O’z-o’zini baholash va o’quvchilarni rag’batlantirish - Педагогика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	44.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Педагогика

O’z-o’zini baholash va o’quvchilarni rag’batlantirish

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VAʻ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
O ZBEKISTON-FINLANDIYA PEDAGOGIKA INSTITUTI
ʻ
PEDAGOGIKA VA JISMONIY MADANIYAT
FAKULTETI
Pedagogika kafedrasi
O’z-o’zini baholash va o’quvchilarni rag’batlantirish
mavzusdagi
"Pedagogik mahorat" fanidan
KURS ISHI
Kurs ishi pedagogika kafedrasida 2025-yil _ mayda himoya qilindi va foizga
baholandi.
Komissiya raisi:_________________________________________
A’zolari:_______________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
______________________________________________________
SAMARQAND-2025
1

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................................ 3
I BOB. DARS – TAʼLIM JARAYONINING ASOSIY SHAKLI SIFATIDA ................................................................... 6
1.1. Dars tushunchasi, uning tarixiy rivojlanish bosqichlari ........................................................................... 6
1.2. Darsning asosiy belgilari, tarkibi va tuzilishi ............................................................................................ 7
1.3. Darsning shakllari va turlari .................................................................................................................. 10
II BOB. DARSNING TUZILISHI VA BOSQICHLARI ............................................................................................ 13
2.1. Darsning umumiy tuzilmasi: tarkibiy qismlar va ularning o’zaro bog’liqligi .......................................... 13
2.2. Darsning metodik ta’minoti: shakllari, vositalari va ulardan foydalanish samaradorligi ....................... 15
2.3. Ta’lim jarayonida darsning samaradorligini oshirish yo’llari ................................................................. 17
III BOB. ZAMONAVIY TA’LIMDA DARSNING SHAKLI VA UNDAN FOYDALANISH STRATEGIYALARI ............... 20
3.1. Dars shakllarining tasnifi va ularning zamonaviy ta’limdagi o’rni .......................................................... 20
3.2. Dars jarayonida ta’lim samaradorligini oshirishda o’qituvchi faoliyatining o’rni va zamonaviy
yondashuvlar ............................................................................................................................................... 22
3.3. Ta’lim jarayonini takomillashtirishda innovatsion texnologiyalarning roli ............................................ 24
XULOSA ........................................................................................................................................................ 27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI .................................................................................................. 30
2

KIRISH
Bugungi kunda dunyo miqyosida barcha sohalarda yuz berayotgan tub
islohotlar, innovatsiyalar, texnologik yutuqlar, ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlar ta’lim
tizimi oldiga ham yangi vazifalar va talablarni qo’ymoqda. Ayniqsa, shaxsga
yo’naltirilgan ta’lim, kompetensiyaviy yondashuv, o’quvchilarning mustaqil
fikrlashi, ijodiy salohiyatini rivojlantirish kabi yo’nalishlar maktab ta’limi uchun
ustuvor vazifaga aylangan. Shu jihatdan qaralganda, dars – ta’lim jarayonining
asosiy va yetakchi shakli sifatida ta’lim sifatini ta’minlovchi, o’quv jarayonining
markaziy mexanizmini tashkil etuvchi eng muhim vosita hisoblanadi.
Darslar ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarni amalga oshirishda
hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. O’quvchilar bilimini tizimli shakllantirish, ularni
dunyoqarash, ong va tafakkur darajasiga mos ravishda rivojlantirish hamda ijtimoiy
hayotga tayyorlash darsning asosiy vazifalari sirasiga kiradi. Shu sababli “Dars –
ta’lim jarayonining asosiy shakli” mavzusini chuqur o’rganish, bu sohadagi ilg’or
g’oyalar, zamonaviy metodlar va texnologiyalarni tahlil qilish, amaliyot bilan
uyg’unlashtirish bugungi ta’lim islohotlari kontekstida o’ta dolzarb masalalardan
biridir.
Mazkur kurs ishining dolzarbligi shundan iboratki, har qanday ta’lim
mazmuni, yo’nalishi, strategiyasi dars orqali amalga oshiriladi. Dars – bu o’qituvchi
va o’quvchi o’rtasidagi jonli, interaktiv, bilim, ko’nikma va malaka almashuvini
ta’minlovchi muhim pedagogik birlikdir. Zamonaviy ta’lim konsepsiyasida dars
faqat ma’lumot beruvchi vosita emas, balki o’quvchining mustaqil fikrini
shakllantiruvchi, muloqot madaniyatini rivojlantiruvchi, ijtimoiy-psixologik
kompetensiyalarini yuksaltiruvchi platforma sifatida qaralmoqda. Shu sababli
darsga zamonaviy pedagogik yondashuvlar asosida qayta baho berish zarur.
Kurs ishining maqsadi – darsning ta’lim tizimidagi tutgan o’rnini chuqur
tahlil qilish, uning asosiy shakllarini, tashkiliy-metodik xususiyatlarini aniqlash
hamda zamonaviy ta’lim texnologiyalari asosida samarali dars tashkil etish
usullarini o’rganishdan iborat.
3

Kurs ishining vazifalari esa quyidagilarni o’z ichiga oladi:
dars tushunchasining tarixiy shakllanishi va ilmiy asoslarini yoritish;
darsning asosiy turlari, ularning afzalliklari va qo’llanilish doirasi bilan
tanishtirish;
dars jarayonining tashkil etilish bosqichlarini, pedagogik va psixologik
omillarini tahlil qilish;
zamonaviy dars modellari – interfaol, ijodiy, virtual, integratsiyalashgan
darslar imkoniyatlarini tahlil qilish;
o’quvchilarni darsda faollashtirish, ularning ta’limga bo’lgan motivatsiyasini
oshirish metodlarini yoritish;
dars samaradorligini aniqlash mezonlari, baholash vositalari va tahlil
usullarini ko’rib chiqish;
darsda pedagogik innovatsiyalarni qo’llash orqali ta’lim jarayonini
takomillashtirish yo’llarini tavsiflash.
Kurs ishining obyekti – umumiy o’rta ta’lim tizimida olib borilayotgan o’quv
jarayoni.
Kurs ishining predmeti – darsning shakllari, mazmuni, metodik va tashkiliy
xususiyatlari, zamonaviy texnologiyalar asosida uni takomillashtirish vositalari.
Kurs ishining ilmiy yangiligi darsni tashkil etishning bugungi zamonaviy
yondashuvlarini o’rganish, interaktiv texnologiyalar asosida dars sifatini oshirish
yo’llarini aniqlash va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi – mazkur kurs ishi kirish, uchta asosiy bob,
har bir bobda mavzuga oid uchta kichik paragraf, xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I bobda darsga oid nazariy asoslar, uning tarixiy
taraqqiyoti va bugungi kundagi o’rni yoritiladi. II bobda darsning metodik
xususiyatlari, o’qituvchi faoliyati va dars rejasi tahlil qilinadi. III bob esa
zamonaviy yondashuvlar, amaliy misollar, ilg’or tajribalar va takliflarni o’z ichiga
oladi. Xulosa bobida kurs ishining natijalari umumlashtiriladi, xulosalar chiqariladi
va takliflar beriladi.
4

Umuman olganda, kurs ishi davomida darsning zamonaviy ta’limdagi o’rni,
uni tashkil etishdagi muhim jihatlar, o’qituvchi va o’quvchi hamkorligining
samaradorlikka ta’siri, darsni takomillashtirish bo’yicha ilg’or tajribalarga
asoslangan ilmiy-amaliy xulosalar taqdim etiladi. Bu esa o’qituvchilarga pedagogik
faoliyatni takomillashtirishda qo’llanilishi mumkin bo’lgan nazariy va amaliy
asoslar yaratadi.
5

