Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 63.9KB
Покупки 2
Дата загрузки 18 Март 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Islombek

Дата регистрации 17 Февраль 2024

64 Продаж

O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari

Купить
Mundarija Kirish ……………………………………………………………………..2-5 I. BOB. O’zbek davlatchiligi shakillanishining ilk bosqichlari. 1.1 Boshqaruv asoslarining shakllanishi va davlatlarning tashkil topishi..6-12 1.2 Qadimgi davlatlarning rivojlanish bosqichlari………………………13-21 II BOB. O’zbek davlatchiligining ilk o’rta asrlarda rivojlanishi. 2.1 Eftalitlar davlatining shakilanishi va uning rivojlanish tarixi………..22-29 2.2 Ilk o’rta asrlarda Turk xoqonligining vujudga kelishi va boshqaruvi..30-35 Xulosa ……………………………………………………………………36-37 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………38 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi Bugungi kunda Turkiy Xalqlar qanday paydo bolganligi, ularning o lka hududiga qanday kirib kelganligi, asosiy tarixi haqidaʻ juda ham ko p fikr yuritilib izlanishlar olib borilmoqda. Chunki bu bugungi kunda ʻ juda ham dolzarb, sababi esa bugungi kundagi turkiy davlatlarning kuchayib dunyo jamiyatida va siyosatida o z o rnini qanchalik topayotganligini keltirish mumkin. ʻ ʻ Turkiy davlatlar Markaziy Osiyo Yevropa va Osiyo qit alarida juda katta ʼ iqtisodiyot va siyosat namunasini ko rsatmoqda. O’tgan yillar mobaynida ʻ davlatimiz rahbarining ko’rsatmalari asosida Vatan tarixini mustaqillik ruhi bilan sug’orilgan holda xalqqa etkazish bo’yicha ko’plab ishlar amalga oshirildi. Prezidentimiz Shavkat Miromonovich Mirziyoyev tarixni rivojlantirish bo’yicha quyidagi nutqi alohida tahsinga sazovor “Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy- gumanitar fanlarning ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan, biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno emas. Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati, ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda. Bir haqiqatni barchamiz chuqur anglab olishimiz zarur: milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur” 1 . O‘z kasbini yaxshi egallagan chuqur bilimli, mutaxassis kadrlar tayyorlash va ularning zamonaviy bilimlar asosida ta’lim olishi mustaqil davlatimiz oldida turgan dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi. Chunki mamlakatning iqtisodiy taraqqiyot omillari, ijtimoiy-siyosiy va huquqiy sohalardagi islohotlarning jadallashuvi umuman bozor munosabatlarini yanada rivojlantirish ko‘p jihatdan yuksak malakali, ma’naviy-axloqiy pok kadrlarga bog‘liq. Ular yaratgan adabiyot 1 Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 20 – yanvardagi yeg’ilishida gumanitar fanlarni rivojlantirish to’g’risida so’zlagan nutqidan. 2 durdonalari va ularda yoritilgan ma’naviyat masalalari mavzusi ta’lim tizimida muhim o’rin tutadi, chunki bu fazilatlarlar xalqimizning asrlar davomida sayqal topib kelayotgan milliy ma’naviy qadriyatlaridir. Mavzuning о ‘rganilganlik darajasi. Mavzuga oid adabiyotlarni davriga qarab shartli ravishda ikki guruhga b о ‘lish mumkin: 1. Sovet davri tadqiqotlari; 2. Mustaqillik yillarida О ‘zbekistonda amalga oshirilgan ishlar. Birinchi guruhga oid asarlar sovet tuzumi davrida Chag‘oniyon davlati tarixiga oid yaratilgan risola, t о ‘plam, monografiya va ilmiy tadqiqot ishlarini о ‘z ichiga oladi. Jumladan, G.A.Pugachenkova, E.V.Rtveladze, A.Sagdullayev va boshqa olimlarning asarlarida O’zbekistonning qadimgi davlatchilik tarixi, moddiy madaniyati, arxeologik va me’moriy yodgorliklari haqida keng ma’lumotlar berib о ‘tilgan 2 . Shuningdek, Qadimgi davlatlarning shakillanishi va qadimgi davr tarixiga doir bir qator ilmiy tadqiqotlar yaratildiki, ularga arxeologik qazish ishlari natijasida topilgan manbalar asos b о ‘ldi. Sovet davrida nashr etilgan adabiyotlarga xos xususiyatlardan biri shuki, ushbu tadqiqotlar sovet mafkurasining mohiyatidan kelib chiqqan holda о ‘zbek davlatchiligi bilan bog‘liq jarayonlarga tadqiqot obyekti sifatida yondoshmagan. Ushbu izlanishlarning k о ‘p qismini arxeologiya va san’atshunoslikka aloqador tadqiqotlar tashkil etadi. Shu sababdan ham mazkur masalani yangicha tarixiy dunyoqarash asosida о ‘zbek davlatchiligi tarixi bilan bog‘liq jihatlarini о ‘rganish maqsadga muvofiq. Ikkinchi guruh asarlariga mustaqillik yillarida yaratilgan tadqiqotlar kiradi. О ‘tkazilgan tadqiqotlar natijasida ilk davlatchilik, ilk shaharlar, shuningdek, о ‘rta asrlarda paydo b о ‘lgan davlatlar, ularning moddiy va ma’naviy taraqqiyotida tutgan о ‘rni haqidagi asarlar yaratildi. O’zbek davlatchilik tarixini o’rgangan olimlardan Azamat Ziyo, T. Shaydullayev, B. Eshov, A. Sagdullayev, B. Ahmedov, A. Xo’jayev, K. Shoniyozov, N. Abdurahmonova, M. Suleymanova, E. Rtvladze, D. Alimovalarning olib borgan tadqiqot ishlaridan ushbu davrni 2 Пугаченкова Г.А. Халчаян. К проблеме художественной культуры Северной Бактрии. – Ташкент: Фан, 1968; Ртвеладзе Э., Сагдуллаев А. Памятники минувших веков. – Ташкент: Узбекистан, 1986; Аршавская З.А., Ртвеладзе Э.В., Хакимов З.А. Средневековые памятники Сурхандарьи. – Тошкент, 1982. 3 o’rganamiz 3 . Bundan tashqari, о ‘zbek davlatchiligi va boshqaruv tarixini yoritishda B.Eshovning ilmiy izlanishlari muhim ahamiyatga ega b о ‘ldi. Tadqiqotning maqsadi O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlarini o’rganish asosiy maqsad etib bergilandi. Tadqiqotning vazifalari quyidagicha etib bergilandi - O’zbek davlatchiligi shakillanishining ilk bosqichlarini o’rganish; - Boshqaruv asoslarining shakllanishi va davlatlarning tashkil topishini yoritib berish; - Qadimgi davlatlarning rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish; - Eftalitlar davlatining shakilanishi va uning rivojlanish tarixini yoritib berish; - Ilk o’rta asrlarda Turk xoqonligining vujudga kelishi va boshqaruvimi o’rganishdan iborat. Tadqiqot obyekti O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlarini tarixini о ‘rganish belgilangan. Tadqiqot predmetini O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlarini tashkil etadi. Tadqiqotning usullari. Tadqiqotni yoritishda tarixiylik, ilmiylik, xronologik, hududiy yondoshuv kabi usullardan foydalanilgan. Kurs ishining tuzilishi. Kirish, ikkita bob, to’rtta paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyottlardan iborat. I. BOB. O’zbek davlatchiligi shakillanishining ilk bosqichlari. 1.1 Boshqaruv asoslarining shakllanishi va davlatlarning tashkil topishi 3 Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000; Аннаев Т., Шайдуллаев Ш. Сурхондарё тарихидан лавҳалар. – Тошкент: Мерос, 1997; Термиз – Буюк йўллар чорраҳасидаги кўҳна ва янги шаҳар. – Тошкент: Шарқ, 2001. Эшов. Б – “Ўрта осиёнинг қадимги шaҳарлар тарихи”. 2008. Сагдуллаев. А – “Қадимги ўрта осиё тарихи”. Т:. 2004. Абдуллаев. Ў – “Ўрта осиёда қадимги бошқарув ва илк давлатчилик тарихшунослиги. Т :. 2009. Ahmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. - Toshkent. O‘qituvchi, 2001. Шониёзов К . Узбек халкининг шаклланиш жарасни . Тошкент, 2001. Ртвладзе. Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари”. Т. Шарқ. 2001. 4 O’zbek davlatchiligi yo`zaga kelishining tabiiyligi rivojlanishining o’ziga xosligi va an’anaviyligi ayrim davrlarda o’zga davlatlarning bu hududda hukmron bo’lganligiga qaramasdan uning yangi asosda tiklanishini belgilovchi omillaridan biri bo’ldi. Mazkur muammo ilmiy tadqiq etishning muhimligi va yangiligini ta’kidlar ekanmiz, biz oldingi yillarda mamlkatimizdagi va chet eldagi olimlarning qator avlodlari amalga oshirgan muhim tarixiy tadqiqotlarni inkor etmaydi. Biroq ular o’zgacha sharoitlarda boshqa mafkura va metodologiya asosida yozilgan va o’zgacha mazmun va mohiyatga egadir. Jumladan, o’zga davlatlarga qaram millatlarni tarixini adaolatli yoritib bo’lmas edi. Chunki, SSSR hududida davlatchilik yagona bo’lib, “mayda” millatlarning o’tmishi, hozirgi davri haqidagi tarixini keng yoritishga yo’l qo’ymagan. Biroq o’zbek davlarchiligi tarixi muommosini aniq bir maqsadga yo’naltirilgan holda ta’qiq etish faqat 1999 yildan O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 27 iyuldagi “O’z.RFA tarix instituti faoliyatini takomillashtirish” qaroridan so’ng boshlandi. Bundan oldin (1998 yil 27 iyun) O’zbekiston Respublikasining birinchi prezidenti I.A. Karimovning bir gurux tarixchi olimlar va ommaviy axborat vositalari vakillari bilan uchrashuvida tarix fani borasida bildirilgan istak va takliflari ilmiy yondashuvga asoslangan o’zbek xalqi va davlatchiligi tarixi konsensiyasining g’oyaviy asosini tashkil etadi 4 . 2000 yildan boshlab tarixchi va shu sohaga oid muammolari hamkorligida “O’zbek davlatchiligi tarixi” deb atalgan so’ngi bronza (mil. 3-2 ming yilliklar) davridan hozirgi davrgacha bo’lgan o’ch ming yillik davrini qamrab oluvchi fundamental tadqiqotlarni yaratishga kirishilgan. O’zbek davlatchigili tarixini yozishda nazariy me’morchilik asoslarini bilish katta ahamiyatga ega. Ilmiylik, holislik, tarixiylik metodlari o’zbek davlatchiligi tarixini yoritishning kaliti hisoblanadi. Birinchidan, O’zbek davlatchiligi tarixini yaxlit konsepsiyasini amalga oshirish uchun bir butun tarixiy jarayonni, nisbatan mustaqil bo’lgan bo’laklarga, ya’ni davrlarga bo’lish va ularni chuqur tahlil qilish lozim. Mustaqillik yillarida to’plangan tarixiy hujjatlarni ilmiy asosda 4 Эшов . Б – Ўрта осиёнинг қадимги ш а ҳарлар тарихи . – Тошкент . 2008. – Б.17. 