘lib,   sezgilar   asosida   hosil   bo‘ladi.   Bola   olmani   qo‘lida   ushlab
ko‘rib,   qarab   chiqib   va   eb   ko‘rib,   uni   yaxlit   bir   buyum,   ayni   bir   vaqtda   dumaloq,
qizargan, xushbo‘y, mazali  va h.k. tarzda idrok qiladi. Bola olmani  yaxlit  bir buyum
tarzida   tasavvur   qilishi   uchun   birdaniga   bir   nechta   analizator:   ko‘rish,   sezish   va   hid
bilish   analizatorlaridan   foydalanadi.   Analizatorlar   bir   vaqtning   o‘zida   birdaniga
ishlashi   buyumning   xossasi   va   belgilarini   aniqroq   hamda   to‘laroq   bilish   imkonini
beradi. SHuning uchun katta yoshdagi kishilar bolani ilk yoshlik chog‘idan boshlaboq
aqliy   jihatdan   to‘g‘ri   tarbiyalash   maqsadida   buyumlarni   ko‘proq   analizatorlar
yordamida   idrok   qilishga   imkon   tug‘dirishlari,   analizatorlarning   rivojlanishiga,   ya’ni
bolaning   sensor   madaniyatiga   alohida   e’tibor   berishlari   kerak.   Bolada   nutq   paydo
bo‘lishidan   ancha   oldin   (bola   bir   yoshga   to‘la   boshlaganda   birinchi   bor   gapira
boshlaydi) u tevarak-atrofdagi odamlar va buyumlar dunyosini kata yoshdagi kishilar
yordamida bilib oladi. Bola 3 yoshga to‘lganda uning so‘z zaxirasi  1200—1500 taga
etadi.   Bola   katta   yoshdagi   kishilar   unga   nima   haqida   gapirayotganlarini   yaxshi
tushunadi. Bu katga yoshdagi kishilar nutqidan har tomonlama tarbiyalashning kuchli
vositasi   tarzida   foydalanish   imkoniyatini   beradi.   Bolalarning   aqliy   jihatdan   o‘sishida
xotira   katga   ahamiyatga   ega.   Bola   tug‘ilganda   hech   narsani   bilmaydi   va   hech   narsa
qilolmaydi.   U   rivojlanishning   birmuncha   yuqoriroq   darajasiga   ko‘tarilib   biror   bir
foydali   ish   uchun   ko‘pgina   bilim   va   malakalarini   eslab   qolishi   kerak.   Maktabgacha
31 tarbiya yoshidagi bolalarning xotirasi ko‘pincha beixtiyor tarzda bo‘ladi. SHuningdek,
maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarning   aqliy   rivojlanishida   xayol   muhim   rol
o‘ynaydi.   Xayol   bolaning   hayoti   jarayonida,   uning   faoliyatida   ta’lim   va   tarbiya
ta’sirida   tarkib   topadi.   Bolaning   xayoli   u   syujetli   o‘yinlar   o‘ynay   boshlaganida,
kattalar   qiziqarli   ertaklar   aytib   berganida,   o‘sha   ertaklarga   qiziqish   orqali   dastlabki
alomatlari   paydo   bo‘ladi.   Ammo   boladagi   xayol   ko‘proq   aniq   vaziyatga   bog‘liq
bo‘ladi   (masalan,   qo‘g‘irchoq   ko‘rinib   qolsa,   uni   uxlatadi,   mashina   bo‘lsa,   biror
narsani   tashiydi   va   h.k.).   Katta   bog‘cha   yoshiga   kelganda,   bolaning   tajribasi   ortib,
faoliyati   murakkablashadi   va   buning   natijasida   bola   xayolida   sezilarli   o‘zgarish   yuz
beradi.   Maktabgacha   tarbiya   yoshdagi   bolalarni   aqliy   tarbiyalash   vazifalarini
jamiyatimizning   ijtimoiy   talablariga   va   insonning   aqliy   rivojlanish   mohiyati   va
tabiatiga asoslanib ishlab chiqadi. Aqliy tarbiyaning asosiy vazifalari:
  1.   Bolalarda   tabiat   va   jamiyat   to‘g‘risidagi   bilimlar   tizimini,   ilmiy
dunyoqarashni shakllantirish. 
2. Aqliy faoliyat, bilish jarayonlari va qobiliyatlarni, aqliy jarayonning xilma-xil
usullarini rivojlantirish. 
3. Mustaqil bilish qobiliyatlarini, aqliy mehnat mada niyatini rivojlantirish. 
4. Aqliy bilim, ko‘nikma va malakalarini rivojlantirish 
Bilimni   tasavvurlar   va   tushunchalar,   qoidalar,   qonuniyatlar,   sistemalar
shaklidagi turli fanlarning mazmuni tashkil etadi. Aqliy tarbiyaning vazifasi bolalarda
voqea va hodisalarni to‘la aks ettiradigan yuksak darajadagi umumlashtirilgan bilimlar
tizimini   shakllantirishdan   iboratdir.   Bilim   dunyoqarashning   asosini   tashkil   etadi.
Demak,   bola   tevarak-atrofdagi   narsalar,   ularning   vazifasi   sifati   va   xossalari   (sinadi,
pachoq   bo‘ladi,   yirtiladi,   to‘kiladi)   haqida,   qaysi   materialdan   tayyorlanganligi
to‘g‘risida aniq tasavvurga ega bo‘ladi. U tabiat hodisalari, ularning o‘zaro bog‘liqligi
va   qonuniyatlari   (yil   fasllarining   o‘ziga   xos   belgilari,   ular   o‘rtasidagi   bog‘lanishlar,
hayvonlar,   ularning   hayoti   va   yashash   tarzining   tashkil   qilinishiga,   xulqiga,   yashash
sharoitiga   mosligi   va   h.k.)   ni   bilib   oladilar.   Jonsiz   tabiat,   o‘simliklar,   hasharot   va
hayvonlarni kuzatishi jarayonida tarbiyachi bolalarda borliq to‘g‘risidagi materialistik
tasavvurlarni shakllantirib boradi. Bilimlarni egallab borish natijasida bolaning shaxsi
32 ham   shakllanib   boradi.   Bola   san’atning   har   xil   turlari   to‘g‘risidagi   tasavvur   va
tushunchalarni egallab oladi. 
Bilim   insonning   mehnatga   munosabatini   shakllantiradi.   Aqliy   faoliyatni
rivojlantirish   bilim   hajmi   va   xususiyatiga   bog‘liq.   Aqliy   faoliyatni   ivojlantirish   esa
psixik jarayonlarni sezgi va idrok etish, taassurot, xotira, fikrlash, tasavvur  va nutqni
shakllantirishni ham bildiradi. Bunda ularga aqliy faoliyatning g‘oyat samaradorligini
ta’minlaydigan   his-tuyg‘ular   nozikligi   va   aniqligi,   idrok   etishning   sobitqadamligi   va
to‘laqonli,   esda   qolishning   mustahkamligi   hamda   ongligi,   tafakkur   mantiqi   va   uning
moslashuvchanligi, ijodiy xususiyat va mustaqillikka xos bo‘lishi kerak. Maktabgacha
tarbiya   yoshidagi   bolalar   o‘zlariga   tushunarli   bo‘lgan   ijtimoiy   voqea   va   hodisalar,
kishilarning   mehnati,   umumxalq   bayramlari,   respublikamizda   yashaydigan   ba’zi
xalqlar   hayoti   bilan   tanishtiriladi.   Bu   tadbirlar   ularda   jamiyatimiz   ijtimoiy   hayotiga
qiziqish   uyg‘otish,   Vatanga   muhabbat   tuyg‘usi   va   baynalmilalchilik   asoslarini
shakllantirishga   yordam   beradi.   Aqliy   ta’lim   —   maktabgacha   tarbiya   yoshidagi
bolalarning bilish qobiliyatini muntazam va rejali ravishda rivojlantirib borish, bolalar
bog‘chasi dasturida belgilangan eng oddiy bilimlar tizimi bilan qurollantirish, malaka
va   ko‘nikmalarni   shakllantirishdan   iborat.   Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarda
aqliy   tarbiya   berishda   ta’lim   etakchi   rol   o‘ynaydi.   CHunki   ta’lim   jarayonida   aqliy
tarbiyaga   doir   hamma   masalalar   hal   etiladi.   Ta’lim   bolalarga   izchillik   bilan   bilim
berishni, bu bilimlarni aniqlash va tizimlashtirish, bilish jarayonlari, tafakkur faolligini
rivojlantirishni nazarda tutadi. Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va sinchkovlik,
ziyraklik, tanqidiylik kabi sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. Ta’lim jarayonida
bolalarda   o‘quv   faoliyati   asoslari   hosil   qilinadi,   maktabda   muvaffaqiyatli   o‘qishi
uchun   muhim   shart-sharoitlar   yaratiladi.   Hayot   ta’limning   ikki   xil   yo‘l   bilan   amalga
oshirilishini   taqozo   etmokda.   Birinchi   yo‘l   —   bolalarning   bilim,   malaka
ko‘nikmalarini kattalar bilan o‘zaro munosabatda bo‘lish orqali egallab borishidir. Bu
muomala,   mehnat   faoliyati   va   shu   kabilar   bilan   belgilanadi.   Ammo   bu   yo‘l   bilan
egallagan   bilim   va   malakalar   bolaga   hayotning   turli   sohalarida   mustaqil   qatnashish
uchun   imkoniyat   yaratmaydi.   Ta’limning   ikkinchi   yo‘li   —   maxsus   tayyorgarligi   bor
kishilarning   maxsus   o‘quv   muassasalarida   bolalarni   kerakli   bilim,   malaka   va
ko‘nikmalar   bilan   rejali   ravishda   qurollantirib   borishidir.   Bunday   yo‘l   bilan   ta’lim
berishdan   maqsad   yosh   avlodni   zamonaviy   ishlab   chiqarish,   jamiyatning   ijtimoiy-
33 siyosiy,   madaniy   hayotida   faol   qatnashish   uchun   zarur   bo‘lgan   fan   yutuqlari   bilan
tanishtirishdir. Barcha olimu fozillar, shoiru yozuvchilar  o‘z davrining nufuzli  ta’lim
maskanlarida   o‘qish   bilan   hurmat-   e’tibor   topganlar.   Abu   Nasr   Forobiy,   Mahmud
Qoshg‘ariy,   Abu   Rayhon   Beruniy,   Abdurahmon   Jomiy,   Mirzo   Ulug‘bek,   Alisher
Navoiy, Ibn Sino, Abu Abdulloh Rudakiy, Abu Saidrasul Aziziy, Muhammad SHarif
So‘fizoda,   Abdulqodir   SHokiriy,   Abdulla   Avloniy   va   boshqalar   mukammal   ilm
egallash   orqali   fanning   barcha   sohalarida   buyuk   kashfiyotlar   va   yangiliklar
yaratganlar,   shu   bilan   birga   boshqalarni   ham   ilm   egallashga   chaqirganlar.
Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarga   ta’lim   berish   tizimi   pedagogikada   ilk   bor
chex   pedagogi   Yan   Amos   Komenskiy   (1592—1670)   tomonidan   yaratilgan.   Ya.A.
Komenskiy   6   yoshgacha   bo‘lgan   bolalarga   ta’lim   va   tarbiya   berish   mumkinligini
ko‘rsatib berdi. YA.A. Komenskiy 19 bo‘limdan iborat maktabgacha ta’lim dasturini
tuzdi. Masalan, u tabiatshunoslik (fizika) suv, er, havo, olov, yomg‘ir, qor, muz, tosh,
o‘t, qum va boshqalar haqida bilim berish lozimligini, astrnomiya, geografiya, optika
va   boshqa   sohalarda   bolalarga   bilim   berish   kerakligini   asoslab   berdi.   Bolalar
bog‘chasida   beriladigan   ta’lim   bolalarning   maktabda   oladigan   bilimlari   bilan   uzviy
bog‘liq   bo‘lishi   kerakligini   ta’kidladi.   U   o‘zining   «Onalar   maktabi»   kitobida   kichik
bolalarni   tarbiyalash   va   o‘qitish   dasturi   hamda   metodikasini   juda   sinchiklab   ishlab
chiqqan. Shu bilan Ya.A. Komenskiy maktabgacha tarbiya pedagogikasining mustaqil
fan   sifatida   shakllanishiga   asos   soddi.   SHveysar   pedagogi   I.G.   Pestalotssi   (1746—
1827)   maktabgacha   tarbiya   didaktikasini   tuzishda   maktabgacha   tarbiya   yoshidagi
bolalarning   rivojlantirish   masalasiga   katga   e’tibor   beradi.   G.   Pestalotssi   tomonidan
ishlab   chiqilgan   ta’limning   asosiy   mazmuni   maktabgacha   tarbiya   pedagogikasining
rivojlanishda   va   bolalarga   keyinchalik   makgabda   sistemali   ta’lim   berishda   asosiy
dastur bo‘lib xizmat qildi. Hozirgi zamon maktabgacha ta’lim nazariyasini yaratishda
A.P.Usovaning   xizmatlari   katta   ahamiyat   kasb   etadi.   Demak,   kattalar   mehnati   va
tabiatni   kuzatish   bolalarda   estetik   qislarni,   shakllantirishga   yordamlashadi,   ijodiy
faoliyat  uchun   material  beradi.  Katta  yoshdagi  bog‘cha  bolalariga  har   bir  bayram   va
tantananing   ahamiyatini   ularning   yoshlariga   mos   holda   tushuntirishadi.   Bu   o‘rinda
tarbiyachining   vazifasi   —   bolalarning   hissiyotlarga   ta’sir   etib,   ularda   o‘z   xalqidan
hamda uning qadriyatlaridan g‘ururlanish hissini shakllantirishdan iboratdir. SHunday
34 qilib, bog‘cha bolalarini tabiat, hozirgi davr voqealari bilan tanishtirish orqali ularning
aqliy qobiliyati, axloqiy va estetik hislari shakllanib boradi.
35 1.2.Aqliy tarbiya va ta’lim tushunchasining mazmuni va ahamiyati
Aql keng ma’noda sezish va idrok etishidan boshlab to tafakkur va hayolni o’z
ichiga oladigan bilish jarayonlari yig’indisidir. 
Aqliy faoliyat diqqatning har doim ma’lum maqsadga qaratilgan bo’lishini talab
etadi.   Kishining   aqli   uning   asosiy   faoliyatida   erishgan   muvaffaqiyati xususiyati
bilan   belgilanadi   (masalan,   kattalarda   mehnat   faoliyati,   bolalarda   o’yin,   o’quv
faoliyati). 
Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarni   aqliy   tarbiyalash   bolalarning   faol
fikrlash     faoliyatini     rivojlantirishga     kattalarning     ma’lum     maqsad     bilan     ta’sir
etishidir.   U   bolalarga   tevarak   –atrofdagi   olam   haqida   bilimlar   berishni,   ularni
sistemalashtirishni,     bolalarda     bilishga     qiziqish     uyg’otishni,     aqliy     malaka     va
ko’nimklarni     tarkib     toptirishni,     bilish     qobiliyatlarini     rivojlantirishni     o’z     ichiga
oladi. 
Bolalarni     maktabga     tayyorlashda     aqliy     tarbiyaning     roli     ayniqsa     kattadir.
Bilimlar   zahirasini   egallash,   aqliy   faoliyatni   va   mustaqillikni   rivojlantirish,   aqliy
malaka     va     ko’nikmalarni     tarkib     toptirish     maktabda     muvaffaqiyatli     o’qish     va
bo’lg’usi mehnat faoliyatiga tayyorlanishning muhim shartlaridir. 
Bolalarning   6   yoshdan   boshlab   maktabda   o’qishga   o’tishi   munosabati   bilan
ularni     maktab     ta’limiga     tayyorlash     uchun     aqliy     rivojlanishi     yetarli     darajada
bo’lishini     ta’minlash     tarbiyachilarning     javobgarligini     yanada     oshiradi.     Aqliy
kamolot   –bu   yoshning   o’sib,   tajribaning   boyib   borishi   munosabati   bilan   tarbiyaviy
ishlar     ta’sirida     bolaning     aqliy     faoliyatida     ro’y     beradigan     miqdor     va     sifat
o’zgarishlarining  majmuasidir. Maktabgacha   tarbiya yoshida  bilim  tez  sur’atlar  bilan
boyib boradi, nutq shakllanadi, bilish jarayonlari takomillashadi, bola eng oddiy  aqliy
faoliyat  usullarini  egallab  oladi.  Maktabgacha  tarbiya  yoshidagi bolalarning  aqliy
rivojlanishini     ta’minlash     ularning     kelajakdagi     butun     faoliyati   uchun   katta
ahamiyatga ega bo’ladi.
Bola   ijtimoiy   muhit   ta’sirida   aqliy   tomondan   rivojlanib   boradi.   Tevarak
atrofdagi   kishilar   bilan   muomala   qilish   jarayonida   u   tilni   va   u   bilan     birga   tarkib
36 topgan tushunchalar   sistmeasini    o’zlashtiradi.   Natijada                  maktabgacha   tarbiya
yoshidayoq  bola  tilni  shunchalik  egallab  oladiki,  undan muomala vositasi sifatida
erkin foydalana oladigan bo’lib qoladi. 
Aqliy   rivojlanish   fikrning   kengligida   voqyealarni   har   xil   bog’lanishlarda,
munosabatlarda ko’ra bilish, narsalar bilan bajariladigan faoliyat natijasida, keyin esa
o’quv, mehnat, samarali faoliyatlar (rasm chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash,
applikasiya,   qurish   yasash)   jarayonida   amalga   oshirib   boriladi.   Bolaning   aqliy
rivojlanishiga     ta’lim     va     tarbiya     samaraliroq     ta’sir     etadi.     Hozirgi     zamon
pedagogika   fani   bilimlar   sistemasini   o’zlashtirib   olish,   ularni   jamg’arish,   ijodiy
tafakkurni rivojlantirish hamda yangi bilimlarni hosil qilish uchun zarurbo’lgan bilish
faoliyati usullarini    egallab  olishni  aqliy  rivojlanishning  asosiy  ko’rsatkichlari  deb
hisoblaydi. 
Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarga   aqliy   tarbiya   berishni   to’g’ri   tashkil
etish     uchun     ularning     aqliy     rifojlanish     qonuniyatlarni     va     imkoniyatlarini     bilish
kerak.     Aqliy     tarbiyaning     vazifasi   uinng   mazmuni,     metodi   va     tashkil     etilishiga
qarab   belgilanadi.   Pedagogika   va   psixologiya   fani   aqliy   tarbiya   berish   vazifalarini
samarali   hal   etish   (bir   tomondan,   bolaning   imkoniyatlaridan   unumli   foydalanish,
ikkinchi     tomondan,     bola     organizmning     umumiy     charchashiga     sabab     bo’lishi
mumkin     bo’lgan     ortiqcha     nargruzka     bo’lmasligi)     yo’llarini     topish     uchun
maktabgacha     tarbiya     yoshidagi     bolalarning     aqliy     rivojlanishi     qonuniyatlari     va
imkoniyatlarini o’rganish bilan shug’ullanadi.  
