O'zbek davlatchiligi tarixi tarixshunosligi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	65.6KB
Покупки	1
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

337 Продаж

O'zbek davlatchiligi tarixi tarixshunosligi

Купить

O'zbek davlatchiligi tarixi tarixshunosligi.
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................................... 2
I.Bob.O'zbek davlatchiligi tarixi tarixshunosligi. ........................................................................................................... 5
1.1.Davlatchilik tushunchasi. Qadimgi Baqtriya, uning O’zbek davlatchiligining shakllanishidagi o’rni. ................... 5
1.2.O'zbekiston ilk davlatlarning paydo bo’lishi .......................................................................................................... 12
I.Bobga xulosa .............................................................................................................................................................. 19
II.Bob.Turkiston muxtoriyatining O‘zbek davlatchiligi tarixida tutgan o‘rni .............................................................. 20
2.1.O‘zbekiston davlatchiligi tarixida boshqaruv tizimining shakllanishi .................................................................... 20
2.2.Turkiston muxtoriyatining O‘zbek davlatchiligi tarixida tutgan o‘rni .................................................................... 24
II.Bobga xulosa ............................................................................................................................................................. 31
Xulosa ........................................................................................................................................................................... 32
Foydalanilgan adabiyotlar: ............................................................................................................................................ 35

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: O’zbekiston Respublikasi mustaqilligidan
keyingi dastlabki yillarda Vatan tarixini o’rganish, ukitish borasida katta
muammo paydo buldi. Bu muammoning uzagini o’zbek davlatchiligi tarixi
masalasi tashqil qilar edi. Chunki 130 yilga yakin davom etgan chor
mustamlakachiligi va SHurolar xukmronligi yillarida xalkimiz ko’plab
kadriyatlar bilan bir katorda tarixidan xam maxrum qilingan edi. Bu yillarda
yaratilgan tarix kitoblarida Vatanimiz tarixi, ayniksa davlatchiligi tarixi
tamoman soxtalashtirilib talqin qilindi.
Vatanimiz davlatchiligi ko’p ming yillik tarixga ega ekani, juda qadim
zamonlardan boshlab Markaziy Osiyoda davlatchilik an`analari
shakllanganligi buyuk davlatchilik shovinizm va kommunistik mafkura
ta`kibi bois etarlicha o’rganilmadi. Bu masalaga doir ma`lumotlar xam
xalkdan yashirib kelindi. Chunki o’zbek xalki davlatchiligining ko’p ming
yilliklarga borib etishi kizil sal’anat yulboshchilari bulmish rus shovinizmi
manfaatlariga to’g’ri kelmas edi. CHunki slavyanlar davlatchiligi XI asrdan
boshlansa-yu, ular mustamlakasi bulmish o’zbeklarning davlatchilik an`anasi
eramizdan avvalgi ming yilliklar bilan belgilanishi albatta sharmandalik edi.
SHu bois xam xalkimiz uzining xakkoniy tarixini o’rganishdan maxrum
qilingan. SHu bilan birga Vatanimiz tarixini o’rganish uchun muxum bulgan
goyat qimmatli kulyozma asarlar, modldiy ashyolar Moskva, Leningrad kabi
shaxarlarga olib ketilgan edi.
Mustaqillikdan keyingi yillardaVatanimiz tarixini ukitish va
o’rganishda etarlicha darsliklar, manbalar yukligi bois katta muammo paydo
buldi. Xalkimiz tarixi xakida anik tasavvurga ega bulishi uchun xakkoniy
tariximizni yaratish lozim edi. SHurolar davrida maktab programmasida
O’zbekiston tarixini o’rganish uchun 3-4 soat ajratilgan bulib, biz asosan
2

SSSR tarixi deb atalgan slavyan tarixini o’rganar edik. Oliy ukuv yurtlarida
esa O’zbekiston tarixi deyarli ukitilmagan. Bu davrda nashr qilingan mavjud
O’zbekiston SSR tarixi deb atalgan kitoblarda esa tariximiz kommunistik
mafkura an`analari asosida yoritilgan, ya`ni tariximiz ayovsiz koralangan.
Qadim ajdodlarimizning davlatchilik an`analari umuman tadqiq qilinmagan,
o’rganilmagan.
Mavzuning o’rganilganlik darjasi: Mustaqillikdan keyingi yillarda bu
masala Birinchi prezidentimiz I.A.Karimovning asarldarida ma`ruza va
nutklarida eneg dolzarb masala sifatida kun tartibiga kuyildi. Utgan davr
mobaynida tarixiy an`analarimizni, kadriyatlarimizni tiklash borasida ko’plab
xayrli ishlar qilindi. Xozirda bizning vatanimiz nafakat shark balki umujaxon
tsilivizatsiyasi beshiklaridan biri bulganini butun jaxon tan
olmokda.Olimlarimiz tariximizning turli davrlariga doir risolalar
yozishmokda. Birok xaligacha bizda chukur ilmiy asosga tayangan taxlil,
muayyan masalalarda ilmiy yondashuv etishmayapti. Ilmiy tipda aytganda
tariximizni o’rganishda anik, yaxlit kontseptsiya yuk. Xolbuki milliy uzlikni
anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Ushbu xakikat davlat siyosati darajasiga
kutarilishi zarur. SHu xolatdan kelib chikkan xolda prezidentimizning xar bir
asarida milliy tariximiz xakida albatta yangicha fikr va goyalar ilgari
surilmokda. Bu masala yuzasidan farmon va karorlar kabul qilinmokda.
Jumladan 1996 yil 16 dekabrda «O’zbekiston yangi tarixini yaratish
to’g’risida» gi Vazirlar Maxkamasining karori e`lon qilindi. Bu karorga
binoan O’zbekiston yangi, xakkoniy tarixini yaratish borasida izlanishlar
boshlab yuborildi. Birok middiy davlatchilik tarixi masalasi xanuz
echilmagan muammo bulib kolmokda edi. 1998 yilning iyul’ oyida Birinchi
prezident I.A.Karimov bir gurux tarixchi – olimlar bilan uchrashib,
Vatanimiz tarixining eng dolzarb 2 ta masalasi davlatchilik masalasi va
3

o’zbek xalkining etnik shakllanishi masalasini muxokama qildi. Bu
uchrashuvda prezidentimiz «Tarixiy xotirasiz kelajak yuk» deb nomlangan
ma`ruzasida juda ajoyib kontseptual ilmiy-nazariy goyalarni ilgari surdi.Bu
uchrashuvdan keyin Vatanimiz tarixini o’rganish, xakkoniy tariximizni
yaratish borasida bir kancha chora-tadbirlar belgilab olindi.
Kurs ishining maqsadi : O'zbek davlatchiligi tarixi tarixshunosligi.
Kurs ishining vazifasi : Davlatchilik tushunchasi. Qadimgi Baqtriya,
uning O’zbek davlatchiligining shakllanishidagi o’rni
Kurs ishining ob'ekti : O‘zbekiston davlatchiligi tarixida boshqaruv
tizimining shakllanishi
Kurs ishining predmeti : Turkiston muxtoriyatining O‘zbek
davlatchiligi tarixida tutgan o‘rni
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I.Bob.O'zbek davlatchiligi tarixi tarixshunosligi.
1.1.Davlatchilik tushunchasi. Qadimgi Baqtriya, uning O’zbek
davlatchiligining shakllanishidagi o’rni.
Vatan tarixining dolzarb muammolaridan biri davlatchiligimiz tarixidir.
SHuning uchun ham Respublikamiz Birinchi prezidenti Islom Karimov 1998
yil iyun’ oyining oxirlarida bir guruh yetakchi tarixchilar va ziyolilar vakillari
bilan uchrashganda bu masalaga alohida ahamiyat berdi. O’zbek
davlatchiligining paydo bo’lishi, asoslari va rivojlanish bosqichlari konkret
ko’rsatilmaganligini tahkidlab o’tdi.
Bu muammoning kun tartibida turish sabablari shundan iboratki,
keyingi vaqtda o’zbek davlatchiligi tarixini Vatanimiz hududiga turli
davrlarda kirib kelgan ko’chmanchi xalqlar davlatlaridan boshlashga intilish
kuchayib bordi. Bazilar buni zo’r istihola bilan niqoblab aytsalar, bazilar jar
solib, shu ko’chmanchilik davlatlari bilan farxlanishga chaqirdilar. 1
Islom Karimov suhbatida “Ko’chmanchilar kelgunga qadar bu yerda
davlatchiligimizga asos bo’lgan mahalliy davlatlar bormidi o’zi?”, deb savol
berganlari bejiz emas. Davlatchilik masalasi ham ilmiy, ham siyosiy masala.
Bu haqda Birinchi prezidentimiz Islom Karimov shunday deydilar:
“Davlatchilik bugungi kunda o’ta siyosiy masala bo’lib turibdi. Nega
deganda, O’zbekistonda davlatchilik bo’lmagan, deb orqavarotdan tashviqot
yuritayotgan, shu fikrni ongimizga singdirmoqchi bo’layotgan, kerak bo’lsa,
halqaro jamoatchilikni shunga ishontirishga urinayotgan kuchlar hali bor.
Bunday g’alamislar orasida qanday qilib bo’lsa ham bizni yana sobiq SSSR
ga qaytarish niyatida yurganlar yo’q, deysizmi? O’zbek tarixchilarining
1
. Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -
T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet.
5