5 umumlashtirishdan iborat. Ikkinchidan, ilmiylik bilan birga u yoki bu masalalarni voqeliklarni yoritishda holislik muhim ahamiyatga egadir. Bunda har bir tarixiy hodisalarni tahlil qilayotganda xolis, haqqoniy ravishda o’rganish. Ya’ni O’zbekiston davlatchiligi tarixidagi voqea hodisalar qanday sodir bo’lgan bo’lsa, shundayligicha yoritish ko’zda tutilgan. Xolislik talab etadigan qoidalar shundan iboratki, ushbu yo’nalishda tarixiymadaniy taraqqiyotni (tarixini turli davrlarida) o’rganish jarayonida bo’lib o’tgan yoki shu taraqqiyot bilan bog’liq bo’lgan voqea- hodisalarni hech bir o’zgarishlarsiz, qanday bo’lib o’tgan bo’lsa o’sha holatda talqin va tahlil etish, tekshirish va xulosalar chiqarib yaxlit holga keltirish o’ta muhimdir. Bu borada aniq manbaviy asoslarga tayaniish tarixiy jarayonlarning o’zaro bog’liqligini asoslash lozim. O’zbek davlatchilik tarixini o’rganishning metodologik asoslaridan yana biri bu voqea hodisalarni dialektik tarzda o’raganishdir. Dialektika, olamning yaxlit, unda sodir bo’ladigan xodisalar, voqealar umumiy va o’zaro bog’lanishda o`zluksiz harakatda, ziddiyatli taraqqiyotda bo’ladi deb ta’lim beradi. Bu metod davlatchilik tarixini o’rganishda uni to’laligicha, voqea hodisalarni bir-biri bilan bog’liqlikda, ayrim tarixiy voqealarni bir butunlikda o’rganishni taqozo qiladi. Voqea va hodisalarning turixini o’rganishda jahon xalqlari tarixini bilan bog’liqligini nazarda tutadi. Chunki, eng qadimgi davrlardan boshlab yaqin o’tmishga qadar O’rta OSiyo, Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Eron, Afg’oniston, Shimoliy Hindiston kabi hududlar o’rtasida yagona iqtisodiy va madaniy makon mavjud edi 5 . O’zbek davlatsilik tarixini o’rganishda tarixiylik metodi ham alohida o’rin egallaydi. Bu metod davlatchilik tarixida sodir bo’lgan voqea hodisalarni o’rganishda ketma-ketlikni talab qiladi. Bir voqea – hodisa bilan boshqasini sabab oqibatli bog’lanishi ham ko’rsatiladi. Bu metod voqea hodisalarni qay tarzda sodir bo’lganini jamiyat rivojlanishida ayrim shaxslar va ularni roli to’g’risida to’g’ri haqqoniy fikr yuritishga o’rgatadi. Xalqni o’tmishiga, hozirgi zamon va kelajagiga yagona tarixiy jarayon sifatida qarashni 5 Абдуллаев . Ў – “ Ўрта осиёда қадимги бошқарув ва илк давлатчилик тарихшунослиги . – Тошкент . 2009. – Б.31. 6 talab etadi. Darhaqiqat, xar bir xaql o’zi bosib o’tgan haqiqiy tarixini bilmay turib o’zlikni anglash mumkin emas. I. Karimov ta’kidlaganlaridek “O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”. U yana bir muhim muammoni o’rtaga tashladi, bu esa Vatan tarixini o’qitish va o’rganishni davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur dedi. Ma’lumki, mehnat qurollarining takomillashishi natijasida yerga ishlov berish yaxshilanib, ekin maydonlari kengayib, odamlarning mehnati unumliroq bo’lib qoldi, undan yasalgan mehnat qurollari qishloq xo’jaligi va hunarmandchiligining tez o’sishiga olib keldi. Daryolarni to’sib to’g’onlar qurib, kanallar qazib, yerlarga suv chiqarish imkoniyati kengaydi. O’rgatilgan ishchi hayvonlari qo’shilgan temir tishli omochlar bilan yerni haydashning o’zlashtirilishi, hosildorlikni oshishini, ko’proq mahsulotlar yetishtirishni ta’minladi. Bular insonlarni bir muncha yaxshi yashash olib keldi. Urug’chilik munosabatlar o’zgarib, ikki urug’ a’zolaridan tashkil topgan er-xotin juft oilalar rivojlandi. Bir necha juft oilalar uyushib, katta patrixal oilalar urug’ jamoasidan ajralib chiqdi, ularga urug’ jamoalariga qarashli yerlardan chek yerlar ajratib berildi. Shu tariqa urug’ jamoasining umumiy xo’jaligi oilalar jamoasiga bo’lindi. Bunday oilalar jamoasi ishlab chiqarish jamoalari deb ham ataldi. “Avesto”da ta’kidlanishicha, katta patriarxal oila-“nmana”, yana bir necha “nmana”larning birlashuvi urug’ jamoasi “vis”ni tashkil etgan. Ma’lum hududdagi qo’shni “vis”larning birikuvidan hududiy qo’shnichilik jamoasi “varzana”, yana bir necha “varzana”lar jamoasining uyushuvidan qabila“zantu” tashkil topadi. Bir necha qabilalarning birlashuvi natijasida qabilalar ittifoqi “daxyu” vujudga kelgan. Arxeolog olim A. Asqarov tomonidan topib o’rganilgan Sherobod cho’lidagi Sopollitepada bu holatni aynan ko`zatish mumkin. Bu yerda o’troq dehqonchilik xo’jaligi asosida tashkil topgan 8 ta katta oila jamoasining qishlog’i, ularni birlashtirgan omil urug’chilik iplari emas, balki birinchi navbatda ishlab chiqarish bo’lgan. Ana shu 8 ta katta oila tarkibida patriarxal tizimi asosida qurilgan 100 dan ortiq juft oilalar bo’lgan. Katta oila jamoasini boshqarish ishi ular orasidan saylangan oqsoqol “nmanapati” qo’lida bo’lgan. Demak, Sopollitepada 8 ta oqsoqol bo’lib, ularni birlashtiruvchi oqsoqollar kengashi bo’lgan. “Avesto”da 7 aytilganidek, “nmana” katta oila jamoasi, “nmanapati” katta oila boshlig’i. Agar shu tizmidan kelib chiqqandigan bo’lsak, Sopollitepa qishlog’i aholisi 8 ta “nmana”dan tashkil topgan. “Vis” – urug’ jamoasi “vispati” esa ana shu “nmana”larni birlashtirgan oqsoqollar kengashining boshlig’i, urug’ oqsoqoli, katta qishloqlarning boshlig’i. Demak, ishlab chiqarish jamoalarini boshqarish mo’’tabar zotlar-oqsoqollar qo’lida bo’lib, ular jamoa hayoti bilan bog’liq bo’lgan barcha ishlarni oqsoqollar kengashi orqali hal qilganlar. Oqsoqollar kengashi qo’lida diniy va dunyoviy hokimiyat jamlangan bo’lib, u jamoaning kundalik faoliyatidagi xo’jalik masalalarini hal qilgan. Katta oila jamoasining oqsoqoli bir vaqtning o’zida o’zining oila jamoasi uchun diniy va dunyoviy boshliq, piru ustoz va murabbiy bo’lgan. Urug’-qishloq oqsoqoli esa oqsoqollar kengashining boshlig’i sifatida butun qishloq ahlini ham boshlig’i hisoblangan. Mo’tabar shaxslarning topshiriq va buyruqlari jamoa a’zolari uchun majburiy bo’lgan. Ishlab chiqarish jamoalari tarkibini tashkil etgan har bir oila o’z xususiy mulkiga ega bo’lgan. Xususiy mulk kelib chiqishi, jamoalarning ishlab chiqarish qonun qoidalari asosida tashkil topishi o’z navbatida mulkiy tabaqalanishni keltirib chiqardi. Boylik avvalo jamoa oqsoqollari , harbiy boshliqlar, mo’’tabar shaxslar qo’lida to’planib boradi. Ular hosildor yerlarni egallaydilar va ko’plab chorva mollariga ega bo’lib, jamoani boshqarganligi uchun ham katta ulush olganlar. Oqsoqollar o’z iste’mollaridan ortiq qolgan mahsulotlarni, mis, oltin, kumush buyumlarga ayribosh qilganlar. Qabilalar o’rtasida hosildor va yaylovlar uchun, chorva mollari uchun urushlar kelib chiqqan. Urushda qo’lga tushgan o’ljalarni ko’p qismini yo’lboshilar va oqsoqollarga berilgan va ular jamiyatda katta mulkka ega bo’lib, ularni zadogonlar deb atashgan. Ishlab chiqarish jamoalarining paydo bo’lishi asta –sekin ortiqcha mahsulotlarni ayriboshlashni hamda ijtimoiy mehnat taqsimotini keltirib chiqardi. Jamoa a’zolaridan ishlab chiqarishning o’zlariga qulay sohalarini talab oldilar. Shu tariqa dehqonchilikdan chorvachilik, keyinroq hunarmandchilik ajralib chiqqan. Ular o’rtasida o’zaro ayriboshlash bozorlarni keltirib chiqardi. Datlabki shaharlar paydo bo’ldi. Arxeologlar (Afrosiyob) Samarqandning sharqiy qismi, 8 Yerqo’rg’on va O`zurqir (Qashqadaryo vodiysi), Ko’zalaqir (Xorazm), Qiziltepa (Surxondaryo) va boshqa qadimiy shaharlarni o’rganishgan. Qadimiy shaharlar mudofaa devorlari bilan o’ralgan, ularda saroylar, qal’alar, hunarmandchilik ustaxonalar, bozorlar bo’lgan. Uni shahar boshliqlari – hokimlar boshqargan. Shu tariqa jamiyatda sinfiy tabaqalanish avj oldi. Kambag’al va boylarga ajralib ketdi. O`zoq davom etgan bu jarayon hozirgi O’zbekiston hududida ham davlatlarni tashkil topishi uchun shart sharoitlarni tayyorladi. O’rta Osiyo hududidagi ilk davlat to`zulmalari to’g’risidagi qadimiy yozma tariximizning eng noyob manbasi hisoblangan “Avesto” kitobi qadimshunos olimlarning o’lkamizning turli hududlariga olib borilgan qidiruv ishlari, ularning muhim natijalari, muhim manba hisoblanadi. Shuningdek, Qadimimgi Yunon, Rim va Eron manbalari asosida aniq fikrlarni keltirsa bo’ladi. Ulardan Geradod, Polibiy, Ktesiy, Strabon, Arrian kabilarni asarlari, forsiy mixxat yozuvlari. Shuningdek, arxeolog Ya. G’ulomov, S. Tolstov, V. Masson, A. Asqarov, A. Sagdullaev va boshqalarning ilmiy tadqiqotlari alohida ahamiyatga molikdir. O’zbek xalqi davlatchiligi yani jamiyat hayotini boshqarish tamoyillariga asoslangan dastlabki siyosiy to`zulmalar o’troq, sun’iy sug’orish dehqonchilik va chorvachilik zaminida bronza davridayoq Amudaryo va Sirdaryo havzalarida vujudga kela boshlagan. Uning tadrijiy davomida mil. av 1 ming yillik boshlarida aniqrog’i VIII-VII asrlarda Vatanimiz hududlarida “Katta Xorazm”, “Baqtriya”, “So’g’diyona” nomi bilan mashhur bo’lgan dastlabki davlatlar barpo bo’lgan 6 . Xorazm davlati egallagan hudud, hozirgi Xorazm yerlari bilan chegaralanib qolmay, balki undan ancha janubiga (Marv, Turkmaniston, Xirot (Afg’oniston shimoliy) atroflarigacha yoyilgan. Mil. av so’ngi ming yillikning boshlariga tegishli Amirobod madaniyati, Quyi Amudaryo havzasida yo`zaga kelgan o’ziga hos sun’iy sug’orish inshoati hamda dastlabki shaharozlik timsoli bo’lgan shahar, qal’alar –Qal’alaliqir, Ko’zaliqir va boshqalar bular Xorazm vohasidan davlat to`zilmalari mavjudligidan dalolat beradi. Negaki, bu singari umumelatlar, qavm- qabilar manfaatlariga xizmat qiladigan muhim o’zgarishlar davlat boshqaruvi yo’li 6 Ртвладзе. Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари”. – Тошкент. Шарқ. 2001. - Б.24. 