Olimlar   aqliy   rivojlanish   va   aqliy   tarbiyaga   oid   ko’ngil   masalalarni   tadqiq
qilmoqdalarki,   bu   maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalar   aqliy   tarbiyachining   asosi
bo’lgan   sensor   tarbiyaning   mazmuni   va   metodini   ishlab   chiqish   uchun   zarurdir,
bolalarning   ko’rgazmali   –harakatli,   ko’rgazmali   –obrazli   va   tushunchali   –mantiqiy
tafakkurini     shakllantirish     tadqiq     etilmoqda,     ularning     bilish     qobiliyatlarini
shakllantirishning o’ziga xos tomonlari aniqlanmoqda. 
Keyingi     yillarda     olib     borilgan     psixologik     –pedagogika     tadqiqotlarning
natijalari maktabgacha tarbiya yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta
imkoniyatlar     mavjudligini     ko’rsatadi.     Bularning     hammasi     maktabgachatarbiya
37 yoshidagi   bolalarga   beriladigan   bilim,   malaka   va   ko’nikmalar   mazmunini   yanada
chuqurlashtirish,  hajmini  kengaytirish  maqsadga  muvofiq  ekanligini ko’rsatadi. 
Maktabgacha   tarbiya   yoshining   oxiriga   kelib   bolalar   tevarak   –atrof   to’g’risida
kattagina   hajmdagi   eng   oddiy   bilim   va   tushunchalarga   ega   bo’lib   qoladilar,   asosiy
fikrlash     jarayonlarini     egallab     oladilar,     narsa     va     buyumlardagi,     voqyealardagi
muhim   va   muhim   bo’lmagan   tomonlarni   ajrata   oladigan,   ba’zi   bir   sabab   –natijali
bog’lanishlarni   bilib   oladigan   bo’lib   qoladilar,   ularda   o’quv   faoliyatining   daslabki
kurtaklari     shakllanadi.     Faqat     yaxshi     tashkil     etilgan     faoliyat     jarayonidagina
to’laqonli    aqliy   rivojlanish   ro’y   beradi,   shu   sababli    pedagoglarning   vazifasi    –
bolaga     muayyan     maqsadga     ko’zlab     tarbiyaviy     ta’sir     ko’rsatish     uchun     kerakli
sharoit yaratishdir. 
Maktabgacha   tarbiya   yoshi   davrida   bola   har   kuni   o’zi   uchun   notanish   bo’lgan
narsa   va   hodisalarga   duch   keladi.   L.N.Tolestoy   maktabgacha   tarbiya   yoshi   haqida
shunday deb yozadi: “Men hozirda o’zimda bor bo’lgan hamma narsani o’sha yoshlik
chog’imda     egallab     olganmanki,     egallaganda     ham     sho’unchalik     ko’p,   shunda
egallab   olganmanki,   egallaganda   ham   shunchalik   ko’p,   shunda   egallab   olganmanki,
egallagan   narsamning   yuzdan   birini   ham   egallaganim   yo’q.   Besh yoshli boladan
mengacha   atigi   bir   qadam.   Yangi   tug’ilgan   chaqaloqdan   besh   yoshli   bolagacha   esa
masofa juda uzoq”. 
“...Biroq   tegishli   rahbarlik   bo’lmasa,   bilim   va   tasavvurlar   tartibsiz   bir   tarzda
to’planib boradi: ular yuzaki, ko’pchilik holda xato ham bo’lishi mumkin. Bola “bulut
–   bu   paxta”,   “yulduzlar   –elektr   lampochkalari”   deb   o’ylaydi.   Tevarak   –   atrofdagi
hayotni     kuzatib,     u     mustaqil     xulosa     chiqarishga     harakat     qiladi.
K.N.Chukovchikiyning   “Otadvux   do   pyati”   “ikki   yoshdan   besh   yoshgacha”)   degan
kitobida     bolalar     aytgan     fikrlaridan     misollar     keltiriladi,     bular     bola     zehnining
sinchkovligidan dalolat beradi. 
“...”pedagogning   vazifasi   bolalardagi   bilimlarni   munatazam   ravishda   oshirib
borish, ularni tartibga solish, aniqlashtirishdir.
“Bola tevarak –atrofdagi narsalar, ularning vazifasi, ba’zi sifatlari (rangi, katta –
kichikligi, shakli) va xossalarni (sinadi, pachoq bo’ladi, yirtiladi, to’kiladi va hokazo)
38 haqida,   qaysi   materialdan   tayyorlanganligi   to’g’risida   aniq   tasavvurga   ega   bo’lishi
kerak. U tabiat hodisalari, ularning o’zaro bog’liqligi va qonuniyatlari (yil fasllarining
o’ziga     xos     belgilari,     ular     o’rtasidagi     bog’lanishlar,     hayvonlar,     ular   hayoti   va
yashash tarzining tashqi ko’rinishiga, xulqiga, yashash sharoitiga mosligi va   h.k.)   ni
bilib     oladilar.     Jonsiz     tabiat,     o’simliklar,     hasharot     va     hayvonlarni   kuzatish
jarayonida     tarbiyachi     bolalarda     borliq     to’g’risidagi     materialistik   tasavvurlarni
shakllantirib boradi. 
Bilimlarni egallab borish natijasida bolaning shaxsi ham shakllanib boradi. Bola
san’atning  har  xil  turlari  (tasviriy  faoliyat,  musiqa,  adabiyot  va h.k.)to’g’risidagi
tasavvur va tushunchalarni egallab oladi. 
Mana     shu     real     bilimlarni     egallashi     natijasida     bolada     tevarak     –atrofni
materillistik tushunishning tarkibiy qismlari shakllanadi. 
Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalar   o’zlariga   tushunarli   bo’lgan   ijtimoiy
voqyea     va     hodisalar,     kishilarning     mehnati,     umumxalq     bayramlari     bilan,
respublikamizda   yashaydigan   ba’zi   xalqlar   hayoti   bilan   tanishtiriladi.   Bu   tadbirlar
ularda     jamiyatimiz     ijtimoiy     hayotiga     qiziqish     uyg’otishga,     Vatanga     muhabbat
tuyg’ulari va baynalminalchilik asoslarini shakllantirishga yordam beradi. 
Aqliy tarbiyaning ruhiy va fiziologik asoslari.
Bola   har   doim   buyumlar   va   hodisalar   orasida   bo’ladi,   doimo   biror   bir   narsa
bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab ko’radi, hidlaydi, totib ko’radi, nimagadir
quloq   soladi.   Shu   tariqa   bola   dunyoni   bilib   boradi.   Tevarak   –atrofdagi   buyumlar,
tabiat bolaning sezgi organlari (ko’z, quloq va hokazolar) analizatorlariga ta’sir etadi
va sezgi hosil qiladi.  Sezgi  bolalarga  buyumlarning  ayrim  hossalarini:  sovuq  issiq,
g’adur  – budur, silliq –yaltiroq, xushbo’y va hokazolarni bilib olishda yordam beradi. 
Sezgi   atrofidagi   muhitni   bilishning   daslabki   bosqichi   hisoblanadi.   Bola   sezgi
tufayligina   tevarak   –atrofdagi   narsalar   to’g’risida   bilish   tajribasini   to’plab   borishi
mumkin.Idrok   ancha   murakkab   ruhiy   jarayon   bo’lib,   sezgilar   asosida   hosil   bo’ladi.
Bola olmani qo’lida ushlab ko’rib, qarab chiqib va yeb ko’rib, uni yaxlit  bir  buyum,
ayni   bir   vaqtda   dumaloq,   qizargan,   xushbo’y,   mazali   va   hokazo   tarzda   idrok   qiladi.
Bola   olmani   yaxlit   bir   buyum   tarzida   tasavvur   qilishi   uchun   birdaniga   bir   nechta
39 apalizator   –ko’rish,   sezish   va   hid   bilish   analizatorlaridan   foydalanadi.
Analizatorlarining   bir   vaqtining   o’zida   birdaniga   ishlashi   buyumning   hossasi   va
belgilarini aniqroq hamda to’laroq bilish imkonini beradi. 
Shuning   uchun   katta   yoshdagi   kishilar   bolani   ilk   yoshlik   chog’idan   boshlaboq
aqliy     jihatdan     to’g’ri     tarbiyalash     maqsadida     buyumlarni     ko’proq     analizatorlar
yordamida   irok   qilishga   imkon   tug’dirishlari,   analizatorlarning   rivojlanishiga,   ya’ni
bolaning sensor madaniyatiga aloxida extibor berishlari kerak. 
Tushunchalar,   ilmiy   g’oyalar,   tevarak   –   atrof   hayot   va   uning   hamma   boyligi,
uning   har   xil   ko’rinishidagi   bilimlar,   faktlar   yosh   avlod   o’zlashtirib   olish   lozim
bo’lgan   bilimlar   jumlasiga   kiradi.   Bolalarning   bilim,   malaka   va   ko’nikmalaridan
o’zlarning     har   xil     faoliyatida,     mexnatida     yaxshi     foydalanish-bilishning   haqiqiy
yo’lidir. 
Maktabgacha    tarbiya   yoshdagi    bolalarda   bilishning   umumiy   qonuniyatlari
uning bilish faoliyatida borliqni bilib olishdan namoyon bo’ladi.  
Hozirgi     zamon     psixologiyasining     erishgan     natijalari     shuni     ko’rsatdiki,
bolaning tafakkurini ko’rgazmali-xarakatli, ko’rgazmali-obrazli va so’z-mantiqiy yo’li
bilan   shakllantirish   kerak.   Bu   degan   so’z,   bolalarni   avvalo   ko’ra   oladigan,   seza
oladigan   buyumlar   bilan   tanishtirib,   keyinchilik   tasavvur   shakllariga   o’tish   mumkin
ekan. Metod va usul tanlashda xam yuqoridagilarga rioya qilish zarur. Shuning uchun
xam     ilk     va   bog’cha     yoshdagi   sensor   tarbiya     aqliy     tarbiyaning   muhim   bo’limi
xisoblanadi.  
Bola nutq paydo bo’lishidan ancha oldin (bolalar bir yoshga to’la boshlaganda
birinchi   bor   gapira   boshlaydi)   u   tevarak-atrofdagi   odamoar   va   buyumlar   dunyosini
katta yoshdagi kishilar yordamida bilib oladi.  
Ona    bolasiga     o’yinchoqni    uzatar    ekan:         (“Mushukchani     ol”,-deydi.).bola
qo’lini   cho’zib   uni   oladi.   Bolaning   ko’rib   idrok   qilishi   (u   o’yinchoqni   ko’rib
turibdi)   eshitish   bilan   qo’shiladi   (bola   onasining   o’yinchoqni   nima   deb   aytganligini
eshitadi),   hissiy   idrok   bilan   so’z   o’rtasida   o’zaro   ta’sir   sodir   bo’ladi.   Agar   ona
“mushukchani   ber”,   “mushukchani   olib   kel”   deb   bir   necha   marta   takrorlasa,   bola
40 muayyan o’yinchoqning nomini yaxshi eslab qoladi. Pirovardida “mushukcha” degan
so’z bola hayolida ma’lum bir buyumni hosil qiladi.  
Bolalarning   tushunishi    va   ularda    nutqning   paydo    bo’lishi    ularning   aqliy
jihatdan o’sishining ancha yuksak bosqichidir. 
Bola   buyumni   o’zi   ko’rib,   ushlab   turgandagina   emas,   balki   buyum   to’g’risida
katta   yoshdagi   kishilar   gapirib   berganda   ham   bilib   oladi.   Bu   bilish   jarayonini   ancha
tez, chuqur va qiziqarli jarayonga aylantiradi.  
Ona   tilidagi   so’zlarni   egallash   va   so’z   ma’nolarini   asta-sekin   tushunib   borish
maktabgacha   tarbiya   yoshdagi   bolalarning   aqliy   jihatdan   rivojlanishida   katta   rol
o’ynaydi.  
Ulug’   rus   fiziologi   I.M.Sechenov   bunday   deb   yozgan   edi:   “Bola   gapirishning
o’rganib     olgandan     keyin     unda     tevarak-atrofdagi     narsalarga     qiziqish     va     ularni
bilishga intilish oshib boradi, bu hol bolaning onasiga: nega stol yurmaydi-yu, quyosh
esa   oyoqsiz   yuradi,   kechkurun   u   qayerga   yashirinadi,   nima   uchun   shamol
g’uvullaydi?”- kabi savollar berishga sabab bo’ladi”. 
Bola 3 yoshga  to’lganda undagi so’z zapasi 1200 -1500 taga yetadi. Bola katta
yoshdagi   kishilar   unga   nima   haqida   tgapirayotganlarini   yaxshi   tushunadi.   Bu   katta
yoshdagi   kishining   nutqidan   har   tomonlama   tarbiyalashning   kuchli   vositasi   tarzida
foydalanish   imkoniyatini   beradi.   Bola   atrofdagilarning   nutqini   qanchalik   yaxshi
tushuncha,  tarbiyachining  so’zi  bolalar  bilan  olib  boriladigan  ishlarda shunchalik
ko’p o’rni egallaydi. 
Ikkala   signal   sistemasi,    ya’ni   hissiy   idrok   bilan   so’zning   o’zaro   aloqala
bo’lishi aqliy rivojlanishning asosini tashkil etadi. 
Kattalar     nutqini     tushunish     bolalar     bilim     doirasining     kengayishiga     imkon
beradi, eng oddiy aloqa va munosabatlarini  tushunishlariga hamda 6-7 yoshlarga kelib
ba’zi   bir   mavhum   tushunchalarni   (balandlik,   do’stlik   va   hokazolarni)   egallab
olishlariga yordam beradi. 
Aqliy     ko’nikma     va     malakalarni     rivojlantirish,     ya’ni     eng     oddiy     faoliyat
usullari,   predmetlarni   tekshirish,   ulardagi   muhim   va   muhim   bo’lmagan   belgilarni
41 ajratib     ko’rsatish,     boshqa     predmetlar     bilan     taqqoslash     va     hokazolarni     tarkib
toptirish     maktabgacha     tarbiya     yoshidagi     bolalarga     aqliy     tarbiya     berish
vazifalaridan     biridir.     Bu     ko’nikma     va     malakalar     bilish     faoliyatining     tarkibiy
qismlari   bo’lib,   bolaning   bilimlarni   muvaffaqiyatli   egallab   olishiga   yordam   beradi.
Masalan,     o’simliklar     yoki     hayvonlar     bilan     tanishtirish     bo’yicha     sistemali
mashg’ulotlar     olib     borilgandan     keyin     bolalar     ayrim     konkret     o’simliklar     yoki
hayvonlar to’g’risida ma’lum bir tasavvurga ega bo’ladilar. So’ngra bolalardagi aqliy
ko’nikma   va   malakalarni   rivojlantirish   maqsadida   tarbiyachi   bolalar   bilan   quyidagi
mashg’ulotlarni     o’tkazishni     rejalashtirishi     mumkin:     masalan,     “paxta   o’simliini
momoqaymaq   o’simligi   bilan   solishtirish”,   “Qafasdagi   ikki   xil   qushni   bir   –biriga
soltishtirish”,   “Qo’yni   echki   bilan   solishtirish”   yoki   “Tasviriga   qarab   top”   didaktik
o’yini va shunga o’xshash tadbirlar o’tkazish. Eng muhimi shundaki, bolalarga bilim
beribgina qolmasdan, ularni olgan bilimlaridan aqliy va amaliy vazifalarni hal etishda
foydalanishga o’rgatishi zarur.
Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarni   aqliy   tarbiyalash   bolalarning   faol
fikrlash   faoliyatini   rivojlantirishga   xizmat   qiladi.Aqliy   tarbiya   kattalarning   ma’lum
maqsad   bilan   ta’sir   etishidir.   U   bolalarga   tevarak   –atrofdagi   olam   haqida   bilimlar
berishni,   ularni   sistemalashtirishni,   bolalarda   bilishga   qiziqish   uyg’otishni,   aqliy
malaka   va   ko’nimklarni   tarkib   toptirishni,   bilish   qobiliyatlarini   rivojlantirishni   o’z
ichiga oladi.
Yosh   avlodni   har   tomonlama   yetuk   shaxs   qilib   tarbiyalash   jamiyat
ehtiyojlaridan kelib chikadigan obyektiv zaruratdir. Aqliy tarbiya ijtimoiy tarbiyaning
eng muhim jihatlaridan biri.
Aqliy   tarbiya   bu   aqlni   rivojlantirish   maqsadida   yosh   avlodga   muntazam   va
maqsad   asosida   pedagogik   ta’sir   kо‘rsatishdir.   Demak,   aql   keng   ma’noda   sezish   va
idrok   etishdan   boshlab   to   tafakkur   va   xayolni   о‘z   ichiga   oladigan   bilish   jarayonlari
yig‘indisi   bо‘lib,   u   yosh   avlodning   insoniyat   tо‘plagan   bilimlar,   kо‘nikma   va
malakalar, meyorlar, qoidalar va boshqalarda rо‘y beradi.
Bu   holat   kattalar   tomonidan   amalga   oshiriladi   va   bolalarning   aqliy
rivojlanishini ta’minlovchi xilma - xil vositalar, metodlarni, kerakli shart - sharoitlarni
yaratishni о‘z ichiga oladi. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni aqliy tarbiyalash
42 bolalarning fikrlash faoliyatini rivojlantirishga qaratilgan kattlarning ma’lum maqsad
asosidagi ta’sir etishdir. U bolalarga tevarak - atrofdagi olam xaqida bilimlar berishni,
ularni   sistemalashtirishni,   bolalarda   bilishga   qiziqshni   uyg‘otish,   aqliy   malaka   va
kо‘nikmalarni tarkib toptirishni, bilim qobiliyatlarini rivojlantirishni о‘z ichiga oladi.
Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarni   maktabga   tayyorlashda,   aqliy
tarbiyaning roli ayniqsa  kattadir. Chunki  aql  his - tuyg‘ular va idrok etishdan tortib,
fikrlash va tasavvur etishgacha bо‘lgan jarayonlar yig‘indisidir.
Aqliy   rivojlanish   fikrning   kenglgida   voqealarni   har
xil bog‘lanishlarda, munosabatlarda kо‘ra bilish,   umumiylashtirish
qobiliyatida   namoyen   bо‘ladi.   Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarning   aqliy
rivojlanishi   faoliyat   jarayonida,   dastlab   muomalada   bо‘lish,     narsalar     bilan
bajariladigan   faoliyat   natijasida,   keyin   esa   о‘quv,   mehnat,   samarali   faoliyatlar:   rasm
chizish, loy va plastilindan buyumlar yasash, applikatsiya, qurish - yasash jarayonida
amalga oshirib boriladi. Bolaning aqliy rivojlanishiga ta’lim va tarbiya samarali ta’sir
kо‘rsatadi.
Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarga   aqliy   tarbiya   berishni   tо‘g‘ri   tashkil
etish   uchun   ularning   aqliy   rivojlanish   qonuniyatlari   va   imkoniyatlarini   bilish   kerak.