I BOB. DARS – TA LIM JARAYONINING ASOSIY SHAKLI SIFATIDAʼ
1.1. Dars tushunchasi, uning tarixiy rivojlanish bosqichlari
Dars — bu o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida bilim, ko’nikma va malakalarni
shakllantirish, o’quvchilarning dunyoqarashini kengaytirish, mustaqil fikrlash
qobiliyatini rivojlantirish maqsadida ma’lum reja asosida olib boriladigan
pedagogik jarayondir. Ta’lim tarixida dars tushunchasi turli davrlarda turlicha talqin
etilgan. Dastlabki bosqichlarda darslar diniy maktablarda diniy ma’lumotlar berish
shaklida o’tgan bo’lsa, keyinchalik u ilmiy bilimlarni berish, shaxsni tarbiyalash va
hayotga tayyorlash vositasiga aylangan.
Ilk dars shakllari qadimgi Misr, Yunoniston va Hindiston ta’lim tizimida
mavjud bo’lgan. Antik davrda ta’lim ustoz-shogird munosabatiga asoslangan,
o’quvchilar muayyan joyda yig’ilib, ustozdan saboq olishgan. O’rta asrlarda darslar
ko’proq diniy mazmunda bo’lib, ustozlar ilohiy fanlardan dars berishgan. X
especially, o’rta asr Yevropasida sinf va dars shaklida ta’lim jarayoni yanada
shakllangan bo’lib, uni yanada tizimli holga keltirishga urinishlar boshlangan.
XVII asrda Chex pedagogi Yan Amos Komenskiy tomonidan ilgari surilgan
klassik sinf-dars tizimi zamonaviy darsning asosiy shakli sifatida tan olingan.
Komenskiy darslarni qat’iy rejalashtirish, dars vaqtini cheklash, o’quvchilarning
yoshi va bilim darajasiga moslashtirish, darsda mustahkamlash, so’rov va nazoratni
yo’lga qo’yish kabi tamoyillarni ilgari surdi. Bu tamoyillar hanuzgacha pedagogika
fanida dolzarb bo’lib qolmoqda.
XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab darsga zamonaviy yondashuvlar –
interaktiv metodlar, o’quvchilarning faolligini oshirishga qaratilgan usullar kirib
kela boshladi. Bugungi kunda darsni nafaqat bilim berish shakli, balki o’quvchi
shaxsini har tomonlama rivojlantiruvchi pedagogik muhit deb baholashadi. Darslar
multimediaviy vositalar, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari asosida yangi
bosqichga ko’tarildi.
Darslar shakli va mazmuni zamon talablariga muvofiq ravishda takomillashib
bormoqda. Yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etilayotgan darslar
6

interfaollik, ijodkorlik, muloqot va fikr almashuv asosida olib boriladi. Bu
o’zgarishlar darsning jamiyat taraqqiyotidagi o’rnini yanada mustahkamlab, uni
shunchaki bilim berish emas, balki ongli shaxsni shakllantirish vositasiga aylantirdi.
Xulosa qilib aytganda, dars ta’lim tarixining barcha bosqichlarida o’z
dolzarbligini saqlab qolgan bo’lib, bugungi kunda zamonaviy texnologiyalar va
metodikalar bilan boyitilgan holda, ta’lim jarayonining asosiy, samarali va zaruriy
shakli sifatida namoyon bo’lmoqda. Shu bois, darsning tarixiy taraqqiyot
bosqichlarini o’rganish – hozirgi zamon ta’limining metodologik asoslarini chuqur
tushunishga yordam beradi.
1.2. Darsning asosiy belgilari, tarkibi va tuzilishi
Zamonaviy ta’lim jarayonining muvaffaqiyatli tashkil etilishi, eng avvalo,
darsni to’g’ri rejalashtirish va uning samarali olib borilishiga bog’liq. Dars bu –
o’quvchilarga nazariy va amaliy bilim berish, ularda kasbiy ko’nikma va
malakalarni shakllantirish, ijtimoiy-tarbiyaviy jihatdan yetuk shaxs sifatida kamol
topishlariga yo’naltirilgan rejalashtirilgan didaktik faoliyat shaklidir. Shunday ekan,
dars nafaqat bilim berish vositasi, balki shaxsiy rivojlanishning muhim elementi
ham hisoblanadi. Dars orqali o’quvchilar mustaqil fikrlash, bilimlarni amaliyotga
tatbiq etish, muloqotga kirishish, jamoa bilan ishlash, tanqidiy fikrlash, innovatsion
g’oyalarni ilgari surish kabi muhim ijtimoiy kompetensiyalarga ega bo’ladilar.
Darsning samaradorligini belgilovchi asosiy omillardan biri – bu uning asosiy
belgilari, tarkibi va tuzilmasining aniq va ilmiy asoslangan bo’lishidir. Darsning
sifatli va sermazmun bo’lishi ta’lim mazmuni, shakli, usullari, vositalari, pedagogik
yondashuvlar, o’quvchilar faoliyatini boshqarish, monitoring qilish kabi ko’plab
elementlarning uyg’unligiga bog’liq.
Darsning asosiy belgilari
Darsga xos bo’lgan asosiy belgilarning chuqur tahlili shuni ko’rsatadiki, bu
belgilar har qanday darsning metodik jihatdan asoslangan va maqsadga
7

yo’naltirilgan faoliyat turi ekanini isbotlaydi. Darsning eng muhim belgilari
quyidagilardan iborat:
1. Maqsadga yo’naltirilganlik – har bir darsda aniq o’quv, tarbiyaviy va
rivojlantiruvchi maqsadlar qo’yiladi. O’quv maqsadi – bilim berish, ko’nikma va
malakalarni shakllantirishga qaratilgan. Tarbiyaviy maqsad – o’quvchilarda axloqiy,
estetik, fuqarolik sifatlarni rivojlantirishdir. Rivojlantiruvchi maqsad esa – aqliy,
tafakkuriy va ijodiy salohiyatni yuksaltirishdan iborat.
2. Rejalilik – dars o’quv reja asosida tuziladi, har bir mashg’ulotda
bosqichma-bosqich maqsad va vazifalar belgilanadi. Bu rejalilik darsning izchil va
tizimli olib borilishiga xizmat qiladi.
3. Muntazamlik – darslar oldindan tuzilgan jadval asosida muntazam
o’tkaziladi. Bunday muntazamlik ta’lim jarayonida uzluksizlikni ta’minlaydi.
4. Yagona didaktik tuzilish – har bir darsda bilim berish, tarbiyaviy ta’sir
o’tkazish va rivojlantirish elementlari uyg’un tarzda qo’llaniladi.
5. O’zaro muloqotga asoslanganlik – dars davomida o’qituvchi va
o’quvchilar, shuningdek, o’quvchilar o’zaro fikr almashadilar, bu esa interaktivlikni
kuchaytiradi.
6. Baholash va monitoring – dars jarayonida o’quvchilar bilimlari baholanadi,
bu ularning muvaffaqiyat darajasini aniqlashga va zarur chora-tadbirlar ko’rishga
yordam beradi.
Darsning tarkibi
Darsning umumiy tuzilmasi bir nechta asosiy bosqichlardan iborat bo’lib, har
bir bosqich o’z vazifasiga ega
1. Tashkiliy qism – bu darsning boshlanish bosqichi bo’lib, unda o’qituvchi
sinfni tartibga soladi, o’quvchilarni darsga tayyorlaydi, mavzu va maqsad bilan
tanishtiradi. Bu bosqichda o’quvchilarda darsga nisbatan ijobiy motivatsiya
shakllantiriladi.
8