bugungi kundagi asosiy vazifasi mana shu dahvoning ‘uch ekanligini
isbotlash, davlatchiligimizning ilmiy nuqtai nazardan asoslangan tarixini
yaratishdir”.
Tarixchilarimiz oldiga prezidentimiz havola qilgan bu muammo
jiddiydir: u hali jiddiy tadqiqotlarni kutadi. Ammo shunga qaramay, mavjud
ilmiy fikrlarning oqini-oqiga, qorasini- qorasiga ajratib, yagona ilmiy
to’xtamga kelsa bo’ladi. Shuning uchun ham I.Karimov: “Eng mo’tabar,
qadimgi qo’lyozmamiz “Avesto”ning yaratilganiga 3000 yil bo’lya’ti. Bu
nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryo oralig’ida, mana shu
zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan
ma’naviy, tarixiy merosidir. “Avesto” ayni zamonda bu qadim o’lkada buyuk
ma’naviyat, buyuk madaniyat bo’lganidan guvohlik beruvchi tarixiy
xujjatdirki, uni hech kim inkor etolmaydi”, deganida to’la haqli edi.
“Xo’sh, o’zbek davlatchiligi qaysi asrda paydo bo’ldi? Qanday tarixiy
bosqichlarni bosib o’tdi?”, degan savollarga javob berish mumkinmi? Asosan
mumkin. Buni prezidentimizning yuqoridagi so’zi ham ko’rsatib turibdi.
O’zbek davlatchiligi tarixiga to’xtalishdan oldin, umuman davlatchilik
tushunchasi masalasida biroz so’z yuritishga to’g’ri keladi. Davlatchilik
deganda davlatning paydo bo’lishi, ya’ni davlat bo’lib uyushishi, uning
tuzumi va tizimini tushunamiz. Davlat, aslida jamiyatni tashkil etishning
siyosiy shaklidir. Davlat - bu hokimiyatning fuqarolar bilan bo’lgan aloqalar
va munosabatlar majmuasidir. Davlatning paydo bo’lishi, uning tuzumi va bu
davlatning boshqarish tizimi mamlakat va xalqlarning ijtimoiy taraqqiyotida
muhim o’rin tutadi. Bu sohada qonunchilikning roli buyukligini alohida
ko’rsatish kerak. O’zbek xalqining qonunchilik anhanalari juda qadimiydir.
Qonunchilik bizning Vatanimizda miloddan avvalgi yillardayoq shakllangan
va o’rta asrlarda takomillashgan. Haqiqatda esa mustaqillikka
6

erishganimizdan keyingina qonunchilik o’z mavqeiga ega bo’ldi.
prezidentimiz olg’a surgan besh tamoyildan biri - qonunning ustivorligi
tamoyili ekanligi ham buning isbotidir. CHunki, qonunchilikka asoslanmagan
davlat tuzumi mamlakat taraqqiyotining samaradorligini tahminlay olmaydi.
Davlatchilikning asosiy poydevorlari borki, davlat bu poydevorlarsiz
o’z vazifasini ado etolmaydi. Bular hokimiyat va ijroiya organlari, sud,
‘olitsiya, moliya va soliq tizimi, armiya, Konstitutsiya va boshqa qonunlardir.
Davlatning muhim vazifalari bor. Bu vazifalar davlatning ichki va
tashqi siyosatini yurgizish orqali amalga oshiriladi. Ichki siyosat, asosan,
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy taraqqiyotini tahminlashga
qaratilgan bo’lsa, tashqi siyosat davlatning mudofaasini mustahkamlashga,
chet el davlatlari bilan iqtisodiy, harbiy va madaniy aloqalarini boshqarishga,
di’lomatik munosabatlarini mustahkamlashga qaratilgan bo’ladi.Endi
rejadagi I-masala ustida fikr yuritamiz.
Davlatchiligimiz asosi qaerda va qaysi zamonda boshlanadi, degan savolga
kelsak, tarixchilarimiz, ayniqsa, buyuk o’zbek olimi Yahyo G’ulomov va rus
akademigi S.’.Tolstovlarning ilmiy xulosalariga asoslanib, asosan Xorazmda
yuzaga kelgan “Avesto” muqaddas kitobiga tayanib, davlatchiligimizning
asosi, prezidentimiz suhbatda aytganlariday, bundan 2700-3000 yil
muqaddam Xorazmda boshlangan deb javob berish mumkin bo’ladi.
Akademik A.Asqarovning ilmiy fikriga ko’ra, ‘arkana (Farg’ona), Baqtriya
davlatlari ham 2800-3000 yil ilgari yuzaga kelgan. Biroz keyinroq Vatanimiz
tarixida muhim o’rin egallagan . So’g’diyona davlati vujudga keldi. Ilgari
aytganimizday, ko’chmanchilar tuzgan davlatlarning Vatanimiz
davlatchiligidagi o’rnini inkor etib bo’lmaydi. Ammo davlatchiligimizning
shakllanishi jarayonida “tubjoy” davlatlarning o’rni va roli beqiyos buyukdir.
7

Davlatchiligimiz tarixini asosan, besh bosqichga bo’lib o’rganamiz. Birinchi
bosqich so’nggi bronza davri (miloddan oldingi I ming yillik boshlari)dan
Eron Ahmoniylari istilosigacha bo’lgan davr (miloddan avvalgi VI asr
o’rtalari).
Tarixchi olim A.Sahdullaevning yozishicha (“O’zbekiston tarixi”
“Universitet nashriyoti, 1997”) ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni tahlil qilish shuni
ko’rsatdiki, mil.avv. I ming yillikning boshlarida Markaziy Osiyoning
nisbatan rivojlangan viloyatlarida ilk davlat uyushmalari paydo bo’la
boshladi. So’nggi bronza davrida mehnatning dastlabki yirik taqsimoti ro’y
beradi. CHorvachilik dehqonchilikdan ajralib chiqadi. Iqtisodiy hayotdagi
siljishlar tufayli ortiqcha mahsulot paydo bo’lib, bu mahsulot ma’lum
shaxslar qo’lida to’’lana boshlaydi. Qishloqlar kengayib shaharlarga aylanib
borar ekan, bu shaharlar eng qadimgi viloyatlar va davlat uyushmalarining
mahmuriy markazi bo’la bordi. Ammo shuni alohida tahkidlash lozimki,
Markaziy Osiyodagi ilk davlat uyushmalari haqidagi yozma Ma’lumotlar
juda kam. Mavjud yozma manbalar arxeologik tadqiqotlar bilan
solishtirilganda birmuncha ishonchli bo’ladi. Ma’lum ki har bir davlatning
bosh yacheykasi oiladir. “Avesto” Ma’lumotlariga ko’ra, ilk quldorlik
davrida Markaziy Osiyo jamiyati alohida oilalardan tashkil to’ganini
ko’ramiz. Yerga urug’ jamoasi, egalik qilgan, bir nechta urug’lar qabilaga
birlashgan, nisbatan yirik qabilalar birlashib viloyat (“daxyo”) bo’lgan, bu
viloyatlarni boshliq (“qavi”) boshqargan. Qabila boshliqlari ma’lum vaqtda
to’’lanib kengashib turishgan. “Avesto” qadimgi jamiyatni koxinlar,
harbiylar, dehqonlar, chorvadorlar va hunarmandlar kabi tabaqalarga bo’ladi.
Qadimgi xo’jaliklar chorvachilik va dehqonchilikka alohida e’tibor berganlar.
Akademik A.Asqarovning yozishicha, yunon mualliflarining xabariga ko’ra,
bu zaminda qabilalar konfederatsiyasi asosida tarkib to’gan dastlabki davlat
8

bo’lgan. Bular “Katta Xorazm” va “Baqtriya podsholigi” bo’lib, ular harbiy
demokratik ‘rintsi’lar asosida tarkib to’gan. Afsuski, yozma manbalarda ular
haqida uzuq-yuluq va juda qisqa Ma’lumotlar uchraydi. “Avesto”
Ma’lumotlari asosida mashhur xorazmshunos olim S.’.Tolstov, Ovru’o
olimlaridan V.Xenning hamda I.Gershovichlar “Katta Xorazm” davlati
haqidagi arxeologik izlanishlar va tarixiy-geografik Ma’lumotlarni solishtirib
o’z qarashlarini bayon etganlar. Masalan, S.’.Tolstov “Avesto”da
Zaratushtraning vatani Arhyanam Vaychax-qadimgi Xorazm bo’lgan deydi.
“Avesto”ga ko’ra, Zaratushtraning Vatani Arhayanom Vaychax Daitiya
daryosining sohilida joylashgan. S.’.Tolstov va qator boshqa olimlar Daitiya
bu Amudaryodir deydilar. Qadimgi Xorazm Amudaryo xavzasida joylashgan
viloyat ekan, Zaratushtra o’z tahlimotini shu zamindan chiqib boshqa
viloyatlarga tarqatgan, degan xulosaga keladi S.’.Tolstov. “Avesto”da “Katta
Xorazm”ga tegishli viloyatlar sanab o’tiladi. Bunga ko’ra, O’rta Osiyoning
deyarli katta qismi “Katta Xorazm”ga tegishli ekanligiga qanoat hosil qilish
mumkin. Miloddan avvalgi IV asrda Amudaryo quyi oqimi hududida
Qadimgi Xorazm davlati tashkil to’di. Uning podshosi sifatida Farasman
ismli shaxs yunon tarixchilari tomonidan tilga olinadi. Iskandar Zulqarnayn
Hindiqush orqali Baqtriyaga, undan So’g’diyonaga qo’shin tortib kelganda
Xorazm podshosi Farasman uning huzuriga sovg’a-salomlar bilan kelgan va
shimol tomonlarga yurish qilmoqchi bo’lsa, o’z qo’shini bu unga yordamga
tayyor ekanligin bildirgan. Markaziy Osiyo hududida ahmoniylarga qadar
tashkil to’gan ikkinchi davlat bu Baqtriya podsholigidir. Bu davlat haqidagi
dastlabki Ma’lumotlar yunonistonlik tabib Ktesiyda uchraydi. 2
Keyingi yillarda qadimgi Baqtriya hududida olib borilgan arxeologik tadqiqot
ishlari yunon mualliflarining “Qadimgi Baqtriya podsholigi” haqidagi
2
Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur, 2022, -40 bet.
9