Aqliy   tarbiyaning   vazifasi   uning   mazmuni,   metodi   va   tashkil   etilishiga   qarab
belgilanadi.  Pedagogika  va psihologiya  fani   aqliy tarbiya  berish  vazifalarini  samarali
hal   etishda,   bir   tomondan,   bolaning   imkoniyatlaridan   unumli   foydalanish,   ikkinchi
tomondan, bola organizmining umumiy charchashiga sabab bо‘lishi  mumkin bо‘lgan
ortiqcha toliqtirish bо‘lmasligi yо‘llarini topish uchun maktabgacha tarbiya yoshidagi
bolalarning   aqliy   rivojlanishi   qonuniyatlari   va   imkoniyatlarini   о‘rganish   bilan
shug‘ullanadi.
Keyingi   yillarda   olib   borilgan   psihologik-pedogogik   tadqiqotlarning   natijalari
maktabgacha   tarbiya   yoshi   davrida   bolalarning   aqliy   rivojlanishida   juda   katta
imkoniyatlar   mavjudligini   kо‘rsatdi.   Bularning   hammasi   maktabgacha   tarbiya
yoshidagi   bolalarga   beriladigan   bilim,   malaka   va   kо‘nikmalar   mazmunini   yanada
chuqurlashtirish, xajmini kengaytirish maqsadga muvofiq ekanligidan dalolatdir.
43 Maktabgacha   tarbiya   yoshining   oxiriga   kelib,   bolalar   tevarak   atrof   tо‘g‘risida
kattagina  hajmdagi   eng  oddiy  bilim  va  tushunchalarga  ega  bо‘ladilar,  asosiy  fikrlash
jarayonlarini   egallab   oladilar.   Faqat   yaxshi   tashkil   etilgan   faoliyat   jarayonidagina
tо‘laqonli aqliy rivojlanish rо‘y beradi, shuning uchun о‘qituvchi va tarbiyachilarning
asosiy   vazifasi   -bolaga   muayyan   maqsadni   kо‘zlab   tarbiyaviy   ta’sir   kо‘rsatish   uchun
kerakli  sharoit  yaratishdir. Bola  har  doim  buyumlar  hamda hodisalar  orasida  bо‘ladi.
Bola doimo biror narsa bilan tanishadi, nimanidir bilib oladi, ushlab kо‘radi, hidlaydi,
tortib   kо‘radi,   nimagadir   quloq,   soladi.   Shu   tariqa   asta   -   sekin   dunyoni   bilib   boradi.
Tevarak   atrofdagi   buyumlar   tabiat   bolaning   sezgi     organlari   -   analizatorlariga   ta’sir
etadi   va   sezgi   hosil   qiladi.   Sezgi   bolalarga   buyumlarning   ayrim   xossalarini   sovuq   -
issiq, g‘adir - budur, silliq - yaltiroq, xushbuy va h.k. ni bilim olishda yordam beradi.
Sezgi atrofdagi muhitni bilishning dastlabki  bosqichi  sanaladi. Bola sezgi  tufayligina
tevarak-atrofdagi narsalar tо‘g‘risida bilim, tajriba tо‘plab boradi.
Idrok   esa   ancha   murakkab   jarayon   bо‘lib,   sezgilar   asosida   hosil   bо‘ladi.   Bola
olmani   qо‘lida   ushlab   kо‘rib,   qarab   chiqib   va   yeb   kо‘rib,   uni   yaxlit   bir   buyum,
ayni bir vaqtda dumaloq,  qizargan, xushbо‘y, mazali va h.k. tarzda idrok qiladi.
Bola  olmani yaxlit bir buyum tarzida tasavvur qilishi uchun  birdaniga bir nechta
analizator kо‘rish, sezish va hid bilish a nalizatorlaridan foydalanadi.
Analizatorlar   bir   vaqtning   о‘zida   birdaniga   ishlashi   buyumning   xossasi
va   belgilarini   aniqroq   hamda   tо‘laroq
bilish   imkonini   beradi.   Shuning   uchun   katta   yoshdagi   kishilar
bolani   ilk   yoshlik   chog‘idan   boshlaboq   aqliy   jihatdan   tо‘g‘ri
tirbiyalash   maqsadida   buyumlarni   kо‘prok   analizatorlar
yordamida  idrok  qilishga   imkon   tug‘dirishlari,   analizatorlarning   rivojlanishiga,
ya’ni bolpning sensor m adaniyatiga alohida e’tibor berishlari kerak.
Bolada   nutq   paydo   bо‘lmshidan   ancha   oldin   (bola   bir   yoshga   tо‘la
boshlaganda   birinchi   bor   gapira   boshlaydi)   u   tevarak   atrofdagi   odamlar   va
buyumlar dunyosini katta yoshdagi kishilar yordamida bilib oladi.
Bola   3   yoshga   tо‘lganda   uning   sо‘z   zahirasi   1200-1500   taga   yetadi.   Bola
katta yoshdagi kishilar unga nima haqida  gapirayotganlarini yaxshi tushunadi. Bu
katta   yoshdagi   kishilar   nutqidan   har   tomonlama   tarbiyalashning   kuchli   vositasi
44 tarzida   foydalanish   imkoniyatini   beradi.   Bolalarning   aqliy   jihatdan   о‘sishida
xotira katta ahamiyatga ega.
Bola   tug‘ilganda   hech   narsani   bilmaydi   va   hech   narsa
qilolmaydi. U  rivojlanishning birmuncha     yuqoriroq   darajasiga   kо‘tarilib   biror
bir foydali ish qismi  uchun  kо‘pgina bilim va malakalarini eslab qolishi kerak.
Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarning   xotirasi   kо‘pincha
beixtiyor   tarzda   bо‘ladi.   Shuningdek,   maktabgacha   tarbiya   yoshidagi
bolalarning   aqliy   rivojlanishida   xayol   muhim   rol   о‘ynaydi.
Xayol   bolaning   hayoti   jarayonida,   uning   faoliyatida   ta’lim   va
tarbiya   ta’sirida   tarkib   topadi.   Bolaning   hayoli   u   syujetli
о‘yinlar   uynay   boshlaganida,   kattalar   qiziqarli   ertaklar   aytib
berganida,   о‘sha   ertaklarga   qiziqish   orqali   dastlabki   alomatlari   paydo   bо‘ladi.
Ammo   boladagi   xayol   kо‘proq   konkret   vaziyatga   bog‘liq   bо‘ladi.   (Masalan:
qо‘g‘irchok  kо‘rinib  qolsa,  uni  uxlatadi,  mashina  bо‘lsa   biror  narsani   tashiydi   va
h.k.}.
Katta   bog‘cha   yoshiga   kelganda,   bolaning   tajribasi   ortib,   faoliyati
murakkablashadi   va   buning   natijasida   bola   xayolida   sezilarli   о‘zgarish   yuz
beradi.
Makt abgacha   tar bi ya   pedagogi kasi   yosh   avl odni   aqli y
tarbiyalash  vazifalarini jamiyatimizning   ijtimoiy   talablariga   va   insonning   aqliy
rivojlanish   mohiyati   va   tabiatiga   asoslanib   shilab   chiqadi.   Aqliy   tarbiyaning
a sosiy vazifalari:
1.   Bolalarda     tabiat     va     jamiyat   tо‘g‘risidagi     bilimlar   sistemasini,   ilmiy
duiyoqarashni shakllantirish. 
2. Aqliy faoliyat, bilish jarayonlari va qobiliyatlarni, aqliy   jarayonning   xilma   -   xil
usullarini rivojlantirish.
3.   Mustaqil   bilish   qobiliyatlarini,   aqliy   mehnat   madaniyatini
rivojlantirish.
4.   Aqliy bilim ,  kо‘ni k ma va malakalarini rivojlantirish .
45 Bi l i m n i   t as av vu r l ar   va   t u sh un ch al ar ,   qo i d al ar ,   qonuniyatlar,   sistemalar
shaklidagi turli fanlarning mazmuni tashk il etadi
          Aqliy   tarbiyaning   vazifasi   bolalarda   voqea   va     hodisalarni   tо‘la   aks
ettiradigan   yuksak   darajadagi   umumlashtirilgan   bilimlar   sistemasini
shakllantirishdan   iboratdir.   Bilim   dunyoqarashning   asosini   tashkil   etadi.   Demak,
b ola   tevarak   -   atrofdagi   narsalar,   ularning   vazifasi   sifati,   va   xossalari   (sinadi,
pachoq   bо‘ladi,   yirtiladi,   tо‘kiladi)   haqida,   kaysi   materialdan   tayyorlanganligi
tо‘grisida   aniq   tasavvurga   ega   bо‘ladi.   U   tabiat   hodisalari,   ularning   о‘zaro
bog‘liqligi  va   qonuniyatlari   (yil   fasllarining   о‘ziga   xos   belgilari,   ular   о‘rtasidagi
bog‘lanishlar, hayvonlar, ularniig hayoti va yashash  tarzining tashkil qilinishiga,
xulqiga,   yashash   sharoitiga   mosligi   va   x.k.)   ni   bilib   oladilar.   Jonsiz   tabiat,
о‘simliklar,   hashar ot   va   hayvonl ar ni   kuzat ishi   jar ayonida   t arbiyachi   bolalarda
borliq tug‘risidagi materialistik tasavvurlarni  shakllantirib boradi.
Bilimlarni   egallab   borish   natijasida   bolaning   shpxsi   x am   shakllanib     boradi.
Bola     san’tning     har   xil   turlari   tо‘g‘risidagi   tasavvur   va   tushunchalarni   egallab
oladi.
Bilim   insonning   mehnatga   munosabatini   shakllantiradi.   Aqliy   faoliyatni
rivojlantirish   bilim   hajmi   va   xususiyatiga   bog‘liq.   Aqliy   faoliyatni     rivojlantirish
esa     psixik   jarayonlarni   sezgi   va   idrok   etish,   taassurot,   xotira,   fikrlash,   tasavvur
va   nutqni   shakllantirishni   ham   bildiradi.   Bunda   ularga   aqliy faoliyatning g‘oyat
samaradorligini   ta’minlaydigan   his   -   tuyg‘ular   nozikligi   va   aniqligi,   idrok   etishning
sobitqadamligi   va   tulaqonli,   esda   qolishning   mustahkamligi   va   ongligi,   tafakkur
mantiqi va uning   moslashuvchanligi, ijodiy xususiyat va mustaqillik xos bо‘lishi   kerak.
Maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalar   о‘zlariga   tushunarli   bо‘lgan   ijtimoiy   voqea   va
hodisalar, kishilarning mehnati,   umumxalq bayramlari, respublikamizda yashaydigan
ba’zi
xalqlar   hayoti   bilan   tanishtiriladi.   Bu   tadbirlar   ularda   jamiyatimiz   ijtimoiy   hayotiga
qiziqish   uyg‘otish,   Vatanga   muhabbat   tuygusi   va   baynalminalchilik   asoslarini
sha kllantirishga yordam beradi.
Aqliy   ta’lim   -   maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarning   bilish   qobiliyatini
muntazam   va   rejali   ravishda   rivojlantirib   borish,   bolalar   bog‘chasi   dasturida
46 belgilangan e ng oddiy bilimlar sistemasi bilan qurollantirish, malaka va kо‘nikmalarni
shakllantirishdan iborat.
  Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda aqliy tarbiya   berishda ta’lim yetakchi
rol о‘ynaydi. Chunki talim jarayonida  aqliy tarbiyaga doir hamma masalalar hal etiladi.
Ta’lim   bolalarga   izchillik   bilan   bilim   berishni,   bu   bilimlarni   aniqlash   va
sistemalashtirish, bilish jarayonlari, tafakkur faolligini rivojlantirishni nazarda tutadi.
Ta’lim kuzatuvchanlik, qiziquvchanlik va sinchkovlik, ziyraklik, tanqidiylik kabi
sifatlarni rivojlantirishga yordam  beradi.
Ta’lim   jarayonida   bolalarda   о‘quv   faoliyati   asoslari   hosil   qilinadi,   ularning
maktabda   muvaffaqiyatli   о‘qishi   uchun   muhim   shart   -   sharoitlar   yaratiladi.   Hayot
ta’limning ikki xil  yо‘l bilan amalga oshirilishini taqozo etmokda.
Birinchi   yо‘l   -   bolalarning   bilim,   malaka   kо‘nikmalarini   kattalar   bilan   о‘zaro
munosabatda   bо‘lish   orqali   egallab   borishidir. Bu muomala, mehnat faoliyati va shu
kabilar   bilan   belgilanadi.   Ammo   bu   "yо‘l   bilan   egallagan   bilim   va   malakalar   bolaga
hayotning turli sohalarida mustaqil katnashish uchun  imkoniyat yaratmaydi.
Ta’limning ikkinchi yо‘li - maxsus tayyorgarligi bor   kishilarning maxsus о‘quv
muassasalarida   bolalarni   kerakli   bilim,   malaka   va   kо‘nikmalar   bilan   rejali   ravishda
qurollantirib borishidir.   Bunday   yо‘l   bilan   ta’lim   berishdan   maqsad   yosh   avlodni
zamonaviy ishlab chiqarish,   jamiyatning   ijtimoiy   -   siyosiy,   madaniy   hayotida   faol
qatnashish uchun zarur bо‘lgan fan yutuqlari bilan  tanishtirishdir.
Barcha   olimu   fozillar,   shoiru   yozuvchilarning   о‘z   davrining   nufuzli   ta’lim
maskanlarida   о‘qish   bilan   hurmat   -   e’tibor   topganlar.   Abu   Nasr   Forobiy,   Mahmud
Qoshg‘ariy,   Abu   Rayhon   Beruniy,   Abdurahmon   Jomiy,   Mirzo   Ulug‘bek,   Alisher
Navoiy,  Ibn Sino, Abu Abdulloh Rо‘dakiy, Abu Sayidrasul Aziziy, Muhammad Sharif
Sо‘fizoda, Abdulqodir Shokiriy, Abdulla Avloniy va boshqalar mukammal ilm egallash
orqali   fanning   barcha   sohalarida   buyuk   kashfiyotlar   va   yangiliklar   yaratganlar,   shu
bilan birga boshqalarni ham ilm egallashga chaqirganlar. 
M aktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga ta’lim berish tizi mi el pedagogikada
ilk bor chex pedagogi Yan Amos  Komenskiy (1592-1670) tomonidan yaratilgan.
47                 Y . A   Komenskiy   6   yoshgacha   bо‘lgan   bolalarga   ta’lim   va   tarbiya   berish
mumkinligini kо‘rsatib berdi. Y.A. Komenskiy 19  bо‘limdan iborat maktabgacha ta’lim
dasturini tuzdi. Masalan,   u tabiatshunoslik (fizika) suv, yer, havo, olov, yomg‘ir, qor,
muz,   tosh,   о‘t,   qum   va   boshqalar   haqida   bilim   berish   lozimligini,   astro nomiya,
geografiya, optika va boshqa sohalarda bolalarga bilim berish kerakligini asoslab berdi.
Volalar   bog‘chasida   beriladigan   ta’lim   bolalarning   maktabda   oladigan   bilimlari   bilan
uzviy   bog‘lik   bо‘lishi   kerakligini   ta’kidlaydi.   U   о‘zining   «Onalar   maktabi»   kitobida
kichik   bolalarni   tarbiyalash   va   о‘qitish   dasturi   hamda   metodikasini   juda   sinchiklab
ishlab   chiqqan   shu   bilan   YA   A.   Komenskiy   maktabgacha   tarbiya   ped agogikasining
mustaqil fan sifatida shakllanishiga asos  soldi.
Shveysar pedagogi I.G. Pestalotssi (1746-1827) maktabgacha  tarbiya didaktikasini
tuzishda   maktabgacha   tarbiya   yoshidagi   bolalarning   rivojlanishini   e’tiborga   olish
masalasiga   katta   e ’tibor   beradi.   G.   Pestalotssi   tomonidan   ishlab   chiqilgan   ta’limning
asosiy   mazmuni   maktabgacha   tarbiya   pedagogikasining   rivojlanishda   va   bolalarga
keyinchalik   maktabda   sitemali   ta’lim   berishda   asosiy   dastur   bо‘lib   xizmat   qildi.
Hozirgi   zamo n   maktabgacha   ta’lim   nazariyasini   yaratishda   A.P.   Usovaning   xizmatlari
katta ahamiyat kasb etadi. Olima rahbarligida 1950  yillarda ilmiy - tadkiqot ishlari olib
borilib   bolalar   bog‘chasi   har   bir   yoti   guruhining   ta’lim-tarbiya   ishlari   mazmuni,
metod   va   usullari   ishlab   chiqildi.   Bu   о‘tkazilgan   ishlar   ta’limning   tarbiyaviy   ishdan
farqini aniq belgilab berdi.
Ta’limning   nazariy   jihatlari   ishlanishi   «Bolalar   bog‘chasi   tarbiya   dasturi»   da
«Mashg‘ulot»   bо‘limini   ajratish   imkonini   berdi   va   dasturning   keyingi   nashrlarida   bu
bо‘lim  takomillashtirilib borildi.
48 II.BOB SHARQ VA G’ARB MUTAFAKKIRLARINING QARASHLARIDA
AQLIY TARBIYANING IFODALANISHI
2.1.   Markaziy Osiyoda ibtidoiy jamoa davridagi bola tarbiyasi.
Ta’lim     –maktabgacha     tarbiya     yoshidagi     bolalarning     bilish     qobiliyatlarini
muntazam     va     rejali     ravishda     rivojlantirib     borish,     bolalar     bog’chasi     tarbiya
dasturida   belgilangan   eng   oddiy   bilimlar   sistemasi   bilan   qurollantirish,   malaka   va
ko’nikmalarni shakllantirishdan iborat. Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarga aqliy
tarbiya berishda ta’lim yetakchi rol o’ynaydi, chunki ta’lim jarayonida aqliy tarbiyaga
doir   hamma   masalalar   hal   etiladi.   Ta’lim   bolalarga   izchillik   bilan   bilim   berishni,   bu
bilimlarni   aniqlash   va   sistemalashtirishni,   bilish   jarayonlarini,   tafakkur   faolligini
rivojlantirishni nazarda tutadi. 
Ta’lim     kuzatuvchanlik,     qiziquvchanlik     va     aqlning     sinchkovlik,     ziyraklik,
tanqidiylik kabi sifatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Ta’lim jismoniy, estetik va
mehnat   tarbiyasini   muvaffaqiyatli   amalga   oshirish   uchun   ham   zarurdir.   Bog’chada
bolalarga madniy –gigiyenik ko’nikmalar, asosiy harakatlar o’rgatiladi, ular  madaniy
axloq   qoidalarini   o’zlashtirib   oladilar,   ularda   axloqiy   sifatlar,   mehnat,   tasviriy,
konstruktiv, musiqa faoliyatiga oid malaka va ko’nikmalar tarkib toptiriladi. 