2. O’tgan mavzuni takrorlash – bu bosqich o’quvchilarning avvalgi
bilimlarini mustahkamlash, ularni yangisi bilan bog’lash uchun xizmat qiladi. Bu
orqali bilimlar o’rtasida uzviy bog’liqlik yaratiladi.
3. Yangi mavzuni bayon qilish – darsning asosiy qismi hisoblanib, o’qituvchi
yangi bilimlarni taqdim etadi, tushuntiradi va misollar keltiradi. Bu bosqichda
o’quvchilarning faol ishtiroki, muhokamalar va interaktiv metodlar bilan bilimlarni
o’zlashtirish darajasi oshadi.
4. Mustahkamlash – o’tilgan mavzu bo’yicha savol-javob, mashqlar, testlar,
tajribalar o’tkaziladi. Bu orqali bilimlar mustahkamlanadi va amaliyotda qo’llash
ko’nikmalari rivojlanadi.
5. Nazorat qilish – bu bosqichda o’qituvchi o’quvchilarning bilimini tahlil
qiladi, baholaydi. Og’zaki, yozma yoki test usullarida bilim darajasi aniqlanadi.
6. Uyga vazifa berish – dars yakunida o’quvchilarga mavzuga oid mustaqil
ish topshiriqlari beriladi, bu esa darsni davom ettirishga zamin yaratadi.
Darsning mazkur tarkibiy qismlari har doim qat’iy ketma-ketlikda
bo’lmasligi mumkin. O’qituvchi mavzuning murakkabligiga, dars turi va
o’quvchilarning individual xususiyatlariga qarab moslashuvchanlik bilan
yondashadi.
Dars tuzilmasi va metodik yondashuvlar
Darsning tuzilmasi – bu uning mazmuniy va metodik asosdagi ichki tashkil
etilishi bo’lib, pedagogik maqsadlarga erishishni ta’minlovchi elementlarning
uyg’unlashgan tizimidir. An’anaviy dars tuzilmasida o’qituvchi markazda turadi, u
bilimlarni bayon qiladi, savol beradi, natijani nazorat qiladi. Ammo zamonaviy
ta’lim yondashuvida dars interaktiv, o’quvchiga yo’naltirilgan shaklda tashkil
etiladi.
Zamonaviy darslarda quyidagi tuzilmalardan foydalaniladi:
Muammoli dars – bunda o’qituvchi mavzuni savol yoki muammo tarzida
qo’yadi, o’quvchilar muammoni hal qilish orqali bilimga ega bo’ladilar.
9

Interfaol dars – bu darslarda “klaster”, “aqliy hujum”, “Baliq suyagi”,
“Insert”, “Rolga kirish” kabi metodlar orqali o’quvchilar faol ishtirok etadi.
Loyihaviy dars – bunda o’quvchilar biror mavzu bo’yicha loyiha
tayyorlaydilar, taqdim qiladilar, fikr almashadilar.
Integratsiyalashgan dars – bir nechta fanlar o’zaro bog’langan holda o’tiladi.
Masalan, matematika va informatika darslarining birgalikdagi o’tkazilishi.
Darsni tuzishda metodik jihatlar bilan birga psixologik omillar,
o’quvchilarning yoshi, qiziqishlari, qobiliyati va emotsional holati ham inobatga
olinadi. O’qituvchi o’z faoliyatida har bir darsni bolalarning ruhiy holatiga mos
ravishda tashkil etishga intiladi.
Dars – bu o’zaro bog’langan didaktik, tarbiyaviy va psixologik jarayon
bo’lib, uning belgilari, tuzilishi va bosqichlari chuqur pedagogik yondashuvni talab
etadi. Har bir o’qituvchi o’z darsini faqat mavzuga mos emas, balki o’quvchilarning
ichki dunyosiga moslab tashkil qilganidagina bu dars haqiqiy ta’lim-tarbiya
vositasiga aylanadi. Darsni mazmunli, qiziqarli va interfaol qilish orqali biz nafaqat
bilim beramiz, balki jamiyatga munosib, faol, ongli fuqarolarni tarbiyalaymiz.
1.3. Darsning shakllari va turlari
Zamonaviy ta lim jarayonida dars o’qitishning asosiy, an anaviy va uzviyʼ ʼ
shakli bo’lib, uning turli shakllari va turlari mavjud. Dars shakli — bu o’qituvchi va
o’quvchilar o’rtasida bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirishga qaratilgan,
ma’lum vaqt va joyda tashkil etiladigan, muayyan tartib va maqsadga ega bo’lgan
faoliyatdir. Darsning shakl va turlari uning mazmuni, tashkil etilish usuli, maqsadi,
o’quvchilarning yoshi va bilim darajasiga qarab belgilanadi. Har bir dars shakli
o’ziga xos tuzilishga, metodikaga va natijaga yo’naltirilgan bo’ladi.
Dars shakllari ko’plab omillarga qarab farqlanadi. Eng avvalo, bu darsning
tashkiliy tuzilishi, ya’ni u sinfda, sinfdan tashqari yoki aralash shaklda
o’tkazilishiga bog’liq. An’anaviy dars shakli bu — sinfda o’tkaziladigan, o’qituvchi
boshchiligida, rejalashtirilgan va me’yoriy talablar asosida olib boriladigan
10

mashg’ulotlardir. Bunda o’quvchilar sinfda joylashib, o’qituvchining ko’rsatmasi va
yo’riqlari asosida bilim oladilar. Sinfdagi darslar guruhli, frontal yoki individual
tashkil etilishi mumkin.
Hozirgi vaqtda ta’limda innovatsion texnologiyalarning keng qo’llanilishi
natijasida noan’anaviy dars shakllari ham tobora ko’proq ahamiyat kasb etmoqda.
Masalan, loyiha asosidagi dars, muammoli dars, interfaol usullarga asoslangan
mashg’ulotlar, trening, ijodiy laboratoriya, seminar, virtual dars kabi shakllar o’z
samarasini ko’rsatmoqda. Bu shakllarning barchasi o’quvchilarda faollik, mustaqil
fikrlash, amaliyotga yo’naltirilgan yondashuv, o’zini baholash kabi
kompetensiyalarni shakllantirishga xizmat qiladi.
Dars shakllarini yana ular qaysi faoliyatga asoslangani, maqsadi va mazmuni
asosida ham turkumlash mumkin. Misol uchun:
Yangi bilim beruvchi dars — o’quvchilarga yangi ma’lumotlarni yetkazish,
mavzuni tushuntirishga asoslangan dars turi;
Ko’nikma va malaka hosil qilish darsi — olingan bilimlarni amaliyotda
qo’llash, mustahkamlashga qaratilgan mashg’ulotlar;
Nazorat va baholash darslari — o’quvchilarning bilim darajasini aniqlash,
tahlil qilish va umumiy xulosa chiqarish uchun tashkil etiladi;
Aralash dars — yangi bilim berish, mustahkamlash va nazorat elementlarini
birlashtirgan dars shakli hisoblanadi;
Takrorlash va umumlashtirish darsi — oldingi mavzularni takrorlash, muhim
tushunchalarni mustahkamlashga qaratilgan darsdir.
Dars turlarini o’rganishda metodik jihatlar ham muhimdir. Har bir turdagi
dars ma’lum metodik yondashuvlarni talab qiladi. Masalan, muammoli darslarda
o’quvchining fikrlashini faollashtiruvchi savollar, amaliy topshiriqlar, kichik
guruhda ishlash, bahs-munozara kabi usullar keng qo’llanadi. Loyiha asosidagi
darslarda esa mustaqil izlanish, ma’lumot to’plash, jamoada ishlash, taqdimot qilish
singari elementlar ustuvor bo’ladi.
11

Shuningdek, zamonaviy pedagogik yondashuvlarda interfaollik asosida
qurilgan darslar alohida o’rinni egallaydi. Interfaol darslarda "aqliy hujum",
"klaster", "Venn diagrammasi", "fikrlar almashinuvi", "baland ovozda o’qish",
"davom ettiring" kabi texnologiyalar darsning mazmunini boyitadi, o’quvchilarning
bilim olish jarayonida bevosita ishtirokini ta’minlaydi.
Yana bir muhim jihat — dars shakllari va turlarini tanlashda o’quvchilarning
yosh xususiyatlari, tayyorgarlik darajasi, fan xususiyatlari inobatga olinishi zarur.
Boshlang’ich sinflarda o’yinli darslar, vizual vositalar yordamida o’tkaziladigan
mashg’ulotlar samarali bo’lsa, yuqori sinflarda muammoli darslar, ilmiy-tadqiqot
asosidagi yondashuvlar ko’proq foyda keltiradi.
Shunday qilib, dars shakllari va turlarining xilma-xilligi o’qituvchiga o’z
pedagogik maqsadlarini aniq rejalashtirish, har bir o’quvchining individual
imkoniyatlarini hisobga olgan holda ta’lim berish imkonini beradi. Bu esa umumiy
ta’lim sifatini oshirishga xizmat qiladi. Shu bois, har bir o’qituvchi o’z faoliyatida
dars shakllarini puxta o’ylab tanlashi, zamonaviy talablarga mos metodlar bilan
boyitishi lozim.
12