9 bilangina amalga oshirishi mumkin bo’ladi. Qadimshunos olim Ya. G’ulomov tomonidan aniqlangan 200 km o`zunlikdagi eni bir necha o’nlab metrdan iborat bo’lgan kanal o’zani obod dehqonchilik madaniyati Xorazm davlati qadimdan insoniyatning yirik madaniy maskanlaridan biri sifatida shuhrat topganligidan guvohlik beradi. Geradod ma’lumotiga qadimda Oks (Amudaryo) daryosi bo’ylab 360dan ziyod sun’iy sug’orish kanallari suv inshoatlari barpo etilib cho’lli, sahro yerlarga suv chiqarilib dehqonchilik uchun ekin maydonlari kengaytirib borilgan. Geradod Xorazmga meva sabazvotning, g’allani barcha turlarini yetishtiradigan o’lka deb qayd etgan. Bu ko’hna hudud bag’rida ming yillar davmomida saqlanib kelayotgan ko’plab asori-atiqlar saqlanib yotganligini eslatib o’tgan. Afsuski, Xorazm davlatida hukmronlik qilgan sulolalar to’g’risida ma’lumotlar hozircha aniq emas. Ba’zi bir tahminlarga qaraganda, Xorazmning siyosiy sulolasi Siyovushonlar sulolasi bo’lganligini zikr etadilar. O’zbek davlatchiligining yana bir asosi – Baqtriya podsholigdir. Uning tarkigida Hozirgi Surxondaryo, Tojikiston janubi, Afg’onistonning shimoliy – sharqiy qismi, So’g’diyona va Marg’iyona yerlari kirgan. Rim tarixchisi Kurtsiy Rufning fikricha, “Baqtra daryosi nomidan shahar, viloyatning nomi chiqqan”. Binobarin, “Baqtriyaliklar” juda qadim manbalarda tilga olinib, bir necha qabilalarni birlashtirgan tushunchani anglatadi. Ktesiy ma’lumotiga ko’ra, bu o’lka obi-hayotga mo’l-ko’lligi unumdor yerlari ko’p bo’lganligidan, bu hududda dehqonchilik madaniyati taraqqiyo topgan, aholi bog’dorchilik, mevachilik mahsulotlari yetishtirishda omilkor bo’lgan. Qashqadaryo vohasining mil. av VIII-VII asrlariga oid Sangirtepa, O`zunqir, Yerqo’rg’on, Zarafshon vodiysida Afrosiyob, Ko’ktepa singari makonlarni o’rganish shuni ko’rsatadiki, bu joylarda o’troq turmush kechirgan qavm, elatlar dehqonchilik bilan faol shug’ullanganlar. Yunon tarixchisi Ktesiy va Geradodlarning bergan ma’lumotlariga Baqtriya xalqi Misr va Bobil kabi yirik rivojlangan davlatlardan biri bo’lib, bu o’lka bitmastugamas boyliklar makoni degan edilar. Shunday qilib, yuqoridagi keltirilgan fikrlar shundan dalolat beradiki, qadimgi o’zbek davlatchiligi tarixiy tajribasining muhim jihatlari, 10 namunalari sifatida alohida qimmatga egadir. Tarixiy manbalar shuni ko’rsatdiki, davlatchilik jamiyatining ichida o’z ichki qonuniyatlari ichida asosida paydo bo’ldi, rivojlanadi ya’ni davlat to`zummasi tashqaridan tayyor holda ko’chirilmaydi, ma’lum jamiyat bag’rida tug’iladi. O’zbek davlatchilik taraqqiyoti ham bundan mustasno emas. O’zbekistonda “Voha davlatchiligi”, “Shahar davlatlar”, Mesopotamiya, Misr, Xitoy, Mezoamerikadagi “noma” davlatchiligi kabi ilk sivilizatsiya belgilari paydo bo’ldi va rivojlandi. Shular asosida mil. av VIII-VII asrlarda Baqtriya podsholigi va “Katta Xorazm” davlatlari shakllandi. 1.2 Qadimgi davlatlarning rivojlanish bosqichlari Hozirgi Afg‘onistonning shimoli-sharqi, O‘zbekistonning janubi va Tojikistonning janubi-g‘arbida joylashgan hududlar turli yozma manbalarda Bahdi, Baqtrish, Baqtriyona, Baqtriya, Baxli, Baxlika, Tuxolo kabi nomlar bilan eslatib o‘tiladi. Zamonaviy adabiyotlarda uni Baqtriya deb atash e’tirof 11 etilgan(“SHohnoma”da Baxtar zamin, qadimgi turkiylarda Bahodirlar yurti). Arxeologik ma’lumotlarning guvohlik berishicha, milloddan avvalgi II ming yillik o‘rtalariga kelib Surxon vohasida qadimgi dehqonchilik madaniyatining jadallik bilan rivojlanishi asosida ilk davlatchilikka o‘tish jarayoni boshlanadi. Bu jarayon bosqichma-bosqich rivojlanishning o‘ziga xos xususiyat va qonunlariga ega edi. Agar davlatchilik asosini shahar madaniyati tashkil etilishini hisobga oldigan bo‘lsak, bu jarayon O‘zbekistonning janubida, Baqtriya hududida milloddan avvalgi II ming yillik birinchi yarmidayoq shaharmonand qishloq Sopollitepa misolida boshlangan edi. A.Asqarovning fikricha, agar Sopollitepa o‘zining qadimgi shaharsozlik madaniyatiga xos barcha alomatlari bilan protoshahar, ya’ni, Avestoda tilga olingan “vara” inshootini eslatsa, Jarqo‘ton yodgorligi O‘zbekiston hududida birinchi bor shakllangan tom ma’nodagi shahar edi. Jarqo‘ton qadimgi SHarq shaharlaridan tarkibiy jihatidan farq qilmaydi. Tadqiqotchilarning fikricha, Jarqo‘ton ko‘rinishidagi ko‘hna shaharlarni qadimgi SHarqdagi nom-davlatlar shakllari bilan qiyoslash uchun dalillar etarli. Ammo, Mesopatamiya nom- davlatlarining asosiy belgilaridan bo‘lgan yozuv Jarqo‘tonda mavjudligi hozircha bahslarga sabab bo‘lmoqda 7 . Umuman olganda, milloddan avvalgi II ming yillikning so‘nggi choragiga kelib qadimgi Baqtriya hududlarida davlatchilikning nom yoki voha tipidagi siyosiy uyushmalari shakllana boshlaganligiga ilmiy asoslar bor. Milloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmi Baqtriya hududlarida ko‘pgina tarixiy- madaniy o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Bu o‘zgarishlar quyidagi jarayonlar bilan bog‘liq edi: 1. Temir buyumlarning paydo bo‘lishi va keng tarqalishi. 2. Qal’alari bo‘lgan qishloqlarning paydo bo‘lishi va keyin ularning shaharlarga aylanish. Moddiy madaniyatning sezilarli darajada o‘zgarishi. Sharqiy Eron qabilalarining migratsiyasi. Arxeologik nuqtai nazardan, yuqoridagi davr Marg‘iyona tipidagi Yoz I madaniyati mavjud bo‘lgan davrga to‘g‘ri keladi. Tadqiqotchilar Yoz I madaniyati davrini milloddan avvalgi II-I ming yillik bo‘sag‘asi – VIII-VII asrlar bilan belgilaydilar. Surxon vohasidan aynan 7 Шониёзов К. Узбек халкининг шаклланиш жарасни. - Тошкент, 2001. – Б.36. 12 mana shu madaniyatga o‘xshash yodgorliklar ko‘plab ochib o‘rganilgan. Bu davrda Baqtriyaning to‘rttaUlonbuloqsoy, Bo‘stonsoy, Urgul va Halqajar vohalari o‘zlashtirilgan bo‘lib, arxeologik tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, Kuchuktepa, Jarqo‘ton, Bandixon va Qiziltepa ularning marakazlari edi. Yuqoridagi vohalar o‘troq ziroatkorlar va chorvador-sastarlar harbiy boshliqlarining mulklari, markazlar esa ularning qarorgohlari bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Milloddan avvalgi I ming yillikning birinchi yarmida Qadimgi Baqtriya davlati tarkibiga Marg‘iyona va Sug‘diyona ham kirganligi taxmin qilinadi. Bu haqda turli hal ma’lumotlar mavjud bo‘lib, qadimgi fors podshosi Doro I Marg‘iyonada bo‘lib o‘tgan Frada boshchiligidagi qo‘zg‘olonni (milloddan avvalgi 521 yil) bostirgani haqidagi Behistun yozuvlarini “mana men nimalarni qildim Baqtriyada” deb, hulosalaydi. Doro III davrida Baqtriya va Sug‘diyona birlashtirilgan o‘lka bo‘lib, unda Bess nomli satrap hokimlik qilgan davrda Baqtriya, Marg‘iyona hamda Sug‘diyona aholisining urf-odatlari va madaniyati bir-biriga ancha o‘xshash bo‘lgan. Tarixning otasi Gerodotning “Tarix” asarida Baqtriya xalqi Misr va Bobil kabi yirik davlatlar qatorida tilga olnadi. Yunon tarixchisi Ktesiy Knidskiy Baqtriya haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Tarixchi davlatdagi ko‘plab shaharlar, mustahkam poytaxt shahar Baqtra (Balx), Baqtriya podshosi Oksiart, uning bitmas-tuganmas boyliklari haqida hikoya qiladi. Tadqiqotchilarning fikrlarga qaraganda Qadimgi Baqtriya podsholigi qudratliligi jihatdan qo‘shni viloyatlardan ancha ustun bo‘lib, ular orasida alohida mavqega ega bo‘lgan. Baqtriyaning tabiiy boyliklari undan tashqari hududda ham Old Osiyoga qadar mashhur edi. Ayniqsa, Badaxshon lojuardi (lazurit) va la’li juda qadrlangan. Avestoning eski qismlarida Axuramazda yaratgan “eng yaxshi o‘lkalar va mamlakatlar orasida to‘rtinchi bo‘lib go‘zal va bayroqlari baland ko‘tarilgan Bahdi mamlakati” atamasi uchraydi. Ayrim olimlarning fikricha bu “baxtar” atamasiga mos kelsa kerak. Baqtriya haqidagi keyingi qadimgi ma’lumotlar Axamoniylar podsholarining mixxatlarida va bo‘rtma tasvirlarida uchraydi. Misol uchun, Axamoniylar podsholarining markazlaridan biri Persepol shahridagi saroy 13 devorlarida bo‘rtma rasmlarda baqtriyaliklar idishlar ko‘targan va ikki urkachli Baqtriya tuyalari bilan tasvirlanadi. Demak, Baqtriya mustaqil satraplik sifatida Axamoniylar davlatining iqtisodiy va madaniy hayotida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan. A.Sagdullaevning tadqiqotlariga ko‘ra, Baqtriya haqidagi turli ma’lumotlar qadimgi yunon tarixchilari-Gerodot, Ktesiy, Arrian, Strabon, Kursiy Ruf, Diador,Pliniy kabilarning asarlarida ham mavjud bo‘lib, ular bu podsholikning qadimiyligi va yuksak madaniyati haqida ma’lumotlar beradi. Xususan, Ktesiy Knidskiy Ossuriya podshosi Nin Belidning Baqtriyaga qilgan yurishi, uning baqtriyalik ayol Semiramidaga uylanganligi, Baqtriya podshosi Oksiart va uning boy xazinasi haqida ma’lumot beradi. Ktesiyning Baqtriya chegaralari haqidagi ma’lumotlari ham qiziqarlidir. Uning xabar berishicha: g‘arb tomondan Baqtriya tekisligiga boradigan yo‘lni tog‘lar to‘sib turadilar, ulardan faqat dovonlar orqali o‘tib borish mumkin. Baqtriya Tanaisdan Hind daryosiga cho‘zilgan bo‘lib, Tanais uni Evropadan, Hind daryosi esa Hindistondan ajratib turadi. Gerodot o‘zining “Tarix” asrarida Baqtriya va baqtriyaliklarni 45 marta tilga oladi. “Baqtriya” atamasi Esxilning milloddan avvalgi V asrda sahnaga qo‘yilgan “Fors”lar tragediyasida ham uchraydi. YAna bir qadimgi tarixchi Strabon Baqtriyani “oriylar o‘lkasining javohiri” sifatida ta’riflaydi. Baqtriyaning Ahamoniylar davlati tarkibiga kirganligi haqida yozma va arxeologik ma’lumotlar nisbatan ko‘pchilikni tashkil etadi. Arxeologiya ma’lumotlariga ko‘ra, milloddan avvalgi I ming yillikning o‘rtalariga kelib, Amudaryodan kechuv joyida va daryo yoqalab yo‘llar bo‘yida qal’alar (SHo‘rtepa, Talashqon, Termiz, Xirmontepa) bunyod etiladi. Bu holatni olimlar Ahamoniylar ma’muriyatining Baqtiriyadan Sug‘dga o‘tuvchi yo‘llarni qattiq nazoratda tutgan bo‘lishi mumkinligi bilan izohlaydilar. Bu davrga kelib Baqtriya aholisi joylashuvida ham sezilarli o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Bronza davrida o‘troq dehqonchilik manzilgohlari asosan Baqtriyaning shimoli-g‘arbida markazlashgan bo‘lsa, keyinroq bu ko‘lam kengayib shimoli-sharqiy qismlarni ham qamrab oladi. Tog‘ oldi hududlaridagi vohalarda aholi turmush tarzi yanada qizg‘inlashib borgan bo‘lsa, Surxondaryo, Konfirnihon, Vaxsh, Yavansuv atroflarda yangi vohalar 14 o‘zlashtiriladi. E.V.Rtveladze Baqtriyadagi bu davrga oid tadqiqotlarni umumlashtirib, ushbu hududlardagi aholi joylashuvining quyidagi o‘nta vohasini ajratadi: 1. Ulanbuloqsoy- Amudaryoning irmog‘i bo‘lgan Ulanbuloqsoy vohasini egallagan bo‘lib, uning hududlarida Kuchuktepa va Dabilqo‘rg‘on joylashgan. 2. SHerobod- Amudaryoning irmog‘i bo‘lgan SHeroboddaryoning o‘rta oqimida joylashgan. Bronza davrida o‘ng qirg‘oq SHeroboddaryoda manzilgohlar paydo bo‘ladi va keyinchalik chap qirg‘oq hududlari o‘zlashtirilib vohaning chegarasi Angorgacha cho‘ziladi. 3. Urgul (Bandixon)- Bandixonsoyning o‘rta oqimida joylashgan. Ilgarigi o‘ng qirg‘oqdagi Bandixon I va II inqirozga uchrab, chap qirg‘oqda yangi manzilgoh – G‘ozimullatepa I paydo bo‘ladi. 4. Halqajar- Surxondaryoning o‘ng irmog‘i Halqajar vohasi hudularini egallaydi. Bronza davrida bu erdagi irmoqlar havzalari o‘zlashtirilgan bo‘lsa, milloddan avvalgi VII asrdan boshlab daryoning chap qirg‘og‘ida manzilgohlar paydo bo‘ladi. Bu vohadagi eng yirik yodgorlik Qiziltepa ko‘hna shahri hisoblanadi. 5. Yuqori Surhon-Surxondaryoning o‘rta oqimi havzasida joylashgan bo‘lib bu vohada ham ikkita manzilgoh aniqlangan. Ulardan biri Sherobodsoyning o‘ng qirg‘og‘ida, ikkinchisi esa Dashnobodsoyning o‘rta oqimida joylashagan 8 . 6. O‘rta Surxon-Surxondaryoning o‘rta oqimi havzasida joylashgan bo‘lib, bu vohadan ham ikkita manzilgoh-Hayitobodtepa va Bandixonsoyning Surxondaryoga quyilishi joyida joylashgan Nomsiztepa aniqlangan. 7. Amudaryo-Termizdan Boldirgacha bo‘lgan Amudaryoning o‘rta oqimi havzasida joylashagan. Bu vohada Termizning pastki qatlamlari va Kampirtepadagi 0,5 km. g‘arbda joylashgan Nomsiztepa milloddan avvalgi I ming yillik o‘rtalariga oiddir. 8. Vaxsh – Yavan – Vaxsh va Yavansuv daryolarining o‘rta oqimida joylashagan. Bu vohadan uchta manzilgoh – Tomoshatepa, Boldaytepa va Sho‘rchi yaqinidan Nomsiztepa aniqlangan. 8 Ртвеладзе Э., Сагдуллаев А. Памятники минувших веков. – Ташкент: Узбекистан, 1986. – C .61. 15 9. Quyi Kofirnihon – Kofirnihon daryosining quyi oqimlarini egallaydi. Bu vohadan uchta – Qalaimir, Munchoqtepa va Xirmontepa manzilgohlari aniqlangan. 10. Boytudasht-Panj vohasining yuqori qismidagi Boytudasht mavzesida joylashgan. Bu vohadan unchalik katta bo‘lmagan sakkizta manzilgoh aniqlangan. SHunday qilib, milloddan avvalgi I ming yilikning o‘rtalariga kelib qadimgi O‘zbekistonning janubida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bilan bog‘liq ko‘plab o‘zgarishlar bo‘lib o‘tadi. Yuqoridagi sanab o‘tilgan vohalarning har biri ma’lum hududiy-siyosiy birlashmani tashkil etgan bo‘lib, o‘z nomiga, ma’muriy markazlariga, yirik shaharlariga ega bo‘lgan bo‘lishi mumkin edi. Misol uchun, Surxondaryodagi Qiziltepa ko‘hna shahri atrofida to‘rtburchak shaklda qurilgan qadimgi uy-qo‘rg‘onlari (Qizilcha) 3-4 ta qo‘shni uylardan iborat bo‘lib, alohida joylashgan qishloq jamoasini tashkil etganlar. Har bir katta oila jamoasini ma’lum uy-joy, chorva va erga egalik qilib, ma’lum darajada iqtisodiy mustaqil bo‘lgan. Qishloq jamoalarining hududiy, iqtisodiy va ijtimoiy birlashuvi, ibtidoiy davrlarga oid urug‘-qabilaviy birlashuvdan tubdan farq qilib, ilk davlatchilik shakllari paydo bo‘lganligidan dalolat beradi. Milloddan avvalgi VII-VI asrlar Baqtriya jamiyatida hududiy bo‘linish shakllanib, alohining o‘troqlashuv jarayonlari yanada kuchayadi. Ko‘hna shaharlar qishloq xo‘jalik atroflariga ega bo‘lib, qal’alar paydo bo‘ladi, muhim savdo yo‘llari bo‘ylarida tayanch istehkomlar barpo etiladi. Turli binolar bunyod etishda mudofaa inshootlarining ahamiyati etakchi o‘rin egallaydi. O‘rta Osiyodagi yana bir yirik davlat uyushmasi-Qadimgi Xorazm davlati hisoblanadi. “Katta Xorazm” va “Qadimgi Xorazm” masalasi bo‘yicha o‘zbekistonlik va xorijlik ko‘plab olimlar turli-tuman tadqiqotlar olib borgan bo‘lsalarda bu masalalar hamon tadqiqotchilarning bahs-munozaralariga sabab bo‘lib kelmoqda. Avesto va yunon- rim tarixchilari ma’lumotlari bu munozaralarning asosini tashkil etadi. Undan tashqari, o‘tgan asrning 50-60 - yillaridan boshlab bugunga qadar olib borilgan arxeolgik tadqiqotlar natijalari ham Xorazm davlatchiligi tarixi bo‘yicha boy materiallar berdi. Avvalo so‘ngi yillardagi ibtidoiy davr yodgorliklarining qiyosiy tadqiqotlaridan (X.Matyakubov) xulosa chiqaradigan bo‘lsak, Xorazm mil.avv 16 IVIII m.y. dayoq O‘rta SHarqning qadimgi sivilizatsiyalar olami bilan uzoq Shimolni bevosita bog‘lovchi xalqa rolini o‘tay boshlagan. Bronza davri Suvyorgan va Tozabog‘yob madaniyatlari qadimgi Xorazm erlarini o‘zlashtirib bir-biri bilan qizg‘in aloqada bo‘lgan, SHimol va Janubdan ta’sir qabul qilib, yangi taraqqiyot bosqichiga ko‘tarilgan qabilalar madaniyati edi. Ularning urug‘ jamoalari yarim erto‘la uy -joylarda istiqomat qilib motiga dehqonchiligi va chorvachilik bilan shug‘ullanib, ibtidoiy ishlab chiqarish xo‘jaligi sari ilk qadam tashlaganlar. Ammo, ularning moddiy xo‘jalik taraqqiyoti darajasi O‘rta Osiyoning janubiy mintaqalari (Baqtriya, Marg‘iyona) dagi qabilalarga nisbatan ancha orqada edi. Amirobod madaniyati (mil.avv IX-VIII asrlar) davrida Amudaryo quyi havzasida yashovchi aholi hali davlatchilikdan bexabar bo‘lib,irrigatsiya xususiyati ibtidoiy urug‘-qabilachilik an’analarini saqlab qolgan aholi jamiyatiga xos edi. O‘rta Osiyoning Janubiy mintaqalariga qaraganda Xorazm vohasi aholisi uzoq vaqt beqaror suv oqimi sharoitida, noqo‘lay tabiat injiqliklari girdobida qolib kelgan. Qadimgi yozma manbalar ma’lumotlari va mavjud arxeologik yodgorliklarning qiyosiy tahliliga ko‘ra, Xorazmda davlatchilik ildizlarining paydo bo‘lishigan asos bo‘lgan ilk shaharsozlik madaniyati sohiblari- Xorazmiylar ko‘chib kelgach tarkib topdi va rivojlandi. “Xorazm” atamasining kelib chiqishi haqida ko‘plab fikrlar mavjud. Olimlarning katta guruhi “Xorazm” atamasining ikkinchi komponenti –zmi, - zamni hind-evropa tillariga mansub – zemo – er, o‘lka, mamlakat ma’nosini beradi degan xulosaga kelganlar. So‘zning birinchi komponentiga kelganda olimlar fikrlaridagi yakdillik yo‘qoladi va u turlicha – “Ozuqaga boy mamlakat”, “Unumdor er” (E.Byurnuf, E.Zaxau, U.Geyger, U.Tomashek), “Go‘zal mamlakat” (F.YUsti), “Unumsiz, yomon er” (F.SHpigel), “Pastlik er” (P.Lerx, N.Veselovskiy, X.Klipert), “Quyoshli yoki SHarqiy o‘lka” (S.Tolstov, P.Savelev, F.Sulaymonova), “SHarqiy zamin”, “Kunchiqar mamalakat” (I.Mo‘minov) tarzida talqin etiladi. YAna bir guruh olimlar “Xorazm” atamasi uch leksima asosida (Uvarizami, u – “yaxshi”+ vara – “qal’a”,”qo‘rg‘on”+zimi-“er”) paydo bo‘lgan deb hisoblab, mazkur tarixiy atamaning ma’nosini “yaxshi qo‘rali er”, “Ajoyib 17 qal’ali o‘lka” yoki “Mustahkam qo‘rg‘onli diyor”(Bogolyubov, A.Muhammadjonov) tarjima qiladilar. So‘ngi tadqiqodlarda “Xorazm” atamasining o‘zagi qadimgi turkiy asoslarga ega bo‘lishi mumkin degan fikrlar ilgari surilib (“Xuar” (“Suvar”) – “suv”(“xu”) – suv, “Ar”-er, odam, “m”- birinchi shaxs qo‘shimchasi) va u “Suv(daryo) odamlari” yoki “suv egalari” (M.Zakiev, SH.Kamoliddin, O‘.Nosirov) deb tarjima qilingan 9 . Olimlarning ta’kidlashicha, Avestoda tilga olingan Aryoshayona yoki Aryanam Vaychax shu manbada eslatilgan Kavi Vishtaspning podsholigi bo‘lib, milloddan avvalgi IX- VIII asrlarda Drang‘iyona, Satagadiya, Ariya, Marg‘yona va Amudaryoning o‘rta oqimidagi viloyatlarni birlashtirgan. G‘arb tadqoqtchilari V.Xenning va I.Gershevichlar Avestodagi Kavi Vishtapsning davlati Marv va Xirot atrofida joylashgan “Katta Xorazm” deb hisoblaydilar. “Katta Xorazm” muammosi Gerodot ma’lumotlaridan boshlangan. U “Tarix” asarining uchinchi kitobida quyidagicha ma’lumot beradi: “Osiyoda bir vodiy bor. Uning barcha tomoni tog‘ bilan o‘ralgan, tog‘ni esa beshta dara kesib turadi. Bir vaqtlar bu vodiy xorasmiylarga tegishli bo‘lib, xorasmiylar, parfiyaliklar, saranglar va tamaneylarga chegaradosh erlarda joylashgan. Vodiyni o‘rab turgan tog‘dan Akes nomli yirik daryo boshlanadi”. Gerodotdan sal oldinroq yashab o‘tgan Gekatey parfiyaliklarning sharqiy tomonida joylashgan “Xorasmiya”ni, “bir qismi tekisliklarda, bir qismi tog‘larda yashovchi xorazmliklarni” eslatib o‘tadi. Tadqiqotchi V.A.Liv щ its ham bu “Katta Xorazm”ni Marv va Hirotning to‘rtta rayoniga joylashtiradi. Agar “Katta Xorazm” davlati Marv va Hirot atroflarida joylashgan taxmin rost bo‘lsa, A.S.Sagdullaevning fikricha, bu davlat forslar podshosi Kir II tamonidan bo‘ysundirilganidan so‘ng xorasmiylar Quyi Amudaryoning Xorazm hududlariga ko‘chib borganlar deb faraz qilinadi. Ushbu nazariyaga ko‘ra, miloddan avvalgi VI asr qadimgi forslar xorasmiylarni janubdan quyi Amudaryo erlariga siqib chiqargan. Qadimgi Xorazm xo‘jalik tartibining tuzilishi janubiy hududlardagi sug‘orish tizimini eslatsa-da, o‘lchamlari jihatdan ancha kichik. M.A.Itinaning fikricha, bu davrda 9 Rtvladze. E, Alimova. D – “ О ‘zbekiston davlatchiligi tarixi. – Toshkent. 2021. – B.54. 18 urug‘doshlarning qishloqlari bo‘lishi mumkin bo‘lgan manzilgohlarning maydonlari kengayganligi ko‘zatiladi. Bu manzilgohlarda katta oilalar yashagan bo‘lib, ular bir vaqtning o‘zida xo‘jalik vazifalari, jumladan, sug‘orish tarmoqlarini saqlash va rivojlantirish bilan shug‘ullanganlar. So‘nggi bronza davrida ham qadimgi Xorazm xo‘jaligining muhim tarmoqlaridan biri chorvachilik xo‘jaligi edi. Bu davrga oid makonlardan juda ko‘plab turli hayvonlarning suyak qoldiqlari topib o‘rganilgan. CHorvachilik xo‘jaligida ot asosiy o‘rinda bo‘lib ulardan yuk tashish va safarga chiqishda foydalanilgan. Ayrim manzilgohlardan ot anjomlarining topilishi shu jarayondan dalolat beradi. Bu o‘rinda ta’kidlash joizki, olimlar orasida massaget qabilalari totemlarida ot kulti markaziy o‘rinda turishi haqidagi fikrlar ham bor. O‘troq dehqonchilik qabilalarining chorvachiligi uy chorvachiligi xususiyatiga ega edi. Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, mil. avv. I ming yillikning boshlariga kelib Orol bo‘yidagi xo‘jaligi asosini dehqonchilik va chorvachilik tashkil etgan qabilalar o‘rtasida farqlar shakllana boshlaydi. Mil. avv. VII-VI asrlarga kelib esa, ular madaniyati o‘rtasidagi farqlanish yaqqol ko‘zga tashlanadi. Fikrimizcha, aynan mana shu davrdan boshlab, SHarqiy Orol bo‘yida yarim ko‘chmanchi chorvador xo‘jalik madaniy shakli ustunlik qilgan bo‘lsa, Amudaryoning janubiy o‘zanlarida esa yuqori darajadagi sun’iy sug‘orishga asoslangan o‘troq dehqonchilik xo‘jaliklarining ahamiyati ortib boradi. Mil. avv. I ming yillikning ikkinchi choragiga kelib Orol bo‘yida hunarmandchilik ajralib chiqishining dastlabki belgilari ko‘zatiladi. Ortiqcha mahsulotning ko‘payishi esa mulkiy va ijtimoiy tabaqalanish uchun imkoniyatlar yaratadi. Mil. avv. I ming yillikning o‘rtalariga kelib qadimgi Xorazm hududlarida sug‘orma dehqonchilikning taraqqiy etishi va ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi natijasida ibtidoiy jamoa munosabatlari o‘rniga davlatchilik tizimi shakllana boshlaydi. Ushbu tizimning shakllanishida qadimgi shaharlarning ahamiyati nihoyatda katta bo‘ldi. Tadqiqotlar natijalariga ko‘ra, qadimgi Xorazm shaharlarining rejaviy uslublari – ichki va tashqi tuzilishi, himoya inshootlari, tabiiy joylashuvi nuqtai nazaridan ko‘p hollarda bir-biri bilan o‘xshashlik topadi. 19 Tadqiqotchilar tomonidan e’tirof etilgan Xorazmning eng qadimgi shaharqal’alaridan biri bo‘lgan Ko‘zaliqirning quyi madaniy qatlamlarini S.P.Tolstov mil.avv VII-VI asrlar bilan, V. Masson esa mil. avv. V-IV asrlar boshlari bilan belgilagan edi.So‘ngi tadqiqotlarda esa Ko‘zaliqirda hayot butun mil.avvVI va V asrning birinchi yarmida mavjud bulgan degan xulosalar ustunlik qilmoqda. Ko‘zaliqir qadimgi Xorazmdagi dastlabki tuzilishi ancha aniq bo‘lgan, himoya devorlari bilan o‘rab olinib diniy-topinish xususiyatiga ega bo‘lgan me’moriy yodgorlikni o‘zida aks ettiradi. Uning atroflaridagi keng maydon, aftidan keyingi qurilishlarga mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin. Ta’kidlash joizki, mil. avv. VI-V asrlarga kelib O‘rta Osiyo shaharsozlik madaniyatida ibodatxonalar qurilishi muhim bo‘lib, asosiy omillardan biri hisoblanadi. Ko‘zaliqir O‘rta Osiyoning boshqa shaharlari kabi vohaning mustahkamlangan harbiy-siyosiy va ma’muriy markazi hisoblanib, rivojlangan sug‘orma dehqonchilik bilan ta’minlangan edi. S.Tolstov Amudaryoning quyi havzalari “Katta Xorazm” tarkibiga kirganligi haqidagi konsepsiyani ilgari surib, Xorazmda mil.avv VIII-VII asrlarda dastlab qabilalarning harbiy konfederatsiyasi paydo bo‘lib, undan davlat uyushmasi o‘sib chiqdi degan fikrga kelgan bo‘lsa, V.Masson bu fikrga qarshi chiqib, arxeologik materiallar tahlili Xorazmda Ahamoniylarga qadar markazlashgan davlat tashkil topganligini tasdiqlamaydi, degan fikrga keldi. II BOB. O’zbek davlatchiligining ilk o’rta asrlarda rivojlanishi. 2.1 Eftalitlar davlatining shakilanishi va uning rivojlanish tarixi Markaziy Osiyo hududida turli davrlarda turli xalqlar yashab o’tib, tarixda o’ziga xos iz qoldirib ketganlar. Markaziy Osiyo jumladan, O’zbekistonning ilk o’rta asrlar davriga oid bo’lgan davlatchilik tarixiga nazar solsak bu davrda ko’plab 20 mayda va yirik davlatlarning shakllanishi hamda ularning tarix sahnasidan ketishi, shu bilan birga o’ziga xos iz qoldirib ketganligini guvohi bo’lamiz. O’rta Osiyo, jumladan O’zbekistonning ilk o’rta asrlar davrida bu hududga turli xalqlarning kirib kelishi davom etdi. V asrning birinchi choragida Sharqdan Sirdaryo va Orol bo’ylari orqali ko’chmanchi aholi – kidariylar ( yuechji yoki toharlarning avlodi) kirib keladi. Kidar ismli hukmdor yo’lboshchilik qilgani uchun ular kidariylar nomi bilan tilga olinadi. Kidariylar bilan sosoniylar o’rtasida ziddiyatlar kuchayib, ular o’rtasida bir necha marta qurolli to’qnashuvlar bo’ladi. 456-yilda bo’lgan navbatdagi jangda kidariylar sosoniylardan qaqshatgich zarbaga uchradilar. Ayni paytda, shimoldan janubga siljib kelayotgan eftaliylar bosimiga uchrab, shimoliy Hindiston tomon chekinishga majbur bo’ladilar va u yerda 75 yilcha hukmronlik qiladilar. Eftaliylarning etnik tarkibi, davlat tashkil etishlari xususida tarixiy manbalarda turli xil qarashlar mavjud. Ular eramizning V-VI asrlarida katta hududni qamrab olgan ulkan davlatga asos soladilar. Eftaliylar davlatining eng yuqori cho’qqiga ko’tarilgan davrida davlat chegaralari sharqdan g’arbga tomon – Xo’tandan (Sharqiy Turkiston) Eron chegaralarigacha, shimoldan janubga tomon – hozirgi Qozog’iston cho’llaridan shimoliy g’arbiy Hindistonga, ya’ni Markaziy Osiyoning katta qismi, Afg’oniston, Pokiston Hindiston va Xitoygacha bo’lgan yerlargacha bo’lgan hududlarga yetib borgan. Eftaliylar turli manbalarda turlicha, jumladan arman manbalarida “heptal”, “hettal”, “tetal”; yunon manbalarida “eftalit”, “abdel”, “eftal”, “oq xunlar”, arab manbalarida “xaytal”, “ xetal” kabi nomlar bilan tilga olinadilar 10 . Hind manbalarida “xuna”; arab manbalarida garchi xaytal nomi bilan tilga olinsalarda, ba’zi hollarda ularni turklar deb ham tilga olingan. Arman manbalarida esa ular kushonlarning avlodi deb ta’kidlanadilar. Xitoy manbalarida eftaliylar “e-da”, “e-diyen”, “i-dan”, “e-ta-i- lito” deb tilga olinadilar. Yuqorida tilga olingan nomlardan eftalit nomi ilmiy muoma laga qabul qilingan. Markaziy Osiyoning IV-V asrlar tarixi deyarli chuqur o’rganil magan. Buning asosiy sababi bu davrga oid 10 Гумилeв Л.Н Эфталиты и их соседы в IV веке // Вестник древней истории. 1959.№ 1 . - С.129 21 manbalarning kamligi va ma’lumotlarning to’liq emasligi bilan izohlanadi. Arxeologik materiallar esa kam va ba’zi hollarda aniq davrni ko’rsatmaydi. Numizmatik dalillar esa ma’lum miqdorda tarixni yoritib bersada, ular asosan pul muomalasiga tegishlidir. O’rta asr tarixchilarining asarlari orqali bizgacha eftaliylar haqida qiziqarli ma’lumotlar yetib kelgan. VI asr Vizantiya tarixchisi Prokopiy Kesarskiy eftaliylarni xun xalqlari deb yuritsada lekin tashqi ko’rinish jihatdan katta farq borligini ta’kidlaydi. Boshqa yana bir VI asr Vizantiya tarixchisi Agafiy Mirinskiy “Eftaliylar – bu xunlardir” deb ta’kidlaydi. Eftaliylar to’g’risidagi ma’lumotlar boshqa Vizantiya mualliflari, jumladan Prisk Paniyskiy (V asr), Menandr Protektor (VI asr), Zaxariy Ritor (VI asr), Kozma Indi koplava (VI asr), Feofilat Simokatta(VII asr) asarlarida uchraydi. Feofan Vizantiyskiyning ma’lumot berishicha eftaliylarning hukmdori Vahshunvor Eftalon bo’lib, xalq uning nomi bilan yuritilgan.3 Ammian Martsellin o’zining “Rim tarixi” asarida eftaliylarning tashqi ko’rinishi, ularning ko’mish marosimlari, sosonoiylar bilan aloqalari haqida qimmatli ma’lumotlarni keltirib o’tadi. Xitoy manbalarida esa eftaliylarning kelib chiqishi haqida turli qarashlar mavjud. Ularning birida eftaliylar gaogyuy-turk qabilalarining bir tarmog’i, boshqa bir manbada esa yuechjilarning bir avlodi, yana bir manbada esa kangyuylarning avlodi deb talqin etiladi. VII asr xitoy muarrixi Vey Chiye o’zining “Si-fan-chi” asarida, – “Eftaliylarning kelib chiqishini aniqlash ular haqidagi ma’lumotlarning uzoq mamlakatlardan keltirilgani va boshqa tillarda ularning buzib talaffuz etilishi va qadimiyligi tufayli ancha qiyin va imkoni yo’qligini” ta’kidlaydi. VII asr boshlarida Li Yanshou tomonidan yozilgan xitoy solnomasi “Beyshi”da, – “Yeda xonadoni Katta Yuechjilarning bir avlodidan kelib chiqqan” deb ta’kidlanadi. Ular haqidagi ma’lumotlarni 518-yilda eftaliylar shohi Mihirakul dargohiga elchi bo’lib kelgan, sayyoh Sun Yun hamda 629-645 yillarda Hindiston budda ibodathonalari ziyoratiga kelgan budda kohini Syuan Tszyan asarlarida ham uchratish mumkin. Syuan Szyanning asosiy maqsadi buddaviylik ziyorati bo’lsada uning Xitoyga qaytgach yozib qoldirgan “Da Tan Siyuy Szi” (Buyuk Tan davri g’arbiy o’lkalari haqidagi yozishmalar) nomli asarida o’nlab o’sha davr davlatlari 22 haqida ma’lumotlar keltiradi. Markaziy Osiyo davlatlari haqidagi qiziqarli lekin uzuq yuluq ma’lumotlarni 727-yilda Shimoliy Hindistonga sayohat qilgan Vey Sze hamda Xey Chao yozishmalarida ham uchratish mumkin. Eftaliylar va ular bilan bog’liq voqealar ko’plab o’rta asr manbalarida ham uchraydi, lekin ularning aksariyatida eftaliylarni kushonlar bilan birdek ifodalaydilar. Favstos Buzand o’zining “Armeniya tarixi” asarida Sosoniylar shohi Shopurning sharqdagi janglari haqida juda qiziq ma’lumotlarni keltiradi. Egishe Vardapet esa shaxsan o’zi ushbu voqealarning guvohi sifatida sosoniy podsho Yuazdigird II ning shimoliy-sharqiy elatlar, jumladan eftaliylar bilan bo’lgan jangini tasvirlaydi. Shunga o’xshash yana boshqa ma’lumotlar Lazar Parpetsiyning “Armaniston tarixi” asarida uchraydi. Eftaliylar heptalk shaklida Ananii Shirakatsiyning “Geografiya” hamda Sebeos ning “ Imperator Irakl tarixi” asarida uchraydi. Arman manbalari orqali bizgacha yetib kelmagan ikkita asar haqida ma’lumotga ega bo’lamiz, ular fors muallifining “Rastsaxun” (Ishonchli hikoya), hamda yunon tilida yozilgan “Eftaliylar tarixi” asaridir. Eftaliylarning sosoniylar shohi Peroz bilan jangi haqidagi ma’lumotlarni suriya manbalarida, jumladan Iyeshu Stilitning “Xronika” asarida uchratish mumkin. Eftaliylar to’g’risidagi ma’lumotlar hind manbalarida ham uchrab ular “xun” deb yuritilgan. Eftaliylarga qarshi xarbiy harakatlar haqidagi ma’lumotlar Bxitar, Kur, Mandasor va Gvaliordagi tosh ustunlarda uchraydi 11 . Hind eposlari “Maxabhorat” va “Ramayana” hamda VI asr hind astronomi Varaxamixirning “Brxat Samxit” asarida oq va qora xunlar haqida ma’lumotlar uchraydi. Eftaliy shohlar haqidagi ma’lumotlar Kalxan tomonidan jamlangan “Radjatarangin” nomli Kashmir tarixiy solnomasida hamda IV-VI asrlarga oid Prakritining “Kuvalayamala” va “Puran” asarlarida keltirilgan. Eftaliylarning sosoniylar bilan, jumladan Peroz bilan bo’lgan jangi haqida arab-fors manbalarida ham uchraydi. Eftaliylarning tarix sahnasidagi siyosiy hayoti Eron sosoniylari siyosiy tarixi bilan chambarchas bog’liqdir. Buning asosiy sababi o’sha davrning 11 Илясов Дж. Некоторые замечания к проблеме эфталитов // Transoxiana. История и культура. Сб.статей. Ташкент.2004. - С.117. 23 yirik imperiyalaridan biri sanalgan sosoniylar davlatining bir necha bor eftaliylar davlatiga da’vo qilganligidir. Buning misoli sifatida Forslar shohi Ardashir Papakanning (222-241 yy.) qo’shinlari Parfiya shohi Artaban V ning qo’shinlarini 224 yilda mag’lub etib, o’z bosib olgan hududlarida mustahkam o’rnashib olgach sosoniylar Markaziy Osiyoni egallashga bir necha bor urinib ko’rganliklarini ta’kidlash mumkin. Ammian Marcellinning ma’lumotlariga ko’ra sosoniy shohi Shopur II (309-379) xioniy qabilalariga qarshi jang uchun o’zining katta qo’shini va mablag’ini sarflashga to’g’ri kelgan. Shopur II 357-358 yillarda xioniylar bilan ittifoqchilik shartnomasini tuzgach yurtiga qaytib ketadi. Ittifoqchilik shartnomasiga ko’ra Shopur II va Rim imperatori Konstantin II (337-361 yy) o’rtasidagi Amida (hozirgi Diyorbakir. Turkiya) shahrini egallashdagi bo’lgan jangda 359-yilda hioniylar ishtirok etadilar. Ammian Marcellinning yozishicha Grumbat boshchi ligidagi xioniy qo’shinlari shaharning janubiy darvozasini ishg’ol etadilar. Bu jangda Grumbatning o’g’li vafot etadi. Bu jangdagi g’alaba tufayli shaharning sharqiy qismi xioniylarga o’tadi. IV asrning 60-yil oxiri – 70-yil boshlarida Shopur II poytaxti Balx shahri bo’lgan kushonlar bilan ikki bor jang qiladi. Ushbu janglar tarixi bizga arman tarixchisi F. Buzand (IV-V asrlar) asarlaridan ma’lum. Ushbu jang kushonlarning g’alabasi bilan tugaganligini, ikkinchi jang esa ularning mag’lubiyati bilan tugaganligini arman tarixchilari bayon etadilar. Sosoniy shohi Shopur II ning Markaziy Osiyoda hukmronlik qilayotgan qabilalar bilan bolgan jangi manbalardagi turli chalkashliklar tufayli olimlar o’rtasida ko’plab bahslarga sabab bo’lmoqda. A. Gubayeva fikricha Shopur II ning xioniylar bilan bo’lgan jangi natijasida xioniylar Dahistonni egllaydilar. V.G. Lukonin ma’lumotiga ko’ra esa IV asrning 60 - yillari oxirida Sosoniy shohi Kushonlar shohi bilan to’qnashadi, bu jangda unga xioniylar ittifoqchi bo’ladilar. E.V. Zeymal fikricha o’sha paytda kushon shohi F. Buzand keltirgan ma’lumotidagi “Buyuk kushon shohi -Arshakun”, bu so’nggi kushon podsholaridan biri Vasudeva bo’lgan. Boshqa bir qator olimlar (M.M. Dyakonov, A.M. Mandelstam, V.M. Masson) Shopur II kidariylar bilan to’qnash 24 kelganliklarini va unda sosoniylarga xioniylar ittifoqdosh bo’lganliklarini ta’kidlaydilar. L.X. Ter-Mkrtichyanning ta’kidlashicha esa Shopur II ga qarshi turgan qabila bu faqat xioniylar bo’lib, o’sha davrda ular O’rta Osiyoda mutloq hukmron edilar. R. Frayning ta’kidlashicha esa kushonlarning shuhrati shu qadar ulkan bo’lganki, xatto ularning avlodi eftaliylar va Shohlar sulolasi bo’lgan Qobul hukmdorlari ham o’zlarini to arablar bosqiniga qadar o’z sulolalari tarixini kushonlarga borib taqaganlar. B.Ya. Staviskiy va B.I. Vaynberg numizmatik materiallarni tahlil etgan holda Shopur I (383-388) va Varahran IV (388-399) hukmron ligining so’nggi yillarida sobiq Kushonlar Baqtriyasida kidariylar va hioniylarning tangalari zarb etila boshlanganligi va ushbu hudud bu paytda mustaqil bo’lganligini ta’kidlaydilar. Dostonlarda Baxrom Go’r nomi bilan mashhur bo’lgan forslar shohi Varaxran V (420-438 yy) hukmronligigacha bo’lgan davrda forslarning O’rta Osiyo chegaralaridagi janglari haqida axborotlar deyarli ma’lum emas. O’rta asr tarixchilari at-Tabari (839-923), ad- Dinavoriyning (IX asr) ma’lumotiga ko’ra Bahrom Go’r hukmronligi paytida Eronga xoqon boshchiligida “turk”larning ulkan qo’shini bostirib kiradi. Ikki o’rtadagi janglar tafsiloti mualliflar tomonidan qiziqarli bayon etilgan. Unga ko’ra Bahrom Go’r ayyorona yo’l tutib turklar ustidan g’alaba qozongan.14 Shu o’rinda o’rta asr arab va fors manbalarida keltirilgan va forslar shohi Varahran V bilan jang qilgan “turklar” aslida kimlar ekanligini aniqlash muhim. Bu borada hozirda olimlar o’rtasida yagona fikr mavjud emas. Bir guruh olimlar (I.Markvart, M.E. Massun, E.E. Nerazik, S.V. Vyazigin, B.G’. G’ofurov, K.B.Trever, A. Gubayev) eron shohiga qarshi xioniylar jang qilgan desalar, boshqa bir guruh olimlar (A. N. Bernstam, M.M. Dyakonov, A.M. Mandelstam, S.P. Tolstov, P.G. Bulgakov) ular- eftaliylar, yana bir guruh olimlar esa (L.N. Gumilev va boshqalar) kidariylar bo’lgan degan fikrni ilgari suradilar. A. N. Pigulevskaya esa aniq bir xalq nomini keltirmaydi va Varaxran V xun qabilalari bilan jang qilganligini ta’kidlaydi. Arman manbalarining guvohlik berishicha Varaxran V ning o’g’li Yazdigird II (438-457), o’z oldiga istilochilik maqsadlarini qo’yadi va uning butun hukmronlik davri O’rta 25 Osiyo xalqlariga qarshi janglar bilan bog’liq. Yazdigird II ning xioniy – eftaliylarga qarshi olib borgan ko’p yillik janglari besamar ketadi. O’rta asr tarixchisi at-Tabari ma’lumotiga ko’ra eftaliy shohi Axshunvor (Vaxshunvor, ba’zi manbalarda Xushnavoz) qo’l ostida 457 yilda Gurdjiston, Toxariston, Balx, Badaxshon hududlari bo’lgan. Shu o’rinda eftaliylar shohi nomining kelib chiqishiga doir turli bahslar ham mavjudligini ta’kidlash joiz. V.A. Livshits bu ism so’g’dcha o’qilib sharqiy eron tilidan kelib chiqib “shohlikni himoya qiluvchi” ma’nosini anglatgan desa; S.Gomech eftaliy shohi Aksungur deb atalganini ta’kidlaydi, Vizantiya tarixchisi F. Simokatta uni Eftalan, Axshunvor deb tilga oladi. Maxmud Qoshg’ariy uni Axshundar deb tilga olsa, A.Vamberi esa Akshunkar (Aksongar), yani turkchada oq shunqor , ma’nosini anglatganini ta’kidlaydi16. L.N Gumilev esa eftaliy shohining Xushnavoz deb atalgani uni fors tilida “iste’dodli musiqachi” ma’nosini anglatganini ta’kidlaydi 12 . B.X. Karmisheva Surxondaryo chegarasidagi Vaxshuvorni tahlil etib, bu nomning eftaliy shohi nomiga o’xshashligini e’tirof etadi. Eftaliylar va sosoniylar o’rtaisdagi janglar Pero’z (459-484) davrida avj oladi. Yazdigird II vafotidan so’ng 457-yilda uning ikki o’g’li Xormizd va ukasi Pero’z ortasida taxt uchun kurash boshlanadi. Xormuzd taxtni egallagach Pero’z eftaliylar davlatiga qochib ketadi va ulardan taxtni egallashda yordam berishlariga umid qiladi. Firdavsiy ma’lumotlariga ko’ra eftaliy shohi Faganish Pero’zga Termiz va Vashgird (Vaxsh va Kofirnihon oralig’idagi shahar) shahri evaziga 30 ming harbiy qo’shin beradi. Eftaliylar yordami bilan Pero’z o’z akasini 459-yilda mag’lub etadi va shohlik taxtini egallaydi. Shu yili Pero’z eftaliy shohi Vaxshunvor bilan ittifoqchilik shartnomasini tuzadi. Kidariylar ustidan g’alaba qozongan Pero’z ittifoqchilik shart nomasi tuzilganligiga qaramay eftaliylarga qarshi jangga tayorlanadi. Ad-Dinavoriy ma’lumotiga ko’ra urushning sababi Tohariston aholisining eftaliylardan noroziligi va Pero’zdan yordam so’raganligi bo’lgan. Bu paytda eftaliylar davlati tarkibiga Kaspiy dengizining sharqiy qirg’oqlari, 12 Tревер К.В. Эфталитское государство (V-VI вв.) // История народов Узбекистана. - Ташкент. 1950. Т.1. - С.126. 26 Turkmaniston cho’llari, Amudaryo oqimi bo’ylab joylashgan hududlar, Murg’ob va Tajan daryolarining yuqori oqimidagi hududlar (Shimoliy Afg’oniston) kirgan. Ba’zi ma’lumotlarda Pero’zning eftaliylar ustiga hujumi 457 yilda, boshqa ma’lumotda esa 482-yilda boshlangan va Pero’zning mag’lu biyati bilan tugaganligi ta’kidlanadi. Prokopiy Kesarskiy ma’lumotiga ko’ra Pero’z eftaliylarga ularning ayyorona va aqlan o’ylab topgan rejalari asosida asirlikka tushib qoladi. Eftaliylar shohi Pero’zga shunday badal to’lashini aytadiki uni Pero’z xursandlik bilan qabul qiladi. Pero’zni ozod etish sharti bu – juda katta miqdordagi oltin edi. Talab etilgan to’lov Vizantiya imperatori Zenon (479-491-yy.) tomonidan beriladi. Chunki sosoniylar Kavkazning tog’li hududlarida sosoniylar qal’a va gornizonlarni qo’l ostida ushlashi va u yerdan dushmanni o’tkazib yubormaslik sharti bilan Vizantiya imperiyasi ularga subsidiya to’lashi lozim bo’lgan. Eftaliylar va Pero’z o’rtasidagi jang tafsilotlari Ibn al-Fakih tomonidan ham qiziqarli tarzda bayon etilgan. Manbalarda Pero’zning eftaliylar ustiga uch bora yurish qilgani bayon etiladi. Birinchi yurishi muvaffaqiyatsiz chiqqach u ikkinchi bor yurish boshlaydi. S.P. Tolstovning ta’kidlashicha Pero’zning ikkinchi yurishi 479-yilda sodir bo’lgan. Ikkinchi bor asirlikka tushgan Pero’z eftaliylarga o’z ozodligi uchun katta miqdorda kumush tanga, shu bilan birga chegara shahar Talakanni eftaliylarga qaytarib berishi kerak bo’lgan. Pero’zning uchinchi jangining sababi Prisk Paniyskiy ma’lumotiga ko’ra Pero’zning kidariylar shohiga xotinlikka o’z singlisini emas kanizakni yuborganligi ma’lum bo’lib qolgach o’zini xaqoratlangan deb his qilganligi uchun shoh Kunha Pero’zdan o’ch olmoqchi bo’ladi. Unga noma yuborib Pero’zdan tajribali xarbiylaridan yuborishini iltimos qiladi. Yolg’oni fosh bo’lganligidan bexabar Pero’z Kunxaning talabini qondiradi. Pero’zning yolg’oniga javoban kidariylar shohi u yuborgan xarbiylarni ayanchli ahvolga soladi. Ana shu voqea ikki o’rtada yana jang boshlanishiga sabab bo’lgan18. Prisk Paniyskiy bu yerda O’rta Osiyoda yashagan xun qabilalarini “kidariylar” deb atagan va tilga olgan. Bal’amining ma’lumotuga ko’ra Pero’z bu jangni bosh kohin va xarbiy qo’shinnig 27 qarshiligiga quloq solmay boshlab yuboradi. Urush haqidagi xabar eftaliy shohiga yetib kelgach ular Pero’zga ogohlantirish nomasi yuboradilar, lekin bunga Pero’z bepisand qaraydi. Shunda eftaliylar sosoniylarga tuzoq qo’yadilar. Bu safar ham jang eftaliylarning g’alabasi bilan tugaydi. Pero’z va uning yetti o’g’li vafot etadi. Pero’zning tirik qolgan Kubod ismli o’gli, ham keyinchalik eftaliy shohiga xotin bo’lgan qizi asirga tushadi. Lekin arman va vizantiya manbalarida Pero’zning jasadi o’lganlar orsida topilmaganligi kelatiriladi. 2.2 Ilk o’rta asrlarda Turk xoqonligining vujudga kelishi va boshqaruvi 28 O‘zbekiston davlatchiligi tarixida Turk xoqonligi davlati muhim o’rin egallaydi. Oltoy, Tuva hamda ularga tutash hududlarda turli turkiy qabilalar, chunonchi, Ashin, Arg’u, O’g’iz, To’qqiz o’g’iz, O’ttuz tatar, Qarluq, Qiton, Tolis, Turk, Uyg,ur, Quruqan, Duba va boshqalar yashardilar. VI asr boshlarida Oltoy o’lkasida siyosiy jarayonlar faollashadi. O’sha paytda hozirgi Mo’g’uliston va qisman Xitoyning shimoliy hududlari ustidan Jujan xonligi hukmronlik qilardi. VI asr boshlarida Oltoydagi Turkiy qavmlar orasida Ashin urug’ining mavqei ko’tariladi. Ashin urug’iga mansub Asan va Tuu 460-545-yillarda boshqa urug’larni o’zlariga bo’ysundiradilar va Oltoydagi turkiy qabilalar ittifoqiga asos soldilar. Tuuning o’g’li Bumin Tele qabilasini ham bo’ysundiradi. Bumin Jujan xonligiga tobelikdan chiqish uchun kurashadi va 551-yilda Jujan xonining qo’shinlarini yengib, ularni o’zlariga bo’ysundiradi. Bumin 552-yilda Xoqon deb e’lon qilinadi va yangi davlat – Turk xoqonligiga asos soladi. Uning poytaxti Oltoydagi O’tukan shaxri edi. Xoqonlik tez orada kuchayib, uning dovrug’i ortib borgan. U ko’p bor Xitoyga yurishlar qilib, uning bir qancha hududlarini bosib olgan. Xitoy podsholigi Turk xoqonligiga har yili o’lpon tariqasida yuz bo’lakdan iborat ipak mato berib turishga majbur bo’lgan. Turk xoqonligi xususidagi manbalar yetarli bo’lsada, lekin ularning ko’pchiligi bir-biriga qarama-qarshi ma’lumotlar beradi. Tarixda turklarning kelib chiqishi haqida ko’plab afsona va rivoyatlar mavjud. Bir afsonada ko’rsatilishicha, g’arbiy dengiz qirg’og’ida yashagan turkiylarning ota-bobolari qo’shni qabilalar tomonidan qirib tashlanadi. Shunda 10 yoshli bola yashirinib tirik qoladi. O’sha yerdagi urg’ochi bo’ri unga xotin bo’ladi. Bolani bo’ri Turfon tog’lariga olib chiqib ketadi 13 . O’sha yerda bo’ri 10 ta bola tug’adi. O’g’illardan birining nomi Ashin bo’lib, u keyinchalik yangi qabilaning rahbari bo’ladi. Afsonaga ko’ra “Turk” so’zi Oltoy tog’larining eng qadimgi nomidan kelib chiqqan. Xitoy yozma manbalarida Turklar “xun” nomi ostida eramizning 92 yilida Oltoyning etaklariga kelib o’rnashgan. Bu urug’ Ashin urug’i nomi bilan atalgan. Xitoylar Ashin qabilasini “Tuk-yu” deb ham ataganlar. P. Pelyu bu so’zni “Turk-yut” (ya’ni 13 Ртвладзе. Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари”. – Тошкент. Шарқ. 2001. – Б.98. 29 turkiylar) deb izohlaydi. “Turk” atamasi kuchli, baquvvat degan ma’noni anglatadi. Avval bu urug’ga berilgan turk atamasi keyinchalik ularga yaqin turgan barcha qabila urug’larga ham umumiy nom sifatida yuritiladi. Bumin yangi davlat- Turk xoqonligiga (551-744) asos soladi va Ili daryosi bo’yida hukmdor deb e’lon qilingach, “Ilixon” degan unvonni oladi. Turklar hukmdori o’zini hoqon (turkcha qag’an) yurita boshlaydi. Bumin o’z ukasi Istamiga (Istemi-turkcha, Sedimi-xitoycha, Sinjibu arabcha, Stembi-xagan yunoncha), birinchi sarkarda, davlatning birinchi amaldori darajasiga to’g’ri keluvchi “Yabg’u” unvonini berib u bilan birgalikda o’z davlatini kengaytirish payiga tushdi. Istami ko’proq g’arbiy yo’nalishga boshchilik qilib tez orada Sharqiy Turkistondagi nushibi, turkash, uzli qabilalarini o’ziga bo’ysundiradi. 553-yilda Buminxon vafot etgach, hokimiyatga uning katta o’g’li Mug’anxon (553-572) o’tiradi. Muganxon 558-yilda jujanlarga so’nggi bor qaqshatgich zarba berib, o’z davlati hukmronligini Tinch okeaniga cha bo’lgan hududlarda mustahkamlaydi. Uning amakisi Istami xoqonkik hududini g’arbga tomon kengaytirib, Yettisuv, Qashqar va boshqa hududlarni egallaydi. 563-567-yillar davomida Istami qo’shinlari eftaliylar davlatiga ketma-ket zarbalar berib, O’rta Osiy va Kaspiy dengizigacha bo’lgan yerlarni egallashga muvaffaq bo’ladi. Buning oqibatida eftaliylar davlati qulaydi Muqanxon hukmdorligi davrida turk xoqonligi yuksak cho’qqiga kotariladi. 554-yil Muqan xoqon Sharqqa yurish qilib Uzoq Sharq o’lkalarini o’ziga bo’ysundiradi va Tinch okeani qirg’oqlariga chiqadi. U O’rxun, Tug’la Selenga daryolari bo’ylaridagi qirg’izlarni, Baykal atroflaridagi uyg’urlarni o’ziga bo’ysundiradi. 558-yili turklar Ural va Volga bo’ylarini zabt etib Shimoliy Kavkazdagi ko’chmanchi ovarlar bilan to’qnashadi. Xoqonlikning bevosita g’arbiy qismini boshqarib turgan Istami va bosh xoqon Muqanxon ham savdo yo’li va uning ahamiyatini tushunib bu masalani tinchlik bilan hal qilishga harakat qila boshlaydilar. Istami Yabg’u So’g’d ixshidiga bu masalani hal etish vazifasini topshiradi. Eronga mashhur so’g’d savdogari va diplomati Moniax boshchiligida elchilar guruhi jo’natiladi. Xusravshoh o’z atrofidagi amaldorlarning maslahatiga kirib, so’g’diylar olib kelgan ipakliklarni sotib olib, so’ng uni elchilar ko’z o’ngida yig’ib yoqib tashlaydi. Istami bu 30 voqeadan qattiq ranjisada Xusravshoh huzuriga ikkinchi marotaba o’z elchilarini yuboradi. Bu elchilar guruhi endilikda faqat turklardan iborat bo’lib, uning natijasidan yaqin oradagi siyosat namoyon bo’lishi kerak edi. Bu safar turk elchlari zaharlab o’ldiriladi. Ularning faqatgina bir nechasigina xoqon huzuriga yetib keladi. O’z ishlarini sosoniylar “Turklar issiq ob-havoni ko’tarisha olmadilar” deb berkitishadi. Istami Xusrav I Anushirvon qo’shinlarini tor-mor qilib Eronning shimoliga bostirib kiradi. Eftaliylar o’z yerlarining Eronga tushib qolgan qismini yana o’z qo’llariga qaytarib oladilar. Eron tinchlik sulhiga kelishib 40 ming vizantiya tillasi to’lash majburuiyatini oladi. Undan so’ng Eron bilan Vizantiya o’rtasida urush boshlanib ketib, sosoniylar davlati juda nochor ahvolga tushib qoladi. 576-yili Muqanxon va Istami yabg’ularning vafotidan so’ng Turk xoqonligining ta’siri ancha zaiflasha boshlaydi. Eron sarkardasi Bahrom Chubin Chur Bag’a xoqon qo’mondonligidagi 300000 kishilik turk qo’shinini tor-mor qiladi. Bahrom Chubin Buxoro yaqinidagi Poykend shahriga bostirib kirib xoqonning o’g’li Barmuda Teginni asirga oladi. Xoqon xazinasini esa Eron shohi Xormuzdga yuboradi. Turk xoqonligi 568-569- yillarda o’sha davrning qudratli davlati- Vizantiya bilan iqtisodiy va savdo-sotiq aloqalarini o’rnatishga intilib, So’g’ savdogari Maniax boshchiligidagi elchilarni u yerga yuboradi. Elchilar imperator Yustinian qabulida bo’ladi. Shundan so’ng Zemarx boshliq elchilari xoqonlikka keladi 14 . Turk xoqonlari O’rta Osiyoda hukmronlik qilgan bo’lsalarda biroq o’zlari bu hududga ko’chib kelmaganlar. Ular Yettisuv va boshqa hududlardagi bosh qarorgohlarida qolib bo’ysungan hududlarni mahalliy hukmdorlar orqali boshqarib ulardan olinadigan soliq-o’lponlar va to’lovlar bilan kifoyalanganlar. Bundan ko’rinadiki Turk xoqonligi davrida bu hududdagi mavjud mahalliy davlat tuzilmalari, ularning boshqaruv tizimlari saqlanib, ichki siyosat bobidagi mustaqil faoliyati davom etgan Xoqonlik istisno hollardagina o’lkaning ijtimoi-siyosiy hayotiga aralashgan Bu narsa ko’proq tashqi siyosat, xalqaro savdo-sotiq masalalariga daxl etardi. Xitoy manbalarida ta’kidlanganidek, Zarafshon,Amudaryo va Qashqadaryo vohalarida 9 14 Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000. – Б.82. 31 ta mustaqil hokimlik mavjud bo’lgan: Samarqand, Ishtixon, Maymurg’, Kesh, Naqshab, Kushon, Buxoro, Amul va Andxoy shular jumlasidandir. Samarqand, buxoro, Xorazm, Choch, hokimliklari o’zlariga ancha mustaqil bo’lganlar. Buxorxudotlar zarb etgan tanga pullar keng muomalada bo’lgan. Shu bilan birga, bu nisbatan mustaqil hokimliklar o’rtasida o’zaro kurash va ichki ziddiyatlar bo’lib turgan. Bu esa mahalliy aholi turmushini nochor axvolga olib kelgan. 585-586- yillardagi Buxoroda zodagon dehqon va boy savdogarlarga qarshi Abro’y boshchiligidagi qo’zg’olonga sabab bo’ladi. Xoqon Qoracho’rin qo’shinlari qo’zg’olonni bostirib, qo’zg’olonchilarni qattiq jazolaydi. Bo’ysundirilgan hududlarni mahalliy hokimlar orqali boshqarish tartibi xoqonlikni zaiflashtira bordi. Muqon xoqon vafotidan so’ng taxtga uning ukasi Arslon To’ba o’tirdi. Arslon to’ba buddiylikka berilgan bo’lsada, mamlakatni mustahkamlash uchun Si saltanati bilan shartnoma tuzadi. Bundan tashqari u mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy jihatdan rivojlantirish choralarini ham ko’rdi. Ammo 581-yilda Arslon To’ba vafot etgach Turk xoqonlari o’rtasida o’zaro kurashlar avj olib ketadi. Natijada xoqonlik ikki qismga bo’linib ketdi. Ular G’arbiy turk xoqonligi (uning tarkibiga O’rta Osiyo, Sharqiy Turkiston hudulari kirgan) hamda Sharqiy turk xoqonligi (uning tarkibiga Mo’g’uliston hududlari kirgan). Sharqiy xoqonlikni Arslon To’baning kichik o’g’li Ishbara boshqara boshlaydi.G’arbiy xoqonlikka Istami yabg’uning o’g’li Qora Churin boshchilik qilgan. Qora churin Istamining vafotidan so’ng bu taxtga o’tirgan bo’lib, boshqa xoqon va xonlar ichida eng qobiliyatlisi va tadbirkori edi. Qora Churin qarib qolgan vaqtida taxminan 600 yillarga kelib o’zini xoqon deb e’lon qiladi. U Bug’u xoqon (qaxramon xoqon) degan nomni oldi G’arbiy turk xoqonligida shaharlar rivojlanishi, Eron va Xitoy bilan qizg’in savdo-sotiq va diplomatik aloqalar kuzatilgan. Xitoyda Tan sulolasi davrida (618-907-yil) G’arbiy turk xoqonligi bilan Xitoy o’rtasida aloqalar keng yo’lga qo’yiladi. Masalan 627-644- yillarda O’rta Osiyodan Xitoyga 9 marta savdo karvonlari yuborilgan. VII asrning 30-yillarida xoqonlik hududlarini kezgan xitoylik sayyoh Syuan Tsin Issiqko’l, Chu vodiysi, Choch, Samarqand, Buxoro kabi joylarning ancha gavjum va obod 32 bo’lganligini qayd etadi. Yarim asrlik hukmronlik jarayonida turklarning bir qismi o’troqlashadi, qolganlari yerli chorvadorlar bilan aralashib ketadi. O’troq hayotning an’anaviy-ma’muriy udumlari ta’sirida boshqaruv tarkiblari asta-sekin o’zgarib, turklarning ijtimoiy va siyosiy mustahkamlanib boradi. Turklar siyosiy hayotda faol qatnashib, O’rta Osiyo siyosatining barcha jabhalarida teng qatnasha boshladilar. Xoqon Shego’y vafotidan so’ng hokimiyatga kelgan To’n yabg’u davrida xoqonlar yanada kuchayadi. Uning davrida boshqaruv tartiblari isloh etildi. Turk xoqonligida butun saltanat ustidan oily hukmronlikni Xoqon olib brogan. Bu lavozim merosiy bo’lgan Xitoy manbalariga ko’ra ota doimo o’z o’g’liga taxtni qoldiravermay, balki undan kattaroq turgan qarindoshlariga qoldirishi lozim bo’lgan. Bundan tashqari shunday hollar ham bo’lganki, taxt sohibini “ulus oqsoqollari” tayinlagan. Xitoy manbalariga ko’ra, turkiylar xonni taxtga o’tqazishda maxsus marosim o’tkazganlar: amaldorlar bo’lajak xonni kigizga o’tkizib, quyosh yurishi bilan 9 marotaba aylantirganlar, ishtirokchilar uni qutlab turganlar. Keyin xonni otga o’tqazib, bo’yniga ipak mato bo’g’laganlar. Keyin undan so’raganlar: “Siz necha yil xon bo’lmoqchisiz?”. U necha yil xon bo’lishini aytgan va shu muddat tugaganidan keyin taxtdan ketgan. Xoqondan keyinga shaxs “yabg’u” davlatdagi birinchi amaldor vazifasida bo’lgan. Ammo yabg’u taxtga merosxo’rlik qila olmas edi. Taxt merosxo’ri “tegin” (shaxzoda) deb yuritilgan. “Tudun” unvoni hukmdorning joylardagi noibiga berilgan. Ular mahalliy hokimlar siyosatini, boj soliq ishlarini nazorat qilganlar.Ko’chmanchilarning asosiy qismi chorvadorlardan iborat edi. Bunday xalq ommasini turklar “budun” yoki “qora budun” deb atashgan. Tan sulolasi 659-yilda Sharqiy Turk xoqonligini o’ziga bo’ysundiradi. VII asr ikkinshi yarmida anca kuchaygan Xitoy O’rta Osiyo hududlarini ham o’z qo’l ostiga kiritish payiga tushadi. Biroq 670- yilda tibetliklar bosh ko’tarib, shjarqiy turk xoqonligini yangidan tiklaganlaridan so’ng, bu davlat Xitoy uchun kutilmagan xavf-xatarni keltirib chiqargach, Xitoy O’rta Osiyoga bo’lgan o’z da’vosidan voz kechadi. Xitoyning e’tibori endi Tibetga qaratiladi. Bu davrda O’rta Osiyo hududlarida 33 G’arbiy turk xoqonligi ta’siri tobora zaiflashib boradi. Bunga mahalliy hokimliklar o’rtasidagi ichki ziddiyatlar, yer –mulk uchun o’zaro kurashlar ham sabab bo’ladi. Turk xoqonligining sharqiy yerlaridan farqli o’laroq g’arbiy hududda aholining ijtimoiy- iqtisodiy hayot tarzi, madaniy darajasi nisbatan yuqori bo’lgan. Sharqiy hududlarda yashagan ko’pchilik ko’chmanchi elatlarda urug’-qabilachilik munosabatlari hamon kuchli saqlangan. Aholining quyi tabaqasi budun yoki qora budunlar deb atalgan. Urug’-qabilaning nomdor vakillari “bek”lar deb yuritilgan. Jamoani xoqon va zodagonlar kengashi – “Qurultoy” boshqargan. O’rta Osiyo yerlarida esa bu davrda dehqonchilik, bog’dorchilik va uzumchilik sohalari yuksak darajada rivojlangan. O’lkaning Farg’ona, Xorazm va Zarafshon vohalarida ko’plab suv ayirg’ichlar, kanallar, suv havzalari bunyod etilgan. Xulosa 34 О ‘rta Osiyo xalqlarining tarixiy taqdiri qadimgi davrlardan boshlab bir– biriga uzviy bog‘langan b о ‘lib, О ‘zbekiston tarixi mintaqa va jahon tarixining ajralmas qismidir. S о ‘nggi yillarda О ‘rta Osiyoning turli hududlarida arxeologiya, antropologiya, tarixiy etnografiya, epigrafika va numizmatikaga oid kashfiyotlar tufayli tarixni xolisona yoritishga xizmat qiladigan muhim ma’lumotlar t о ‘plandi. Ular о ‘lka tarixining qadimgi bosqichlaridagi iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy– siyosiy jarayonlari haqida yanada t о ‘laroq tasavvurlar hosil qilish imkonini beradi. Yangi ilmiy ma’lumotlar eng qadimgi x о ‘jaliklar va mehnat qurollari, x о ‘jalikning ishlab chiqaruvchi shakllariga о ‘tilishi, ishlab chiqarishda metallning ishlatila boshlanishi, ayirboshlash va savdo–sotiq, ilk shaharlar va davlatlarning tashkil topishi va boshqa tarixiy–madaniy jarayonlar bilan bog‘lanadi. Davrlashtirish – insoniyat tarixini о ‘z xususiyatlarga ega, turli belgilarga k о ‘ra, bir–biridan ajralib turgan katta davrlarga b о ‘lishdir. O’rta Osiyo hududidagi ilk davlat to`zulmalari to’g’risidagi qadimiy yozma tariximizning eng noyob manbasi hisoblangan “Avesto” kitobi qadimshunos olimlarning o’lkamizning turli hududlariga olib borilgan qidiruv ishlari, ularning muhim natijalari, muhim manba hisoblanadi. Shuningdek, Qadimimgi Yunon, Rim va Eron manbalari asosida aniq fikrlarni keltirsa bo’ladi. Ulardan Geradod, Polibiy, Ktesiy, Strabon, Arrian kabilarni asarlari, forsiy mixxat yozuvlari. Shuningdek, arxeolog Y. G’ulomov, S. Tolstov, V. Masson, A. Asqarov, A. Sagdullaev va boshqalarning ilmiy tadqiqotlari alohida ahamiyatga molikdir. O’zbek xalqi davlatchiligi yani jamiyat hayotini boshqarish tamoyillariga asoslangan dastlabki siyosiy to`zulmalar o’troq, sun’iy sug’orish dehqonchilik va chorvachilik zaminida bronza davridayoq Amudaryo va Sirdaryo havzalarida vujudga kela boshlagan. Markaziy Osiyo hududida turli davrlarda turli xalqlar yashab o’tib, tarixda o’ziga xos iz qoldirib ketganlar. Markaziy Osiyo jumladan, O’zbekistonning ilk o’rta asrlar davriga oid bo’lgan davlatchilik tarixiga nazar solsak bu davrda ko’plab mayda va yirik davlatlarning shakllanishi hamda ularning tarix sahnasidan ketishi, shu bilan birga o’ziga xos iz qoldirib ketganligini guvohi bo’lamiz. O’rta Osiyo, jumladan O’zbekistonning ilk 35 o’rta asrlar davrida bu hududga turli xalqlarning kirib kelishi davom etdi. V asrning birinchi choragida Sharqdan Sirdaryo va Orol boylari orqali ko’chmanchi aholi – kidariylar ( yuechji yoki toharlarning avlodi) kirib keladi. Qadimgi turkiy afsonalarda berilishicha, turklarning tasavvuriga ko‘ra, davlatchilikning markazi, davlatni o‘z qo‘lida birlashtiruvchi shaxs xoqon hisoblangan. Boshqaruvda xoqonlarning hukmron sulolasi asosiy bo‘lib u uchta kuch - osmon (tangri), yer- suvning kuch va irodasi hamda turk xalqining yaratuvchanlik faoliyati tufayli yuzaga keltiriladi. Xoqondan keyingi shaxs, birinchi amaldor “Yabg‘u” (Bahodir) bo‘lib, u bosh sarkarda hisoblangan. Ammo, yabg‘u taxtga merosxo‘rlik qila olmas edi. Turk xoqonligi taxtiga vorislik tartibi turk davlatchiligi tuzilishi uchun xos bo‘lgan uluslarga bo‘linish tizimiga asoslanib belgilanar edi. Ushbu tizimga ko‘ra taxt aksariyat hollarda otadan o‘g‘ilga emas, akadan ukaga, amakidan jiyanga meros qolar edi. Taxt merosxo‘ri tegin (shahzoda) deb yuritilgan. Shahzodalar to taxtga o‘tirgunlariga qadar o‘zlariga berilgan uluslarni boshqarib turganlar. O‘rta Osiyodagi mahalliy hokimlarning faoliyatini nazorat qiluvchi amaldor, xoqonning nazoratchisi -“tudun” deb atalgan. Turk hoqonligi konfederativ davlat bo‘lgan. Turkiylar o‘z yurti va davlatini “el” deb atashgan. Birinchi turk xoqoni Buminxon elxon unvoniga ega bo‘lganligi bejiz emas. Foydalanilgan adabiyotlar 36 I. Rahbariy adabiyotlar. 1. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning 2021-yil 20 – yanvardagi yeg’ilishida gumanitar fanlarni rivojlantirish to’g’risida so’zlagan nutqidan. 2. Mirziyoyev. Sh. M – Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yurt tarqqiyoti va xalq faravonligining garovi. – Toshkent. 2016. 3. Karimov. I. A - Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. – Toshkent. Sharq. 1998 II. Asosiy adabiyotlar. 4. Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Тошкент: Шарқ, 2000; 5. Аннаев Т., Шайдуллаев Ш. Сурхондарё тарихидан лавҳалар. – Тошкент: Мерос, 1997. 6. Абдуллаев. Ў – “Ўрта осиёда қадимги бошқарув ва илк давлатчилик тарихшунослиги. – Тошкент. 2009. 7. Ahmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari. - Toshkent. O‘qituvchi, 2001. 8. Эшов . Б – “ Ўрта осиёнинг қадимги ш a ҳарлар тарихи ”. – Тошкент . 2008. 9. Сагдуллаев. А – “Қадимги ўрта осиё тарихи”. – Тошкент. 2004. 10. Шониёзов К. Узбек халкининг шаклланиш жарасни. - Тошкент, 2001. 11. Ртвладзе. Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари”. – Тошкент. Шарқ. 2001. 12. Ртвладзе. Э, Алимова. Д – “Ўзбекистон давлатчилиги тарихи. – Тошкент. 2021. 13. Илясов Дж. Некоторые замечания к проблеме эфталитов // Transoxiana. История и культура. Сб.статей. Ташкент.2004. 14. Tревер К.В. Эфталитское государство (V-VI вв.) // История народов Узбекистана. - Ташкент. 1950. Т.1. 37 38

O‘zbek davlatchiligining shakllanishi va dastlabki taraqqiyot bosqichlari

Купить