Ta’lim   jarayonida   bolalarda   o’quv   faoliyati   asoslari   hosil   qilinadi,   ularni
maktabda   muvaffaqiyatli   o’qish   uchun   muhim   shart   –sharoitlar   yaratiladi.   Hayot
ta’limning   ikki   xil   yo’l   bilan   amalga   oshirilishini   taqozo   etmoqda.   Birinchi   yo’l   –
bolalarning   bilim,   malakA,   ko’nikmalarni   kattalar   bilan   o’zaro   munosabatda   bo’lishi
orqali   egallab   borishidir.   Bu   muomala,   mehnat   faolyaiti   va   shu   kabilar   bilan
belgilanadi.   Ammo   bu   yo’l   bilan   egallangan   bilim   va   malakalar   bolalarning
hayotining     har     xil     sohalarida     mustaqil     qatnashga     olishi     uchun   imkoniyat
49 yaratmaydi.   Ta’limning     ikkinchi     yo’li     –maxsus     tayyorgarligi     bor     kishilarning
maxsus   o’quv     muassasalarida     bolalarni     kerakli     bilim,     malaka,     ko’nikmalardan
rejali   ravishda   xabardor   qilib   borishidir.   Bunday   yo’l   bilan   ta’lim   berishdan   maqsad
yoshavlodni     zamonaviy     ishlab     chiqarishda,     jamiyatning     ijtimoiy     –siyosiy,
madaniy   hayotida   faol   qatnashtirish   uchun   zarur   bo’lgan   fan   yutuqlari   bilan
tanishtirishdir. 
Olloh   taolo   oyati   karimasida:   “Bilgil,   Olloh   yakkayu   yagonadir”,   -degan
so’znni “bil” degan so’z bilan boshlagan. 
Muhammad     payg’ambar     o’z     hadislarida     “ Ilmga     ilm     olmoq     yo’li     bilan
jrishilgaydir.   Ilmu   hunarni   Xitoydan   bo’lsa,   ham   o’rganinglar ..   Ilm   egalllang!   –Ilm
sahroda   do’st,   hayot   yo’llarida   –tayanch,   yolg’iz   damlarda   –yo’ldosh,   baxtiyor
daqiqalarda   –rahbar,   qayg’uli   oilalarda   –madadkor,   odamlar   orasida   –zebu   ziynat,
dushmanlarga qarshi kurashda –quroldir ”, deganlar. 
Qur’on   karim   oyatlaridan   birida:   “Yo   rabbiy,   ilmimni   ziyoda   qilgaysan,   deb
ayt!”  –deyiladi. 
Insoniyat   paydo   bo’lgandan   beri   odamlar   ichidan   yetishib   chiqqan   barcha
ulamoyu   –fuzalolar,   olimu   fozillar,   shoiru   yozuvchilarning   barchasi   o’z   davrining
nufuzli,     hurmatli,     e’tiborli     kishilari     darajasiga     mkammal     ilm     egallash     orqali
erishganlar.     Abu     Nasr     Farobiy,     Mahmud     Qoshg’ariy,     Abu     Rayhon     Beruniy,
Abdurahmon   Jomiy,   Mirzo   Ulug’bek,   Alisher   Navoiy,   Ibn   Sino,   Abu   Abdullo
Rudakiy,   Abu   Shukur   Balxiy,   Is’hoqxon   Ibrat,   Siddiqiy   ajziy,   Saidrasul   Aziziy,
Muhammad   Sharif   So’fizoda,   Abdulrashidov,   Toshmuhammad   Qori   Niyoziy   va
boshqalar     mukammal     ilm     egallash     orqali     fanning     barcha     sohalarida     buyuk
kashfiyotlar   va   yangiliklar   yaratganlar,   shu   bilan   bir   qatorda   boshqalarni   ham   ilm
egallashga   chaqirganlar.   O’zbek   yozuvchisi,   shoir,   dramaturg   Hamza   Hakimzoda
Niyoziy barchani ilm egallashga chaqiradi: 
Har murodu maqsadingg yetmoq istarsan murod,  
Ko’z ochib bedor bo’l, darkor ilm, darkor ilm.
50 Sharq   mutafakkirlaridan   Aba   Abdullo   Rudakiy,   Abu   Shukur   balxiylar   ham
xalqni   ilm   olishga   chaqirganlar,   jumladan   Rudakiy   ilmning   buyuk   kuchini   shunday
ta’riflagan. 
Odamlar aqlining charog’i ilm,  Balodan saqlanish yarog’i bilim
Abu   Shukur   balxiy   esa   bilim   egallashning   zarurligini   quyidagi   she’riy   misra
bilan shunday ta’riflaydi:  
Hayotdan o’rganib saboq,  
O’stod ham, shogird ham hyech bilmas no’choq. 
To’qish –yigirish ham bilim birladir, 
Dunyoni topish ham bilim birladir. 
O’z   zamonasining   bilimdon   kishilaridan     bo’lgan   Sandrasul   Aziziy   buun   kuch
g’ayratini yoshlarga dunyoviy bilimlar berishga bag’ishladi. U o’zining “Ustozi avval”
(darslik tarzida tuzilgan) asarida yoshlarni ilm egallashga, odob, axloq egasi bo’lishga,
mehnatga     chaqiruvchi     ko’plab     hikoyalar,     maqol,     matallarni     keltirib   o’tadi.
Kitobdagi  hikoyalar, maqol, matal  va she’rlarning ko’pchiligini  Aziziy o’zi  yaratadi,
ularyoshlarni ilm olishga chaqiradi. 
Kitobga   kiritilgan   “Ko’p   bil,   oz   so’zda”,   “Ilmsiz   aql,   yengsiz   kiyim”,   “Xat
yozmoq –yarim ilm” kabi maqollar shular jumlasidandir. 
O’z   davrining   yirik   ma’rifatchilaridan   hisoblangan   Abdulla   Avloniy   ham
yoshlarni     ilmli     bo’lishga     chaqiradi.     U     aql     va     ilmni     ulug’laydi     hamda     “Aql
insonlarning     piri     komili,     murshidan     yagonasidur.     Ruh     ishlovchi,     aql
boshlovchidir..” deb yozadi. 
Muallif   o’z   fikrini   yanada   aniqroq   va   ravshanroq   anglatish   uchun   shunday
muhoyasa keltiradi. 
“Hayvonlar   o’zlariga   bo’laklar   tarafidan   qiladurg’on   zulm   va   jabrlarni   shox,
tish, tumshuq va  tirnoqlari  ila  qaytarurlar. Lekin inosn..aql  va idroki  soyasida  o’ziga
keladurg’on   zarar   va   zulmlardan   saqlanur.   Yer   yuzidagi   hayvonlarni   bergan
insonlarning aqlidur”, “Hukamolardan biri: “har narsa ko’paysa, arzon bo’lur, aql esa
ilm  va  tajriba  soyasida  qancha  ko’paysa,  shuncha  qimmatbaho  bo’lur”,  - demish.
51 Avloniy ilm insonlarning madori, hayoti, rahbari, najoti, deydi. Shu bilan birga
u ana shu fazilatlarni shunchaki  qayd etmaydi, uning aniq hayotiy, amaliy ahamiyati
ustida ham to’xtalib o’tadi. Uning insonni kamolotga yetkaishda bosh 
Aba     Shukur     Balxiy     bilimni     yoshlikdan     egallash     zarurligini     o’z     she’riy
misralarida shunday ifodalaydi. 
Yoshlik chog’ida o’rganish bilan 
Aql ham idrok topishing oson. 
Xohlagan tomonga egib qo’yadi. 
Niholligida daraxtni bog’bon. 
Qiyshigin hyech kim tug’rilay olmas,  
Nihol ulg’ayib bo’lganda yo’g’on. 
Maktabgacha  tarbiya  yoshidagi  bolalarga  ta’lim   berish   g’oyasi   birinchi    bo’lib
chet     el     pedaggikasida     chex     pedaggi     Yan     Amos     Komenskiy     (1592     -     1670)
tomonidan yaratilgan.
Tabiatning   oliy   mahsuli,   siymosi   inson   o’z   aql-zakovati   bilan   o’zini   himoya
qiladigan   mustaqil,   erkin   qilib   yaratilgan.   Shuning   uchun   tabiat   hodisalari,
jarayonlarini   o’rganish   ulardan   yashash   uchun   oqilona   foydalanish   asosida   insonlar
sеkin-asta   madaniylashuvi,   ijtimoiylashuvi   asosida   ma'naviy   qadriyatlar   shakllana
boshlagan, rivojlana boshlagan. Ilk davrlarda ta'lim yoshlarga, ota-onalarning yashash
uchun   tabiatdan   foydalanishi,   uy-ro’zqor   yuritish,   o’zaro   va   tabiatga   munosabat
axloqi, odobi sifatida shakllana boshlagan bo’lsa, bilimlar hajmi kеngaya boshlagach,
maxsus   tarbiyachilarga   ehtiyoj   tug’ila   boshlangan.   Ma'lum   qabila,   elat,   millat
miqyosidagi   ta'lim-tarbiya     qoidalari   majmuasi   konts е ptsiyalarida   ko’p   hollarda
alohida   kishilar   tomonidan   takomillashtirilgan.   Shuning   uchun   ham   ta'lim
konts е ptsiyalarida ma'lum muallifning nomi bilan bog’lanmaydi. 
Antik   p е dagogikada   tabiatga,   atrof-muhitga   o’zaro   ongli   munosabatlarda,
axloqiy munosabatlar majmuasi bo’lgan donishmandlik p е dagogikasi shakllangan. Bu
vaqtlarda   tarbiyaning   bosh   maqsadi   ham   yoshlarda   donishmandlik   sifatlarini
shakllantirish   bo’lgan.   Donishmandlik   p е dagogikasida   yoshlarda   mehnats е varlik
52 ma'naviy   -   axloqiy    sifatlar   bilan   uyg’un   rivojlantirilishi   maqsadga   muvofiq   ekanligi
ilgari surilgan. Bu p е dagogik qarashlar mashhur «Av е sto» (er.av. VII asr) asarida va
qadimgi Xitoyning Daos maktabi (er.av. III asr) tajribalarida aks etgan edi. Eramizdan
avvalgi   II   asrlarga   k е lib   O’rta   Osiyo,   qadimgi   Hindiston   p е dagogikasida   saxiylik,
sofdillik, inson qalbi tushunchalari ilgari surilgan. 
610   yillarga   k е lib   yaratilgan   Islom   dinining   muqaddas   kitobi   «Qur'oni
Karim»da inson mohiyati to’la ochib b е rilib, komil inson tarbiyasi bosh maqsad qilib
qo’yilgan   edi.     «Qur'oni   Karim»dagi   ta'lim   -   tarbiyaga   oid   ulug’   xazina   Al-Buxoriy
hazratlarining   Hadislarida   b е riladi.   Jumladan,   (38-hadis)   ”Farzandlaringizni   izzat-
ikrom qilish bilan birga axloq-odobini ham yaxshilangiz”: (626-hadis) ”Har bir go’dak
Islom tabiatida tug’iladi, so’ng ota-onasi uni yo yahudiy qiladi, yo nasroniy qiladi, yo
majusiy   qiladi”:   (136-hadis)   ”Hech   bir   ota   o’z   farzandiga   xulqu   odobdan   buyukroq
meros berolmaydi”. 
  Ta'lim   –   tarbiya,   insoniy   munosabatlarning   falsafiy   asoslari   tasavvuf   ilmida
ochib   b е riladi.   Shu   jumladan   Islom   olamining   muqaddas   kitobi   «Qur'oni   Karim»da
ham komillikning b е shta tamoyili komillikka erishish uchun talab etiladi.  
              
1. Mehnatim muhabbatim.
           2. Ma'rifatim sarmoyam.
           3. Dinim aqlim.
           4. Ilmim qurolim.
           5. Sabru qanoat libosim.
IX-XV   asrlar   Markaziy   Osiyo   ma’naviy   madaniyati   rivojida   muhim   davr
hisoblanadi. Shu bois faylasuf, tarixchi, pedagog, matematik olimlar bu davr madaniy-
ma’rifiy merosi haqida qator ilmiy tadqiqot ishlari olib borganlar.
Pedagog   –   olimlarning   Sharq   mutafakkirlari   ijodida   ta’lim-tarbiya,   shaxs
ma’naviy kamoloti masalalariga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlarning pedagogika fani
rivojida muhim o’rni bor. Lekin ular allomalar merosida olg’a surilgan ta’lim-tarbiya
masalalarini yoritishda milliylik tamoyilidan kelib chiqqan holda yondashmadilar.
53 2.2.Imom Ismoil al-Buxoriy, Forobiy, B е runiy, Ibn Sino, Yusuf Xos Xojib,
Navoiy va boshqa mutafakkirlarning axloqiy-ma'rifiy m е rosi.
  Markaziy   Osiyo   allomalarining   ta’lim-tarbiyaga   oid   qarashlarida   ma’naviy
qadriyatlarga   bo’lgan   e’tibor   asosiy   o’rinda   turadiki,   bu   bevosita   inson   kamolotini
shakllantirishga omil bo’la oladigan hodisadir.
Sharq   Renessansi   deb   nom   olgan   IX-XV   asr   Markaziy   Osiyo   ma’naviy
madaniyatining eng yuksaklikka ko’tarilgan, boy davri bo’lib, bu davrda ilm-fanning
ikki yo’nalishi (birinchisi) inson uchun tabiiy fanlardirki, u aql ko’zi bilan egallanadi,
(ikkinchisi)   bu   fanlar   inson   tomonidan   (boshqa)   kishilardan   taqlid   qilib   o’rganiladi,
ular   asosida   shariat   qonunlari   yotadi.   Bu   fanlarning   asosini   Qur’onda   va   Sunnada
bo’lga   Alloh   va   uning   elchisining   oldindan   belgilab   bergan   yo’l-yo’riqlari   tashkil
etadi. 1
Bu   davrda   Sharq   madaniyatini   umuminsoniy   qadriyat   darajasiga   ko’tarish
markazi   ”Ma’mun   akademiyasi”   (IX   asr,   Bag’dod,   ”Baytul   hikma”)   tashkil   etildi.
Akademiya   ilmiy   ijodkorlari   faoliyatida   Yaqin   va   O’rta   Sharq   xalqlari   moddiy   va
ma’naviy madaniyatining qo’shilishi asnosida hozirgi Markaziy Osiyo madaniyatining
maxsus bir-biridan ajratilmagan ko’p qirrali qorishiq turi vujudga keldi. 2
 Bunday ko’p
qirrali   ilmiy   qadriyatlarning   madonga   kelishida   vatandoshlarimiz   Muhammad   ibn
Muso   al-Xorazmiy   (780-850),   Ahmad   al-Farg’oniy   (247-861),   Ahmad   ibn   Abdulloh
al-Marvaziy (IX asr), Abu Nasr Forobiy (870-950), Abu Ali Ibn Sino (980-1037), Abu
Rayhon Beruniy (973-1050) va boshqalarning xizmatlari katta bo’lgan.
Sharq   mutafakkirlarining   ma’naviy   madaniyat   sohasiga   qo’shgan   ulushlari
nihoyatda   boy   bo’lib,   mazmunan   qadriyatlarning   barcha   yo’nalishlarini   qamrab
olganligi bilan xarakterlanadi. Ular:
- aqliy madaniyatni shakllantirish bilan bog’langa qadriyatlar;
1
 Izbranniye proizvedeniya misliteli stran Blijney I Srednogo Vostoka M.: Sotsgiz, 1961.C.622
2
 Tillashev X.X.Obsheye pedagogicheskiye I didakticheskiye idei uchennix ensiklopedistov Blijnogo I Srednogo Vostoka
epoxi srednovekovaya. Tashkent: Fan. 1989.C.10
54 - ma’naviy-ruhiy qadriyatlar;
- ijtimoiy-siyosiy qadriyatlar;
- badiiy-nafis qadriyatlar;
- diniy qadriyatlar tarzida o’z ifodasini topgan.
Forobiy pedagogik qarashlarini, ta’lim-tarbiya haqidagi  ta’limotini o’rganishda
inson   xislatlari   to’g’risidagi   falsafiy   fikrlari   nihoyat   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.
Forobiy   o’zining   falsafiy   qarashlarida   odamning   tuzilishini,   ruhiyatini,   madaniy   va
ma’naviy   olamini   o’rganishga   ahamiyat   beradi.   Uning   ta’limotida,   inson   barcha
boshqa   jismlarda   bo’lmagan   qobiliyat   va   kuchga,   ruhiy   quvvatga,   aql   va   so’zlash
qobiliyatiga egaligi bu kuch uni tabiatdagi  boshqa jismlardan ajratib turishi  va uning
ustidan hokim bo’lish imkoniyatini berganligi namoyon bo’ladi.
Forobiy   bu   dunyoqarashida   narsa-hodisalarni   bilish,   inson   aqlini   bilim   bilan
boyitish   uni   ilmli,   ma’rifatli   qilish   uchun   xizmat   qiluvchi   ruhiy   jarayonlarga   alohida
e’tibor   beradi.   U   o’zining   ”Baxt-saodatga   erishuv   haqida”,   ”Fanlarning   tasnifi”,
”Falsafani o’rganishdan oldin nimani bilish kerakligi to’g’risida”, ”Ilmlar va san’atlar
fazilati”   kabi   koplab   risolalarida   insonning   ma’naviy   rivojlanishi   ilm-ma’rifatga
bog’liqligini ta’kidlaydi.
Abu   Rayhon   Beruniy   bilim   umuminsoniy   qadriyatlarni   o’rganishning   kaliti
ekanligini   alohida   ta’kidlaydi.   Ilm-ma’rifatli   odam   jamiyat   taqdiri,   insonlar   taqdiri
uchun   kurashuvchan,   barcha   yomonliklardan   uzoqdir.   ”Ilmning   foydasi   ochko’zlik
bilan   oltin-kumush   to’plash   uchun   bo’lmay,   balki   u   orqali   inson   uchun   zarur
narsalarga ega bo’lishdir” 3
Umuman, Abu Rayhon Beruniy ilm-fanning buyuk homiysi va muxlisi sifatida
mamlakatning obodonchiligi  ilm-fanning gullashida, odamning baxti esa  uning bilim
va   ma’rifatida   deb   bildi.   Yaratgan   asarlarida   u   ta’lim-tarbiyaga   doir   she’r   va
hikmatlardan   misollar   keltirib,   ular   orqali   har   bir   inson   o’z   qalbining   farmoyishiga
ko’ra   xayr-ezgulikka   intilishi,   sun’iy   obro’,   shuhrat   qozonish   uchun   muruvvat   va
sharofat ko’rsatmasligi kerakligini ta’kidlaydi.
Yusuf Xos Hojibning ”Qutadg’u bilig” asarida aqliy, axloqiy, mehnat, jismoniy
va   nafosat   tarbiyasiga   doir   fikrlari   katta   tarbiyaviy   ahamiyatga   egadir.   U   insonni
3
 Abu Rayhon Beruniy. O’ylar, hikmatlar, naqllar,she’rlar. Toshkent. Yosh gvardiya. 1973.44-bet
55 ulug’laydi.   Uning   fikricha,   insonning   ulug’ligi   aql-idroki,   so’zlash   qobiliyati,   bilimi,
uquvi, hunarga egaligidadir. Adib o’quv va bilimni farqlaydi: o’quv tug’ma ravishda
inson   ruhiyatida   mavjuddir,   bilim   esa   o’qish-o’rganish   va   mehnat   tufayli   egallanadi.
Agar ularning har ikkisi o’zaro birlashsa, insonning qadri ortadi:
Zakovat qayerda bo’lsa, ulug’lik bo’ladi,
Bilim kimda bo’lsa, buyuklik bo’ladi.
Zakovatli uqadi, bilimli biladi,
Bilimli, zakovatli tilakka yetadi.