II BOB. DARSNING TUZILISHI VA BOSQICHLARI
2.1. Darsning umumiy tuzilmasi: tarkibiy qismlar va ularning o’zaro
bog’liqligi
Ta’lim jarayonining samaradorligi ko’p jihatdan darsning qanday tashkil
etilganiga, ya’ni uning tuzilishiga bog’liq. Darsning tuzilmasi deganda,
o’qituvchining o’quvchilar bilan olib boradigan o’quv faoliyati maqsadga muvofiq
rejalashtirilgan va izchil bajariladigan bosqichlardan iborat tizimi tushuniladi. Har
bir dars o’z maqsadiga qarab turli xil tarkibiy qismlardan tashkil topgan bo’lsa-da,
pedagogika nazariyasida umume’tirof etilgan an’anaviy dars tuzilmasi mavjud.
Darsning asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat:
1. Darsga kirish qismi (tashkiliy bosqich):
Bu bosqichda o’qituvchi o’quvchilarning darsga tayyorgarligini tekshiradi,
sinfda ijobiy psixologik muhitni shakllantiradi. Odatda 3–5 daqiqa davom etadigan
bu qism darsning barcha keyingi bosqichlari uchun asos bo’lib xizmat qiladi.
2. Avvalgi bilimlarni faollashtirish va takrorlash:
Yangi mavzuga o’tishdan avval o’qituvchi o’quvchilarning oldingi darslarda
o’zlashtirgan bilimlarini faollashtiradi. Bu bosqichda savol-javoblar, qisqacha
yozma ishlanmalar, interfaol metodlar qo’llaniladi.
3. Yangi bilim berish:
Bu darsning asosiy mazmunini tashkil etadi. O’qituvchi yangi mavzuni
tushuntiradi, o’quvchilarga muhim tushunchalarni singdiradi. Bu bosqichda
darsning asosiy metodlari — tushuntirish, namoyish, suhbati, muammoli vaziyatlar
yaratish, amaliy mashqlar bajarish orqali amalga oshiriladi.
4. Yangi bilimlarni mustahkamlash:
O’quvchilarning yangi bilim va tushunchalarni qanchalik o’zlashtirganini
aniqlash, ularni mustahkamlash uchun mashqlar, muhokama, testlar yoki kichik
guruhlarda ishlash orqali bilimlar chuqurlashtiriladi.
5. Nazorat va baholash:
13

O’quvchilarning mavzuni qanday o’zlashtirgani ustidan nazorat qilinadi,
bilim, ko’nikma va malakalari baholanadi. Bu bosqichda o’qituvchi shaxsiy,
guruhiy yoki umumiy baholash usullaridan foydalanishi mumkin.
6. Uyga vazifa berish va yakunlovchi qismlar:
Dars so’nggida o’qituvchi uyga vazifa beradi, uning mazmuni va bajarish
tartibini tushuntiradi. Darsni yakunlaydi, umumiy xulosalar chiqaradi, o’quvchilarga
rag’batlantiruvchi so’zlar aytadi.
Har bir bosqichning davomiyligi o’quvchilarning yoshi, mavzuning
murakkabligi, dars shakli va boshqa omillarga bog’liq holda belgilanadi. Tajribali
pedagoglar bu bosqichlar orasidagi nisbatni vaziyatdan kelib chiqib o’zgartirishi
mumkin. Biroq, umumiy didaktik prinsiplarga sodiq qolgan holda darsning
mazmuniy butunligi va mantiqiy izchilligini saqlash muhim hisoblanadi.
Zamonaviy pedagogikada dars tuzilmasi qattiq, an’anaviy shakldan ko’ra,
moslashuvchan, o’quvchilarning ehtiyoj va qiziqishlariga yo’naltirilgan bo’lishi
kerak. Shu boisdan darsning strukturasini loyihalashda quyidagi didaktik talablar
inobatga olinadi:
Darsning har bir bosqichi ta’lim maqsadlariga xizmat qilishi kerak;
O’quvchilar dars davomida faol subyektga aylanishlari zarur;
Bilimlar faqat berilmasligi, balki mustaqil o’zlashtirilishi lozim;
O’quvchilar faoliyatiga muntazam va samarali rahbarlik qilinishi zarur.
Shunday qilib, darsning tuzilmasini puxta tashkil qilish, o’qituvchining
metodik mahoratini namoyon etadi va o’quvchilarning ta’limdagi yutuqlarini
belgilaydi. Dars bosqichlari o’zaro uyg’unlikda bo’lishi, har bir bosqich o’z
vazifasini bajara olishi kerak. Bu esa, o’z navbatida, ta’lim sifatini oshiradi,
o’quvchilarda bilimga bo’lgan qiziqishni kuchaytiradi hamda mustahkam nazariy va
amaliy asoslarni shakllantirishga xizmat qiladi.
14

2.2. Darsning metodik ta’minoti: shakllari, vositalari va ulardan foydalanish
samaradorligi
Dars jarayoni — bu o’quvchilarga nazariy bilimlar berish, ko’nikma va
malakalarni shakllantirishga yo’naltirilgan muayyan maqsadli pedagogik
faoliyatdir. Bu jarayonda yuqori natijalarga erishish, asosan, darsning metodik
ta’minoti darajasiga bog’liq bo’ladi. Metodik ta’minot deganda, darsni tashkil etish
va o’tkazishda o’qituvchi foydalanadigan pedagogik usullar, vositalar, shakllar
majmui tushuniladi.
Dars shakllari
Dars shakli — bu o’quvchilarni ma’lum tarkibda va vaqt doirasida birgalikda
o’qitishning tashkiliy ko’rinishi bo’lib, ta’limning mazmuni va metodlariga bog’liq
holda tanlanadi. Dars shakllari quyidagicha tasniflanadi:
An’anaviy (klassik) dars: bu eng keng tarqalgan shakldir. Unda o’qituvchi
markaziy o’rinda turadi, o’quvchilarga bilim beradi, savollar beradi, uyga vazifa
tayinlaydi. Bu shaklda vaqt qat’iy belgilangan, faoliyat izchilligi saqlanadi.
Laboratoriya darsi: tabiiy va texnik fanlarda qo’llaniladi, bunda o’quvchilar
tajriba asosida bilim oladilar.
Ekskursiya darsi: o’quvchilar real ob’ektlar ustida kuzatuv olib borib, nazariy
bilimni amaliyotga bog’laydilar.
Seminar va muhokama darslari: yuqori sinflarda va oliy o’quv yurtlarida
keng qo’llaniladi, o’quvchilar mustaqil fikr yuritishga, dalil asosida gapirishga
o’rganadilar.
Interfaol darslar: zamonaviy pedagogikaning ilg’or shakllaridan biri bo’lib,
bunda o’quvchilar faol subyektga aylanadi, o’z fikrini erkin bildiradi, bahs-
munozarada qatnashadi.
Dars vositalari
Dars vositalari deganda, o’qituvchi va o’quvchilar o’rtasidagi axborot
uzatish, bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirishga xizmat qiluvchi moddiy
vositalar tushuniladi. Ularga quyidagilar kiradi:
15

An’anaviy vositalar: darslik, qo’llanma, jadval, xarita, maket, laborant
jihozlari.
Texnik vositalar: proyektor, kompyuter, interaktiv doska, audio-video
vositalar.
Zamonaviy AKT vositalari: internet, mobil ilovalar, ta’limiy platformalar
(Zoom, Moodle, Google Classroom va h.k.).
Dars vositalarining tanlanishi o’quv predmeti, sinf darajasi, o’quvchilarning
yoshi, mavzuning mazmuniga bog’liq holda belgilanadi. Masalan, tarix darsida —
xarita va tarixiy hujjatlar, fizika darsida — laboratoriya jihozlari, informatika
darsida — kompyuter texnikasi, adabiyotda — audio-kitoblar qo’llanilishi mumkin.
Dars usullari
Ta’lim usuli — bu o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi pedagogik hamkorlik
shakli bo’lib, bilimlarni egallash, ularni amalda qo’llash yo’llarini belgilaydi.
Asosiy usullar quyidagilardan iborat
Tushuntirish: o’qituvchi tomonidan ma’lumotlarni og’zaki bayon qilish.
Suhbat: savol-javob asosida o’quvchilar fikrini faollashtirish.
Ko’rsatish (namoyish): jarayonlarni ko’z bilan kuzatish orqali tushunishga
yordam berish.
Amaliy mashqlar: o’quvchilar tomonidan mustaqil bajariladigan topshiriqlar.
Muammoli ta’lim: o’quvchida savol tug’dirish orqali uni izlanishga undash.
Metodik ta’minot samarali bo’lishi uchun o’qituvchi o’z pedagogik
mahoratini doimiy ravishda oshirib borishi, zamonaviy yondashuvlarni
o’zlashtirishi va darsga ijodiy yondashishi zarur. Shu bilan birga, har bir darsda
foydalaniladigan metod, shakl va vositalarning uyg’unligi ham muhim. Masalan,
o’quvchilarning yoshiga mos interfaol usullardan foydalanish, darsni jozibador
qiladi, ularning bilim olishga bo’lgan qiziqishini oshiradi.
Xulosa qilib aytganda, darsning metodik ta’minoti uning sifat
ko’rsatkichlarini belgilovchi asosiy omillardandir. To’g’ri tanlangan shakl, samarali
16