hikoyalari zaminida tarixiy haqiqat borligiga ishora qiladi. Bunga misol qilib
Janubiy Baqtriya Oltin - 1 va Oltin - 10 hamda Baqtriya shahri vayronalarini,
SHimoliy Baqtriyada Kuchukte’a, Qizilte’a, Tallashkante’a, Bandixon-2 kabi
yodgorliklarni ko’rsatish mumkin. Ularning har biri mahalliy hokimliklarning
’rdasi bo’lgan. Qadimgi Baqtriya podsholigi esa ana shu tuman va
viloyatlarni birlashtiruvchi harbiy-demokratik ti’dagi konfederatsiya edi.
Shunday qilib, O’rta Osiyoni ahmoniylar saltanati bosib olgunga qadar (bu
voqealar miloddan avvalgi VI-IV asrlarda sodir bo’lgan edi) bu ona zaminda
harbiy-demokratiya ‘rintsi’lari asosida tarkib to’gan ikkita davlat mavjud
bo’lgan. Bular haqida “Avesto” va yunon mualliflari juda qisqa bo’lsa-da,
tegishli Ma’lumotlar qoldirganlar. Bu davlatlar “Katta Xorazm” va Qadimgi
Baqtriya podsholigi edi. Ularning hududiy doirasi, ichki davlat tarkibi va
ijtimoiy-iqtisodiy hamda madaniy aloqalar haqida, ular o’tgan davr haqida
hali olimlar orasida ko’p ilmiy munozaralar bo’ladi, ular haqida ko’plab
maxsus ilmiy tadqiqotlar o’tkaziladi va yangidan-yangi asarlar cho’ etiladi.
Eron ahmoniylari bosqinlari (milodda avvalgi VI-IV asrlar) va
makedoniyalik Iskandar istilolari (miloddan avvalgi IV-III asrlar) davrida
Vatanimiz xalqlarining uzoq va shonli kurashlariga, daxshatli
qo’zg’olonlariga (S’itamen) qaramay, mahalliy davlatchiligimiz barham
to’di. Markaziy Osiyo (miloddan avvalgi 522-521 yillar)da bo’lib
o’tgan xalq qo’zg’olonlari Doro I ni qattiq ichki siyosat olib borishga majbur
etdi. U hatto saroy aristokratiyasi huquqlarini ham cheklab, mamlakatda
hokimiyat tartiblarini o’rnatdi.
Gerodotning habar berishiga qaraganda, Doro I o’z imperiyasini alohida
viloyatlarga-satra’liklarga bo’lib idora qilgan. Har bir satra’lik har yili davlat
xazinasiga ma’lum miqdorda soliq to’lashga majbur edi. Makedoniyalik
Iskandar vafoti (miloddan avvalgi 323 yil)dan keyin taxt uchun kurashlar
10

natijasida SHarq yerlari lashkarboshi Salavkga o’tdi. U miloddan avvalgi 293
yil SHarqni idora qilish ishini o’zining S’itamen qizi A’amandan bo’lgan
o’g’li Antiox I ga topshirdi.
Miloddan avvalgi III asrning o’rtalariga kelganda (miloddan avvalgi 250 yil)
salavkiylar saltanatinig O’rta Osiyodagi mavqei butunlay tushib ketdi.
Saltanatning sharqiy satra’liklari markaziy hokimiyatga bo’ysunishdan bosh
tortib, ularning har biri mustaqil siyosat yurgizishga intildi. Ayniqsa, bu
vaziyat ‘arfiya va Baqtriya satra’iklarida ko’zga yaqqol tashlanar edi. Bu
vaqtda Baqtriya satra’i Diodot edi. Strabonning fikriga qaraganda
Baqtriyaning salavkiylardan ajralib chiqishi, baqtriyaliklarning markaziy
hokimiyatga nisbatan isyoni edi. Baqtriyaning salavkiylardan ajralib
chiqishiga Diodotdan tashqari, Yevtidem ham aralashgan. Yevtidem xuddi
o’sha vaqtda So’g’diyona hokimi bo’lib, u Diodotga tobe edi.
SHunday qilib, miloddan avvalgi III asr o’rtalarida davlatchiligimiz yana o’z
taraqqiyotining ikkinchi mustaqillik ‘allasiga kirdi. Mustaqillikka erishgan
Baqtriya Diodot I davrida qudratli davlatga aylandi. Miloddan avvalgi 212
yilda Yevtidem Yunon-Baqtriya davlatining podshosi edi. Miloddan
avvalgi 206 yildan boshlab Yunon-Baqtriya davlati uchun salavkiylar
tomonidan endi hech qanday xavf yo’q edi.
Evtidemning o’g’li Demetriy davrida (miloddan avvalgi 199-167 yillar)
Baqtriyaning hududi kengayib har jihatdan yuksaldi. Uning nomi bilan
ko’plab joylarda tangalar zarb etildi. Davlatni boshqarish borasida islohot
o’tkazildi. Bunga ko’ra davlatni mayda hokimliklarga bo’lib boshqarish joriy
etildi. Demetriy mahalliy aslzoda vakillarini davlatni boshqarish ishiga
tortadi.
Nihoyat, miloddan avvalgi 141 va 128 yillar orasida Yunon-Baqtriyaga
shimoldan kelgan ko’chmanchi yue-chjilar barham berdilar.
11

Vatanimix tarixida muhim rol’ o’ynagan SHarqning bu davlati 120 yildan
ortiq vaqt yashadi. Tarixchilar bu davrda oldin Baqtriyaga qaram bo’lgan,
keyin, miloddan avval II asrda, mustaqil bo’lgan So’g’diyona haqida ham
ko’p gapiradilar.
Davlatchiligimiz tarixining ikkinchi bosqichida muhim rol’ o’ynagan
davlatlardan biri Qadimgi Xorazm davlatidir. Qadimgi Xorazm tarixining
bilimdoni S.’.Tolstov asarlarida massaget qabilalari ittifoqi, ularning
Saksafar, Omarg va To’maris kabi vakillari to’g’risida fikr yuritib o’tadi.
S.’.Tolstov To’marisni debriklar malikasi, Omargni esa saklarning podshosi
edi, deydi. Saksafarga kelganda u siyovushiylar sulosasiga tegishli qadimgi
Xorazm podshosi SHaushafor bo’lishi kerak, degan g’oyani olg’a suradi.
S.’.Tolstovning bu mantiqiy o’xshatishida tarixiy haqiqat bo’lsa, u holda
miloddan avvalgi VI asrda qadimgi Xorazm o’z hukmdoriga ega bo’lgan.
Saksafar Xorazm davlatining ilk podsholaridan biri bo’lgan.
Akademik Ya. G’ulomovning tahkidlashicha, Sirdaryo o’rta oqimi xavzasida,
(hozirgi Toshkent, qisman Sirdaryo viloyati va Janubiy Qozog’iston
hududida), miloddan avvalgi III asr boshlarida tashkil to’gan Kang davlati
davlatchiligimiz tarixida alohida ahamiyatga ega. Bizningcha,
makedoniyaliklar qo’shinlariga qarshi uyushgan mahalliy va ko’chmanchi
qabilalar davlati bo’lgan Kang davlati asosan, ko’chmanchilar davlati bo’lib,
mahalliy xalq ularga mudofaa zaruratidan qo’shilgan. SHunga qaramay,
Kang davlatining davlatchiligimiz tarixida o’z o’rni bor. 3
1.2.O'zbekiston ilk davlatlarning paydo bo’lishi
O'zbekiston davlatchiligi borasida gap ketganda avvalambor Qadimgi
Xorazm va Qadimgi Baqtriya davlati nafaqat O'zbekiston,balki O'rta Osiyo
3
Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun
qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖
12

hududidagi ilk davlatlardan sanalishini aytishimiz joiz deb o'ylayman. Davlat
qurish ham oson emasligini bilamiz. Albatta, har bir fan davlatchilik
tushunchasiga o’z aspekti doirasida ta’rif berishga harakat qiladi. Masalan,
falsafiy kitoblarning ayrimlarida davlatga berilgan ta’rifda quyidagi
mazmundagi so’zlar bor: “Jamiyatni tartibga solib turuvchi va boshqaruvchi
siyosiy tashkilotga davlat deyiladi” yoki siyosatshunoslikka oid manbalarda
“Jamiyatni boshqaruvchi va qonun bilan kafolatlovchi siyosiy tashkilotga
davlat deyiladi” deyilgan. Tarixiy nuqtai nazardan aytganda davlat deb–
muayyan boshqaruv apparatiga ega bo’lgan, mavjud qatlamlar manfaatini
himoya qiluvchi tuzilmaga davlat deyiladi. Bugungi kunda ham davlatlar o’z
tasarrufidagi qatlamlar – ziyolilar, tadbirkorlar, nafaqaxo’rlar, talabalar,
dehqon va ishchilarni qonuniy himoya qiladi. Demak, qadimgi davrlar
davlatlarida o’ziga xos boshqaruv shakli bo’lib, mavjud qatlamlarni himoya
qilgan. Biroq tarixning guvohlik berishicha, qadimgi davlatlarda ko’proq
amaldorlar (quldorlikda quldorlar, feodalizmda katta yer egalari va h.k.)
manfaati himoya qilingan.
Har bir davlat o’z davlatchilik tarixiga ega. Bizning O’zbekistonimiz
hududida ham qadimgi davrlardan boshlab davlatchilik poydevoriga asos
solingan. Bizda davlatchilikka xos boy tarixiy tajriba mavjud bo’lib, bu juda
olis davrlarga borib taqaladi. Albatta, davlatlar o’z–o’zidan paydo bo’lmagan,
buning o’ziga xos omillari mavjud. Hozirgi O’zbekiston hududida
davlatchilik poydevori temir asri, ya’ni 1– mingyillik bilan chambarchas
bog’liq. Chunki bu davrda hunarmandchilik yanada rivojlandi, dehqonchilik
gurkirab o’sdi. Temirdan yasalgan mehnat qurollarining keng tarqalishi
mehnat unumdorligini oshirdi. Bu davr temirchi kasbining paydo bo’lishi va
temirchilikning ixtisoslashuvi bilan xarakterlanadi. Bu hol ishlab
chiqarishning yanada ilg’or usullariga o’tish va ikkinchi mehnat
13

taqsimotining paydo bo’lishi uchun sharoit yaratdi. Ikkinchi ijtimoiy mehnat
taqsimoti bu – hunarmandchilikning alohida ajralib chiqishi va ixtisoslashuvi.
Urug’ jamoasi hududiy qo’shnichilik jamoasiga aylana bordi. Yangi yerlar va
suv manbalari uchun qabilalar o’rtasida doimo kelishmovchiliklar bo’lib
turgan. Qabila chegaralarini qo’riqlash, yangi yerlarni o’zlashtirish va boshqa
qabilalar ustiga yurish qilish maqsadida qabilaviy harbiy ittifoqlar tashkil
topa boshlagan. Bunday ittifoqlar tepasida urug’, qabila boshliqlari turganlar.
Ular o’z obro’si va ta’siri bilan mashhur kishilardan saylangan. Mil.av. 1–
mingyillik boshlarida Markaziy Osiyo aholisi to’rt guruhga bo’lingan:
zodagonlar, harbiylar, ziroatchilar va hunarmandlar. Xo'jalikning ishlab
chiqaruvchi shakllari bo’lgan dehqonchilik va chorvachilik, shuningdek
hunarmandchilik va mol ayirboshlashning rivojlanishi urug’ va qabilalar
ichida ayrim to’q oilalarning vujudga kelishiga olib keldi. Muntazam bo’lib
turadigan harbiy to’qnashuvlar sharoitida urug’–qabila boshliqlarining ta’siri
kuchayadi. Jamiyat endi harbiy demokratiya qonun–qoidalariga asosan
yashay boshlaydi. Harbiy demokratiya–davlatga o’tish davrining boshqaruv
shaklidir. Uni harbiy va qabila boshliqlari boshqarganlar. Davlatlar paydo
bo’lishining formulasini quyidagicha belgilash mumkin:
Qabila – urug’ – hududiy qo’shnichilik jamoasi – davlat..
Shunday qilib, davlatlar tashkil topishidagi omillar quyidagilardan iborat
bo’ldi:
ikkinchi mehnat taqsimotining paydo bo’lishi; mulkiy tengsizlik (ayrim
kishilarning boyib ketishi).
Hozirgi O’zbekiston hududidagi ilk davlat birlashmalari Qadimgi Xorazm va
Qadimgi Baqtriya davlatlaridir.
Qadimgi Xorazm – mil.av. 1–mingyillikning 8–6 asrlarida tashkil topgan.
Bu davlat Xorazmdan tashqarida bo’lgan yerlarni birlashtirgan. Qadimgi
14