Yusuf   Xos   Hojib   ta’lim   va   tarbiyaning   uzviy   bog’liq   holda   bo’lishini   tavsiya   etadi,
o’g’il bolalarning bir necha san’at turlarini va hunarlarni tugal o’rganmog’i lozimligini
ta’kidlaydi. Bu, ularning kelajak hayotlari, jamiyat rivoji uchun zarurligini aytadi.
P е dagogikaning fan sifatida shakllanishi  yosh avlodni  hayotga  tayyorlash,  ular
tarbiyasini   samarali   amalga   oshirish   ehtiyojidan   k е lib   chiqadi.   Bu   ehtiyoj   tarbiya
borasida   orttirilgan   tajribalar   to’plangandan   k е yin   o’sha   tajribalarni   umumlashtirish,
yoshlar tarbiyasi haqida qonun-qoidalarni ishlab chiqish zaruratini taqozo etadi. 
Avvalo   p е dagogikaning   nazariy   kurtaklari   falsafa   n е gizida   paydo   bo’ladi.   Ta'lim-
tarbiya  masalalari  hamisha  mutafakkir, yozuvchi, olimlar  xayolini  band  qilib k е lgan.
Ular   o’zlarini   bola   tarbiyasi,   ularni   barkamol   inson   qilib   tarbiyalash   haqidagi   yorqin
mulohazalari   bilan   p е dagogik   fikrlar   ravnaqiga   ulush   qo’shganlar.   Masalan:
Nizomulmulkning   «Siyosatnoma»,   Nosir   Xisravning   «Saodatnoma»,   Ahmad
Yugnakiyning «Hibatul-Haqoyiq», Alish е r Navoiyning   «Mahbub - ul qulub», Yusuf
Xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarlari b е vosita odob, axloqqa daxldordir. 
Bu asarlarda insonparvarlik, halol mehnat, do’stlik, chin muhabbat, sadoqat kabi
yuksak   axloqiy   fazilatlar   o’z   aksini   topgan.   Yosh   avlodlarda   ilmiy   dunyoqarashni
shakllantirish   hamma   davrlarda   millatning   ilg’or   kishilari   diqqat   markazida   bo’lib
k е lgan.
Kaykovusning   «Qobusnoma»,   IV   asrda   yashab   o’tgan   hind   faylasufi
B е ydaboning   «Kalila   va   Dimna»   asarlari,   «Ramayana»,   «Mahobxorat»   dostonlari,
Sa'diyning   «Guliston»   va   «Bo’ston»,   Jomiyning   «Bahoriston»,   Ahmad   Donishning
56 «O’g’illarga nasihat», bundan tashqari Qur'oni Karim, Hadisi Sharif, «Chor darv е sh»,
«Ming bir k е cha» kitoblari ham qimmatbaqo ma'naviy-madaniy m е ros bo’lib, Sharqu
g’arb   xalqlari   ming   yillar   mobaynida   bulardan   bahramand   bo’lganlar   va   komillik
tog’risida uning qirralarini yoritib b е rganlar.
O’rta asrda Yaqin va O’rta Sharqda diniy o’quv muassasalari - madrasalar ta'lim
va   fan   markazlari   bo’lgan.   O’zbekistonlik,   Rossiyalik   va   chet   el   sharqshunos
tadqiqotchilari   tomonidan   madrasa   turidagi   o’quv   muassasalari   aynan   Markaziy
Osiyoda yuzaga k е lgani va shu yerdan boshqa mamlakatlarga tarqalgani isbotlangan. 
Somoniylar davrida (X asr) faqat Samarqandning o’zida 20 ga yaqin madrasalar
mavjud   bo’lgan.   Abu   Ali   ibn   Sino   (980-1037)   o’zining   «Donishnoma»   («Bilimlar
kitobi»)   nomli   asarida   mazkur   madrasalarda   faqat   musulmonchilikka   oid   bilimlar
berilibgina qolmay, balki  dunyoviy ilmlar ham  o’rganilganligi, ilmiy tadqiqotlar  olib
borilganligi,   ularning   negizida   ilmiy   maktablarning   yuzaga   kеlganligi   qayd   etib
o’tiladi.   O’z   davrida   madrasalarda   o’qitilishi   yo’lga   qo’yilgan   fanlarni   Abu   Ali   Ibn
Sino   quyidagi   tizimlar   bo’yicha   ajratadi:   odob   (xulq   etikasi),   astronomiya,
tibbiyotshunoslik,   til   va   uning   grammatikasi,   fikx   (musulmon   qonunchiligi).   Alloma
tomonidan   taklif   etilgan   tarbiya   turlar   esa   quyidagilardan   iborat:   1)   aqliy   tarbiya;   2)
jismoniy   sog’lomlashtirish;   3)   estеtik   tarbiya;   4)   ma'naviy   tarbiya;   5)   hunarga
o’rgatish. Abu Ali Ibn Sino tomonidan taklif etilgan tarbiya turlari Markaziy Osiyoda
Uyg’onish   davridagi   ta'limning   insonparvarlik   va   shaxsning   barkamol   rivojlanishi
borasidagi g’oyalariga asoslangan edi, deyishiga imkon beradi.
Sharqdagi   Uyg’onish   davri   Sharq   mutafakkirlari   -   Muhammad   Muso   al-
Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylar o’zlarining
ta'limiy   qarashlarida   birinchi   o’ringa   inson   shaxsini   qo’yadilar   hamda   bolalarni   har
tomonlama, jismoniy va estеtik kamolotga erishishlari, shuningdek, tillarni bilishlarini
zarur   deb   hisoblaydilar.   Aqliy   ta'limni   tashkil   etuvchi   fanlar   sirasiga   matematika,
astronomiya, mexanika va tabiatshunoslik kabi tabiiy-ilmiy fanlarni kiritadilar. 
Allomalar   bolaga   hurmat   bilan   munosabatda   bo’lish   g’oyasini   ilgari   suradilar,
sxolastik   o’qitish   va   qat'iy   intizomga   qarshi   chiqadilar.   Ularning   fikricha,   o’qish
bolada bilimlarga qizihishni uyg’otishi kerak.
57 Muhammad Tarag’ay Ulug’bekning (1394-1449 yillar) Samarqanddagi faoliyati
14-15   asrlarda   madrasalarning   fanlar   rivojini   ta'minlovchi   markazlari   vazifasini
bajarganligini   ko’rsatadi.   Muhammad   Tarag’ay   Ulug’bek   Samarqandning   hukmdori
bo’lishi   bilan   birga   astronom,   matematik   va   tarixchi   sifatida   mashhur   bo’lgan.
Shuningdek, allomaning mohir pedagog ham  bo’lganligini tarixiy dalillar qayd etadi.
Chunonchi,   alloma   ko’plab   iste'dodli   yoshlarni   tarbiyalagan.   U   odamlar,   ayniqsa
yoshlarning ilmiy bilimlarni o’rganishlariga katta ahamiyat bergan. 
Alloma o’z davlatida ta'lim sohasidagi jiddiy islohotlarni tashkil etdi. U madrasalarni
davlat   ta'minotiga   o’tkazdi,   mudarris   (o’qituvchi)larga   oylik   ish   xaqi   b е lgilagan,
shogird (talaba)larga stipendiya ajratgan. 
Muhammad   Tarag’ay   Ulug’bek   madrasa   o’quv   rejasiga   quyidagi   fanlar:   arab
tili,   adabiyot,   Qur'on,   Hadis,   ritorika,   mantiq,  falsafa,   fikx   (qonunchilik),  metafizika,
matematika, astronomiya, tibbiyot, geografiya, tarix kabi fanlarni kiritadi. 
Mutafakkir  tomonidan  barpo  etilgan hamda  o’zi  bevosita  ta'lim  bergan madrasalarda
o’qish quyidagi bosqichlardan iborat bo’lgan:
1. Anda (kichik) - o’qish muddati 2 yil.
2. Aust (o’rta) - o’qish muddati 3 yil.
3. A'lo (oliy) - o’qish muddati 3 yil.
Bunday   yondashuvda   bugungi   kun   nuqtai   nazaridan   aytganda   bakalavriat   va
magistratura   ko’zga   tashlanadi.   Ayni   vaqtda   ular   o’rta   asr   yevropa   universitetlari
uchun ham xos bo’lgan. 
Buyuk   iste'dod   egasi   sifatida   alloma   o’z   davridan   bir   necha   asrlarga   o’zib   ketgan.
Deyarli   600   yil   avval   Muhammad   Tarag’ay   Ulug’bek   quyidagi   aksiomani   ilgari
surgan:   bilim   olishga   intilish   davlat   ravnaqiga   yo’l   demakdir.   Iqtisodiy   rivojlangan
mamlakatlarning hozirgi tajribasi mazkur fikrni to’la tasdiqlaydi.
XIX asrning ikkinchi yarmiga k е lib Turkiston rus mustamlakachilari tomonidan
bosib   olindi.   Bu   davrda   milliy   ma'naviy   m е rosga,   madaniyatga   past   nazar   bilan
qarovchi   shovinistik   siyosat   hukmron   edi.   Shunday   bo’lsada,   bu   davrda   Siddiqiy,
Furqat, Muhimiy, Ahmad Donish, Avaz O’tar o’g’li, Hamza, Abdulla Avloniy, Ibrat,
58 Fitrat,   B е hbudiy,   Munavvarqori,   Cho’lpon,   Qori-Niyoziy   va   boshqalar   bola
tarbiyasiga,   p е dagogikasiga   oid   ko’plab   asarlar   yozdilar,   yoshlarni   ilm-ma'rifatli
qilishga   intildilar.   Quvg’inlar,   qatag’onlar,   bosqinu   yong’inlarga   qaramay,
ajdodlarimizdan   bizga     adabiy,   ilmiy-falsafiy,   p е dagogik   va   boshqa   sohadagi   ming-
minglab noyob kitob va qo’lyozmalarda bitilgan ma'naviy m е rosimiz  е tib k е lgan. Ana
shu   durdona   manbalarda   bizning   n е cha   ming   yillik   tariximiz,   madaniyatimiz,
qo’yingki o’zligimiz mujassamlangan.
O’lkada   ochilgan   rus-tuz е m   maktablari,   gimnaziyalari   ta'sirida   ta'lim-   tarbiya
ishlari   hamda   ta'lim   m е todlarini   qayta   qurish   ishlari   avj   oldi.   Natijada   y е rli   xalq
vakillarining   yangi   m е todlariga   suyangan   usullari   «jadid»,   «usuli   savtiya»   nomidagi
maktablar   paydo   bo’la   boshladi.   Dastlabki   ma'lumotlarga   qaraganda,   usuli   jadid
maktablari   1850   yillarda   paydo   bo’la   boshlagan.   Turkistonda   yangi   maktablarning
karvonboshchisi M. B е hbudiy edi. U jadid maktablari uchun ham nazariy, ham amaliy
jihatlarda   jonbozlik   ko’rsatdi.   Aslida   jadid   so’zi   arabchadan   olingan   bo’lib   «yangi»
d е gan   ma'noni   b е radi.   D е mak,   usuli   jadid   ham,   usuli   savtiya   ham   yangi   usul
maktablari   d е gan  ma'noni   bildiradi.  Usuli   jadid   o’lkada   ma'rifat   nuri   sari   y е taklaydi.
Ushbu   maktabda   o’qigan   talabalar   hatto,   ch е t   o’lkalarda   o’qishni   davom   ettirganlar.
Ushbu   maktab   ijodkorlari   M.   B е hbudiy,   S.   Saidazizov,   A.   Avloniy,   S.A.   Sidiqiy,
Munavvarqori, A. Shakuriy edi. 
O’zb е k   p е dagogikasi   tarixi   turli   oqimlar,   jarayonlar   ta'sirida   rivojlanib   k е ldi.
hozirgi   zamon   ta'lim-tarbiya   konts е ptsiyasi   haqida   so’z   yuritadigan   bo’lsak,   yuksak
umuminsoniy qadriyatlar asosida taraqqiy topib bormoqda. Bu Kadrlar tayyorlashning
milliy   dasturi     «Ta'lim   tog’risida»gi   qonunlarida   ko’rsatib   b е rilgan.   Ushbu   qonunlar
milliy   tajribaning   tahlili,   ta'lim   tizimi   jahon   miqyosidagi   yutuqlar   asosida
tayyorlangani   hamda   yuksak   umumiy   va   kasb   –   hunar   madaniyatiga   ijodiy,   ijtimoiy
faollikka,   ijtimoiy   –   siyosiy   hayotda   mustaqil   ravishda   mo’ljalni   to’g’ri   ola   bilish
mahoratiga   ega   bo’lgan   istiqlol   vazifalarini   ilgari   surish   va   hal   etishga   qodir.   Yosh
kadrlarni yangi avlodni shakllantirishga yo’naltirilgandir. 
Milliy   dasturning   maqsadi,   ta'lim   sohasini   tubdan   isloh   qilish,   uni   o’tmishdan
qolgan     mafkuraviy   qarash   va   sarqitlardan   to’la   xalos   etish,   rivojlangan   d е mokratik
davlatlar   darajasida   yuksak   ma'naviy   va   axloqiy   talablarga   javob   b е ruvchi   yuqori
59 malakali   kadrlar   tayyorlash   milliy   tizimini   yaratishdan   iborat.   Prezidentimiz   I.A.
Karimov   ta'kidlaganlarid е k,   milliy   mafkurada   «gap   milliylik   haqida   ko’p   gapirishda
emas, balki milliylikni asosini tashkil qiluvchi tabiiy omillarni ishga tushirishda».
  Ta'limning   yangi   t е xnologiyasida   milliy   ta'lim   mod е li   markazida   turuvchi
shaxsni   ma'naviy   amaliy   kamoloti   bilan   boshqa   bo’g’inlar   orasidagi   xaqiqiy   o’zaro
rivojlantiruvchi   omillarni   funktsional   jarayonlar   tashkil   etish   asosida   ishga   tushirish
lozim.   Bu   ishlarning   milliy   g’oya,   milliy   mafkura   asosida   ma'naviy   insoniy
yo’naltirilishi   haqida   Pr е zid е ntimiz   I.A.Karimov   2000   yil   iyun   oyida   «Fidokor»
gaz е tasi  muxbiri bilan «Donishmand halqimizning mustahkam  irodasiga ishonaman»
mavzusidagi muloqotlarida: «endigi eng dolzarb vazifamiz – bu jarayonlarning ilmiy –
nazariy  asoslarini,  ularning  yangi-yangi   qirralarini   mukammal   ochib  b е rish   va  ularni
yangi   hayot,   zamon   talablariga   javob   b е radigan   jamiyat   qurilishining   faol   –  jo’shqin
ishtirokchilariga  aylantirishdan   iborat»  d е gan  edilar.  Bu  ishni  amalga   oshirish  uchun
esa   ta'lim   mazmuni,   uning   tuzilishi,   ta'lim   jarayonini   yanada   takomillashtirish,
talabalarning   faoliyatlarida   o’zgarishlar   bo’lishi   lozim.   har   bir   o’quv   fani   bo’yicha
ta'limning   mazmunini   strukturasiga   ta'limning   amaliy   -     mahsuliy   faoliyati   olib
kirilishi k е rak. Bu mutlaqo mustaqil ish formasida emas, yoki boshqa adabiyotlardan
o’rganish   emas.   Bu   o’quv   fani     dasturidagi     shunday   bo’g’inki,   uni   amaliy   ijodiy
faoliyatida   to’lg’azish   mumkin.   Bu   bo’g’inni     auditoriyada     o’tish   ham     mumkin
emas.   Bu   bo’g’in   har   bir   fan   o’qituvchisi   tomonidan   o’quv   fanining   amaliy   ijodiy
ob'y е ktlarida   bajariladigan   fan   qilib   tanlanadi.   Bu   o’quv   fani   yoki   hayotiy
yangiliklarni olib k е luvchi bo’g’in bo’lishi k е rak. 
Ta'limning   tarixiy   xususiyatlari.   Ta'lim   mazmuni   tarixiy   xususiyatga   ega,
chunki   u   jamiyat   rivojining   u   yoki   bu   bosqichida   ustuvor   o’rin   tutuvchi   ijtimoiy
maqsad   va   vazifalar   bilan   b е lgilanadi.   Bu   ta'lim   mazmunining   ijtimoiy   hayot,   ishlab
chiharish   va   ilmiy   bilimlarning   rivojlanish   darajasi   talablari   ta'siri   ostida   o’zgarib
borishini   anglatadi.   Ta'lim   ijtimoiy   hodisa   sifatida   odamlarning   bilimlarni
o’zlashtirishga   bo’lgan   pragmatik   (amaliy)     ehtiyojlari   negizida   shakllangan   va   u
odamlarga   hayot   faoliyatlarini   yo’lga   qo’yish   uchun   zarur.   Bilimlarni   to’plash   va
chuqurlashtirish,   jamiyat   madaniyatining   o’sib   borishi   bilim   tomonidan   tashkil
etiluvchi   funktsiyalari   ko’lamini   oshishini   ta'minlaydi.   Mazkur   yondashuvlar
60 (pragmatik   va   madaniy)   kishilik   jamiyatining   turli   bosqichlarida   ta'lim   mazmuni
yo’nalishlarni b е lgilab k е ladi. 
O’zbek pedagogi Abdulla Avloniy (1878-1934 yillar) o’zining «Turkiy guliston
yoqud axloq» nomli asarida «... bilim bizning aqlimizni va bizninng xotiramizni qilich
kabi   o’tkir   qiladi.   Bilim,   fanni   egallash   taraqqiyot   yo’lida   bizning   ilgari   qadam
tashlashimiz shartidir.... Bilimsiz odam bu mevasiz daraxtga o’xshaydi» - deb yozadi.
Shu   bilan   bir   vaqtda   A.Avloniy   fanni   o’zlashtirishga   faqatgina   hayoliy   amaliyoti
uchun   utilitar   (foydali)   yaroqliligi   nuqtai   nazaridan   yondoshish   mumkin   emas   deb
hisoblaydi.   U   hayot   bilan   to’g’ridan-to’g’ri   bog’liq   bo’lmagan   bilimlar   ham   bor   va
ular amaliy bilimlardan kam bo’lmagan ahamiyatga ega deb hisoblaydi. Misol  uchun
qadimgi tarixdan amaliy faoliyatda foydalanib bo’lmaydi, lekin uni o’rganish kerak va
foydalidir: uni (tarixni) bilish o’quvchilarning bilimlarini kengaytiradi, dunyoqarashni
shakllantiradi.
Sharq   mutafakkirlari   va   G’arb   pedagoglari   jamiyatda   pedagoglik
kasbining tutgan o’rni haqida.  Jamiyat tomonidan o’qituvchi shaxsiga qo’yilayotgan
talablar o’z davrida Sharq mutafakirlari hamda G’arb ma'rifatparvarlarining asarlarida
o’z   aksini   topgan.   Muhammad   al-Xorazmiy,   Abu   Nasr   Forobiy   hamda   Abu   Rayhon
Beruniylar   o’qituvchining   ma'naviy-axloqiy   jihatdan   yetuk   bo’lishlariga   alohida
ahamiyat   qaratadilar.   Ularning   fikrlaricha,   yaxshi   o’qituvchi   boshqalardan   bir   jihati
bilan farq qiladi, ya'ni, u o’zi ega bo’lgan bilimlarni yoshlarga beminnat o’rgatadi, har
bir ishda ularga namuna bo’la oladi. 