vositalar va mos metodlar birgalikda ta’lim samaradorligini oshiradi, o’quvchilarda
mustahkam bilim va faol hayotiy ko’nikmalar shakllantiradi.
2.3. Ta’lim jarayonida darsning samaradorligini oshirish yo’llari
Zamonaviy ta’lim tizimi oldida turgan eng muhim vazifalardan biri – bu
o’quvchilarning chuqur va mustahkam bilim olishini ta’minlash, ularning mustaqil
fikrlash, tahlil qilish, amaliy muammolarni hal qilish qobiliyatini shakllantirishdir.
Bunday yutuqlarga erishishning bosh mezonlaridan biri bu — dars jarayonining
yuqori samaradorligini ta’minlashdan iboratdir.
Dars samaradorligining mohiyati
Darsning samaradorligi deganda o’qituvchi tomonidan qo’yilgan pedagogik
maqsadlarga erishish darajasi tushuniladi. Ya’ni, o’quvchilarning bilim, ko’nikma
va malakalarni o’zlashtirish darajasi, ularning mustaqil ishlash qobiliyati,
muloqotda faol bo’lishi, darsga qiziqishining oshishi kabi mezonlar asosida dars
samaradorligi baholanadi. Dars samaradorligi faqat o’quv dasturini bajarish
bilangina emas, balki o’quvchilarning shaxsiy sifatlari shakllanishi, ularning
ijtimoiy hayotga tayyorlanishi bilan ham o’lchanadi.
Darsning samaradorligini oshirish omillari
1. Darsni oldindan puxta rejalashtirish: Har bir darsning aniq maqsadi,
kutilgan natijasi, dars bosqichlari, har bir bosqichda bajariladigan ishlar va ularga
ajratiladigan vaqt oldindan ishlab chiqilishi kerak. Rejasiz o’tgan darsda tartibsizlik
bo’ladi, bu esa ta’lim sifati pasayishiga olib keladi.
2. Faol o’quv metodlaridan foydalanish: O’quvchilarni darsga jalb qiladigan,
ularning mustaqil fikr yuritishini rag’batlantiradigan metodlardan foydalanish – dars
samaradorligining asosiy kalitidir. Bunga munozara, “aqliy hujum”, rolli o’yinlar,
muammoli vaziyatlar, guruhlarda ishlash kabi metodlar kiradi.
3. Axborot-kommunikatsion texnologiyalarni (AKT) qo’llash: Multimedia
vositalari, ta’limiy dasturlar, interaktiv doska, onlayn testlar orqali o’quvchilarning
17

e’tiborini jalb qilish, ularni o’rganilayotgan materialga qiziqtirish mumkin. Ayniqsa,
vizual materiallar (rasm, video, animatsiya) darsni esda qolarli qiladi.
4. O’quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish: Har bir o’quvchi
o’ziga xosdir – ba’zilari tez o’rganadi, boshqalariga esa ko’proq vaqt va izoh kerak
bo’ladi. Darsda differensial yondashuvni yo’lga qo’yish orqali har bir o’quvchining
ehtiyojini qondirish, uni qamrab olish mumkin.
5. Baholash tizimini takomillashtirish: Faqat ball qo’yish emas, balki og’zaki
va yozma fikrlar orqali o’quvchilarga tahliliy fikr bildirish, ulardagi kamchilik va
yutuqlarni ko’rsatib berish lozim. Shuningdek, o’quvchilar o’zlarini baholashga,
bir-birlarini baholashga ham jalb qilinsa, ular o’z faoliyatlariga tanqidiy qarashni
o’rganadilar.
6. Muhitni ijobiy tashkil etish: Darsda ijobiy, erkin va muloqotga ochiq muhit
yaratish o’quvchilarning ishtirokini kuchaytiradi. O’qituvchi bilan o’quvchi
o’rtasida o’zaro hurmatga asoslangan munosabat dars samaradorligining yana bir
muhim omilidir.
Amaliy takliflar
Darsga tayyorgarlik bosqichida mavzuga mos, o’quvchilarni jalb etuvchi
muammoli savollar yoki qiziqarli faktlar bilan boshlash.
Har bir mavzu bo’yicha vizual materiallar, diagrammalar, jadvallar orqali
tushuntirish samaradorligini oshirish.
Yakuniy bosqichda o’zlashtirilgan bilimlarni umumlashtirish, “test” yoki
“savol-javob” usulida tekshirish orqali darsni mustahkamlash.
Mustaqil ishlarga (mini-loyihalar, prezentatsiyalar) ko’proq joy berish.
O’quvchilarning fikrini doimo tinglash, rag’batlantirish, ularni dars
jarayonining faol ishtirokchisiga aylantirish.
Shunday qilib, darsning samaradorligini oshirish – bu faqat metodik
yondashuv emas, balki o’qituvchining kasbiy mahorati, pedagogik intuitivligi va
yangilikka ochiqligi bilan bog’liq kompleks jarayondir. Bugungi ta’lim tizimida
o’quvchilarni faol, bilimga chanqoq, muloqotga kirishuvchan shaxs qilib tarbiyalash
18

uchun har bir darsda samarali metodlardan foydalanish, interfaol vositalarni jalb
qilish, o’quvchilarning shaxsiy xususiyatlariga mos yondashuv zarurdir. Ana
shundagina dars haqiqiy ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi jarayonga aylanadi.
19

III BOB. ZAMONAVIY TA’LIMDA DARSNING SHAKLI VA UNDAN
FOYDALANISH STRATEGIYALARI
3.1. Dars shakllarining tasnifi va ularning zamonaviy ta’limdagi o’rni
Zamonaviy ta’lim tizimi tobora takomillashib, yangilanib borayotgan bir
davrda darsni tashkil etish shakllarining ahamiyati har qachongidan-da oshgan.
Bugungi kunda dars nafaqat bilim berish vositasi, balki o’quvchilarning fikrlash
doirasini kengaytirish, mustaqil qaror qabul qilish, ijodiy izlanish va amaliy
ko’nikmalarni shakllantirish vositasiga aylangan. Shu sababli, dars shakllarining
to’g’ri tanlanishi, ularni pedagogik maqsadga muvofiq holda qo’llash,
o’quvchilarning yoshi, ehtiyojlari, intellektual salohiyati va ijtimoiy tajribasiga
moslashtirish masalalari muhim hisoblanadi.
Tarixiy nuqtayi nazardan olib qaralganda, dars shakllari asrlar davomida
bosqichma-bosqich rivojlanib kelgan. Dastlabki o’rta asrlarda darslar ko’proq
yodlashga asoslangan bo’lib, o’qituvchi markazda turgan, o’quvchi esa passiv
tinglovchi sifatida qatnashgan. Biroq, pedagogika fanining taraqqiyoti, tajribalar
asosida ilmiy asoslangan metodikalar yaratilishi natijasida o’qituvchidan tashqari,
o’quvchi ham ta’lim jarayonining faol subyektiga aylana boshladi. Bu esa o’z
navbatida, dars shakllarini boyitishni, ularni yangicha mazmunda
takomillashtirishni taqozo etdi.
Bugungi kunda dars shakllari juda keng ko’lamda tasnif qilinadi. Ulardan
ayrimlari an’anaviy metodlarga asoslangan bo’lsa, boshqalari zamonaviy pedagogik
yondashuvlarga tayangan holda tashkil etiladi. An’anaviy dars shakllariga, odatda,
yangi bilim berish, mustahkamlash, takrorlash va umumlashtirish, nazorat va
baholash kabi shakllar kiradi. Ushbu shakllar o’z vaqtida o’zini oqlagan va
hanuzgacha ko’plab o’qituvchilar tomonidan samarali qo’llanilmoqda. Ular
ta’limning umumiy maqsadlariga erishishda muhim bo’g’in hisoblanadi.
Biroq, so’nggi yillarda ta’limda yuz berayotgan tub o’zgarishlar, yangi avlod
o’quvchilarning dunyoqarashi, texnologik savodxonligi va ehtiyojlari darslarni
tashkil etishda yangicha shakllarni izlashga undamoqda. Masalan, muammoli ta’lim
20