Xorazm markazlaridan biri Ko’zaliqir shahri bo’lgan. U qalin mudofaa
devorlari bilan o’ralgan. Uning dehqonchilik bilan mashg’ul bo’lgan aholisi
turli xil uy – qo’rg’onlarda va qishloqlarda yashaganlar. Qadimgi Xorazmda
hunarmandchilik, binokorlik va savdo sotiq yuksak darajada rivojlangan.
Baqtriya – hududi hozirgi Surxondaryo viloyati, janubiy Tojikiston va
Shimoliy Afg’oniston. Bu davlat ham mil.av. 8–6 asrlarda tashkil topgan.
Baqtriyaning tarkibiga aynan Baqtriyadan tashqari Marg’iyona va
So’g’diyona ham kirgan. Shuning uchun u qadimgi bir–biriga qarindosh
bo’lgan elatlarning davlat birlashmasi deyilgan. Bu davlatning aholisi asosan
dehqonchilik, chorvachilik va savdo bilan shug’ullangan. Baqtriyaning
shahar xarobalariga Qiliztepa, Uzunqir, Bandixon va boshqalar kirgan.
Mil.av.530 yilda Eron ahamoniylaridan bo’lgan Kir II massagetlarga
qarshi hujum qiladi. U malika To’maris bilan to’qnashadi va undan yengiladi.
Undan so’ng yana Eron ahamoniylaridan bo’lgan Doro I mil.av. 519 yilda
saklarga qarshi hujum qiladi va uning ham yurishi muvaffaqiyatsiz tugaydi.
Lekin ahamoniylar ayrim bosib olingan mamlakatlarni alohida viloyat –
satrapliklarga bo’lib boshqaradilar. Satrap forscha “xshatra” ya’ni “viloyat”
degan ma’noni anglatadi. Markaziy Osiyoning bosib olingan viloyatlari uch
satraplikka bo’linadi. Mil.av. 5–4 asrlarda Markaziy Osiyo hududida
dastlabki ahamoniylar tanga pullari tarqalgan. 4
Mil.av.329 yilda Makedoniyalik Iskandar Markaziy Osiyoga hujum qiladi.
Greklarga qarshi Spitamen mardonovar kurashgan. Aleksandr Makedonskiy
Markaziy Osiyoning ko’plab joylarini bosib oldi va 12ta shahar qurdirgan. U
bu yerda 3 yil hukmroklik qilgan. Uning vafotidan so’ng Markaziy Osiyo
yerlarida Salavkiylar davlati tashkil topgan. Shu davrlardan boshlab ellinistik
madaniyat tarkib topgan. Ellinlashtirish – Sharqqa yunon madaniyatining
4
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000,‖
-368 bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224 ‖
bet.
15

yoyilishi jarayoni, aralash madaniyatning – yunon va mahalliy sharq
madaniyatining tashkil topish jarayoni.
Mil.av. 3 asr o’rtalarida, ya’ni 250 yilda Baqtriya va Parfiya Salavkiylar
davlati tarkibidan ajralib chiqadi va Yunon–Baqtriya deb ataladi. Uning
hukmdorlari greklar bo’lib, birinchi shohi
Diodot bo’lgan. Parfiyada esa hokimiyat Mitridat I qo’liga o’tgan.
Mitridat I Marg’iyonani bosib olgan, uning tarixi ko’proq Arshakiylar davri
bilan bog’liq. Bu vaqtda So’g’diyona ham Baqtriya tarkibidan ajralib
chiqadi. Yunon–Baqtriya davlati 120 yil yashaydi.
A.Makedonskiydan keyingi davrlarda, ya’ni mil.av. 3 asrlarda Markaziy
Osiyoda bir qancha davlatlar tashkil topadi. Ular quyidagilar:
Dovon davlati – mil.av. 3 asrdan to milodning 2 asrlarigacha mavjud
bo’lgan. Uning hududi hozirgi Farg’ona vodiysi bo’lib, Andijon va
Namangan ham kirgan. Bu davlat tarixi ko’proq Xitoy manbalarida
uchraydi, uning boshqa ataladigan nomlari – Parkana, Boxon, Polona
bo’lgan. U o’zining uchqur samoviy otlari va vinosi bilan mashhur bo’lgan.
Xitoyliklar bu davlatga tez–tez hujum qilib turgan va har gal ularni samoviy
otlar bilan o’lpon to’lashga majbur etgan. Bu davlatning iqtisodiy asosini
bog’dorchilik, yilqichilik, dehqonchilik, hunarmandchilik va savdo tashkil
etgan. Dovon davlatining poytaxti Ershi shahri bo’lib, u hozirgi Andijon
viloyatining Marhamat tumaniga to’g’ri keladi. Uning Uchqo’rg’on.
Sho’rabashat kabi shaharlari mavjud bo’lgan.
Qang’ davlati – bu davlatga mil.av. 3 asrlarda saklar asos solgan. U
Xitoy manbalarida Qang’yuy deb atalgan. Uning poytaxti hududlari hozirgi
Toshkent viloyatining Oqqo’rg’on tumaniga to’g’ri kelib, Qang’dez nomi
bilan yuritilgan. Keyinchalik u o’zining hududlarini kengaytirgan.
Xitoyliklar bu shaharni Bityan deb atashgan. Mil.av. 2 asr oxirlarida ular eng
16

qudratli davlatga aylanadi. Aslida Qang’ so’zi ularning turmush tarzidan
kelib chiqqan bo’lib, “arava” yoki “aravaga ortilgan yuk”, ayrim manbalarda
esa ular Sirdaryo bo’ylariga yaqin yashaganligi uchun “daryo”, “suv” degan
ma’noni bildiruvchi ikkinchi mazmunga ham ega bo’lganligi bayon qilinadi.
Qang’liklar Toshkent viloyati vohalarida asosan dukkakli o’simliklarni
ekish, undan tashqari savdo va hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar.
Milodning 3 asriga kelib Eftalitlar tomonidan parchalanib ketadi.
So’g’d davlati – bu davlat mil.av. 250 yillarda Baqtriya tarkibidan ajralib
chiqadi.
Uning hududi hozirgi Qashqadaryo va Zarafshon vohalari, Samarqand,
Buxoro va Navoiy viloyatlariga to’g’ri keladi (Ungacha bu hududlar
Baqtriya tarkibida bo’lgan). Uning aholisi asosan bog’dorchilik, polizchilik,
dehqonchilik, chorvachilik, savdo va hunarmandchilik bilan shug’ullangan.
Uning shahar xarobalaridan biri – Afrosiyobdir.
Xorazm – mil.av. 4 asrda bu davlat ahamoniylardan mustaqil davlatga
aylanadi. Biroq bu davlatni A.Makedonskiy bosib ololmagan. Shuning
uchun bu davlat o’ziga xos an’ana va madaniyatni saqlab qolgan. Uning
yodgorliklari – Jonbosqal’a. Qo’yqirilganqal’a, Oybuyirqal’a va
Tuproqqal’adir. Tarixchi olimlar Qo’yqirilganqal’adan aylana shaklida
qurilgan ibodatxona qoldiqlari topishgan. Astronom olimlar fikricha, bu
yerda ulkan rasadxona bo’lgan. Shuningdek,
Oybuyirqal’adan xum sirtiga chekilgan mahalliy yozuv namunalarini
topishdi. Qo’yqirilganqal’adan ham ba’zi yozuv namunalari topilgan bo’lib,
bu ularda o’zlarining mahalliy yozuvlari bo’lganligidan dalolat beradi.
Xorazm davlatining iqtisodiy asosini savdo,sholikorlik, chorvachilik,
hunarmandchilik tashkil etgan.
Kushonlar saltanati – mil.av. 140–130 yillarda yuechji qabilari
17

shimoli– sharqdan kelib, Yunon–Baqtriya davlatiga yunonlar zulmidan ozod
bo’lishiga yordam berdilar va shu yerda o’rnashib qoldilar. Beshta hokimlik
– Guyshuan, Shuanmi, Xisi, Xyumi, Xuanmilarni birlashtirgan Kudzula
Qadfiz I bu davlatga asos soladi. Ularning bu yerdagi dastlabki poytaxti
Dalvarzintepa (Surxondaryo viloyati) bo’lgan. Keyinchalik Kanishka
davrida poytaxt Peshovarga ko’chiriladi. Chunki ular sarhadlarini
Hindistongacha kengaytiradi. Kushonlar davrida tangalar oltin, kumush va
misdan zarb qilingan. Bu davlat o’sha davrlarning eng taraqqiy etgan
davlatlari – Rim, Gretsiya, Xitoy, Eron, Hindiston kabi davlatlar bilan
elchilik munosabatlarini yo’lga qo’ydi. Tarixchi olimlar yaqinda
Skandinaviya yarim orolidan Kushonlar saltanatiga xos tanga pullarni
topishgani bu davlatning boshqa davlatlar bilan savdo va diplomatik
munosabatlari mustahkam bo’lganligini anglatadi. Kushonlar saltanatining
madaniy yodgorliklariga – Xolchayon, Dalvarzintepa, Dalvarzin, Ayritom,
Zartepa va Qoratepalar kiradi. Bu davlatda ijtimoiy sohaning hamma turlari
– savdo, hunarmandchilik, zargarlik, me’morchilik (suyak va yog’och
o’ymakorlik), hakkoklik (metallga naqsh tushirish), chorvachilik,
dehqonchilik yaxshi rivoj topgan. Bu davlat rivojlangan quldorlik davlati
bo’lib, feolizm kurtaklari namoyon bo’la boshlagan edi. Kushonlar saltanati
eftalitlar tomonidan inqirozga yuz tutdi.
Vatanimiz hududida milodiy 4 asrlardan boshlab feodal munosabatlar
tarkib topa boshlaydi. “Feod” yer degan ma’noni anglatib, bu davrlardan
boshlab yerga egalik qilishning mavqei ortib boradi. Ilgarilari
hunarmandchilik yetakchi bo’lgan bo’lsa, endi yeri bor zamindorlar mulkdor
va boy kishilar hisoblangan.
18