Abu   Ali   ibn   Sino   o’z   asarlarida,   o’qituvchi   bolalarga   ta'lim   berishdek
mas'uliyatli   burchni   bajarishi   zarurligini   uqtirar   ekan,   ularga   faoliyatda
muvoffaqiyatga erishish garovi bo’lgan quyidagi tavsiyalarni beradi:
- bolalar bilan muomalada bosiq, jiddiy bo’lish;
- berilayotgan bilimning talabalar tomonidan o’zlashtirilishiga e'tiborni qaratish;
- ta'limda turli shakl va metodlardan foydalanish;
- talabaning xotirasi, bilimlarni egallash qobiliyati, shaxsiy xususiyatlarini bilishi;
- fanga qiziqtira olishi;
61 - berilayotgan bilimlarning eng muhimini ajratib bera olishi;
- bilimlarni talabalarga tushunarli, uning yoshi, aqliy darajasiga mos ravishda berish;
- har bir so’zning bolalar hissiyotini uyg’otish darajasida bo’lishiga erishish. 4
Alisher Navoiy o’z davrining ayrim maktabdorlari ega bo’lgan sifatlar, xususan,
qattiqqo’llik,   ta'magirlik   va   johilliklarni   qoralar   ekan,   o’qituvchining   ma'naviy
qiyofasiga   nisbatan   jiddiy   talablarni   qo’yadi.   Xususan,   «mudarris   kerakki,   g’arazi
mansab bo’lmasa va bilmas ilmni aytishga urinmasa, manmanlik uchun dars berishga
havas   ko’rgazmasa   va   olg’irlik   uchun   gap-so’z   va   qavqo   yurgizmasa,   nodonlikdan
sallasi   katta   va   pechi   uzun   bo’lmasa,   gerdayish   uchun   madrasa   ayvoni   boshi   unga
o’rin   bo’lmasa.   ...   Yaramasliklardan   qo’rqsa   va   nopoklikdan   qochsa,   nainki,   o’zini
olim   bilib,   necha   nodonga   turli   xil   fisq   ishlarni   mumkin,   balki   halol   qilsa,   qilmas
ishlarni qilmoq uchun sodir bo’lsa va qilar ishlarni qilmaslik unga qoida va odat bo’lib
qolsa.   Bu   mudarris   emasdir,   yomon   odatni   tarqatuvchidir». 5
  Ayni   o’rinda   o’qituvchi
mehnatining   mashaqqatli   ekanligini   ta'kidlab   o’tadi:   «Uning   ishi   odam   qo’lidan
k е lmas,   odam   emas,   balki   dev   ham   qila   bilmas.   Bir   kuchli   kishi   bir   yosh   bolani
saqlashga ojizlik qilardi, u esa bir to’da bolaga ilm va adab o’rgatadi, ko’rkim bunga
nima yetsin.
Shunisi   ham   borki,   u   to’dada   fahm-farosati   ozlar   bo’ladi,   unday   kishiga   yuzlarcha
mashaqqat  kelsa qanday bo’ladi. har  qanday bo’lsa ham, yosh bolalarga uning haqqi
ko’pdir.   Agar   shogird   podshohlikka   erishsa   ham   unga   (muallimga)   qulluq   qilsa
arziydi.
Haq yo’lida kim senga bir harf o’qitmish ranj ila,
                             Aylamak bo’lmas ado oning haqin yuz ganj ila.
Mashhur   pedagog   Abdulla   Avloniy   ham   o’z   asarlarida   o’qituvchi   shaxsi   va
uning   faoliyati   borasidagi   qarashlarni   ifodalashga   alohida   o’rin   beradi.   Allomaning
qayd etishicha, bolaning sog’lom bo’lib o’sishida ota-onalar o’ziga xos rol o’ynasalar,
uning   fikriy   jihatdan   taraqqiy   etishida   o’qituvchining   o’rni   beqiyos   ekanligini
ta'kidlaydi.   Xususan,   bolalarning   aqliy   qobiliyatlarini   shakllantirish   muallimlarning
4
 Rahimov S. Abu Ali Ibn Sino. Ta’lim va tarbiya haqida. – Toshkent, O’qituvchi, 1967. – 75 bet
5
 A.Navoiy Maxbub ul-qulub. Asarlar.  O’n besh tomlik. 13tom, - Toshkent, Badiiy adabiyot nashriyoti, 1966. – 189-190-betlar
62 «diqqatlariga   suyalgan,   vijdonlariga   yuklangan   muqaddas   bir   vazifa»   ekanligini
ta'kidlab, «fikrning quvvati, ziynati, kengligi, muallimning tarbiyasiga bog’liqdur», 6
  -
deydi. 
Ta'limning   gnoseologik   asoslari.   O’quv   jarayonini   mantiqiy   qurilishi   ta'lim
mazmunining xususiyatlari va gnoseologik jihatlariga bog’liq.
Gnoseologiya   (yunoncha  -   «gnosis»   («gnoseos»)-   bilim,  ong, o’rganish,  logiya  -fan,
ta'limot)   -   bilish,   ilmiy   bilimlarning   shakllanishi,   xususiyatlari,   qonuniyatlari,
uslublari,   ilmiy   tafakkur   shakllari,   shuningdek,   insonga   xos   bo’lgan   borliqni   anglash
qobiliyati haqidagi nazariya, ta'limot.
Ijtimoiy   taraqqiyot   tarixida     insonning   atrof-muhitni     bilishi   umumiy     tuzilishiga   va
bosqichlariga turlicha yondoshishlar ma'lum. Ana shu yondoshishlar o’quv jarayonini
qurish va ta'lim mazmunini tushunish mantiqini b е lgilab beradi. 
Muhammad   al-Xorazmiy   (9   asr)   bilish   nazariyasi   rivojlanishiga   katta   hissa
qo’shgan.   U   birinchi   bo’lib   koinot   ob'yektlarining   harakatlari   hamda     yerdagi
nuqtalarining   joylashishini   jadval   ko’rinishida   aks   ettirib,   tajriba-kuzatish   va
tadqiqotlar   metodlarini   ilmiy   jihatdan   asoslab   berdi,   yagonalikning   birligi   tamoyili,
shuningdek,   alohida   va   umumiy,   induktsiya   va   deduktsiyalarning   mohiyatini
aniqlashtirdi; matematik masalalarni echishning algoritmik metodini ishlab chiqdi. Bu
metoddan bugungi kunda ham foydalanib k е linmoqda.
Al-Kindiy   (9 asr)   ilmiy  bilishning  uch bosqichli  kontseptsiyasini  ilgari  suradi.
Alloma   insonning   bilishini:   sezgiga   oid   va   ratsional   bilish   tarzida   ikkiga   ajratadi.
Sezib   bilishning   predmeti   va   ob'yekti   barcha   jism   va   moddiy   narsalar   hisoblanadi.
Kindiyning   fikricha,   sezib   bilish   aql   uchun   muhim   materialni   beradi.   Faqatgina   aql
tashqi   dunyo   haqida   haqiqiy   bilim   va   tushunchani   ishlab   chiqishga   qodir,   -   deb
hisoblaydi Kindiy.
Abu   Nasr   Forobiy   (X   asr)   Kindiy   g’oyalarining   mohiyatini   aniqlashtiradi.
Biror   narsani   bilishga   intilgan   inson   avvalo   uning   ma'lum   holatini   o’rganadi,
o’zlashtirganlarini o’zlashtirilishi zarur bo’lgan bilimlarga yo’naltiradi. Alloma fanlar
klassifikatsiyasi,   shuningdek,   bilish   faoliyatini   tashkil   etishga   oid   tavsiyalarni   ishlab
6
 A.Navoiy Maxbub ul-qulub. Asarlar. O’n besh tomlik. 13tom, - Toshkent, Badiiy adabiyot nashriyoti, 1966. – 192-193-betlar
63 chiqadi. Yaxshi nazariyotchi bo’lish uchun deydi, - Abu Nasr Forobiy, -qaysi fan bilan
shug’ullanishidan qat'iy nazar quyidagi uchta shartga amal qilish kerak: 
- fan asosida yotuvchi barcha tamoyillarni yaxshi bilishi;
-   ushbu   tamoyil   va   ma'lumotlar   asosida   zarur   xulosani   chiqarishi,   ya'ni,     mulohaza
yuritish qoidalarini bilishi kerak; 
-   xato   nazariyalarni   isbotlab   berish   va   boshqa   mualliflar   fikrlarini   tahlil   qilishni,
shuningdek,  haqiqatni yolg’ondan ajratish va xatoni tuzatishni bilishi zarur.
Abu   Rayhon   Beruniy,   bilishni   uzluksiz,   to’xtovsiz   davom   etadigan   jarayon
sifatida   tushunadi.   Allomaning   fikricha,   insoniyat   borliqning   haqiqiy   mohiyati,
hozircha noma'lum bo’lgan jihatlarini k е lajakda bilib oladi.
Abu Ali ibn Sinoning,  bilish nazariyasida sabab haqidagi ta'limot alohida o’rin
oladi.   U   sabablarni   aniq,   sezish   asosida   anglanadigan   va   yashirin,   tashqi   holatlarini
tahlil   etish    asosida  tushuniladigan   sabablarga   ajratadi  va   hodisaning  mohiyati   uning
yuzaga   k е lish   sabablarini   aniqlash   yo’li   bilan   anglanishi   mumkin,   deb   hisoblaydi.
Alloma ushbu gnoseologik qoidani o’zining   tabiblik amaliyoti, kasalliklarni ularning
simptomlari bo’yicha va dorilar ta'sirini kuzatish asosida aniqlagan.
Sharqdagi   Uyg’onish   davrida   (9-11   asrlar)   arab,   musulmon   madaniyatining
Yaqin   va   Markaziy   Osiyo   xalqlarining   moddiy   va   ma'naviy   madaniyati   bilan
birlashishi   asosida   alohida   sinkretik   (yunoncha   sinkretismos   -   birlashish,
yaxlitlik,qo’shilish)   madaniyat birlashgan turi yuzaga k е lgan. Allomalar Muhammad
al-Xorazmiy (787-850 yillar), Abu Nasr Forobiy (870-950 yillar), Al-Kindiy (800-870
yillar), Abu Rayhon Beruniy (973-1050 yillar), Abu Ali ibn Sino (980-1037 yillar) va
boshqalar   uning   asoschilari   sifatida   mashhur   bo’ldilar.   Bu   madaniyatning   asosiy
markazlari   Suriya,   Eron,   Markaziy   Osiyo   hududlarida   joylashgan.   Sharq
mutafakkirlari   o’z   asarlarida   ta'lim   usullari,   qoidalari,   tamoyillari,   metodlari   va
shakllari asosida ta'lim amaliyotining mohiyatini ifoda etadilar. Biroq ta'lim masalalari
bilan   ular   maxsus   va   izchil   shuqullanmaganliklari   bois   maxsus   didaktik   nazariya
yaratilmadi.   Ta'limni   ular   fan   sifatida   emas,   boshqa   fanlarga   o’rgatish   san'ati,
hunarmandchilik   sifatida   tushundilar.   Sharq   allomalari   tomonidan   ilgari   surilgan
qoida, usul va tamoyillarning aksariyati zamonaviy maktablarda ham qo’llanilmoqda.
64 Sharq allomalari Muhammad al-Xorazmiy, Abu Nasr Forobiy, Al-Kindiy, Abu
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, Musliqiddin Sa'diy, Abdurahmon Jomiy, Alisher
Navoiylar   ham   ta'limning   ilmiyligi,   ongliligi,   ko’rgazmaliligi,   tushunarliligi,   ketma-
ketligi,   muntazamligi,   moslashuvchanligi   va   mustaqilligi,   shuningdek,   bolaning
individual   xususiyatlari,   layoqati   va   qobiliyatlarini   hisobga   olish,   ta'limni
insonparvarlashtirish kabi qoida va tamoyillarini ifoda etib berganlar.
Komil insonni shakllanirish masalasi barcha davrda ham muhim ijtimoiy vazifa
sifatida kun tartibiga qo’yilgan. Xususan, zardushtiylik dinida komillikning asosi ezgu
fikr,   ezgu   so’z   va   ezgu   amal   (harakat)dan   iborat   ekanligi   ta'kidlansa,   islom   ta'limoti
g’oyalariga ko’ra yetuklikning bosh mezoni - ilmlilik, bilimli bo’lishdir.  
Sharq  mutafakkirlarining  asarlarida  ham  komil  inson   qiyofasining   yoritilishiga
alohida ahamiyat berilgan. Xususan, Abu Nasr Forobiy komil insonni shakllantirish va
fozil   jamoa   (yetuk   jamiyat)ni   shakllantirish   tarbiyaning   bir   butun,   yaxlit   ikki
yo’nalishi   ekanligiga   urg’u   beradi.   Allomaning   fikricha,   fozil   jamiyat   komil   inson
sa'yi-harakati   bilan   barpo   etilishi   mumkin.   Shu   bois   mamlakatni   boshqaruvchi   shaxs
o’zida   eng   oliy   insoniy   fazilatlarni   mujassam   eta   olishi   zarur,   deb   hisoblaydi.   «Aql
ma’nolari tog’risidagi» risolasida Abu Nasr Forobiy rahbar shaxs qiyofasida namoyon
bo’lishi   lozim   bo’lgan   o’n   ikki   fazilatni   k е ltirib   o’tadi.   Bizning   fikrimizcha,   mazkur
fazilatlar   har   bir   zamonaviy   shaxsda   o’z   aksini   topa   olishi   kerak,   zero,   ular   inson
hayotini   mo’'tadil   kechishi   hamda   muayyan   kasbiy   faoliyatlarni   tashkil   etishda
muvaffaqiyatlarga erishishni kafolatlaydi.
Abu   Rayhon   Beruniy   ham   komillikning   asosini   ilmli   bo’lishda   deb   hisoblaydi
va   barcha   illatlarning   asosiy   sababi   ilmsizlikdir,   deya   urg’u   beradi.   Allomaning
fikricha,   axloqiylik,   to’g’rilik,   odillik,   tadbirkorlik,   o’zini   vazmin   tutish,   kamtarlik,
insof,   ehtiyotkorlik,   shuningdek,   adolatli   va   vijdonli   bo’lish   komil   inson   qiyofasida
aks   etishi   zarur   bo’lgan   eng   asosiy   sifatlardir.   Abu   Ali   ibn   Sino   ham   kamolotga
erishishning   birinchi   mezon   sifatida   bilimli   bo’lishni   alohida   qayd   etadi.   Bilimli
insonning   adolatli   bo’lishi   esa   uning   yanada   yuksalishini   ta'minlaydi,   deya   baholab
alloma,   adolatni   ruhiy   lazzat   (ruhiy   xotirjamlik)ning   muhim     ko’rsatkichi   ekanligini
uqtiradi.
65 Alisher Navoiy asarlarida komil inson muammosi markaziy o’rinni egallaydi va
o’z   orzusidagi   komil   inson   shaxsini   asarlarining   qahramonlari   timsolida
gavdalantirishga urinadi. Mutafakkir qarashlarida komil inson quyidagi sifatlarga ega
bo’lishi   borasidagi   g’oya   ilgari   suriladi:   aqlli,   axloqli,   bilimli,   ijodkor,qobiliyatli,
dono,   kamtar,   insonparvar,   saqovatli,   sabr-qanoatli,   adolatli,   muruvvatli,   sog’lom,
jismonan baquvvat, mard va jasur.    7
  
Abdulla   Avloniy   komil   insonni   tarbiyalash   borasidagi   qarashlari   bilan   Sharq
mutafakkirlarining   fikrlarini   boyitar   ekan,   komil   inson   qiyofasida,   yana   shuningdek,
vatanparvarlik,   hamda   intizomlilik   sifatlari   ham   namoyon   bo’lishi   kerak,   deb
hisoblaydi. Alloma millat taqdirining jonkuyari sifatida   milliy til taraqqiyoti jamiyat
ma'naviy rivojini ta'minlovchi asosiy omil, deya baholaydi.
Sharq mutafakkirlari jamoaning shaxs kamolotini ta'minlashdagi o’rni va roliga
alohida   e'tibor   berganlar.   Xususan,   Abu   Ali   ibn   Sino   ijtimoiy   muhitning   shaxsni
shakllantirishdagi rolini yuqori baholaydi. Tashqi muhit va odamlar insonning borliq,
unda kechayotgan o’zgarishlar, jarayonlar mohiyatini anglashgagina emas, balki uning
xulqida yaxshi va yomon sifatlarning shakllanishiga ham sezilarli ta'sir etishi, shu bois
bolalarni   tarbiyalashda   u   mansub   bo’lgan   mikromuhit   xususiyatini   inobatga   olishni
ta'kidlaydi. Bolani yomon ta'sirlardan saqlash zarurligini uqtiradi.
Shuningdek,   alloma   o’qitish   samaradorligini   ta'minlashda   bolalarga   jamoa
asosida bilimlarni berishni maqsadga muvofiqligini ta'kidlaydi.
Abu Nasr Forobiyning uqtirishicha, inson boshqalar bilan munosabatda bo’lish,
ularning   yordami   va   qo’llab-quvvatlashlarini   his   etish   ehtiyojiga   ega.   Ana   shu
ehtiyojni   qondirish   yo’lidagi   amaliy   harakatlar   insonni   kamolotga   yetaklaydi,   deb
hisoblaydi.   Abu   Rayhon   Beruniy   esa   shaxsning   rivojlanishida   o’zaro   yordam,
hamkorlik,   odamlarga   nisbatan   xayrixohlik   uning   ijtimoiy   muhitdagi   roli   va   o’rnini
b е lgilab beradi.
Sharq   mutafakkirlari   o’z   asarlarida   bilish   hamda   inson   aqliy   tafakkuri
masalalariga   alohida   o’rin   bergan.   Xususan,   Abu   Nasr   Forobiy   inson   tomonidan
borliqni   anglanishi,   tabiat   sirlarini   anglashida   ilm-fanning   rolini   hal   qiluvchi   omil
sifatida   baholaydi.   Allomaning   fikricha,   inson   tanasi,   miyasi,   sezgi   organlari   u
7
 Xoshimov K. Pedagogika tarixi Oliy o’quv yurtlari va universitetlar talabalari uchun o’quv qo’llanma. – Toshkent, O’qituvchi, 1996, - 191-bet
66 tug’ilganda  mavjud bo’lgan  bo’lsa,  aqliy  bilimi,  ma'naviyati,  ruhiyati,  intellektual  va
axloqiy   sifatlari,   xarakteri,   dini,   urf-odatlari,   ma'lumoti   tashqi   olam,   ijtimoiy   muhit
ta'sirida, odamlar bilan tashkil etayotgan munosabatlari jarayonida shakllanadi.