asosida qurilgan darslar, loyihaviy ishlar asosidagi mashg’ulotlar,
integratsiyalashgan va kross-fanli yondashuvlar, trening va seminar tarzidagi
darslar, amaliyotga yo’naltirilgan laboratoriya mashg’ulotlari shular jumlasidandir.
Bu shakllar o’quvchining faolligini oshiradi, bilimlarni real hayotga tatbiq etish
malakalarini rivojlantiradi.
Zamonaviy dars shakllarida texnologiyalar muhim o’rin tutadi. Multimedia
vositalari, elektron ta’lim platformalari, masofaviy o’qitish imkoniyatlari, raqamli
resurslardan foydalanish orqali darsning samaradorligi keskin oshadi. Bu holat
ayniqsa pandemiya yillarida yaqqol namoyon bo’ldi va o’qituvchilarning dars
tashkil etish borasidagi qarashlarini tubdan o’zgartirdi. Endilikda har bir pedagog
nafaqat o’zining an’anaviy bilimlarini, balki texnologik imkoniyatlardan
foydalanish ko’nikmalarini ham doimiy rivojlantirib borishi kerak.
Shuningdek, dars shakllarining mazmuni va tuzilishi o’quvchilarning
yoshiga, fanning xususiyatiga va mavzuning mazmuniga qarab moslashtiriladi.
Masalan, boshlang’ich sinf o’quvchilari bilan ko’proq interfaol, o’yinli darslar
o’tkazish samarali bo’lsa, yuqori sinflarda muammoli vaziyatlar asosida fikr
yuritish, ilmiy izlanish va munozara tarzidagi darslar maqsadga muvofiq bo’ladi.
Xulosa qilib aytganda, dars shakllari ta’lim jarayonining asosiy
poydevorlaridan biridir. Ularni puxta o’ylangan holda tanlash, pedagogik
maqsadlarga muvofiq tarzda qo’llash, har bir o’quvchi ehtiyojini hisobga olib
moslashtirish bugungi o’qituvchining asosiy vazifasidir. Ta’lim samaradorligi aynan
mana shu jihatlarga bevosita bog’liq. Shu boisdan har bir pedagog o’z amaliyotida
turli shakldagi dars turlaridan samarali foydalanib, doimo yangilikka intilishi,
o’quvchini faollikka, mustaqillikka va ijodkorlikka yo’naltirishi zarur. Faqat
shundagina zamonaviy ta’lim jarayonida yuksak natijalarga erishish mumkin
bo’ladi.
21

3.2. Dars jarayonida ta’lim samaradorligini oshirishda o’qituvchi faoliyatining
o’rni va zamonaviy yondashuvlar
Zamonaviy ta’lim tizimida o’qituvchi nafaqat bilim beruvchi, balki
tarbiyachi, motivator, yo’l ko’rsatuvchi va hamkor sifatida faoliyat yuritadi. Aynan
shu holat dars jarayonining samaradorligini belgilovchi asosiy omillardan biri
hisoblanadi. Dars ta’lim jarayonining markaziy shakli bo’lganligi bois, uning
qanday tashkil etilishi, unda o’qituvchining qanday metodik, kommunikativ,
tashkiliy va innovatsion yondashuvlardan foydalangani o’quvchilarning bilim olish
sifati, mustaqil fikrlashi, tanqidiy tahlil qilishi va ijodiy yondasha olishi kabi
jihatlarni shakllantiradi.
O’qituvchi faoliyatining samaradorligini oshirish uchun birinchi navbatda, u
o’zining kasbiy salohiyatini doimiy ravishda oshirib borishi zarur. Chunki bugungi
kunda dars faqatgina ma’lumot yetkazish vositasi emas, balki o’quvchi shaxsini har
tomonlama rivojlantirish, ularni faol va ongli ishtirokchi sifatida shakllantirish
vositasi hisoblanadi. Shu sababli o’qituvchi o’z pedagogik texnologiyalari, interfaol
metodlari, axborot-kommunikatsiya vositalari va psixologik-pedagogik
yondashuvlari bilan qurollangan bo’lishi kerak.
Bugungi kunda ta’lim jarayonida qo’llanilayotgan zamonaviy yondashuvlar
o’qituvchining rolini tubdan o’zgartirdi. An’anaviy yondashuvlarda o’qituvchi
ko’proq bilim manbai sifatida qaralgan bo’lsa, zamonaviy yondashuvlarda u
o’quvchiga bilim izlash yo’llarini o’rgatuvchi, yo’naltiruvchi va ruhlantiruvchi
sifatida namoyon bo’ladi. Masalan, konstruktiv yondashuvda o’quvchi o’z bilimini
o’zi yaratadi, o’qituvchi esa unga sharoit yaratib beradi. Bu orqali darsda faollik,
tashabbuskorlik, hamkorlik, muammoli vaziyatlarni hal etish, guruhda ishlash kabi
ko’nikmalar shakllanadi.
Shuningdek, dars jarayonida o’qituvchi tomonidan quyidagi metodik
yondashuvlar dars samaradorligini oshirishga xizmat qiladi:
22

Muammoli ta’lim: bu metod orqali o’quvchilarda tanqidiy va mantiqiy
fikrlash, mustaqil qaror qabul qilish, izlanish olib borish ko’nikmalari shakllanadi.
O’qituvchi darsda muammoli savol qo’yib, o’quvchilarni izlanishga undaydi.
Interfaol metodlar: bu metodlar (munozara, debat, aqliy hujum, rolda ijro,
kross-tahlil) orqali dars jonlanadi, o’quvchilarning o’zaro hamkorlikda ishlash
ko’nikmalari mustahkamlanadi. Bu dars shakli orqali bilim faqat o’qituvchidan
emas, balki o’quvchidan o’quvchiga ham uzatiladi.
Loyihaviy yondashuv: bu metodda o’quvchilar mustaqil yoki guruh bo’lib
muayyan mavzu asosida ilmiy izlanish olib boradilar, natijada tanqidiy fikrlash,
axborotni saralash, yaratish, taqdim etish ko’nikmalari shakllanadi.
Integratsiyalashgan darslar: bu darslarda bir nechta fan o’zaro bog’lanib,
kompleks yondashuv asosida dars o’tiladi. Masalan, matematika va informatika
fanlarini integratsiyalab o’qitish orqali o’quvchilarning bilimlararo aloqani anglash
darajasi oshadi.
Axborot texnologiyalaridan foydalanish: bugungi kunda darsda interaktiv
doskalar, elektron platformalar (Zoom, Google Meet, Moodle), test tizimlari
(Kahoot, Quizizz), animatsiyalar, audio-video materiallardan foydalanish darsni
jonlantirib, o’quvchilarning e’tiborini jamlashga yordam beradi.
Bundan tashqari, o’qituvchining o’z ustida ishlashi, yangiliklarni o’z vaqtida
o’rganishi va joriy etishi ham dars samaradorligiga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Har
bir o’qituvchi o’z darsiga tahliliy yondashib, o’quvchilarning bilim darajasiga,
sinfning ijtimoiy-psixologik holatiga, mavzuning dolzarbligiga qarab strategiya
ishlab chiqishi kerak. Dars oldidan puxta rejalashtirish, dars mobaynida didaktik
materiallardan oqilona foydalanish, baholash mezonlarini aniq belgilash va dars
yakunida tahlil qilish o’qituvchining mas’uliyatini belgilaydi.
O’quvchilarning faolligini oshirish uchun o’qituvchi avvalo o’zining
psixologik salohiyatiga e’tibor qaratmog’i lozim. Bu — mehribonlik, sabr-toqat,
e’tibor, quvnoqlik, zaruratda qat’iyatlilik, o’ziga nisbatan talabchanlik kabilarni o’z
23