I.Bobga xulosa
Bu davrda “dehqon” degan tushuncha “qishloq hokimi” degan ma’noni
anglatgan.Hududimizda zaiflashib borayotgan Qang’ va Kushonlar
saltanatidan asta–sekin ilk mustaqil feodal davlatlar ajralib chiqa boshlaydi.
Bu davlatlarga Xorazm, So’g’d, Toxariston, Choch va Eloq, Farg’ona kabi
hokimliklar kirgan. Bu davlatlar hokimlari So’g’d va Farg’onada– ixshidlar,
Toxaristonda–malikshohlar, Xorazmda–xorazmshohlar, Choch va Eloqda–
budun va dehqonlar deb atalgan.
Undan tashqari, 5 asrning ikkinchi va 6 asrning birinchi yarmida Oltoy va
Janubiy Sibirdagi turklar birlashib, 558 yildan hududimizga kelib, uni
egallaydi. Shu davrdan boshlab Turk hoqonligi davri boshlanadi.
Vatanimiz davlatchiligi tarixida arablardan keyingi davr ham muhim
o’rin tutadi. O’rta asrlarda, ya’ni 9 asrlardan boshlab arab xalifaligidan bir
qancha mustaqil davlatlar ajralib chiqadi. Bu davlatlarga – Somoniylar,
Qoraxoniylar, Saljuqiylar, G’aznaviylar, Xorazmshohlar kabilar kiradi. Bu
davlatlarning taraqqiyot davri Sharqda uyg’onish davri deb ataladi.
Uyg’onish davrida ilm–fan, san’at, adabiyot, me’morchilik, musiqa va
san’atning boshqa turlari keng rivoj topdi va bu jarayonlar davlatlar
yuksalishiga ijobiy ta’sir qildi.
Shunday qilib aytganda, bizning jonajon diyorimizda ham necha yillar
muqaddam
davlatchilik poydevori qo’yilgan va ular o’z davrining yuksak taraqqiyot
cho’qqisiga yetgan. Qolaversa, ular boshqa davlatlar davlatchiligida o’ziga
xos poydevor bo’la olgan. Aytishimiz mumkinki, vatanimiz nafaqat ilm–fan,
san’at va amaliy hunarmandchilik markazi, balki dunyoga dong’i ketgan
davlatchilik tarixiga ega mamlakat hisoblanadi.
19

II.Bob.Turkiston muxtoriyatining O‘zbek davlatchiligi tarixida
tutgan o‘rni
2.1.O‘zbekiston davlatchiligi tarixida boshqaruv tizimining
shakllanishi
Bugungi kunga kelib mamlakatimizda davlat boshqaruv tizimini isloh
qilish, ushbu tizimda faoliyat olib borayotgan xizmatchilarning kasbiy
malakalarini rivojlantirish masalasi dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyev tomonidan
2017-yil 7-fevralda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasini yanada
rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida” 1
gi, 2022-yil 28-
yanvarda qabul qilingan “2022 — 2026-yillarga mo‘ljallangan Yangi
O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”gi farmonlarda davlat
boshqaruv tizimini isloh qilish va uni har tomonlama zamon ruhiga
moslashtirish masalalariga doir ko’plab taklif va tavsiyalar ilgari surilgan.
Darhaqiqat, zamonaviy davlat boshqaruv tizimini to’g’ri talqin qilish,
to’g’ri yo’lga qo’yish uchun o’z davlatchilik tariximizni chuqur tadqiq etish,
undagi tarixiy tendensiyalarga asoslangan holda ilmiy xulosalar qabul
qilishimiz lozim.
O’zbek davlatchiligi shakllanishi, uning taraqqiyot bosqichlari to’g’risida bir
qancha tarixchi olimlar, arxeologlar ilmiy izlanishlar olib borganlar.
Jumladan, taniqli tarixchilardan biri Anatoliy Sagdullayevning fikriga ko’ra,
O'rta Osiyo xalqlari ajdodlarining davlatchiligi tarixi ancha qadim ildizlarga
ega. Asrlar davomida ular chet el bosqinchilari (ahamoniylar, yunon-
makedonlar)ga qarshi kurash olib borishdi. Turli mahalliy sulolalar davrida
o’lkamizda siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar o’zgarib turdi.
«Avesto»da oila va jamoa, iqtisodiy va boshqaruv tizimiga oid, ya’ni kohin -
«zaotara», jangchi - «ratayshtar», hunarmand - «xuti», ziroatchi
20

-«vastryoshan» hamda uy egasi - «nmanopati», urug’ jamoasi boshlig’i -
«vispati», zodagon - «azata», mulk - «gayta», uy-qo’rg’on - «maytana» kabi
ijtimoiy qatlamlar va mulk egalarini belgilab beruvchi maxsus tushunchalar
mavjud. Ulardan ilk davlatchilik tizimiga o’tish va dastlabki davlatlarning
rivojlanishi tarixini o’rganishda foydalanish mumkin 2
.
Taniqli o’zbek arxeolog olimlaridan biri tarix fanlari doktori, professor
Shopo’lat Shaydullayev ham o’z tadqiqotlarida o’zbek davlatchiligi, undagi
boshqaruv tizimining shakllanishi, ushbu jarayonlarga ta’sir ko’rsatgan
omillar to’g’risida batafsil ilmiy mulohazalar keltirgan. Shopo’lat
Shaydullayevning “O‘zbekiston hududida davlatchilikning paydo bo‘lishi va
rivojlanish bosqichlari (Baqtriya misolida)” mavzusidagi doktorlik
dissertatsiyasida O‘rta Osiyoda jamoalarning paydo bo‘lishi va ularning
rivojlanish bosqichlari, ilk sinfiy jamiyat belgilarining moddiy madaniyat
yodgorliklarida aks etishi, O‘zbekiston hududida ilk davlatlarning paydo
bo‘lish jarayonidagi shart - sharoitlar va omillar, ilk davlatchilik
belgilarining arxeologiya manbalarida namoyon bo‘lishi kabi masalalar
borasida izchil fikrlar keltirilgan 3
.
Tarixdan ma’lumki, miloddan avvalgi III–II mingyillliklarga kelib Markaziy
Osiyoning iqtisodiy taraqqiyoti ilk shaharlar paydo bo‘lishiga imkon yaratdi.
Ilk shaharlar dastlabki davlatchilik shakllanishida asosiy omillardan biri
bo‘lib, bu ikkala jarayon uzviy holda kechgan. Miloddan avvalgi II asr
o‘rtalarida kichik shahar-davlatlar shakllangan.
O’zbek davlatchiligi tarixiga doir olib borilgan tadqiqotlar shaharlardagi
arxeologik topilmalardan ayrimlarining yoshi 2500-3000 yildan kam
emasligini isbotlab bermoqda. Afrosiyob, Ko‘ktepa, Qiziltepa, Uzunqir,
Yerqo‘rg‘on va boshqa qadimiy shaharlar shular jumlasiga kiradi.
O‘zbekistonda dastlabki shaharlar Shimoliy Baqtriyada yuzaga kela
21

boshladi, keyin So‘g‘diyona, Xorazm va Farg‘ona hududlariga tarqalgan.
Shaharlar sug‘orma dehqonchilik rivojlangan vohalarda, qadimgi savdo
yo‘llari bo‘ylarida, hukmdorlar qarorgohlari atroflarida paydo bo‘lgan. Ular
vujudga kelgan davrdan boshlab siyosiy, iqtisodiy, madaniy, diniy va harbiy
markaz vazifasini bajara boshlagan. Qadimgi shahar-davlatlar va davlat
uyushmalari tuzilganligi to‘g‘risida arxeologik ma’lumotlar bilan birga
qadimgi yozma manbalar, shu jumladan, Zardushtiylik dinining muqaddas
kitobi - “Avesto” qimmatli ma’lumotlar beradi. “Avesto”da
ahamoniylargacha bo‘lgan geografik, ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, diniy va
boshqa ma’lumotlar joy olgan. Ushbu manbada jamiyatda ijtimoiy guruhlar:
kohinlar, harbiylar, dehqon-chorvadorlar, hunarmandlar tabaqalari
to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan. Kohinlar va harbiylar hukmron tabaqalar
bo‘lib, hokimiyatni boshqarganlar. Ayniqsa, kohinlarning mavqei baland
bo‘lgan. Oila, qishloq, tuman, shahar va viloyatlar diniy yo‘lboshchilar
tomonidan boshqarilgan 4
.
O’zbek xalqining davlatchilik tarixi borasida boshqa yozma manbalar,
Qadimgi Eron bitiklaridan, Yunon-rim tarixchilaridan Gerodot, Ktesiy,
Arrian, Kurtsiy Ruf, Strabon va boshqalarning asarlaridan, o‘lkamizda
arxeologik tadqiqotlar olib borgan tadqiqotchilarning asarlaridan qimmatli
ma’lumotlar olish mumkin. Markaziy Osiyoda miloddan avvalgi VI asrning
o‘rtalariga kelib xalqlarning shakllanishi jarayoni tugagan, ularning hududiy
joylashuv chegaralari, viloyatlarning ma’muriy chegaralari paydo bo‘lgan.
Miloddan avvalgi VII-VI asrlarda O‘zbekistonning dehqonchilik vohalarida
so‘g‘diylar, baqtriyaliklar va xorazmiylar, tog‘, dasht va cho‘llarda saklar va
massagetlarning chorvador qabilalari yashagan. Ushbu xalqlar turkiy va
eroniy tillarda so‘zlashganlar.
Tarixdan ma’lumki, davlatlarning yuzaga kelishi murakkab jarayon
22

bo‘lib, turli xalqlarda o‘ziga xos xususiyatlarni yuzaga keltiradi. Davlatlar
yuzaga kelishining “Sharq yo‘li” va “Yevropacha yo‘li” mavjud. Osiyocha
ishlab chiqarish usuliga asoslangan “Sharq yo‘li”da yerga xususiy
mulkchilik bo‘lmagan, iqtisodiyotning asosini sun’iy sug‘orma dehqonchilik
tashkil etgan, sun’iy sug‘orish inshootlarini jamoalar kuzatib turgan,
dehqonchilik jamoasi jamiyatning birlamchi bo‘g‘inini tashkil etgan, yer va
irrigatsiya inshootlari davlat mulki bo‘lgan, boshqaruvchilar tabaqasi yuzaga
kelgan. Osiyocha ishlab chiqarish usuli Misr, Bobil, Xitoy, Hindiston,
Markaziy Osiyo kabi hududlarda keng tarqalgan 5
.
Davlat birlashmalari paydo bo’lishining “Yevropacha yo‘li”da xususiy
mulkchilik shakllanishi tufayli kelib chiqqan jamiyatning ijtimoiy mulkiy
tabaqalanish jarayoni asosiy omil bo‘lgan.
Shuni alohida qayd etish lozimki, so’z yuritilayotgan mintaqada ilk
davlat uyushmalari sun’iy sug‘orish birmuncha qulay bo‘lgan Amudaryo
(yuqori, o‘rta, quyi) oqimlari bo‘ylarida, Murg‘ob vohasida, Zarafshon va
Qashqadaryo vohalarida shakllangan. Bunday holatni dunyo tarixidagi
dastlabki davlatlar – Misr (Nil) va Mesopotamiya (Dajla va Frot) misolida
ham kuzatishimiz mumkin. Yuqorida ta’kidlaganimizdek, dastlabki yirik
shahar markazlarining paydo bo‘lish muammolari davlatlar paydo bo‘lishi
masalalari bilan uzviy bog‘liq masala hisoblanadi. Bizga qadar etib kelgan
yozma manbalar O‘rta Osiyo hududlarida ilk davlatlar paydo bo‘lishi haqida
nisbatan aniq ma’lumotlar bermaydi. Bu masalada arxeologik
ma’lumotlarning ahamiyati beqiyosdir.
Insoniyat hayotida metallning keng yoyilishi – dastlabki shaharlar va
davlatchilik asoslari rivojlanishining asosiy omillardan biri hisoblanadi.
Hozirgi kunga kelib O‘rta Osiyoning juda ko‘plab bronza va ilk temir davri
yodgorliklaridan ishlab chiqaruvchi xo‘jalik bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan
23

metall qurollar topib o‘rganilganligi ham fikrimizning dalilidir. Mehnat
qurollarining metalldan ishlanishi mehnat unumdorligining yanada oshishi
uchun keng imkoniyatlar yaratdi. So‘nggi bronza davriga kelib
hunarmandchilikning ixtisoslashuvi va alohida xo‘jalik tarmog‘i sifatida
shakllanib rivojlanishi jamiyatdagi iqtisodiy taraqqiyot uchun muhim
ahamiyatga ega bo‘lib, asosini ilk shaharlar tashkil etgan davlatchilikning
paydo bo‘lishi uchun muhim bo‘lgan qo‘shimcha mahsulot ko‘payishiga
turtki bo‘ldi 6
.
Dastlabki davlat birlashmalarining paydo bo‘lishida ilk shaharlardagi
o‘zaro ayirboshlash, savdo-sotiq va madaniy aloqalarning ham ahamiyati
nihoyatda katta bo‘lgan. So‘nggi bronza davriga kelib shimoldagi
ko‘chmanchi chorvador qabilalar va janubdagi o‘troq dehqonchilik aholisi
o‘rtasida o‘zaro mol ayirboshlash va madaniy aloqalar yanada jadallashadi.
Janubiy va shimoliy hududlardan topilgan topilmalaridagi juda ko‘p
o‘xshashliklar bu hududlar o‘rtasidagi o‘zaro iqtisodiy va madaniy
aloqalardan, qadimgi yo‘llarning taraqqiy etganligidan dalolat beradiki, bu
jarayonlar ham dastlabki shaharlar bilan birga ilk davlatchilikning asosiy
omillaridan hisoblanadi.
2.2.Turkiston muxtoriyatining O‘zbek davlatchiligi tarixida
tutgan o‘rni
1917-yil boshlarida Petrogradda bo‘lib o‘tgan voqealar ta’siri ostida
Turkistonda yangi jamiyat kurtaklarini shakllantirish uchun harakat boshlanib
ketadi. Turkiston ijtimoiy-siyosiy hayotida o‘lka muxtoriyati muammosi asosiy
muammo bo‘lib qoladi. Turkistonga muxtoriyat maqomini berish g‘oyasi
nafaqat jadid taraqqiyparvarlari o‘rtasida, hatto oddiy odamlar orasida ham
24

ancha ommalashgan edi. “Muxtoriyat” atamasi arabcha so‘z bo‘lib,
o‘zbekchada u ixtiyori o‘zida ma’nosini anglatadi. Muxtoriyat so‘zi ruscha
avtonomiya so‘zi bilan bir xil ma’noda qo‘llanmasligi kerak. “o’zbek tili izohli
lug‘atida” muxtoriyat so‘ziga quyidagicha ta’rif beriladi: “Konstitutsiyaviy
huquqda biron-bir hududning unga konstitutsiya yo‘l qo‘ygan chegaralarida
davlat hokimiyatini mustaqil amalga oshirish huquqi”. XX asr boshlarida
Turkiston jadidlari muxtoriyatchilik harakati mustaqil davlat tuzish yo‘lidagi
alohida bosqich sifatida qaraganlar va bu yo‘lda kurashganlar.
Toshkentda bu paytga kelib, “Sho‘royi Islomiya”, “Turon”, “Sho‘royi Ulamo”,
“Ittifoqi Muslimin”, Qo‘qonda “G‘ayrat”, Samarqandda “Ittifoq”, Buxoroda
Yosh buxoroliklar, Xorazmda Yosh xivaliklar va boshqa milliy tashkilotlar
faoliyat ko‘rsata boshladi. Mahmudxo‘ja Behbudiy, Munawarqori, Abduvohid
Qori Abduraufqoriyev, Ubaydullaxo‘ja Xo‘jayev, Ahmad Zaki Validiy,
Mustafo Cho‘qay, Fitrat, Fayzulla Xo‘jayev, Usmon Xo‘ja, Polvonniyoz
Yusupov, Sherali Lapin, Toshpo‘latbek Norbo‘tabekov va boshqalar siyosiy
jabhada faollik ko‘rsatdilar.
Turkistonni boshqarish shakli to‘g‘risidagi masala eski hisob bilan 1917-yil 26-
28 noyabrda (yangi hsiob bilan 9-11-dekabr) Qo‘qon shahrida bo‘lib o‘tgan
Butunturkiston musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi diqqat markazida
turdi. Qurultoyda muxtoriyat va mustaqillik e’lon qilish fikrini hamma qo‘llab-
quwatladi. Turkiston Muxtoriyati sovet davri adabiyotlarida “Qo‘qon
muxtoriyati” atamasi bilan ham uchraydi, shaxsan men bu atamaga qarshiman,
zero bu Muxtoriyat Qo‘qon yoki Farg‘ona vodiysining emas, balki butun
Turkiston xalqlarining mustaqil davlat tuzishlariga intilishi edi. Shuning uchun
ham biz Turkiston Muxtoriyati atamasini ishlatishimiz tarixiy jihatdan adolatli
bo‘ladi.
Muxtoriyat hukumati qisqa muddat (1917-yil 26-noyabr - 1918-yil 22-
25

fevral) faoliyat ko‘rsatgan bo‘lsa ham, u tariximizda chuqur iz qoldirdi.
Butunturkiston musulmonlarining favqulodda IV qurultoyi Turkiston o‘lkasini
Rossiya Federativ Respublikasi tarkibida hududiy jihatdan muxtor deb e’lon
qildi. Shuningdek qurultoy Ta’sis Majlisi chaqirilgunga qadar hokimiyatni
Turkiston Muvaqqat Kengashi va Turkiston Milliy Majlisi (Millat Majlisi)
qo‘lida bo‘lishi kerak deb hisobladi. 12
Tarixchi olimlaming yozishicha,
Turkiston tarixidagi dastlabki demokratik hukumatning tarkibi bilan birgalikda
qurultoyda Xalq Majlisi ham tashkil qilindi. Xalq Majlisiga 54 o‘rin belgilandi.
Unga 32 nafar vakil musulmon tashkilotlaridan va yana 4 nafar kishi mahalliy
boshqarmalardan kiritilib, ular 36 nafar bo‘ldi. Yevropaliklaming tashkilotlariga
esa 18 o‘rin ajratildi. Qurultoy jarayonida Milliy Majlis tarkibiga quyidagi 32
nafar kishi saylandi: Ubaydulla Xo‘jayev, Mustafo Cho‘qayev, Toshpo‘latbek
Norbo‘tabekov, Sadriddinxon Sharifxo‘jayev, Qo‘ng‘irxo‘ja Hojinov, Ismatulla
Ubaydullin, Saidnosir Mirjalilov, Sherali Lapin, Said Ja’farboy Saidov, Islom
Sulton Shoahmedov, Abdurahmonbek o’razayev, Hidoyatbek Yurali Agayev,
Nosirxon To‘ra, Mirodil Mirzaahmedov, Toshxo‘ja Ashurxo‘jayev, Abdulqodir
Qushbegiyev, Obidjon Mahmudov, Jamshidboy Qorabekov, Solomon
Abramovich Gersfild, Abdusamad Abdusalimov, Ubaydulla Derbisalin, Musa
Akchurin, Mustafo Mansurov, Mahmudxo‘ja Behbudiy, Ibrohim Dalshin,
Muhammadjon Tinishboyev, Xalil Shirinskiy, Tolibjon Musaboyev, Kamol
Rahmonberdiyev, 01imxonto‘ra Shoirxonto‘rayev, Sobiijon Yusupov, Odiljon
Umarov va boshqalar. Biroq, Milliy Majlis raisi lavozimiga nomzodi
ko‘rsatilgan Sherali Lapin bu taklifni rad etgach, bu mas’ul lavozimga
qurultoyda boshqa kishi saylanmadi. Qurultoyda Turkiston Milliy Majlisi
a’zolaridan Turkiston Muxtoriyati hukumati (8 nafar kishidan iborat) tuzildi.
Yevropalik aholi vakillari orasidan ham nomzodlar uchun ularga yana 4 o‘rin
ajratildi. Hukumatning dastlabki tarkibiga quyidagilar kiritildi:
26

1. Muhammadjon Tinishboyev [ Muhamedjan Tinishpayev ] (1879-1939) -
Bosh vazir hamda Ichki ishlar vaziri , II chaqiriq Davlat Dumasining a ’ zosi ,
Muvaqqat hukumatning Turkiston Komiteti a ’ zosi , yo ‘ l muhandisi .
2. Islom Sulton Shoahmedov [ Shohislom Shagisultonovich
Shagiahmedov ] (1882-1922) - Bosh vazir o ‘ rinbosari , Butunrossiya
musulmonlari Sho ‘ rosi Ijroiya Komiteti a ’ zosi , huquqshunos .
3. Mustafo Cho ‘ qay [ Mustafo Cho ‘ qay o ‘ g ‘ li ; Mustafo Cho ‘ qayev ]
(1890-1941) - Tashqi ishlar vaziri , Turkiston musulmonlari Markaziy Sho ‘ rosi
Ijroiya Komiteti a ’ zosi , huquqshunos .
4. Ubaydulla Xo ‘ jayev [ Ubaydullaxo ‘ ja Asadullaxo ‘ jayev ] (1886-1942) -
harbiy vazir , Butunrossiya musulmonlar Sho ‘ rosi Ijroiya Komiteti a ’ zosi ,
huquqshunos .
5. Hidoyatbek Yurali Agayev [ Hidoyatbek Yurg ‘ uli Akayev ] (1880-1918)
- yer va suv boyliklari vaziri , agronom .
6. Obidjon Mahmudov (1871-1936) - oziq-ovqat vaziri, Qo‘qon shahar
dumasining rais o‘rinbosari, tog‘-kon sanoati mutaxassisi.
7. Abdurahmonbek o’razayev (1888-1937) - ichki ishlar vazirining
o‘rinbosari, huquqshunos.
8. Solomon Abramovich Gersfeld (1881-1918) - moliya vaziri,
huquqshunos.
Tukiston Muxtoriyati hukumati tarkibiga 1917-yil dekabrda Nosirxon
To‘ra
[Nosirxonto‘ra Kamolxonto‘ra o‘g‘li] (1871-1935) - maorif vaziri sifatida
kiritildi. Saidnosir Miqalolov (1884-1937) hukumat xazinachisi bo‘ldi.
Shuningdek, Mirodil Mirzaahmedov ham hukumat tarkibiga kiritildi. 13
Bundan
tashqari hukumat tarkibida boshqa o‘zgarishlar ham bo‘ldi. Muhammadjon
Tinishboyev Alash o’rda hukumati faoliyatida qatnashish uchun dekabr oyi
27

boshlarida Orenburgga jo‘nab ketgach, 12- dekabrda Mustafo Cho‘qay uning
o‘miga Bosh vazir lavozimini egalladi. Abdurahmonbek o’razayev ichki ishlar
vaziri lavozimiga tayinlandi. Islom Sulton Shoahmedov Gersfeld o‘miga
moliya vaziri, yirik sarmoyador Rafael Potelyaxov Obidjon Mahmudov o‘miga
oziq-ovqat vaziri qilib, Obidjon Mahmudov esa yustitsiya vaziri bo‘ldi.
Polkovnik Magdiy Chanishev hukumatning harbiy kengashi raisi vazifasini
egalladi. Magdiy [Mahdi] Muxamed-Rahimovich Chanishev aslida ufalik
agronom bo‘lgan. Harbiy ishlar vaziri bo‘lgan Ubaydulla Xo‘jayev lavozimi
o‘zgartirilib, u xalq militsiyasi rahbari va jamoat xavfsizligi vaziri lavozimini
egalladi. Bundan tashqari hukumat tarkibiga etnik jihatdan Buxoro
yahudiylariga mansub bo‘lgan yirik sarmoyadorlar aka-uka Yakub Vadyayaev
(1868-1936) va Sion Vadyayev (1878-1943) hamda “Yusuf Davidov” va
“Knapp Zigell” savdo firmalarining vakili Abram Davidov ham kirirtildi.
Qo‘qon shahri 1918-yil yanvar oyi oxiri va fevral oyi boshlarida Toshkent,
Skobelev va boshqa shaharlardan keltirilgan bolsheviklaming harbiy kuchlari:
qizil gvardiyachilar otryadlari va arman dashnoqlari drujinalari tomonidan o‘rab
olingan paytda Turkiston Muxtoriyati hukumati ichida yana o‘zgarishlar yuz
berdi. 1918-yil fevral oyi o‘rtalarida Ulamochilar hukumatni egallashdi. Bosh
vazir Mustafo Cho‘qay va uning yaqin safdoshlari hokimiyatni tark etdi va
Qo‘qondan chiqib ketdi.
18-fevralda Qo‘qon shahar mirshablarining boshlig‘i(qo‘rboshisi) Kichik
Ergash (1885-1918) muxtoriyat hukumatida hokimiyatni egalladi. Kichik
Ergash qo‘rboshi 20-fevralda Qo‘qon shahridan jang bilan chiqib ketishga
majbur bo‘ldi. U 18-22- fevralda Turkiston Muxtoriyati hukumatini boshqargan
edi. o’lka bolsheviklari Turkiston Muxtoriyati hukumatiga katta xavf deb
qarardi. Turkiston o‘lkasi ishchi, askar va dehqon deputatlarining Toshkentda
1918-yil 19-26-yanvarda bo‘lgan favqulodda IV syezdida muxtoriyat
28

hukumatiga munosabat masalasi asosiy o‘rinda turdi. Syezd Turkiston
Muxtoriyati va uning a’zolarini qonundan tashqari deb hisoblab, vazirlami
qamoqqa olish haqida qaror qabul qildi. 30-yanvarda Turkiston o’lkasi Xalq
Komissarlari Soveti Turkiston Muxtoriyatini tugatish uchun harbiy harakatlami
boshladi. Qo‘qon yangi shahar Soveti raisi Bolshevik Yefim Babushkin (1880-
1927) muxtoriyat hukumatiga qarshi boshlangan sovet hokimiyatining dastlabki
qurolli tajovuziga rahbarlik qildi. Milliy matbuotning yozishicha, 31- yanvarda
(yangi hisob bilan 13-fevralda) janglar boshlandi. o’sha kuniyoq Farg‘ona,
Andijon, keyinchalik Perovsk (hozirgi Qizilo‘rda) shaharlaridan 200 nafardan
ortiq askarlar Qo‘qonga tashlandi. Farg‘onadan keltirilgan harbiy otryadga
Konstantin Osipov boshchilik qilgan. Keyinchalik, uning o‘zi Toshkentda
1919-yil yanvarda bolsheviklarga qarshi isyon ko‘targan edi. 14-fevralda
Farg‘ona viloyatida harbiy holat e’lon qilindi. Dastlabki jangda muxtoriyatning
taxminan 1000 nafar kishidan iborat milliy qo‘shinidan tashqari qo‘qonlik tinch
aholi vakillari ham qatnashdi. Asosan, bolta, cho‘kich, ketmon, o‘roq, tayoq
ko‘targan xaloyiqning soni 10000 kishiga yetdi. Shunga qaramay, qurolsiz bu
kishilar qizil gvardiyachilaming Qo‘qon shahriga qilgan hujumini uch kun
davomida mardonavor qaytardilar. Ayrim vazirlar halok bo‘ldi yoki dushman
qo‘liga tushib qoldi. Mustafo Cho‘qayning keyinchalik yozishicha, “Bu paytda
hukumat a’zolaridan Mirodil Mirzaahmedov, Abdurahmon o’razayev,
Hidoyatbek Yurg‘uli hamda men Qo‘qonda edik... Nosirxon To‘ra
Namanganda, Harsfeld[Gersfeld] Samarqandda, Ubaydulla Xo‘ja Ashxobod-
Samarqand yo‘lida, Obidjon Buxoroda, Shoahmadbek [Islom Sulton
Shoahmedov] esa Qo‘qon qo‘rg‘oni ichida ekan, bolsheviklar qo‘liga tushib
qolgan edilar”. 14
19-Bolsheviklar va sovet hokimiyati bu bilan cheklanmasdan muxtoriyat
hukumatini yugatish uchun bu yerga qo‘shimcha harbiy kuchlami jo‘natdi.
29

1918-yil
20-fevralga o‘tar kechasi Toshkentdan Turkiston o‘lkasi harbiy komissari
Y.Perfilyev boshchiligidagi piyoda, otliq, artilleriya qismlaridan iborat 11 ta
eshelondan iborat qo‘shin yetib keldi. Umumiy qo‘mondonlik K.Osipov
zimmasiga yuklandi. Shu kundan boshlab 3 kun davomida bolsheviklaming
harbiy kuchlari shahar ustiga to‘plardan yondiruvchi va kimyoviy snaryadlar
yog‘dirishdi. Shahar butunlay vayron bo‘ldi va olov ichida qoldi. Qo‘qonning
o‘zida 3 kun ichida 10000 nafardan ziyod kishi o‘ldirildi. “Ulug‘ Turkiston”
gazetasi chuqur qayg‘u bilan xabar berganidek, “20 (7) fevral kuni Xo‘qand
(Qo‘qon) tarixining eng daxshatli kuni edi. Bunda armanilar ayricha faoliyat
ko‘rsatganlar... “ Gazetadagi ushbu maqola “Xo‘qand - hozir o‘liklar shahri”
degan dahshatli ibora bilan tugaydi. 1918-yil 22-fevralda Qo‘qon shahridagi
Rus-Osiyo banki binosida bolsheviklar tomonidan tayyorlangan “tinchlik
shartnomasi” imzolandi. Ushbu shartnomaning ikkinchi moddasida “Aholi
o’lka Xalq Komissarlari Soveti hokimiyati va barcha mahalliy sovet
tashkilotlarini tan oldi”, deb yozilgan edi. Ha, o‘qqa tutilgan, o‘ldirilgan,
talangan va tahqir etilgan qo‘qonliklaming tirik qolgan qismi sovet
hokimiyatini tan olishga majbur bo‘ldi. Turkiston Muxtoriyati hukumati atigi
72 kun umr ko‘rgan bo‘lsa ham, u erksevar xalqimizni milliy mustaqillik va
istiqlol uchun kurashga da’vat etdi. Bu hukumatning zo‘rlik bilan ag‘darilishi
turkistonliklar tomonidan Sovet Rossiyasining Turkistonga nisbatan tajovuzkor
rejalari mavjudligining yana bir dalili sifatida qabul qilindi. Turkistonliklar
tinch yo‘l bilan milliy davlatchilikni qayta tiklash mumkin emasligini tushunib,
1918-yil fevral oyining oxirida qo‘llariga qurol olgan holda Turkistonda sovet
rejimi va bolsheviklarga qarshi qurolli harakatni boshlab yubordilar. Sovet
davrida “bosmachilik” harakati deb qoralangan turkistonliklaming mazkur
milliy- ozodlik kurashi tarixga istiqlolchilik harkati sifatida kirdi. 15
30

II.Bobga xulosa
Turkiston Muxtoriyatini xalq tomonidan qo‘llab-quwatlanganini quyidagi
misollar orqali ham ko‘rishimiz mumkin: “Ulug‘ Turkiston” gazetasining
yozishicha, 1-dekabrda Namangan uyezdida 100000 kishi qatnashgan
namoyish bo‘ldi. Namoyish qatnashchilarining bayroqlarida “Yashasin
Muxtoriyatli Turkiston va uning hukumati”, deb yozilgan so‘zlar hilpirab
turardi. 6-dekabrda Jalolobod volostidagi Xonobod qishlog‘ida muxtoriyat
o‘matilishi munosabati bilan namoyish bo‘lib o‘tdi. Bir necha mingdan ortiq
kishi Fozilxon mozoridan to bozorga qadar yig‘ilib turdi. Namoyishda Abdulla
Eshon va Huseyn Validiy nutq so‘zladi. Ular xalqqa muxtoriyatning tashkil
etilishi va maqsadlarini tushuntirishdi. Bu yerda yangi hukumatga yordam
uchun 500 so‘m miqdorida iona puli yig‘ildi. Muxtoriyat hukumati qisqa
muddat ichida xalq o‘rtasida katta e’tibor qozondi. Yangi hukumat faoliyati
faqat Qo‘qonda yoki Farg‘ona vodiysida emas, balki butun Turkiston
mintaqasida yashayotgan tub yerli xalqlar tomonidan qizg‘in qo‘llab-
quwatlandi.
Fitrat, Cho‘lpon, Hamza singari shoirlarimiz hukumatni olqishlab she’rlar
yozishdi. Fitrat muxtoriyat e’lon qilingan tunni “Milliy laylatulqadrimiz” deb
atadi. 1917-yil 6- dekabrda Toshkentdagi Jome’ masjidida 60000 kishi
ishtirok qilgan miting va katta namoyish o‘tkazildi. Namoyish Saidg‘ani
Mahdum raisligida o‘tdi. Munawarqori bilan Sherali Lapin uning muovinlari
edi. Namoyishda Miyon Buzruk, Munawarqori, Mulla Odil, Sherali Lapin va
boshqalar so‘zga chiqishdi. Yig‘ilganlar Muxtor Turkiston hukumatini bir
ovozdan ma’qulladilar va Turkistonda endi ushbu muvaqqat hukumatdan
boshqa hech qanday hukumatni tan olmaslikka qaror qilganliklarini e’lon
qildilar.
31

Xulosa
O‘zbek xalqi davlatchiligi tarixini o‘rganishning naqadar muhimligi
Respublika Prezidenti tomonidan shunday izohlanadi: “Davlatchilik bugungi
kunda o‘ta siyosiy masala bo‘lib turibdi. Nega deganda, O‘zbekistonda
davlatchilik bo‘lmagan, deb orqavarotdan tashviqot yuritayotgan, shu fikrni
ongimizga singdirmoqchi bo‘layotgan, kerak bo‘lsa, xalqaro jamoatchilikni
shunga ishontirishga urinayotgan kuchlar ham bor... O‘zbek tarixchilarining
bugungi kundagi asosiy vazifasi mana shu da’voning puch ekanligini
isbotlash, davlatchiligimizning ilmiy nuqtai-nazardan asoslangan tarixini
yaratishdir” 5
.
Shu bois ham so‘nggi yillarda O‘zbekiston tarixining qator dolzarb
masalalarini o‘rganishda aniq va haqqoniy tarixiy yondoshuv masalasi
muhim bo‘lib bormoqda. Zero, yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “Har qaysi
xalq milliy qadriyatlarini o‘z maqsad-muammolari, shu bilan birga,
umumbashariy taraqqiyot yutuqlari asosida rivojlantirib, ma’naviy dunyosini
yuksaltirib borishga intilar ekan, bu borada tarixiy xotira masalasi alohida
ahamiyat kasb etadi”. Ayniqsa, o‘zbek xalqi davlatchiligi, va uni
boshqaruvining tarixiy taraqqiyot bosqichlarini chuqur o‘rganish va tahlil
qilish maqsadida tadqiqotlar olib borish hamda ular natijalarini Oliy ta’lim
talabalari uchun ilmiy muomalaga kiritish ham dolzarb vazifalardan
hisoblanadi.
Misol uchun, davlatchilik va boshqaruv tarixining falsafiy fanlar bilan
bog‘liqligi shunda ko‘rinadiki, falsafa tabiat va jamiyat rivojlanishining
umumiy qonuniyatlarini o‘rganadi. U jamiyatdagi tarixiy-madaniy rivojlanish
jarayoniga ijtimoiy hodisa sifatida qaraydi hamda ularni umumiy ko‘rinishda
o‘rganadi.
5
Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. – Toshkent: O‘zbekiston, 1998. – B.12.
32

Davlatchilik va boshqaruv tarixining iqtisodiyot bilan bog‘liqligi
shundaki, iqtisodiy fanlar jamiyatdagi ishlab chiqarish munosabatlarini,
ishlab chiqaruvchi xo‘jalik sohalarining paydo bo‘lishi va rivojlanishini,
moliya masalalarini, jumladan dexqonchilik, xunarmanchilik, mahsulot
ayirboshlash, tovar pul munosabatlari, soliqlar tizimi, savdo-sotiq tarixi
kabilarni tadqiq etishda o‘ta muhimdir. Shuningdek, davlatchilik va
boshqaruv tarixini o‘rganishda siyosatshunoslikning ham ahamiyati
beqiyosdir. Ma’lum bir davlatning taraqqiyoti yoki tanazzuli o‘sha davlatda
olib borilgan siyosatga bog‘liqligi sir emas. Undan tashqari, turli davrlardagi
norozilik harakatlari, bosqinchiliklar, qo‘zg‘olonlar va urushlar tarixi ham
siyosat bilan bevosita bog‘liqdir.
Shuningdek, davlatchilik va boshqaruv tarixini o‘rganishda sotsiologik
tadqiqotlarning ham ahamiyati kattadir. Sotsiologiya fani mavjud jamiyatni
bir butun yaxlit holatda, uyushgan tizim sifatida tadqiq etadi hamda mavjud
jamiyat a’zolarining davlatga bo‘lgan turli munosabatlarini, ularning mavjud
davlat haqidagi mulohazalarini o‘rganadi. Xullas, barcha davlatlarda bo‘lgani
kabi o‘zbek halqi davlatchiligi va boshqaruvi tarixini tadqiq etish ham turli
fan sohalari bilan chambarchas bog‘liqdir.
O‘quvchilar shunga asosiy e’tibor berishlari lozimki, turli halqlar
jumladan, o‘zbek halqi ham o‘z davlatchiligining shaklllanish bosqichlarini
ijtimoiy, iqtisodiy va tarixiy madaniy jarayonlarga bog‘liq holda turli tarixiy
davrlarda bosib o‘tgan. Bir umumiy geografik mintaqa – O‘rta Osiyoda
yashab kelgan qo‘shni xalqlar, elatlar va qabilalarni bir-biriga yaqin bo‘lgan
madaniyatlar, ijtimoiy-iqtisodiy va tarixiy jarayonlar, umumiy va madaniy
etnik ildizlar birlashtirib turgan. Shuning uchun ham qadimgi davrlardan
boshlab O‘rta Osiyo xalqlarining tarixiy taqdiri bir-biriga o‘zviy bog‘langan.
33

Xulosa o‘rnida shuni aytish lozimki, Turkiston Muxtoriyati ota-
bobolarimizning chin ma’nodagi mustaqil demokratik davlat qurish yo‘lidagi
istaklarining mahsuli edi. Xalq tomonidan iliq kutib olingan va qo‘llab-
quwatlangan muxtoriyat davlatchilik tariximizda muhim ahamiyatga ega.
Bolsheviklar tomonidan katta xavf deb bilingan va iloji boricha muxtoriyatni
tezroq yo‘q qilish, xorijiy davlatlar bilan aloqalar o‘matishiga yo‘l
qo‘ymaslik uchun jon-jahdlari bilan harakat qilganlar, bunga erishganlar
ham. Shunday bo‘lishiga qaramasdan Turkiston Muxtoriyati va uni tashkil
qilgan ajdodlarimiz xotirasi xalqimiz xotirasida abadiy qoladi.
Yana xulosa o’rnida aytish lozimki, turli tarixiy viloyatlarda joylashgan yirik
mustahkam maskanlar atroflarida dastlabki shahar markazlari shakllanib,
rivojlana boshlaganligini tadqiqotlar isbotlaydi. Ilk shaharlar qishloqlardan
iqtisodiy, siyosiy va madaniy mavqei bilan ajralib turgan. Bunday shaharlar
o‘zlari joylashgan vohalarning siyosiy, iqtisodiy, madaniy, diniy va harbiy
markazlari vazifalarini bajargan bo‘lishi shubhasizdir.
Hozirgi kunga qadar olib borilgan arxeologik tadqiqotlar natijalari O’rta
Osiyo hududida temir davridagi ijtimoiy-siyosiy rivojlanishning ayrim
muhim masalalarini yangi asosda izohlashga imkoniyat yaratadi. Ammo,
shunga qaramasdan bu masala to‘liq yechimini topmagan. Xususan, O‘rta
Osiyo eng qadimgi davlatlari tipologiyasi va xronologiyasi, davlatchilik
taraqqiyotida ilk shaharlarning ahamiyati muammosi shular jumlasidandir.
34

Foydalanilgan adabiyotlar:
Rahbariy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va
2017 yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi
Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11.
2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil.
3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil.
4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil.
5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv
qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv
yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -
T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet.
2. Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –
T.: Nur, 2022, -40 bet.
3. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta
asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun
qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖
35

4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya
bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, -‖
368 bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy
to’plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224
‖
bet.
5. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней
Азии в древние времена. В 3-х томах. М – Л.; 2015-1953.
Internet saytlari.
1. http://Zivonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4. http://teoriya.ru
36

O'zbek davlatchiligi tarixi tarixshunosligi.

Купить