Abu   Nasr   Forobiyning   e'tiroficha,   inson   aqli,   fikri   uning   ruhiy   jihatdan
yuksalishining   mahsulidir.   Inson   bilimlarni   o’zlashtirar   ekan,   borliqda   tirik
mavjudotning   yaratilish   tarixigacha   bo’lgan   ma'lumotlarni   o’zlashtira   oladi,   ularni
yaratadi, ilmiy jihatdan asoslaydi. Allomaning mazkur fikrlarini davom ettirgan holda
Abu Rayhon Beruniy quyidagilarni ilgari suradi: «Inson narsa va hodisalarning faqat
tashqi sifati hamda xususiyatlari haqida bilim olmay, balki tafakkuri, aqli tufayli narsa
va hodisalarni taqqoslaydi, bir-biri bilan solishtirib ko’radi, o’z bilimlarining chinligini
aniqlaydi».   Mutafakkir,   shuningdek,   odamlar   tomonidan   bilimlarni   o’zlashtirilib
borishi   yangi   bilimlarning   yaratilishiga   olib   k е lishini   aytadi:   «Ilmlar   ko’pdir.   Ular
zamoni   iqbolli   bo’lib,   turli   fikr   va   xotiralar   ularga   qo’shilib   borsa,   ko’payadi.
Odamlarning   ilmlarga   rag’bat   qilishi,   ilmlarni   va   ilm   aqllilarini   hurmatlashi   o’sha
iqbolning   b е lgisidir.   (Ayniqsa)   hukmron   kishilarning   ilm   aqllini   hurmat   qilishi   turli
ilmlarning ko’payishiga sabab bo’ladi».
Abu   Ali   ibn   Sino   o’z   asarlarida   bilim   tushunchasiga   sharh   berish   bilan   birga
bilimning   chuqur   o’zlashtirilishi   donishmandlik   ekanligini   alohida   qayd   etadi:   «Ilm
narsalarning  inson  aqli  yordami   bilan  o’rganilishidir.  Bilim   deb  esa,   narsalarni   idrok
qilishga aytiladi. Bu shundayki, inson aqli uni xato va yo’ldan toymasdan turib unga
erishishi kerak bo’ladigan narsadir. Bordiyu, bu dalillar ochiq-oydin bo’lsayu, isbotlar
chinakamiga bo’lsa, u holda bunga xikmat - donishmanlik deyildi».
Yusuf xos Hojibning «Qutadqu bilig» («Saodatga boshlovchi bilim») asari ta'bir
joiz bo’lsa, bilimning mohiyati, uning ijtimoiy hayotdagi ahamiyati, inson kamolotini
ta'minlashdagi   roli,   yozuvliklarni   bartaraf   etuvchi   vosita   ekanligi   tog’risidagi   qomus
sanaladi.   Allomaning   fikricha,   bilimli   bo’lish   ezgu   ishlar   tantanasini   ta'minlovchi
garov bo’lib, uning yordamida xatto osmon sari yo’l ochiladi:
Hamma ezguliklar bilim nafi tufaylidur,
Bilim tufayli, go’yo ko’kka yo’l topiladi.
67 Ushbu fikrlarni ifoda etganda alloma naqadar haq edi. Zero, oradan to’qqiz-o’n
asr   vaqt   o’tgach,   inson   nafaqat   osmonga   ucha   oldi,   balki   koinotni   ham   zabt   etishga
muvaffaq bo’ldi.
Bahovuddin   Naqshbandiy   tariqatida   avliyolik   kuch-quvvatini   ezgulikka,   ilm-
ma'rifatni   rivojlantirishga   yo’naltirish   yetakchi   o’rin   tutadi.   Binobarin,   ilm-ma'rifat
zulm va bid'atdan forig’ bo’lish yo’lidir. Alloma tomonidan ilgari surilgan «Xilvat dar
anjuman»,   «Safar   dar   vatan»g’oyalari   mavjud   bilimlarni   suhbat   hamda   amaliyot
yordamida o’zlashtirish maqsadga muvofiqligiga ishoradir. Zero, bahs-munozaralarda,
doimiy izlanishlarda xosil bo’lgan ilm puxta  va mustahkam bo’ladi.
Alisher   Navoiy   bilimlarni   izchil,   uzluksiz   o’zlashtirish   zarurligini   uqtiradi.
Shuningdek,   ilm   o’rganish   mashaqqatli   yumush   bo’lib,   uni   o’rganishda   ayrim
qiyinchiliklarni yengib o’tishga to’g’ri k е lishi, bu yo’lda chidamli,qanoatli, bardoshli
bo’lish orqaligina mukammal bilimga ega bo’lish mumkinligini   ta'kidlaydi.
Abdulla Avloniy esa inson aqliy kamoloti xususida to’xtalar ekan,quyidagilarni
bayon   etadi:   «Ilm   dunyoning   izzati,   oxiratning   sharofatidir.   Ilm   inson   uchun   g’oyat
muqaddas   bir   fazilatdur,   zeroki,   ilm   bizga   o’z   axvolimizni,   harakatimizni   oyna   kabi
ko’rsatur, zehnimizni, fikrimizni  qilich kabi  o’tkir  qilur, ilmsiz odam  mevasiz daraxt
kabidur» 8
.   Alloma   bilim   insonni   jaholatdan   qutqarishning   eng   samarali   vositasi
ekanligiga   ham   urg’u   beradi:   «Ilm   bizni   jaholat   qorong’usidan   qutqarur,   madaniyat,
ma'rifat dunyosiga chiqarur, yomon fe'llardan, buzuq ishlardan qaytarur, yaxshi xulq,
odob   sohibi   qilur.   Bugun   hayotimiz,   salomatligimiz,   saodatimiz,   sarvatimiz,
maishatimiz, ximmatimiz, g’ayratimiz, dunyo va oxiratimiz ilmga bog’liqdur» 9
.
Erkka   intilish,   ozod   yashashga   bo’lgan   ehtiyoj   insonga   xos   bo’lgan   tuyg’udir.
Inson   o’z   vatanidagina   ozod   va   erkin   yashay   oladi.   Shu   bois   vatan   ozodligi   uchun
kurashish   masalasi   qadim-qadimdan   allomalarning   asarlari   hamda   ezgu   g’oyalarni
ifoda etuvchi ta'limotlarning bosh mavzusi bo’lib k е lgan. Chunonchi, Hadisi Sharifda
Vatanni sevish iymondan ekanligi ta'kidlanadi.
Alisher Navoiy quyidagi misralarda Vatandan ayrilish inson uchun og’ir judolik
ekanligiga urg’u beradi:
8
 A.Avloniy. Odob bo’stoni va axloq gulistoni. – Toshkent, O’qituvchi, 1994, -10-bet
9
 A.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent, O’qituvchi, 1992. 22-23-betlar
68 G’urbatda harib shodmon bo’lmas emish, 
El anga shafiqu mehribon bo’lmas emish,
Oltin qafas ichra gar qizil gul butsa, 
Bulbulga tikondek oshiyon bo’lmas emish.
Allomaning   fikrlarini   rivojlantirgan   holda   vatandan   judo   bo’lish   og’ir
judolikkina   emas,   balki   «yuzi   qaroliq»   ekanligini   Zaqiriddin   Muhammad   Bobur
quyidagicha ifodalagan edi:
Tole yo’qi jonimga baloliq bo’ldi,
Har ishniki, ayladim - xatoliq bo’ldi.
O’z yerni qo’yib hind sori yuzlandim,
Yo rab, netayin, ne yuz qaroliq bo’ldi.
Abdulla   Avloniy   o’z   asarlarida   «Vatan»   tushunchasiga   ta'rif   berib,   uning
ravnaqi uchun kurashish vatanparvar insonga xos xususiyat ekanligi quyidagicha qayd
etadi: «Har bir kishining tug’ulub o’sgan shahar va mamlakatini shul kishining vatani
deyilur.   har   kim   tug’ilgan,   o’sqon   yerini   jonidan   ortiq   suyar.   xatto   bu   vatan   hissi   –
tuyg’usi hayvonlarda ham bor. Agar bir hayvon o’z vatanidan - uyuridan ayrilsa, o’z
yeridagi kabi rohatda yashamas. ...Biz turkustonliklar va vatanimizni jonimizdan ortiq
suyganimiz kabi, arablar  Arabistonlarini, qumlik, issiq  cho’llarini, eskumular  shamol
taraflarini,   eng   sovuq   va   muzlik     yerlarini   boshqa   yerlardan   ziyod   suyarlar.   Agar
suymasalar edi, havosi yaxshi, tiriklik oson yerlarga o’z vatanlarini tashlab xijrat qilur
edi» 10
.
Sharq mutafakkirlari mehnat tarbiyasi haqida.  Ta'lim-tarbiya tarixiga nazar
tashlar   ekanmiz,   dastlabki   xalq   og’zaki   ijodi   namunalaridan   tortib,   buyuk
mutafakkirlar   ijodigacha   yoshlarni   mehnatsevar   bo’lib   yetishishi,   kasb-hunar
o’rganish,  mehnat  ahlini  hurmat  qilish hamda  mehnat  insonni  ulug’lash masalalariga
alohida e'tibor berilganligiga guvoh bo’lamiz.
10
 A.Avloniy. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent, O’qituvchi, 1992. 230-bet
69 Buni biz turli davrlarda yaratilgan ta'limiy-axloqiy asarlar va xalq og’zaki ijodi
namunalari topishmoq, xalq qo’shiqlari, masal, maqol, ertak va dostonlarda mehnat va
kasb-hunar   odobi,   axloqi   va   qoidalarini   o’zlashtirish   muhim   hayotiy   zarur   ekanligi
ta'kidlanadi.
Bundan   tashqari   «Avesto»,   Kaykovusning   «Qobusnoma»,   Abu   Nasr
Forobiyning   «Fozil   odamlar   shahri»,   Abu   Rayhon   Beruniyning   «Geodeziya»,
«Minerologiya»,   Maxmud   Qoshg’ariyning   «Devonu   lug’atit-turk»,   Yusuf   xos
Hojibning «Qutadg’u bilig», Alisher Navoiyning bir qator asarlari va shu kabi ma'rifiy
meros namunalarida mehnatsevarlik, kasb-hunarning ahamiyati  haqida muhim  fikrlar
bayon etilgan. Bular dastlabki xalq og’zaki ijodi namunalaridagi xalq eposlari, ertak,
maqol va topishmoqlardan boshlangan. 
Mana   shunday   ertaklardan   biri   «Aql   va   boylik»   ertagidir.   Bunda   chol   to’rt
o’g’liga  qarata   «Kim   aqlli   va  davlatmand   bo’lsa,   o’sha   oila   boshlig’i   bo’lib  qoladi»,
degan   so’zlariga   o’g’illaridan   biri   zumrad   ko’zli   oltin   uzugi,   ikkinchisi   zarbof
choponini, uchinchisi esa qimmatbaho kamarini ko’rsatadi. Kenja o’g’il esa otasining
savoliga   «Menda   zumrad   ko’zli   uzuk   ham,   zarbof   chopon   ham,   qimmatbaho   kamar
ham yo’q. Lekin mehnatkash qo’lim, botir yuragim, aqlli boshim bor», - deydi va otasi
uni oila boshlig’i qilib, uy-ro’zg’orini meros qoldiradi.
Ko’rinib   turibdiki,   xalq   bu   ertak   vositasida   yoshlarga   insonni   hayotda   baxtli   qila
oladigan narsa mehnat d е gan g’oyani ilgari surgan.
Faqat   ertaklarda   emas,   xalq   maqollarida   ham   mehnatsevarlik,   mehnatda
hamkorlik, mehnatning insonni baxtli-saodatli qilishi ifodalangan. Maslan:
Daryo suvini bahor toshirar, Inson qadrini mehnat oshirar.
Oltin o’tda bilinar,  Odam mehnatda.
Mehnatda do’st ortar, g’iybatdan dushman, kabi maqollar shular jumlasidandir.
Yusuf xos Hojibning «Qutadg’u bilig» asarida esa shahar va qishloq xalqini ijtimoiy
tabaqalarga   ajratib,   dehqonlar,   hunarmandlar,   chorvadorlar,   olimlar,   tabiblar   va
boshqalar haqida so’zlab, ularning jamiyat hayotidagi o’rniga alohida to’xtalib o’tadi.
Turli kasblar, ayniqsa, dehqonchilik, hunarmandchilik va chorvachilikka oid fikrlarini
70 bayon etadi. U dehqon, hunarmand va chorvadorlarni jamiyatning moddiy boyliklarini
yaratuvchi sifatida ta'riflaydi.
Dehqonlar   mehnatini   ulug’lash   bilan   birga,   hunarmandlar   haqida   ham   «juda
zarur   kishilardir   ...   temirchi,   tikuvchi,   etikdo’z,   suvchi,   egarchi,   toshchi,   o’qchi,
kamonchilarning foydasi katta. Ularni sanay berib ko’zim uzayib ketdi. ... Bu dunyoga
ular yaxshilik k е ltiradilar, Ular juda ko’p ajoyib narsalarni ishlaydilar», - deb o’zining
xayrixohligini   bayon   etadi   va   hukmron   doiralarga   mehnatkashlar   bilan   munosabatda
bo’lish shartlari xususida o’z tavsiyalarini bayon qiladi.
Dehqonlarga nisbatan:
Bularga qatilqil,harilqil o’zun
Tilin yo’qshi sozla, achuq tut yuzun.
(O’zing bular bilan aralashgin,qo’shilgin,
Tilda yaxshi so’zla, yuzingni ochiq tut).
Hunarmandlarga nisbatan:
Keraklik kishilar  е ma bu sena,
Yo’qo’n tut bularo’q tosulqay tona.
(Bular ham senga kerakli kishilardir,
Bularni yaqin tut, foydasi t е gadi (ey) baqodir) 11
.
Yusuf   Xos   Hojibning   mehnat   ahli   haqidagi   bu   fikrlari   haqiqatan   ham   ularga
nisbatan hurmat  va ehtiromni anglatadi. Yusuf  xos Hojibning mehnat  tarbiyasiga oid
progressiv qarashlari tarbiyaviy jihatdan diqqatga sazovordir.
16-asrning   yirik   mutafakkiri   Alisher   Navoiyning   mehnatkash   insonni
ulug’lovchi, mehnat tarbiyasi haqidagi fikrlari «Hayratul abror», «Farxod va Shirin»,
«Mahbub-ulqulub» asarlari ham mavjud. Alisher Navoiyning xaqiqiy inson uchun eng
yaxshi   fazilatlardan   biri   mehnatsevarlik   deb   ko’rsatadi.   U   «Hayratul   abror»ning
beshinchi maqolatida kishilarning saxovatiga ko’z tikishdan ko’ra o’z qo’li bilan hayot
kechirish ulug’roq va oliyjanobroq ekanligini «Hotam Toyi» hikoyatida k е ltiradi.
11
 Yu.X.Hojib. Qutadg’u bilig (Saodatga yo’llovchi bilim) – Toshkent, Fan, 1971.659-bet
71 Hotam Toyi bir kuni qo’y-qo’zilar so’ydirib, xalqqa katta ziyofat beradi. So’ng
biroz   dam   olish   uchun   dalaga   chiqadi.   Unga   yelkasida   o’tin   ko’tarib   k е layotgan   bir
chol uchraydi. Hotam Toyi unga «Dashtda yurib bexabar qolgandirsan, tashla bu og’ir
yukni, Hotam to’yiga borib ziyofaida izzat ko’rgil», - deydi. Shunda chol kulib: «Ey,
oyog’iga xirs band solgan, g’ayrat vodiysiga qadam urmagan kishi, sen ham bu tikan
mehnatini chekkin va Hotamning minnatidan qutulgin», - deb javob qiladi.
Hotam   Toyi   cholning   bu   so’zlariga   tan   beradi   va   halol   mehnat   bilan   kun   kechirishi
uning qimmatidan baland ekanligini anglaydi.
Alisher   Navoiy   mehnatning   insonni   go’zallashtirishi,   faqat   mehnat   tufayligina
insonning kamol topishi mumkinligini ta'kidlaydi. Shu maqsadda u qator mehnatsevar
badiiy obrazlarni yaratadi. Masalan, «Farxod va Shirin» dostonining asosiy qahramoni
Farxod ana shunday qahramonlar jumlasidandir. Farxod Armaniston o’lkasiga qadam
qo’yganda,   o’z   yurtida   qorandan   o’rgangan   tosh   yo’nish   hunarini   ishlatib,   og’ir
mehnatdan   ezilgan   xalqqa   yordam   beradi.   O’z   hunari,   mehnati   tufayli   bir   tomondan
xalqning   og’ir   mehnatini   yengillashtirgan   bo’lsa,   ikkinchi   tomondan   sevgilisi
Shirinning   hurmatiga   sazovor   bo’ladi.   Farxodning   mehnatsevar   va   ijodkorligidan
ilhomlangan   Alisher   Navoiy   o’z   dostonining   ikkinchi   nomini   «Mehmonnoma»   deb
ataydi.
Mehnatga   muhabbat,   ijodkorlik   dostonning   markaziy   masalalaridan   biri   bo’lib
hisoblanadi.
Navoiyning   «Mahbub-ul   qulub»   asarida   esa   turli   ijtimoiy   guruhlarning
hayotidagi   o’rnini   b е lgilaydi,  fazilat  va   nuqsonlarini   ko’rsatadi.  Dehqonlar  tog’risida
fikr yuritar ekan, «Dehqonki dona sochar, yerni yormoq bila rizq yo’lin ochar. ... Olam
ma'murliqi  alardin va olam ahli  masrurliqi  alardin. harqayonki, qilsalar  harakot, elga
ham   qut   yetkurur,   ham   barakot» 12
,   -   deb   dehqonlarni,   ya'ni,   mehnatkash   insonni
ulug’laydi.   Shu   bilan   birga   shoir   bu   asarida   tekinxo’rlarni,   nojo’ya   ish   tutuvchi
kishilarni,   ochko’z   va   ta'magirlarni,   mehnat   qilmay   hayot   kechiruvchi   shaxslarni
tanqid qiladi.
Ma'rifatparvar  shoir  Furqat ham o’zining ma'rifiy she'rlarida ilm, hunar haqida
fikr   yuritar   ekan,   har   bir   sog’lom   fikrlovchi   insonni   hunar   egallashga   da'vat   etadi,
12
 A.Navoiy, Asarlar. O’n besh tomlik. Uchinchi nashr. – Toshkent, G’.G’ulom nomidagi badiiy adabiyot nashriyoti, 1977, 29-30-betlar
72 hunarga   mehr   qo’ygan,   uni   o’rganishni   da'vat   etgan   kishining   jahonda   qadri   baland
bo’lajagini uqtiradi.
Pedagog-shoir   Hamza   Hakimzoda   Niyoziy   esa   maktab   yoshlarni   ilmli,   odobli
qilib tarbiyalashi va hunarga o’rgatishi kerak, - deb ta'kidlagan ekan, yoshlar ma'naviy
fazilatlarining shakllanishida mehnatning rolini yuqori baholaydi. She'rlarida bolalarni
ota-onalarining   mehnati   qadriga   y е tishga   undaydi.   Hamza   Hakimzoda   Niyoziy
yoshlikda   ilm   olishning   ahamiyati   haqida   gapirar   ekan,   «O’qi»,   «Kitob»,   «Qalam»
kabi she'rlarida ilmni mehnatsiz egallab bo’lmasligi tog’risidagi g’oyani ilgari suradi.
U   yoshlarga   k е lajakda   o’z   orzulariga   yetishish,   ilm-fanni   egallash   uchun
yoshlikdan mehnat qilish zarurligini ta'kidlaydi.