ichiga oladi. O’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi ishonchli va ijobiy muhit ta’lim
sifatining negizidir.
Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, dars samaradorligi bevosita
o’qituvchining yondashuviga, metod tanlovi va ulardan foydalana olish salohiyatiga
bog’liq. Shuningdek, pedagog o’z ustida doimiy ishlashi, pedagogik
texnologiyalarni chuqur o’rganib borishi, ijtimoiy-siyosiy va madaniy jarayonlardan
xabardor bo’lishi lozim. Ana shundagina dars haqiqiy ma’noda samarali, mazmunli
va ta’sirchan bo’ladi. Ta’limda natijadorlikni oshirishning asosiy omili — bu faol,
zamonaviy, izlanuvchan, tashabbuskor va mas’uliyatli o’qituvchidir. Shu boisdan
ham har bir o’qituvchi o’z kasbiga sadoqatli bo’lib, kelajak avlodning kamoloti
yo’lida astoydil mehnat qilishi ta’limning barqaror rivojlanishini kafolatlaydi.
3.3. Ta’lim jarayonini takomillashtirishda innovatsion texnologiyalarning roli
Zamonaviy jamiyatning rivojlanish sur’atlari, raqamli texnologiyalar, sun’iy
intellekt va global axborot tizimlarining keng quloch yoyishi ta’lim sohasida ham
keskin o’zgarishlarni talab qilmoqda. An’anaviy yondashuvlar bugungi kunning
ehtiyojlariga to’laqonli javob bera olmay qolgan holatlarda, aynan innovatsion
texnologiyalar ta’limning barcha bosqichlarida o’z samarasini ko’rsatmoqda. Shu
nuqtayi nazardan, dars jarayonida innovatsion pedagogik va axborot-
kommunikatsion texnologiyalarni qo’llash nafaqat o’quvchilarning bilim saviyasini
oshiradi, balki ularning darsga bo’lgan qiziqishini ham orttiradi, mustaqil izlanishga
undaydi va tanqidiy fikrlash, ijodiy yondashish ko’nikmalarini shakllantiradi.
Innovatsion texnologiyalar deganda, o’quvchilarning faoliyatini
faollashtiruvchi, ularning ishtirokini kuchaytiruvchi, bilimlarni chuqurroq
o’zlashtirishga yordam beruvchi vosita va usullar majmui tushuniladi. Bular
jumlasiga interfaol metodlar, axborot texnologiyalari, multimedia vositalari, virtual
laboratoriyalar, masofaviy ta’lim platformalari, sun’iy intellekt asosida ishlovchi
dasturlar kiradi.
24

Eng avvalo, innovatsion texnologiyalar o’qituvchining metodik arsenalini
kengaytiradi. Masalan, video va animatsiyalardan foydalanish, elektron test
tizimlari, veb-portal orqali mashqlar bajarish, interaktiv taqdimotlar orqali
bilimlarni mustahkamlash darsni qiziqarli va samarali qiladi. Ayniqsa, interaktiv
doskalar, smart-texnologiyalar, zamonaviy audio-video vositalar orqali o’tiladigan
darslarda o’quvchilar passiv tinglovchi emas, balki faol ishtirokchi rolida bo’ladilar.
Bu esa ularning dars jarayonida bilimni chuqur o’zlashtirishiga va mustaqil fikr
yuritishiga zamin yaratadi.
Masofaviy va gibrid ta’lim shakllarining keng joriy etilishi ham innovatsion
texnologiyalarning ta’limdagi o’rni va rolini yanada oshirdi. Ayniqsa, pandemiya
davrida ta’lim muassasalari Google Classroom, Zoom, Microsoft Teams, Moodle
kabi platformalar orqali dars o’tay boshladi va bu jarayon innovatsion
texnologiyalarning qanday katta salohiyatga ega ekanligini isbotladi. Bugungi
kunda ushbu vositalar orqali nafaqat dars o’tish, balki uyga vazifa topshirish,
nazorat ishlari o’tkazish, o’quvchilarni baholash, tahlil qilish va tavsiyalar berish
ham osonlashdi.
Innovatsion yondashuvlar yordamida darsni dizaynlash, uni ssenariy asosida
qurish ham mumkin. Masalan, “gamifikatsiya” texnologiyasi asosida o’yin
elementlari kiritilgan darslar o’quvchilarni ruhlantiradi, musobaqalashish orqali
faollikni oshiradi. Shuningdek, “flipped classroom” (teskari sinf) modeli orqali
o’quvchilar darsga tayyor holda kelib, muhokamalar orqali bilimni chuqurlashtiradi,
bu esa o’qituvchining ma’ruza o’qishiga ehtiyojni kamaytiradi va ko’proq muloqot,
muhokama, bahs-munozaralarga yo’l ochadi.
Yana bir muhim jihat — sun’iy intellekt (AI) vositalarining dars jarayoniga
kirib kelishi. AI yordamida har bir o’quvchining individual bilim darajasini tahlil
qilish, unga mos topshiriqlar va maslahatlar berish, rivojlanish dinamikasini kuzatib
borish mumkin bo’lib qoldi. Bu esa shaxsga yo’naltirilgan ta’limni ta’minlash
imkonini beradi.
25

Innovatsion texnologiyalar o’qituvchilarga ham katta qulayliklar yaratmoqda.
Darsni rejalashtirish, materiallarni yig’ish, baholash, elektron jurnallarni yuritish,
oraliq va yakuniy nazoratlarni avtomatlashtirish imkoniyati pedagog mehnatini
yengillashtirib, ko’proq e’tiborni sifatli ta’limga qaratishiga yordam beradi.
Biroq shuni ham unutmaslik kerakki, innovatsion texnologiyalarni joriy etish
uchun o’qituvchining texnologik savodxonligi, metodik tayyorgarligi, yangilikka
ochiqligi, zamonaviy o’quv vositalari bilan ishlay olish ko’nikmalari muhim
hisoblanadi. Shu bilan birga, darsni to’g’ri tashkil qilish, vositalarni o’rinli va
maqsadga muvofiq qo’llay bilish o’ta dolzarbdir. Aks holda, texnologiyalarning
haddan ziyod yoki noto’g’ri qo’llanilishi natijasida darsda sun’iylik yuzaga keladi
va asosiy maqsad — ta’lim samaradorligi —ga erishilmay qolishi mumkin.
Xulosa qilib aytganda, innovatsion texnologiyalar bugungi ta’lim tizimining
ajralmas bo’lagiga aylangan. Ular dars jarayonini jonlantirish, o’quvchilarni faol
ishtirokchi qilish, dars sifatini oshirish, ta’lim va tarbiyani uyg’un holda olib
borishda muhim vosita hisoblanadi. O’qituvchi esa bu jarayonda ilg’or,
tashabbuskor va doimiy o’rganishga tayyor bo’lgan, yangiliklarga ochiq pedagog
sifatida o’z ustida ishlashi zarur. Shundagina dars haqiqiy mazmun kasb etadi va har
bir o’quvchi uchun chin ma’noda qiziqarli, foydali hamda esda qolarli bo’ladi.
26

XULOSA
Zamonaviy jamiyatning taraqqiyotida ta’lim tizimining tutgan o’rni
beqiyosdir. Ta’lim-tarbiya jarayonining eng muhim bo’g’ini sifatida dars pedagogik
faoliyatning markaziy shakli bo’lib, u o’quvchilarning bilim, ko’nikma va
malakalarini shakllantirish, shuningdek, ularni har tomonlama rivojlantirishda
bevosita xizmat qiladi. “Dars – ta’lim jarayonining asosiy shakli” mavzusida olib
borilgan ushbu kurs ishida darsning zamonaviy tushunchasi, tarixiy shakllanishi,
funksiyalari, turlari, darsga qo’yiladigan talablar, shuningdek, bugungi kunda dars
jarayoniga bo’lgan yondashuvlarning o’zgarishi hamda yangicha metodik qarashlar
asosida uni takomillashtirish yo’llari keng yoritildi.
Avvalo, darsning dolzarbligi shundaki, u faqatgina o’quvchilarga bilim
berishning vositasi emas, balki shaxsiy taraqqiyotga xizmat qiluvchi ko’p qirrali
pedagogik hodisadir. Har bir dars o’quvchini nafaqat yangi bilim bilan boyitadi,
balki unda mustaqil fikrlash, tanqidiy yondashuv, estetik did, mehnatga munosabat,
jamiyatga xizmat qilish mas’uliyati kabi muhim insoniy fazilatlarni shakllantiradi.
Shuning uchun ham darslarni samarali tashkil qilish, ularni zamon talablari asosida
rejalashtirish va o’tkazish ta’lim tizimining yuksak natijalarga erishishida hal
qiluvchi ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishida darsning klassik va zamonaviy yondashuvlari solishtirildi.
An’anaviy darslarda o’qituvchi markaziy figuraga aylangan bo’lsa, hozirgi davr
ta’limida o’quvchi shaxsiga yo’naltirilgan yondashuv asosiy tamoyil bo’lib xizmat
qilmoqda. Bu esa darsning tashkil etilishida o’qituvchining funksiyasini ma’lumot
beruvchidan ko’ra ko’proq yo’naltiruvchi, muammoli vaziyatlar yaratib beruvchi,
bilim olishga rag’batlantiruvchi shaxs sifatida ko’rishga imkon beradi. Bunday
yondashuvlar darsni o’quvchi uchun qiziqarli, interaktiv va motivatsiyalovchi
muhitga aylantiradi.
Shuningdek, zamonaviy darslarning muvaffaqiyati ko’p jihatdan undan
foydalaniladigan metodlar va texnologiyalarga bog’liq. Interfaol metodlar, jamoaviy
ishlar, o’yin texnologiyalari, muammoli o’qitish, klasterlar, fikrlar almashinuvi,
27

loyihaviy ishlar – bularning barchasi dars jarayonini jonlantirishda va o’quvchining
bilimga bo’lgan qiziqishini oshirishda nihoyatda samaralidir. Ayniqsa, axborot-
kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish darsning sifati va samaradorligini
sezilarli darajada oshirishga yordam bermoqda. Multimedia vositalari, internet
resurslari, masofaviy ta’lim platformalari, testlar, sun’iy intellekt asosidagi tahlil
vositalari – bularning har biri darsni zamonaviy va interaktiv qiluvchi omillardir.
Kurs ishi davomida ta’lim jarayonida o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi
subyekt-subyekt munosabatlariga alohida e’tibor qaratildi. Dars jarayonida pedagog
o’quvchi salohiyatini aniqlab, uning qiziqishlarini, ehtiyojlarini, rivojlanish
darajasini inobatga olgan holda individual yondashuvni qo’llashi, har bir bolaga
imkon qadar sharoit yaratib berishi kerak. Darsni faqat o’qituvchi nutqi asosida
tashkil etish bugungi ta’lim talablari bilan mos kelmaydi. Aksincha, o’quvchining
faol ishtirokini ta’minlash, uni izlanishga, fikrlashga, bahslashishga, xulosa
chiqarishga o’rgatish bugungi zamonaviy darsning asosiy belgilaridan hisoblanadi.
Darsning sifatli tashkil etilishi uchun uni puxta rejalashtirish muhim. Dars
mazmunining dolzarbligi, maqsad-muddao aniq ifodalangani, o’qituvchining
metodik mahorati, o’quv materialining tushunarli va tizimli taqdim qilinishi,
natijaviy baholash, o’z-o’zini nazorat qilish va tahlil qilish kabi elementlar darsning
muvaffaqiyat kalitidir. Dars samaradorligining oshishi, bevosita o’qituvchining o’z
ustida tinimsiz ishlashi, pedagogik yondashuvlarda yangilik yaratishga bo’lgan
intilish, shaxsiy tajribani umumlashtirish orqali amalga oshadi.
Yakuniy xulosa qilib aytganda, dars — bu faqatgina o’quv materialining
o’tilishi emas, balki o’quvchi shaxsini shakllantirishga, uni ijtimoiy hayotga
tayyorlashga, ijodiy salohiyatini ro’yobga chiqarishga xizmat qiluvchi muhim
pedagogik vositadir. Ta’lim sifatini oshirishda aynan darsning didaktik va metodik
asoslarini to’g’ri tashkil etish, unga ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy qilish,
zamonaviy vositalardan foydalanish, o’quvchi faoliyatini rag’batlantirish hal
qiluvchi omil bo’lib qoladi.
28

Kelgusida darslarni takomillashtirishda innovatsion yondashuvlar, milliy va
xorijiy tajribalarni uyg’unlashtirish, pedagogik tajribaning amaliyotga tatbiq
qilinishi, shuningdek, o’qituvchi va o’quvchi o’rtasidagi pedagogik hamkorlik
muhitining mustahkamlash ta’lim-tarbiyaning eng dolzarb yo’nalishlaridan biri
bo’lib qolaveradi. Shu bois har bir pedagog darsni faqat vazifani ado etish emas,
balki ijodiy jarayon deb bilmog’i va unga shaxsiy yondashuv asosida yondashmog’i
zarur. Ana shundagina dars haqiqiy natijadorlik, samaradorlik va mazmunan boy
bo’lgan ta’limiy birlikka aylanadi.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO`YXATI
1. Abdullaeva Z. Pedagogik texnologiyalar asoslari. – Toshkent: O’qituvchi,
2020.
2. Ahmedov N., Jo’raev B. Ta’limda interfaol metodlar. – Toshkent: Fan va
texnologiya, 2018.
3. Azizxo’jaeva N.N. Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat. –
Toshkent: TDPU, 2017.
4. G’ofurov K., Muxitdinova R. Pedagogika nazariyasi. – Toshkent: Ilm ziyo,
2021.
5. Jalolov J.J. Umumiy pedagogika. – Toshkent: Fan, 2019.
6. Karimov O., Tursunova M. Pedagogik mahorat asoslari. – Toshkent:
TDPU, 2016.
7. Komilov N. Oliy ta’limda dars samaradorligi. – Toshkent: Universitet,
2015.
8. Muhammadiyev M. Ta’limning innovatsion texnologiyalari. – Toshkent:
Fan va texnologiya, 2020.
9. Norqulova M., Sattorov D. Ta’limda zamonaviy yondashuvlar. – Buxoro:
BDU nashriyoti, 2022.
10. Ochilov H. Didaktika asoslari. – Toshkent: O’qituvchi, 2017.
11. Po’latov Q. Pedagogik mahorat va kommunikatsiya. – Toshkent: TDPU,
2021.
12. Qodirova D. Ta’lim metodikasi va dars jarayoni. – Qarshi: Nasaf, 2019.
13. Raxmonqulova D. Dars va uning tahlili. – Toshkent: Fan, 2018.
14. Sattorov Z. Ta’lim va tarbiya texnologiyalari. – Termiz: Surxon
nashriyoti, 2020.
15. Yoqubova M. Zamonaviy ta’lim texnologiyalari. – Toshkent: Innovatsiya,
2022.
Qo’shimcha adabiyotlar:
30

G’aniyeva M. O’quv jarayonida interfaol metodlardan foydalanish. –
Andijon, 2021.
Nazarov A. Darsni rejalashtirish va tahlil qilish. – Toshkent, 2020.
Xolmurodova D. O’qituvchining darsga tayyorgarligi. – Toshkent, 2019.
Yo’ldosheva N. Pedagogik texnologiyalar va innovatsiyalar. – Navoiy, 2021.
Internet manbalari:
1. www.ziyonet.uz – O’zbekiston ta’lim portali
2. www.pedagoglar.uz – Pedagogik yangiliklar va materiallar sayti
3. www.edu.uz – O’zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligi rasmiy sayti
4. www.teacher.org – Xalqaro ta’lim resurslari sayti
5. www.researchgate.net – Ilmiy maqolalar va tadqiqotlar platformasi
6. www.unesco.org – Ta’limga oid xalqaro normativ hujjatlar va tadqiqotlar
7. www.academia.edu – Ilmiy ishlanmalar bazasi
8. www.sciencedirect.com – Zamonaviy ta’lim bo’yicha ilmiy maqolalar
9. https://journal.fledu.uz – O’zbekistondagi ta’lim jurnali
10. https://elibrary.ru – Rossiyadagi elektron ilmiy kutubxona
31

O’z-o’zini baholash va o’quvchilarni rag’batlantirish

Купить