Pedagogik masala:
Bir   kuni   o’qituvchilar   o’zining   butun   umrini   maktabga,   ta’lim-tarbiyaga
bag`ishlagan   kishilar   «pedagogik   faoliyatning   natijasi   nimadan   iborat»,   deya
bahslashib qolishdi.
- Men sinfdan xursandman, sinfimda yomon o’qiydigan o’quvchining o’zi yo’q.
Hammalari  «men sendan zo’rman» deb o’qishadi. Oliy o’quv yurtlariga kiradiganlari
xam ko’p, xali ko’rasizlar hammalari jamiyatda o’z o’rnilarini topadilar.
-   Siz   aytmoqchi,   bitirib   ketgan   mening   o’quvchilarim   juda   kuchli   sinf   edi.
Ko’pchiligi   yirik   mutaxassislar   bo’lib   yetishganligidan   faxrlanaman,   -   deya   qo’shib
qo’ydi boshqasi.
-Meni   esa   ular   kelajakda   qanday   kishilar   bo’lib   yetishadi,   keyingi   faoliyatlari
qanday bo’ladi, o’z farzandlarini qanday kishilar qilib tarbiyalab, voyaga yetkazadilar,
degan savollar ko’proq tashvishlantiradi, - deya so’zini yakunladi uchinchi o’qituvchi.
XULOSA
73 “Kichik     yoshdagi     bolalarni     aqliy     mavzusi     borasida     olib     borgan     ushbu
tadqiqotimizni   yakunlar   ekanmiz   bu   borada   o’rgangan   barcha   ma’lumotlarni   tahlil
qilib shunday xulosaga keldik.  
Sharq mutafakkirlarini   tarbiya haqidagi qarashlarini o’rganganimizda quyidagi
qoida xususiyatlari asosiy o’rinda turganini ko’rdik: 
Kattalarga hurmat kichiklarga izzat; 
Ota –onani e’zozlash; 
Diniy va aqliy tarbiya yaxlitligi; 
Bolani yoshlikdan kasb –hunarga yo’naltirish; 
ye) Ta’limga yo’naltirish va yurtiga foydasi tegadigan inson qilish va xakozo. 
G’arb     mutafakkirlarini     qarashlari     farq     qilishini     ko’rdik.     G’arb
mutafakkirlarini   asosiy   qarashlarida   tarbiyada   erkinlik   va   dunyoviy   bilimlarni   diniy
bilimlardan   ertaroq   alohida   bo’lganini   ko’rdik,   lekin   mutafakkirlarni   qarashlarida
o’xshashlik   tomonlari   ham   bor   jumladan   bolani   har   tomonlama   bilimli     qilib
yetishtirish  kelajakda  o’z  sohasida  yetuk  mutaxassi  bo’lishi hayot tajribalariga ega
bo’lishi   va   bobomiz   Sadiiy   Sheroziy   ta’kidlagandek   “Gar   inson   olmasa   hayotdan
ta’lim uni o’qitolmas hech bir muallim” 
Demak   maktabgacha   yoshdagi   bolalarni   aqliy   tarbiyalash   borasida   olib
boriladigan   ishlarning   asosiy   maqsadi   bolalarga   aqliy   tasavvur   va   bilimlarni
singdirish,   ularda   shaxsning   aqliy   his   –tuyg’u   va   sifatlarini   ijobiy munosabatlar
va xulq madaniyatini tarbiyalashga qaratilmog’i zarur. 
Ana   shu   maqsadda   amalda   qabul   qilingan   “maktabgacha   ta’lim yoshidagi
bolalarning  ta’lim  tarbiyasiga  qo’yiladigan  davlat  talablari”  va “Bolajon” bolalarni
rivojlantirishi   va   maktabga   tayyorlashi   tayanch   dasturini   joriy     etilishi     muhum
ahamiyatga   ega   bo’ldi.   Har   bir   bola   shaxsi,   uning bugungi va kelgusidagi aqliy
rivojlanishi   haqida   g’amxo’rlik   qilish   pedagog   tarbiyachilarning   kundalik   e’tiborini
talab   etadi:   Bunda   bola   shaxsi   va   bolalar   jamoasini     shakllantirish     vazifalari     uzviy
ravishda  qo’shib  olib  borilmog’i zarur  hisoblanadi.  
74 Pedagog     tarbiyachi     bir     vaqtning     o’zida     bolaning   boshlang’ich     aqliy
normalarni   anglab   yetishni   hisobga   olgan   holda maktabgacha   yoshdagi   bolaning
his  –tuyg’ulariga  ta’sir  ko’rsatishni, xulqning ijobiy shakllarini tashkil etishni ko’zda
tutsa, aqliy tarbiya usullari samarali  bo’ladi,  maktabgacha  yoshdagi  bolalarda  so’z
va     ish     birligini   shakllantirishga   yordo’am   beradi.   Aqliy   tarbiyaning   usullarini
qo’llaganda,   mutafakkirlarimiz   va   chet   el   pedagoglarning   asarlarini   hayotga   tatbiq
etish katta samara beradi. 
Maktabgacha   yoshdagi   bolalarga   aqliy   tarbiya   berishda   har   xil   metod   va
usullarni qo’llash muhum ahamiyatga ega bunda asosan namuna va aqliy normalarni
anglab     yetishni     hisobga     olgan     holda     maktabgacha     yoshdagi   bolaning     his     –
tuyg’ulariga   ta’sir   ko’rsatishni,   xulqning   ijobiy   shakllarini tashkil   etishni   ko’zda
tutsa,  aqliy  tarbiya  usullari  samarali  bo’ladi, maktabgacha yoshdagi bolalarda so’z
va   ish   birligini   shakllantirishga   yordam   beradi.   Aqliy   tarbiyaning   usullarini
qo’llaganda,   mutafakkirlarimiz   va   chet   el   pedagoglarning   asarlarini   hayotga   tatbiq
etish katta samara beradi. 
Tafakkur,   ixtiyoriy   eslab   qolish,   aqliy   –irodaviy   rivojlanish   sohasida   sezilarli
siljish  ro’y  beradi.  Qiziquvchanlikni  o’sib  borishi  farqlashning rivojlanishi  va  his
tuyg’uning     chuqurlashishi     bolalarni     mashg’ulotlarda   muayan     vaqt   davomida
ishlashga;   faqat   ko’rish   emas,   balki   kuzatish,   sezish,   taqqoslash,   tahlil   qilishga
o’rgatish imkonini beradi. 
Bitiruv  malakaviy  ishini  asosiy  maqsadi  maktabgacha  ta’lim muassasalarda
ta’lim     jarayonida     Montessori     metodikasidan     foydalanishga   erishish   edi.   Tadqiqot
jarayonida   shu   maqsaddan   kelib   chiqib   ish   olib   bordik   va   quyidagi   metodikalarni
tajribalarda qo’lladik: 
  Mehnatni ixtiyoriy tashkil etish  
  Bolalarni lug’at boyligini oshiruvchi metodikalar 
  Diqqat va xotirani boyitish bunda badiiy adabiyot vositasida amalga 
oshirildi. 
75 Bolalarni   aqliy   tarbiyalashning   turli   vazifalarini   hal   etadigan   turli xildagi
adabiyotlarni o’rganish va ular orqali bolalarga samarali aqliy tarbiya berish bugungi
kun talabi hisoblanadi.
Maktabgacha   yoshdagi   bolalarning   aqliy   rivojlanishi   dastlab   muomalada
bo`lish,   narsalar   bilan   bajariladigan   faoliyat   natijasida   keyin   esa   o`quv   mehnat,
samarali   faoliyatlar   jarayonida   [rasm   chizish,   loy)   amalga   oshirib   boriladi.   Hozirgi
zamon pedagogika fani bilimlar sistemasini o`zlashtirib olish, ularni jamg`arish, ijodiy
tafakkurni   rivojiantirish  hamda  yangi   bilimlar   hosil  qilish  uchun  zarur   bo`lgan  bilish
faoliyati   usullarini   egallab   olish   aqliy   rivojlanishning   asosiy   ko`rsatkichlari
hisoblanadi.   Aqliy   tarbiyaning   vazifasi   uning   mazmuni,   metodi   va   tashkil   etilishiga
qarab belgilanadi. Keyingi yillarda olib borilgan psixologik-pedagogik tadqiqotlarning
natijalari maktabgacha ta’lim yoshi davrida bolalarning aqliy rivojlanishida juda katta
imkoniyatlar   mavjudligini   ko`rsatadi.   Bularning   hammasi   maktabgacha   ta’lim
yoshidagi   bolalarga   beriladigan   bilim,   malaka   va   ko`nikmalarini   yanada
chuqurlashtirish,   hajmini   kengaytirish   maqsadga   muvofiq.   Maktabgacha   ta’im
yoshining oxiriga kelib bolalar tevarak atrof to`g`risida kattagina hajmdagi eng oddiy
bilim   va   tushunchalarga   ega   bo`lib   qoladilar,   asosiy   fikrlash   jarayonini   egallab
oladilar,   narsa   va   buyumlardagi   voqealardagi   muhim   va   muhim   bo`lmagan
tomonlarini ajrata oladigan ba’zi bir sabab natijali bog`lanishlarni bilib oladigan bo`lib
qoladilar.   Ularda   o`quv   faoliyatining   dastlabki   ko`rsatkichlari   shakllanadi.   Shuning
uchun   bog`cha   yoshidan   boshlab   rivojlantirib   borish   katta   ahamiyatga   ega.
Maktabgacha   ta’lim   yoshining   dastlabki   bosqichlarida   bolalarda   tasavvur   ta’limi
bo`ladi.   Hayotiy   tajribaning   ortib   borishi   va   tafakkurning   rivojlanishi   bilan   ijodiy
xayol   tarkib   topadi.   Kichik   maktabgacha   ta’lim   yoshidagi   bolalar   uchun
ko`rgazmaliharakatli,   ko`rgazmali   obrazli   tafakkur   xosdir.   Buning   asosida   so`z,
mantiqiy tafakkur, tushunchali tafakkur rivojlantiriladi. Tarbiyachi bolalarda analitik-
sintetik   tafakkur   faoliyati   tarkib   toptiriladi   bu   hodisalarni,   voqealarni,   chuqur   anglab
olish,   ularni   muhim   bo`lgan   va   muhim   bo`lmagan   tomonlarini   ajratishga   o`rgatish
lozim.   Qiziquvchanlik   bolaga   xos   xususiyatdir.   U   bolani   tevarak-atrofdagi
voqeahodisalarga, narsa va buyumlarga qiziqish bilan qarashga, hamma narsani ushlab
his   qilib,   diqqat   bilan   tomosha   qilishni   ktizatishda   namoyon   bo`ladi.   Tarbiyachi
kuzatishlar tashkil etib, bolalarda paydo bo`lgan savollarga o`z vaqtida javob berishga
76 harakat   qiladi,   ularni   fikrini   mustaqil   javob   qidirishga   yo`llab,   maktabgacha   ta’lim
yoshidagi bolalarda qiziquvchanlikning susayishiga yo`l qo`ymaydi. Aqliy tarbiyaning
vazifasi  bolalar  qiziquvchanligini  ular  aqlining sinchkovligini  rivojlantirish va shular
asosida   bilishga   qiziqish   hosil   qilishdan   iborat.   Bolalar   bog`chasi   oldida   bolalarning
aqliy   qobiliyatini   rivojlantirish   vazifasi   turibdi.   Qobiliyatlar   tegishli   faoliyat
jarayonida   namoyon   bo`ladi   va   rivojlanadi.   Insonning   aqliy   qobiliyati   aqlining
ziyraklik -  fahm-farosatlilik, tanqidiy ko`z  bilan  qarash,  sermulohazalik kabi  sifatlari
bilan ajralib turishi mumkin. Aqliy ko`nikma va malakalarni rivojlantirish, ya’ni eng
oddiy faoliyat usullari, predmetlarni tekshirish, ulardagi muhim va muhim bo`lmagan
belgilarni  ajratib ko`rsatish  boshqa predmetlar  bilan taqqoslash  va hokazolarni tarkib
toptirish   maktabgacha   ta’lim   yoshidagi   bolalarga   aqliy   tarbiya   berish   vazifalaridan
biridir.   Bu   ko`nikma   va   malakalar   bilish   faoliyatining   tarkibiy   qismlari   bo`lib,
bolaning   bilimlarini   muvaffaqiyatli   egallab   olishga   yordam   beradi.   Masalan:
o`simliklar   va   hayvonlar   bilan   tanishtirish   bo`yicha   sistemali   mashg`ulotlar   olib
borilgandan   keyin   bolalar   ayrim   konkret   o`simliklar   yoki   hayvonlar   to`g`risida
ma’lum bir tasavvurga ega bo`ladilar. Ilk va bog`cha yoshi davrida bolalarda tevarak-
atrofga   bo`lgan   qiziqish   juda   tez   o`sadi.   Qiziqish   bolaning   aqliy   rivojlanishini
harakatga   keltiruvchi   qudratli   kuchdir.   Kattalar   bolaning   qiziquvchanligini,   bilishga
bo`lgan   har   qanday   xohishini   sezishlari   va   rag`batlantirib   borishlari   kerak.   Aqliy
tarbiya   vazifalari   bolani   maktab   ta’limiga   tayyorlashda   aqliy   tarbiyaning   ahamiyati
kattadir.   Bolani   bilimlarini   egallab   olishlari   ularni   aqliy   faolligini   rivojlantirish   aqliy
malaka va ko`nikmalarini egallab olishlari ularni maktabda muvaffaqqiyatli o`qishlari
uchun   bo`lajak   mehnat   faoliyatiga   tayyorlanishida   manba   bo`lib   xizmat   qiladi.
Odamning   aqliy   faoliyati   -   bu   umumiy   ham   maxsus   aqliy   harakatlar   xilma-xil
sistemalarining katta miqdoridir. Ko`pgina vazifalarni hal etishda qo`llaniladigan keng
ko`lamdagi   aqliy  harakatlarni   shakllantirish   ayniqsa,   muhimdir.   Bunday   harakatlarga
tahlil, qiyoslash, umumlashtirish kiradi. Ham umumiy, ham maxsus aqliy harakatlarni
egallash aqliy faollik va mustaqillikning rivojlanishini ta’minlaydi. Aqliy faoliyatning
moslashuvchanligi va jo`shqinligini, hodisalarni xilma-xil aloqalar va munosabatlarda
ko`ra   bilishni   shakllantirishga   yordam   beradi.   «Aqliy   mehnat   madaniyati»
tushunchasiga aqliy faoliyatning umumiy tartibliligi, rejaliligi, vazifani qabul qilish va
o`rtaga qo`yish, uni hal etish usullarini tanlash, ishlab chiqilgan harakat rejasini izchil
77 amalga oshirish natijalarini baholash mahorati kiradi. Aqliy mehnat madaniyati aqliy
faoliyatning  maxsus  malakalari   va  ko`nikmalarini, kitob bilan  ishlash  ko`nikmalarini
egallash   darajasi,   ilmiy   bilish   usullari   va   metodlarini,   turli   yordamchi   vositalardan
foydalanish   bilan   ham   bog`liqdir.   Aqliy   tarbiya   vazifalaridan   har   biri   maktabgacha
yoshdagi bolalarni tarbiyalashni tashkil etishda hisobga olish lozim bo`lgan bir qancha
vazifalarni o`z ichiga oladi. Boladagi qiziquvchanlik va aqliy faollikning qay darajada
rivojlanganligini bolaning aqliy ko`rsatkichining yuqoriligida ko`rish mumkin.
78 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:
1. I.A.Karimov. Yuksak ma`naviyat – engilmas kuch. –T.: Ma`naviyat, 2008.
2. Islom   Karimov.   «O`zbekistonnig   o`z   istiqlol   va   tar a qqiyot   yo`li».   T.:
«O`zbekiston», 1994 yil.
3. Islom   Karimov.   «Ijobiy   ishlarimizni   oxiriga   ye t kazaylik».   T.:   «O`zbekiston»
1994 yil.
4. Islom Karimov. «Istiqlol va ma`naviyat». – T.: «O`zbekiston» .  
5. Islom   Karimov.   «Yuksak   malakali   mutaxassislar   –   taraqiyot   omili».     T.
«O`zbekiston» 1995 yil.
6. Islom   Karimov.   «O`zbekistonning   siyosiy-ijtimoiy   va   iqtisodiy   istiq l olining
asosiy tamoyillari». – T.: «O`zbekiston».
7. Islom  Karimov. «Barkamol  avlod-O`zbekiston   taraqqiyotining  poydevori».   T.
Sharq, 1997.
8. Milliy istiqlol g’oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar.  T. «O`zbekiston», 2000
yil.
9. A.Zunnunov, A.U.Mahkamov. «Didaktika». T. «Sharq» 2006 yil.
10. A.Avloniy.   «Turkiy   guliston   yoxud   axloq»,   «O`qituvchi»   nashriyoti.,   T.   1993
yil.
11. Abu Nasr Forobiy. «Fozil odamlar shahri» «A.Qodiriy» nashriyoti. T. 1993 yil.
12. O’zbekiston Respublikasining «Ta`lim to’g’risida»gi Qonuni. Barkamol avlod –
O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: Sharq, 1997.
13. Maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo`yilgan Davlat talablari. T-2008
14. Abu Rayxon Beruniy. Ruhiyat va ta`lim-tarbiya haqida. –T., 1992.
15. R.Mavlonova, O.To’raeva, K.Xoliqberdiev. Pedagogika. –T.: O’qituvchi, 2001.
16. P.Yusupova. Maktabgacha pedagogika. –T.: O’qituvchi, 1993.
17. Hasanboyeva   O.   va   boshqalar.   Oilada   barkamol   avlod   tarbiyasi.   -   Т.:
O`zbekiston, 2010.
79 18. Имомова   Ш.М.,   Норова   Ф.Ф.   Работа   с   криптовалютой// UNIVERSUM :
ТЕХНИЧЕСКИЕ НАУКИ. №10(91), 2021. С. 18-21.
19. «Barkamol avlod orzusi» T.: «Sharq» 1998y
20. «Bolalar bog`chalari uchun dasturlar» T.:1992
21. “Barkamol   avlod   yili”   davlat   dasturi   to'g'risida   O'zbekiston   Respublikasi
Prezidentining qarori . O'zbekiston ovozi 28.01.2010 y
22. Yusuf xos Xojib. «Qutadg`u bilig» T.: «Yulduzcha» 1989y
23. Yusupov E., Ismoilov F. «Inson barkamolligi» T.: «O`qituvchi» 1989y
24. Yo`ldoshyev J. «Ta'limimiz istiqbolli yo`lida» T.: «Sharq» 1996y
25. «Oila pyedagogikasi» T.: «Aloqachi» 2007y
26. www.press-servis/ .uz.
27. www. Gov.uz. 
28. www. Iscs.uz 
29. www. Edu.uz. 
30. www. Ziyo net. Uz
80 81

O’yinda bolalarni aqliy tarbiyasi

Купить
  • Похожие документы

  • Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari masalalarni har xil usulda yechish malakasini shakllantirish
  • Matematika test
  • Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarning madaniyatini shakllantirish kurs ishi
  • 4-sinfda miqdorlarni o‘rganish kurs ishi
  • Tarbiyachi va uning jamiyatda tutgan oʻrni 2

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha