Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	62.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Февраль 2025
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Oʻzbek shevalarida sifat va uning yasalishi

hodisalarning ijtimoiy yoki madaniy kontekstga nisbatan qiymatini ham bildiradi. Bu
esa tilning jamiyatdagi o’rni va ahamiyatini yanada oshiradi.
Jamiyatning o’zgarishlariga ta’siri.
Sifatlarning jamiyatdagi roli ko’plab ijtimoiy jarayonlarga bog’liq. Jamiyatda yuz
berayotgan o’zgarishlar, iqtisodiy, siyosiy yoki madaniy voqealar, tilning
strukturasiga, shu jumladan sifatlar tizimiga ham ta’sir ko’rsatadi. Shevani
o’rganishda, sifatlar faqat tilning semantik tarkibini emas, balki jamiyatdagi ko’plab
ijtimoiy jarayonlarni ham aks ettiradi. Masalan, yangi ijtimoiy qatlamlar va
guruhlarning shakllanishi, ularning tilda o’z ifodalarini topishi sifatlar orqali
tasvirlanadi. Boshqacha aytganda, yangi qiymatlar va tendensiyalar jamiyatda sifatlar
yordamida tilga kirib, ularni yangi yasalish shakllariga keltiradi.
Shevalar orqali o’zgaruvchan ijtimoiy ahvolning ifodalanishi.
Sifatlar shevalarda ko’pincha o’zgaruvchan ijtimoiy ahvolni, his-tuyg’ularni va
o’zaro munosabatlarni ifodalaydi. 28
Agar jamiyatda qandaydir ijtimoiy adolatsizlik
yoki tengsizlik mavjud bo’lsa, bu holat sifatlar orqali aks etadi. Misol uchun, ba’zi
shevalarda “boy” yoki “kambag’al” kabi sifatlar faqat material qiymatlarni emas,
balki odamlarning ijtimoiy holatlarini ham bildiradi. O’zbek tilining ayrim
shevalarida «kattaroq» yoki «yaxshiroq» kabi sifatlar ijtimoiy tenglikni yoki
o’zgarishni ko’rsatish uchun ishlatiladi.
Shuningdek, shevadan foydalanish ijtimoiy mavqega, shaxsning o’rniga va
ehtiyojlariga mos ravishda farqlanadi. Odamlar o’zlarini turli guruhlarga ajratish yoki
guruhlar o’rtasidagi farqlarni anglatish uchun sifatlardan foydalanadilar. Bu holatda,
sifatlar jamiyatdagi ijtimoiy identifikatsiya vositalari sifatida xizmat qiladi.
Jamiyatdagi til va madaniyatni aks ettirish.
Shevalar tilning ijtimoiy, madaniy va tarixiy o’zgarishlarini aks ettiradi.
Sifatlarning yasalishi va ishlatilishi, o’z navbatida, jamiyatning madaniy
28
Zokirov, B. (2014). O'zbek tilining shevalari va ularning tahlili. Toshkent: Sharq.
27

Xulosa
Xulosa sifatida, O’zbek shevalaridagi sifatlarning yasalishi, kommunikativ
vazifasi, jamiyatdagi roli va dialektal farqlari tilshunoslik, ijtimoiy va madaniy
tadqiqotlar uchun muhim soha hisoblanadi. Shevalar tilning tabiiy rivojlanishining
o’ziga xos shaklini tashkil etadi va ularning o’ziga xos xususiyatlari jamiyatdagi
ijtimoiy aloqalar, madaniy qadriyatlar va urf-odatlar bilan bog’liq. Sifatlarning
ishlatilishi, o’zgaruvchan jamiyat tuzilmasi, kommunikativ ehtiyojlar va odamlar
o’rtasidagi munosabatlarni aks ettirishda asosiy vosita bo’lib xizmat qiladi. Shevada
sifatlar nafaqat predmetlarning yoki hodisalarining xususiyatlarini ifodalash, balki
ular jamiyatda mavjud bo’lgan ijtimoiy ierarxiyalar, iqtisodiy holat, madaniy
identifikatsiya va tilni boshqarish mexanizmlarini ham tasvirlaydi. Shevalarda sifatlar
ishlatilishining farqlanishi tilshunoslarga va ijtimoiy tadqiqotchilarga jamiyatning
ma’lum guruhlarini va ularning tilga bo’lgan munosabatlarini tushunishga yordam
beradi.
Shevada sifatlar orqali jamiyatdagi ijtimoiy guruhlarning o’ziga xos
xususiyatlarini ajratib ko’rsatish mumkin. Misol uchun, ayrim shevalarda sifatlar bir
guruhning madaniyatini, boshqa guruhga xos xususiyatlarini aks ettiradi. Bu esa,
ijtimoiy holatni tasvirlashda, individual va kollektiv ehtiyojlarni ifodalashda katta
ahamiyatga ega. O’zbek tilidagi sifatlar tili va madaniyatini, urf-odatlarini
o’rganishda mukammal vosita bo’lib, jamiyatning tarixi, ijtimoiy tuzilmasi va
madaniy merosini yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi. Sifatlarning
dialektal farqlari tilning ijtimoiy o’zgarishlar, geosiyosiy hududlar va madaniyatlar
o’rtasidagi aloqalarni qanday aks ettirishi ham ahamiyatlidir
Xulosa qilib aytganda, O’zbek shevalaridagi sifatlarning yasalishi, ishlatilishi
va jamiyatdagi roli tilshunoslik va jamiyatshunoslikning alohida tarmoqlarini o’zaro
bog’laydigan muhim elementdir. Bu tadqiqotlar til va jamiyatni bir-biriga
bog’laydigan ko’prikni tashkil etadi. Shevalarni o’rganish, tilning madaniy va
30

aniqroq ifodalashda qo’llaniladi. Bu esa, o’z navbatida, jamiyatda kommunikativ
jarayonlarning qanday rivojlanishini ko’rsatadi.
Shevada sifatlar va zamonaviy ijtimoiy muhit.
Zamonaviy jamiyatda sifatlar, ayniqsa, o’zbek shevalarida, turli ijtimoiy muhitda
yangicha shakllar bilan ifodalanadi. Internet, ijtimoiy tarmoqlar va zamonaviy
kommunikatsiya vositalari sifatlarning yasalishi va ishlatilishini yangi yo’llar bilan
boyitadi. Yangi ijtimoiy qatlamlar, yosh guruhlari, madaniy aloqalar va globalizatsiya
jarayonlari sifatlarning yangi yasalish shakllarini va qo’llanilish usullarini keltirib
chiqarmoqda. 30
Shevadan foydalanish, bu jarayonlar orqali, nafaqat tilning
rivojlanishini, balki jamiyatdagi o’zgarishlarni ham yoritadi. Bu holat sifatlarning
jamiyatdagi o’rni va roli borasida yangi imkoniyatlarni ochadi. Shevada sifatlar
jamiyatdagi aloqalar, o’zgarishlar va ijtimoiy tendensiyalarni ifodalashda muhim
vosita bo’lib xizmat qiladi. Sifatlarning ishlatilishi, dialektal xususiyatlar,
jamiyatning madaniy qadriyatlari, ijtimoiy holat va kommunikativ ehtiyojlarga
bog’liq holda, har bir hududda o’ziga xos tarzda yuzaga keladi. Sifatlar orqali
jamiyatda yuz berayotgan o’zgarishlar, odamlar o’rtasidagi aloqalar, turli guruhlar va
madaniy xarakteristikalar to’g’risida muhim ma’lumotlar olish mumkin. Shevalar va
sifatlarning o’zaro aloqasi jamiyatning tilshunoslik, madaniy va ijtimoiy izlanishlar
sohasidagi ahamiyatini kuchaytiradi.
30
G’iyosov, D. (2017). Shevalar va ularning tilshunoslikdagi o’rni. Toshkent: Akademiya.
29

Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kirish, 2 ta bob, 6ta reja, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar, foydalanilgan saytlar.
8

boshqa hududlardagidan farq qiladi. Misol uchun, biror sifatning dialektal farqlari
o’zaro qiyoslash, taqqoslash, intensivlikni bildiruvchi shakllarda yoki har xil
grammatik shakllarda namoyon bo’ladi.
1. Sifatlarning yasalishidagi dialektal farqlar.
O’zbek shevalarida sifatlar yasalishida qo’llaniladigan morfologik qo’shimchalar
dialektal farqlarga asoslanadi. 23
Misol uchun, shimoliy va janubiy shevalarda bir xil
sifatlarning yasalishida turlicha qo’shimchalar ishlatiladi.
Shimoliy shevada, sifatlar odatda -g’ina, -roq qo’shimchalarini qo’llash orqali
yasaladi. Masalan, «yaxshi» sifatining yana bir varianti – «yaxshig’ina» (kichik
yaxshilik) shaklida ishlatiladi.
Janubiy shevada, sifatlar ko’pincha -roqda yoki -g’a shakllari bilan yasaladi.
Misol uchun, «katta» sifatining dialektal shakli – «katta-roq» (katta bo’lish) tarzida
ishlatiladi.
2. Sifatlarning fonetik dialektal farqlari.
Dialektal farqlar fonetik o’zgarishlarga ham ta’sir qiladi. Sifatlarning fonetik
o’zgarishi, ya’ni tovushlarning almashishi yoki tovushlarni qisqartirish, shevadan
shevaga o’zgaradi. O’zbek tilining turli shevalarida ba’zi sifatlar fonetik jihatdan bir-
biridan farq qiladi.
Misollar:
Shimoliy shevada «tez» sifatining talaffuzi «tezg’ina» shaklida bo’lishi mumkin,
bu yerda «tez» so’ziga qo’shimcha -g’ina qo’shilishi fonetik farqni yaratadi.
Janubiy shevada esa «tez» so’zi «tezroq» shaklida ishlatiladi, bu sifatda «roq»
qo’shimchasi fonetik jihatdan o’zgarishlarni bildiradi.
23
G'ulomov, A. (2009). O'zbek shevalarida sifatlarning turlari. Toshkent: O'zbekiston.
22

xususiyatlariga asoslanadi. O’zbek tilidagi shevalar orasida sifatlarning yasalishi turli
xususiyatlarga ega, bu esa tilning rivojlanish jarayonida muhim o’rinni egallaydi.
1. Sifatlarning yasalishida fonetik o’zgarishlar.
Shevalarda sifatlarning yasalishi fonetik o’zgarishlarga asoslanadi. Bu
o’zgarishlar nafaqat biror so’zning talaffuzi, balki uning morfologik tarkibida ham
aks etadi. 10
Masalan, ayrim shevalarda sifat yasash uchun qo’shimchalar fonetik
jihatdan o’zgarib ishlatiladi. O’zbek tilining janubiy va shimoliy shevalarida bu
o’zgarishlar aniq seziladi.
Misollar:
Shimoliy shevada: «tez» → «tezroq».
Janubiy shevada: «yaxshi» → «yaxshiroq» (sifat yasashda o’ziga xos fonetik
o’zgarishlar ro’y beradi).
Bu turdagi fonetik o’zgarishlar, shevalarning morfologik tizimidagi farqlarni
ko’rsatadi. Fonetik farqlar, asosan, qo’shimchalar orqali sodir bo’ladi, bu esa
sifatlarning yasalishini murakkablashtiradi.
2. Sifatlarning yasalishida morfologik xususiyatlar.
O’zbek shevalarida sifatlarning morfologik shakllanishi ko’plab qo’shimchalar
yordamida amalga oshiriladi. 11
Morfologik jihatdan sifatlar yasalishida afiksatsiya,
ya’ni so’zga qo’shimchalar qo’shish orqali sifatlar shakllanadi. O’zbek tilidagi
shevalarda, ayrim hududlarda, sifatlarni yasalash uchun qo’llaniladigan
qo’shimchalar va affikslar o’zgacha bo’lishi mumkin.
Sifatlarning yasalishidagi asosiy morfologik vositalar:
-li qo’shimchasi: Bu qo’shimcha ko’pincha sifat yasashda ishlatiladi. Masalan,
«yashil» (rangni ifodalaydi) → «yashillik» (yashillikni ifodalaydi).
10
Bozorov, E. (2010). O'zbek shevalarining grammatikasi. Toshkent: Fan.
11
Vahabov, S. (2009). Sifatlar va ularning yasalishi. Toshkent: Fan
13

ularning yasalishiga oid tadqiqotlar juda muhimdir. Chunki bu soha O zbek tiliningʻ
rivojlanishidagi turli jarayonlarni, shuningdek, til va madaniyat o’rtasidagi aloqalarni
o’rganishga yordam beradi. Bu kurs ishi, aynan shu mavzuni chuqurroq o’rganishga,
sifatlarning yasalishidagi dialektal va ijtimoiy farqlarni tahlil qilishga qaratilgan
bo’lib, tilshunoslik faniga o’z hissasini qo’shadi.
Kurs ishi ahamiyati : Kurs ishi O zbek shevalarida sifatlarning yasalishi va
ʻ
ularning kommunikativ rolini tahlil qilishni o'z ichiga oladi. Bu ishning ahamiyati,
nafaqat O zbek tilining grammatik tizimini o'rganish, balki uning ijtimoiy va
ʻ
madaniy jihatlariga ham aloqadordir. O zbek shevalarining tahlili, tilshunoslarga tilda
ʻ
sodir bo’layotgan o’zgarishlarni, shuningdek, jamiyatdagi ijtimoiy va madaniy
o’zgarishlarni kuzatish imkonini beradi. Sifatlarning yasalishi va ularning tildagi
funksiyasi, tilning rivojlanish jarayonini, ayniqsa, shevalar orasidagi farqlarni
tushunishga yordam beradi. Sheva va dialektlar tilshunoslikda alohida ahamiyatga
ega bo lib, ular tilning boyligini va uning ijtimoiy funktsiyalarini aks ettiradi. O zbek
ʻ ʻ
shevalaridagi sifatlar va ularning yasalishidagi o’zgarishlarni o’rganish, tilning
nafaqat strukturalarini, balki uning jamiyatdagi o’rni, kommunikativ roli va ma'no
anglatishdagi ahamiyatini ham tushunishga yordam beradi. Shunday qilib, bu kurs
ishining ahamiyati shundaki, u tilshunoslarga O zbek shevalarining morfologik
ʻ
xususiyatlarini o’rganish, sifatlar va ularning yasalishidagi farqlarni tahlil qilish,
shuningdek, shevalar orasidagi madaniy va ijtimoiy farqlarni anglash imkonini
beradi. Ahamiyatli jihat shundaki, bu ish O zbek tilining mavjud shevalaridagi
ʻ
xususiyatlarni ochib beradi va ularning tildagi kommunikativ funksiyasini yaxshiroq
tushunishga imkon yaratadi. Bu esa, o’z navbatida, O zbek tili va uning shevalarini
ʻ
o’rganishga qiziqqan ilmiy xodimlar, talabalar va tilshunoslar uchun muhim ilmiy
manba bo’lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, sifatlarning yasalishi va ularning
kommunikativ roli haqidagi tadqiqotlar O zbek tilining rivojlanishiga, yangi ilmiy
ʻ
yondashuvlarning shakllanishiga yordam beradi va tilshunoslik faniga yangi nuqtai
nazar kiritadi.
4

grammatik xususiyatlar, shevalar orasidagi dialektal farqlar, sifatlarning ijtimoiy
kontekstdagi ahamiyati va jamiyatdagi o’rni ko’rib chiqiladi. O zbek shevalaridagiʻ
sifatlar va ularning morfologik shakllanishi haqida ilmiy tahlillar olib borilib, bu
jarayondagi o’ziga xosliklar aniqlanadi. Shuningdek, shevalar orasidagi sifatlar va
ularning farqlari, tilshunoslik nuqtai nazaridan tahlil qilinadi va bularning o’zaro
aloqasi ilmiy jihatdan o’rganiladi. Bu kurs ishi, O’zbek shevalaridagi sifatlarning
yasalishi va kommunikativ roli haqida chuqurroq ma'lumot taqdim etishga qaratilgan.
Kurs ishi dolzarbligi : O zbek tili, uning shevalari va dialektal farqlari
ʻ
tilshunoslikda muhim o rin tutadi. O zbek shevalarining xususiyatlarini o’rganish,
ʻ ʻ
nafaqat tilshunoslik fanining rivojlanishi, balki tilning jamiyatdagi roli, madaniyat va
ijtimoiy aloqalar bilan bog’liq masalalar bilan ham bevosita aloqadordir. O zbek
ʻ
shevalaridagi sifatlarning yasalishi, ular orasidagi fonetik, morfologik va sintaktik
farqlarni o’rganish, O zbek tili rivojlanishining turli bosqichlarini tushunishga
ʻ
yordam beradi.
O zbek tilida sifatlarning yasalishi va dialektal farqlarni tahlil qilish
ʻ
tilshunoslikda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Har bir sheva, o’ziga xos
fonetik va morfologik xususiyatlarga ega bo’lishi sababli, bu shevalarning o’ziga xos
yasalish jarayonlari tilshunoslarga qiziqarli va ilmiy ahamiyatga ega. O zbek tilidagi
ʻ
sifatlar va ularning yasalishidagi farqlar, til o’zgarishlarini, jamiyatdagi ijtimoiy va
madaniy jarayonlarni aks ettiradi. 3
Shunday qilib, O zbek shevalarining
ʻ
xususiyatlarini o’rganish, nafaqat tilning tuzilishini, balki jamiyatdagi o’zgarishlarni
ham yoritadi. Sifatlarning yasalishi va ularning kommunikativ roli haqida ilmiy
tadqiqotlar, O zbek tilining o’ziga xos xususiyatlarini, uning jamiyatdagi rolini va
ʻ
madaniy ahamiyatini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Shevalar orasidagi
farqlarni o’rganish, tildagi o’zgarishlarni va ijtimoiy farqlarni aniqroq ko’rsatib
beradi. Shu bilan birga, til va madaniyatning o’zaro bog’liqligi, sifatlarning qanday
yasalishi, ularning jamiyatdagi o’rni va tildagi kommunikativ roli haqida yangi ilmiy
xulosalar chiqarishga imkon beradi. Bugungi kunda O zbek shevalarida sifatlar va
ʻ
3
Karimov, N. (2010). O'zbek tilining grammatikasi. Toshkent: O'zbekiston.
3

5. Subyektiv sifatlar.
Subyektiv sifatlar ob'ektlarning inson tomonidan qabul qilinadigan, baholangan
sifatlarini ko’rsatadi. O’zbek shevalarida bu turdagi sifatlar ko’pincha o’zgarmas
belgilarni emas, balki ob'ektga bo’lgan hissiy reaktsiyalarni ifodalaydi.
O’zbek tilida mavjud bo’lgan turli shevalarda sifatlarning yasalishidagi farqlar har
bir shevaning fonetik, grammatik va leksik xususiyatlarini o’zida aks ettiradi.
Shevalarda mavjud bo’lgan ayrim farqlar, sifatlarning ishlatilishi, yasalish usullari va
ularning kommunikativ roli tildagi umumiy o’zgarishlarni aks ettiradi.
3. Sifatlarning ishlatilishidagi farqlar.
O’zbek shevalarida sifatlarning ishlatilishida dialektal farqlar mavjud bo’lib, bu
farqlar nafaqat sifatlarning yasalishida, balki ularning qo’llanilishida ham ko’rinadi.
19
Shevalarda ba’zi sifatlar faqat ma’lum hududlarda ishlatilishi mumkin. Shuningdek,
sifatlarning o’zgartirilishi yoki qo’llanilishi, har bir hududning ijtimoiy, madaniy va
tilshunoslik xususiyatlariga bog’liq bo’ladi.
4. Sifatlarning tasniflashda morfologik, fonetik va sintaktik xususiyatlari.
Sifatlarni tasniflashda, morfologik, fonetik va sintaktik xususiyatlar bilan birga,
ular o’rtasidagi o’zaro aloqalarni ko’rib chiqish lozim. Har bir shevada sifatlar
o’zining fonetik va grammatik shakllarini o’zgartirib, o’sha hududga xos
xususiyatlarga ega bo’ladi. Shevalar orasidagi farqlarni o’rganish, tilning
o’zgarishlari va evolyutsiyasi haqida muhim ma'lumotlarni beradi. O’zbek
shevalarida sifatlarni tasniflash, tilshunoslikda katta ahamiyatga ega. Shevalarda
sifatlarning yasalishidagi farqlar tilni chuqurroq o’rganish, uning morfologik tizimini
va fonetik xususiyatlarini tahlil qilish uchun zarurdir. Sheva turlarini tahlil qilish,
nafaqat tilshunoslik, balki jamiyat va madaniyatni o’rganish uchun ham katta ilmiy
ahamiyatga ega. Sifatlarning yasalishidagi dialektal xususiyatlar, o’zbek tilining
xususiyatlarini, rivojlanish jarayonini va ijtimoiy aloqalarni yaxshiroq tushunishga
yordam beradi.
19
Jumanazarov, F. (2014). O'zbek tilidagi ijtimoiy farqlar. Toshkent: O'qituvchi.
18

O zbek shevalarida sifat va uning yasalishiʻ
MUNDARIJA:
Kirish…………………………..…………………………..…………………… 2
I BOB: O zbek shevalarida sifatlar.
ʻ …………………………..……………...... 8
1.1. Sifatlarning o ziga xos xususiyatlari va turlari.
ʻ ……………………… …… 8
1.2. Shevalarda sifatlarning yasalishi. …………………………..……………… ... 11
1.3. O zbek shevalaridagi sifatlarni tasniflash.
ʻ …………………………..……… 14
II BOB: Shevalarda sifatlarning kommunikativ rolini tahlil qilish. ………… 18
2.1. Sifatlarning kommunikativ vazifasi. …………………………..…………… .. 18
2.2. Sifatlarning dialektal farqlari. …………………………..…………………… 20
2.3. Shevada sifatlar va ularning jamiyatdagi roli. …………………………..…… 24
Xulosa. …………………………..…………………………..…………………… 29
Foydalanilgan adabyotlar . …………………………..………………………… .. 30
Foydalanilgan saytlar…………………………..……………………………….. 31

ijtimoiy vazifalarini chuqur anglashda, shuningdek, jamiyatdagi o’zgarishlarni va
ijtimoiy strukturani tahlil qilishda muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Davronov, A. (2004). O'zbek tilining dialektologiyasi. Toshkent:
O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
2. Abdullaev, J. (2006). O'zbek tilining shevalari va ularning farqlari.
Toshkent: Fan.
3. Karimov, N. (2010). O'zbek tilining grammatikasi. Toshkent: O'zbekiston.
4. Muminov, F. (2013). Dialektlar va shevalar. Toshkent: Sharq.
5. Rahimov, M. (2015). O'zbek tili va uning shevalari. Toshkent: O’zbekiston.
6. Qodirov, D. (2007). Sheva va til o’zgarishlari. Toshkent: Fan.
7. Saidov, B. (2011). O’zbek tili: grammatika va sheva. Toshkent: O’qituvchi.
8. Mirkhanov, T. (2014). Dialektal farqlar va sifatlar. Toshkent: Akademiya.
9. Tursunov, S. (2005). O'zbek tili va uning rivojlanishi. Toshkent:
O'zbekiston.
10. Vahabov, S. (2009). Sifatlar va ularning yasalishi. Toshkent: Fan.
11. Bozorov, E. (2010). O'zbek shevalarining grammatikasi. Toshkent: Fan.
12. Shamsiev, A. (2002). Dialektologiya va tilshunoslik. Toshkent: Sharq.
13. Ismailov, X. (2011). O'zbek tili leksikasi. Toshkent: O'qituvchi.
14. Tashpulatov, M. (2007). Til va ijtimoiy tuzilma. Toshkent: Fan.
15. Muxammadiev, S. (2016). O'zbek tilidagi sifatlarning jamiyatdagi roli.
Toshkent: O'zbekiston.
31

ob'ekt yoki hodisaga baho beriladi. Bu tildagi qadriyat tizimini, madaniy nuqtai
nazarni ifodalashda katta ahamiyatga ega.
Shuningdek, sifatlar o’zaro munosabatlarda va ijtimoiy suhbatlarda ham katta
ahamiyatga ega. Tilshunoslikda sifatlar ijtimoiy aloqalarda kommunikativ jarayonni
soddalashtiruvchi element sifatida qaraladi. Yaxshi sifatlarni ishlatish, insonning
o’zaro muloqotdagi madaniyatini, yaxshi munosabatlarini, tilga bo’lgan hurmatini
ko’rsatadi. Aksincha, salbiy sifatlar yordamida noqulay holatlar va ijtimoiy
ziddiyatlarni yaratish mumkin.
Shuningdek, sifatlarning kommunikativ vazifasiga shuningdek ma'lum bir ish yoki
harakatni tavsiflash ham kiradi. Sifatlar nafaqat ob'ektlarning tashqi xususiyatlarini,
balki ularning qanday ishlashini, harakatlanishini ham ifodalaydi. Misol uchun, "tez",
"sekin", "yaxshi" sifatlari harakatni va jarayonni tasvirlash uchun ishlatiladi. Bu
sifatlar orqali insonlar biror narsa qanday amalga oshirilishini aniqroq ko’rsatishadi.
Sifatlarning kommunikativ vazifasining umumiy maqsadi, tilshunoslikda
o’rganilayotgan xususiyatlarning tilda qanday ishlatilishini ko’rsatish, tilni samarali
va aniq ishlatish jarayonini yaxshilashdir. Sifatlar kommunikativ vazifalar orqali tilga
boylik kiritadi, so’zlashuvchilar orasida o’zaro anglashuvni osonlashtiradi va
ma’lumotlarni aniqroq va samaraliroq yetkazishga yordam beradi.
2.2. Sifatlarning dialektal farqlari.
O’zbek tili, geografik hududlarga qarab, ko’plab dialektal farqlarga ega. Bu
dialektal farqlar tilning fonetik, grammatik, leksik va morfologik tizimlarida o’z
aksini topadi. Sifatlar dialektal farqlarga juda sezgir so’zlar bo’lib, ular turli
hududlarda turlicha shakllanadi, yasaladi va ishlatiladi. Dialektal farqlarni o’rganish,
nafaqat tilshunoslik, balki hududiy madaniyatlar, xalqning urf-odatlari va tarixiy
o’zgarishlarini ham yoritishga yordam beradi.
Sifatlarning dialektal farqlari, asosan, ularning yasalishida va qo’llanilishida
ko’zga tashlanadi. O’zbek tilining turli shevalarida bir xil sifatlar turlicha
qo’shimchalar yordamida yasaladi, ba’zi bir shevalarda esa sifatlarning yasalishi
21

2. Qiyoslash sifatlari. Qiyoslash sifatlari ikki yoki undan ortiq ob'ektlar orasida
taqqoslash orqali yasaladi. Bu sifatlar ob'ektlarning o’zaro farqlarini yoki
o’xshashligini ko’rsatadi. O’zbek shevalarida qiyoslash sifatlarini yasashda
turli qo’shimchalar qo’llaniladi.
Misollar:
Shimoliy sheva: «tez» → «tezroq» (qiyoslashda ishlatiladi),
Janubiy sheva: «yaxshi» → «yaxshiroq» (yaxshiroq bo’lgan, yaxshi sifatda
o’zgarish).
3. Gradatsiya sifatlari.
Gradatsiya sifatlari sifatning darajasini ko’rsatadi. Bu sifatlar predmetning
intensivligini yoki kuchini bildiradi. 17
Gradatsiya sifatlari o’zbek shevalarida har xil
shakllarda yasaladi, masalan, «eng», «-roq» qo’shimchalari yordamida. Ba’zi
shevalarda sifatlar yanada kuchaytiriladi.
Misollar:
Shimoliy sheva: «tezkina» → «eng tez» (ko’proq intensiv),
Janubiy sheva: «yaxshi» → «eng yaxshi» (yaxshi sifatning eng yuqori darajasi).
4. Superlativ sifatlar.
Superlativ sifatlar o’zining eng yuqori darajasini ifodalaydi va ular nafaqat
morfologik, balki semantik jihatdan ham ahamiyatlidir. 18
O’zbek shevalarida
superlativ sifatlarni ifodalashda turli qo’shimchalar ishlatiladi.
Misollar:
Shimoliy sheva: «baland» → «eng baland» (balandlikning eng yuqori darajasi),
Janubiy sheva: «kattaroq» → «eng katta» (eng katta bo’lgan).
17
Hakimov, M. (2008). Til va uning ijtimoiy roli. Toshkent: O'zbekiston.
18
Akhmedov, I. (2012). Dialektologiya va tilning o'zgarishlari. Toshkent: Fan.
17

2.3. Shevada sifatlar va ularning jamiyatdagi roli.
O’zbek tilining shevalari nafaqat tilning struktural jihatlarini, balki har bir
hududning madaniyati, urf-odatlari va tarixini ham aks ettiradi. Shevalar, o’ziga xos
fonetik, leksik, morfologik va sintaktik xususiyatlar bilan birgalikda, jamiyatdagi
kommunikativ jarayonlarda ham muhim rol o’ynaydi. Sifatlar, ayniqsa, shevalar
orqali, nafaqat obyektlarning xususiyatlarini tasvirlash, balki madaniy va ijtimoiy
aloqalarni ifodalashda ham katta ahamiyatga ega.
Sifatlar, odatda, to’g’ridan-to’g’ri ma’lumot taqdim etuvchi so’zlar sifatida xizmat
qiladi. 26
Shevalarda sifatlarning ishlatilishi, jamiyatning tilga bo’lgan munosabatini,
uning ijtimoiy tuzilishini va madaniy ko’rinishlarini aks ettiradi. Sifatlarning o’ziga
xos ishlatilishi va yasalishi orqali odamlar o’z fikrlarini aniqroq ifodalash,
hissiyotlarini bildirish va kommunikativ vazifalarni bajarish imkoniyatiga ega
bo’ladi. Har bir shevaning o’ziga xos xususiyatlari sifatlarning qanday ishlatilishini
va ularning jamiyatdagi roli qanday bo’lishini belgilaydi.
Shevada sifatlar jamiyatdagi ijtimoiy aloqalarni yoritishda, kishilar o’rtasidagi
munosabatlarni ifodalashda, nafaqat tilning grammatik tuzilmalari, balki jamiyatning
madaniy qiymatlari va an’analari bilan bog’liq bo’ladi. Masalan, shimoliy shevada
ko’plab sifatlar intensivlashgan va ayrim so’zlar muayyan ijtimoiy qatlamni yoki
yosh guruhini aks ettirish uchun ishlatiladi. Janubiy shevalarda esa, sifatlar ko’proq
emotsional yoki hissiy ohangda ishlatiladi, bu esa odamlarning o’zaro muloqotdagi
ochiq-oydinlikni va yaqinlikni ta’minlaydi.
Sifatlar jamiyatdagi ijtimoiy tuzilmalarni va ularning qadriyatlarini ifodalovchi
muhim vosita hisoblanadi. O’zbek shevalaridagi sifatlar jamiyatda kuchli va zaif
guruhlarning o’zaro aloqalarida farqlanadi. Bu farqlar, ayniqsa, tilning ijtimoiy
funktsiyalarini bajarishda, shaxslar va guruhlar o’rtasida kommunikatsiyaning qanday
rivojlanishini belgilaydi. Shevada ishlatiladigan sifatlar jamiyatdagi o’zgartirishlar,
rivojlanish va o’zgarishlarni ham aks ettiradi. Boshqa so’zlar bilan aytganda, shevada
26
Shakarov, E. (2015). Shevalar va ularning leksik-grammatik tizimi. Toshkent: Fan.
25

Bu farqlar, bir tomondan, shevani o’ziga xoslashtiradi, ikkinchi tomondan esa,
tilshunoslarga tilda mavjud bo’lgan o’zgarishlarni va farqlarni o’rganish imkonini
beradi.
3. Sifatlarning semantik dialektal farqlari.
Dialektal farqlar nafaqat sifatlarning yasalishida, balki ularning semantik
ma’nolarida ham ko’zga tashlanadi. Ba’zi sifatlar bir hududda bir ma’noda ishlatilsa,
boshqa hududda ular boshqa ma’nolarni anglatishi mumkin. Bu farqlar, turli
hududlarda yashovchi odamlarning madaniyati, urf-odatlari va tilga bo’lgan
munosabati bilan bog’liq.
Misollar:
Shimoliy shevada «so’nggi» sifatining ishlatilishi, ba’zan «yaxshi» yoki «eng
yaxshi» degan ma’noda ham qo’llaniladi. 24
Bu esa semantik farqni yaratadi, chunki
«so’nggi» umumiy ravishda faqat vaqt yoki joyda oxirgi bo’lishni bildiradi.
Janubiy shevada, «katta» so’zi faqat kattalikni ifodalamay, balki ba’zan «eng
yaxshi» ma’nosida ham ishlatiladi. Misol uchun, «katta ish» deganda, bu «kattaroq,
muhimroq ish» degan ma’no anglatadi.
Bu kabi semantik farqlar, sheva o’zgarishlarini tushunishda va tilni yanada
chuqurroq o’rganishda muhim ahamiyatga ega.
4. Sifatlarning sintaktik dialektal farqlari.
Sifatlar shevalarda sintaktik jihatdan ham farq qiladi. 25
Ba’zi shevalarda sifatlar
ba’zan o’zga so’z turkumlari bilan birgalikda ishlatiladi, ba’zan esa ular faqat o’ziga
xos grammatik konstruktsiyalar bilan ishlatiladi. Misol uchun:
Shimoliy shevada sifatlar ko’pincha «yaxshi» yoki «yomon» kabi so’zlar bilan
qo’shilib ishlatiladi va ularning sintaktik tuzilishi juda oddiy bo’ladi.
24
Khamidov, R. (2007). O'zbek tilidagi dialektal farqlar va sifatlar. Toshkent: Fan.
25
Nurmatov, S. (2010). Dialektlar va tilshunoslik (Jurnal). Toshkent: O'zbekiston.
23

Kirish
O zbek tili, O zbekiston Respublikasining rasmiy tili sifatida boy tarixgaʻ ʻ
ega bo lib, keng tarqalgan turk til guruhiga mansubdir. O zbek tili o zining fonetik,
ʻ ʻ ʻ
morfologik, sintaktik va leksik xususiyatlari bilan ajralib turadi. 1
O zbek tilining
ʻ
dialektal xilma-xilligi ham uning o'ziga xos xususiyatlaridan biridir. Tildagi shevalar,
uning o'zgarishiga ta'sir etuvchi ijtimoiy, geografik va madaniy omillarni aks ettiradi.
Har bir sheva o'ziga xos fonetik va morfologik xususiyatlarga ega bo lib, bu
ʻ
o'zgarishlar tildagi so'zlarning shakllanishiga ham ta'sir qiladi. Sifatlar bu so'z
turkumi sifatida tildagi eng muhim qismlardan biri bo’lib, ular ob'ektlarni yoki
hodisalarni tavsiflashda ishlatiladi. O zbek shevalarida sifatlarning shakllanishi va
ʻ
ularning qanday yasalishi o ziga xos xususiyatlarga ega. Sifatlar, odatda, biror
ʻ
ob'ektni tavsiflaydigan so'zlar sifatida ishlatiladi va ularning yasalishi morfologik
qurilishga bog'liqdir. Shevalar orasidagi farqlar bu so'zlarni yasashda ishlatiladigan
affikslar va qo’shimchalar orqali ko’rinadi. O zbek shevalarida sifatlarni yasashda
ʻ
ishlatiladigan qo’shimchalar va affikslar, ularning fonetik va grammatik shakllanishi
har bir shevaga xos bo lishi mumkin.
ʻ 2
Misol uchun, ayrim shevalarda sifat yasashda
qo’shimchalar yoki morfologik o’zgarishlar boshqalarga qaraganda farq qiladi.
O zbek tilining shevalari orasidagi farqlar nafaqat tilning tashqi ko’rinishi, balki
ʻ
sifatlarning morfologik va sintaktik tuzilishidagi farqlarni ham aks ettiradi.
Shuningdek, shevalarda sifatlarning turli xil dialektal farqlari, ya'ni fonetik va
grammatik jihatdan o’zgarishlari mavjud. Bu dialektal farqlar tildagi so’zlarning
shakllanishi, undagi morfologik va fonetik xususiyatlar, shuningdek, badiiy va
zamonaviy nutqdagi ifodalarning har xil bo’lishini ta’minlaydi. Sifatlarning
yasalishidagi bu farqlar O'zbek shevalarining turli ijtimoiy va madaniy omillarga
bog’liqligini ko’rsatadi.
Bu ishda, O'zbek shevalarida sifatlarning yasalishi va ularning kommunikativ
roli tahlil qilinadi. Shuningdek, sifatlarning yasalishidagi morfologik, fonetik va
1
Abdullaev, J. (2006). O'zbek tilining shevalari va ularning farqlari. Toshkent: Fan.
2
Davronov, A. (2004). O'zbek tilining dialektologiyasi. Toshkent: O'zbekiston Milliy Ensiklopediyasi.
2

Shimoliy sheva: «tez» → «tezroq» (ko’pincha bu sifatlar faqat o’xshash
narsalarni taqqoslash uchun ishlatiladi).
Janubiy sheva: «yaxshi» → «yaxshiroq» (ko’pincha sifatlar o’zaro
taqqoslashda ishlatiladi).
Sifatlarning yasalishida qo’shimchalar va affikslar sintaktik jihatdan
birlashtirilganda, sifatlar yanada murakkabroq va aniqroq ishlatiladi. Ba’zi
shevalarda, masalan, janubiy hududlarda sifatlarning yasalishida kengaytirilgan
shakllar ishlatiladi, bu esa sintaktik ravishda o’ziga xos farqlarni keltirib chiqaradi.
5. Shevalar va sifatlarning kommunikativ roli.
O’zbek shevalarida sifatlarning yasalish jarayonlari va ularning
tilshunoslikdagi o’rni, kommunikativ roldan tashqari, jamiyatdagi madaniy va
ijtimoiy omillarga ham bog’liq. Sifatlarning yasalishidagi dialektal xususiyatlar,
jamiyatning tilga qarashini va tilning jamiyatdagi o’rnini aks ettiradi. Shevalar
orasidagi farqlar sifatlarning qanday ishlatilishi va qanday izohlanishini, shuningdek,
ularning tilshunoslikdagi ahamiyatini tushunishga yordam beradi.
Shevalarda sifatlarning yasalishi, tilning fonetik, morfologik va sintaktik
xususiyatlarini o’rganish orqali yanada chuqurroq tushuniladi. 13
O’zbek tilining
shevalari orasidagi farqlar, sifatlarning yasalishidagi o’zgarishlar va bu jarayonning
kommunikativ roli, tildagi o’zgarishlarni va jamiyatdagi ijtimoiy madaniy
o’zgarishlarni aks ettiradi. Shuning uchun, sifatlarning yasalishini o’rganish, nafaqat
lingvistik jihatdan, balki ijtimoiy va madaniy nuqtai nazardan ham ahamiyatlidir.
1.3. O zbek shevalaridagi sifatlarni tasniflash.ʻ
O’zbek shevalaridagi sifatlarni tasniflash jarayoni, tilning fonetik, morfologik va
semantik xususiyatlarini chuqur tahlil qilishni talab etadi. 14
Sheva, tilning biror
mintaqa yoki hududga xos bo’lgan alohida shakli bo’lib, uning o’ziga xos leksik,
fonetik va grammatik xususiyatlari mavjud. O’zbek shevalarida sifatlarning
13
Ismailov, X. (2011). O'zbek tili leksikasi. Toshkent: O'qituvchi.
14
Tashpulatov, M. (2007). Til va ijtimoiy tuzilma. Toshkent: Fan.
15

Gradatsiya sifatlari sifatning darajasini ifodalaydi. Bu sifatlar ob'ektning
sifatini kuchaytirish yoki kamaytirish uchun ishlatiladi. O’zbek tilida gradatsiya
sifatlari ko’pincha «eng» yoki «-gina» affiksini qo’llash orqali shakllanadi. Masalan,
«eng baland», «eng yaxshi», «eng katta».
5. Superlativ sifatlari.
Superlativ sifatlar, odatda, eng yuqori yoki eng kam darajani ifodalaydi.
Superlativ sifatlar ob'ektning yuqori darajadagi sifatini ko’rsatadi. O’zbek tilida
superlativ sifatlar «eng» so’zi orqali yasaladi. Masalan, «eng chiroyli», «eng tez».
6. Kengaytirilgan sifatlar.
Kengaytirilgan sifatlar odatda bir nechta sifatlarning birlashtirilgan
shakllaridir. 8
Bu sifatlar ko’proq ma’no anglatadi va ob'ektning turli jihatlarini
birlashtirib ko’rsatadi. Misol: «chiroyli va oq», «katta va yengil».
7. Narxni ifodalovchi sifatlar.
Narxni ifodalovchi sifatlar predmetlarning iqtisodiy jihatlarini tasvirlashda
ishlatiladi. Bu sifatlar mahsulotlar yoki xizmatlarning narxini bildiradi. Masalan,
«arzon», «qimmat».
8. Emotsional sifatlar.
Emotsional sifatlar predmetning inson hissiyoti bilan bog’liq jihatlarini
ifodalaydi. Bu sifatlar ko’pincha insonning fikri yoki hissi bilan bog’liq bo’ladi.
Masalan, «baxtli», «xavotirli», «quvonchli».
9. Subyektiv sifatlar.
Subyektiv sifatlar odamlarning shaxsiy fikrlari, hissiyotlari va qarashlariga
asoslangan sifatlardir. Bu sifatlar ma’lum bir ob'ekt yoki hodisani har bir kishi o’ziga
xos tarzda qabul qilishi mumkin. Masalan, «yoqimli», «yoqimsiz», «juda zo’r».
8
Mirkhanov, T. (2014). Dialektal farqlar va sifatlar. Toshkent: Akademiya.
11

Ko’plik: Sifatlar, ba’zi holatlarda ko’plikda ishlatiladi. Ko’plikda sifatlar
predikatga nisbatan muayyan o’zgarishlar kiritadi, lekin ular ko’plab ishlatilgan
predmetlarga ta’sir qiladi. Masalan: «yaxshi odamlar», «yangi kitoblar». 6
2. Sifatlarning turlari.
Sifatlar turli xususiyatlariga ko’ra bir necha turlarga bo’linadi. O’zbek tilida
sifatlarning asosiy turlari quyidagilar:
1. Asosiy sifatlar.
Asosiy sifatlar ob'ektning tabiiy yoki tabiiy bo’lmagan xususiyatlarini
ifodalaydi. Bunday sifatlar, odatda, biror narsa yoki hodisaning o’ziga xos belgisini
ko’rsatadi. Masalan, «yashil», «baland», «yengil», «qizil».
2. Tasvirlovchi sifatlar.
Tasvirlovchi sifatlar ob'ektning tashqi ko’rinishini yoki qandaydir bir
xususiyatini tasvirlaydi. Bular odatda predmetning ko’rinishi, shakli, rangi yoki
boshqa tashqi belgilarini ifodalash uchun ishlatiladi. Masalan, «chiroyli», «oq»,
«bosh», «yuqori».
3. Qiyoslash sifatlari.
Qiyoslash sifatlari ikki yoki undan ortiq ob'ektlarni taqqoslash jarayonida
ishlatiladi. 7
Bu sifatlar biror narsa yoki hodisaning boshqa biror narsa bilan farqini
yoki o’xshashligini ifodalaydi. O’zbek tilida qiyoslash sifatlari maxsus qo’shimchalar
bilan yasaladi: «-roq», «-roqda», «-li». Masalan, «tezroq», «balandroq»,
«yumshoqroq».
4. Gradatsiya sifatlari.
6
Saidov, B. (2011). O‘zbek tili: grammatika va sheva. Toshkent: O‘qituvchi.
7
Qodirov, D. (2007). Sheva va til o'zgarishlari. Toshkent: Fan.
10

qadriyatlarini va urf-odatlarini ham o’z ichiga oladi. 29
Masalan, har bir shevadan
kelib chiqadigan sifatlar, o’z hududidagi ijtimoiy va madaniy qadriyatlar bilan
chambarchas bog’langan bo’ladi. Ba’zi sifatlar nafaqat obyektlarning xususiyatlarini,
balki biror hududning madaniy yuksakligi, u yerda yashovchi odamlarning
ma’naviyatini yoki tarixini ham tasvirlaydi.
Dialektal farqlar va madaniy izlanishlar.
Jamiyatdagi turli guruhlar o’rtasidagi aloqalar, ijtimoiy muhit va madaniyat,
sifatlarning dialektal farqlarini yanada chuqurlashtiradi. Misol uchun, ayrim
shevalarda ishlatiladigan sifatlar ko’pincha o’sha hududdagi xalqning urf-odatlari va
madaniyatini aks ettiradi. Bu farqlar jamiyatning o’ziga xos xususiyatlarini
o’rganishga yordam beradi. Sifatlarning dialektal yasalishi va qo’llanilishi
jamiyatning ma’lum bir qismini ifodalaydi va shu bilan birga tilni o’rganishda
qiziqarli madaniy izlanishlar va xususiyatlarni ochib beradi.
Sifatlar va tilshunoslikning ijtimoiy roli.
Shevada sifatlar jamiyatda tilshunoslik jarayonlarida ham muhim rol o’ynaydi.
Shevalar orqali sifatlarning ishlatilishi nafaqat tilshunoslarga, balki ijtimoiy
tadqiqotchilarga ham jamiyatda yuz berayotgan o’zgarishlar, urf-odatlar va madaniy
qadriyatlar haqida ma’lumot beradi. Shevada sifatlar yordamida jamiyatning biror
qatlamining o’ziga xos xususiyatlari va aloqalari aniqlanadi. Bu tilshunoslarga va
jamiyatshunoslarga o’z vaqtida o’zgaruvchan ijtimoiy kontekstlarni tahlil qilish
imkonini yaratadi.
Shevalar va kommunikativ madaniyat.
Shevada sifatlar jamiyatning kommunikativ madaniyatini ifodalaydi. Odamlar
o’rtasidagi suhbatda ishlatiladigan sifatlar, ularning ta’lim darajasi, madaniy
xususiyatlari va shaxsiy ehtiyojlarini aks ettiradi. Misol uchun, ba’zi shevalarda
sifatlar ko’proq rasmiy yoki norasmiy muloqotda ishlatiladi. Boshqa hududlarda esa
sifatlar, shaxsning yoki guruhning boshqa kishilar o’rtasidagi aloqalarini yanada
29
Rasulov, E. (2013). O'zbek dialektologiyasi (O’quv qo’llanma). Toshkent: O’zbekiston.
28

II BOB: Shevalarda sifatlarning kommunikativ rolini tahlil qilish.
2.1. Sifatlarning kommunikativ vazifasi.
Sifatlar tilning eng muhim qismlaridan biri bo’lib, ularning kommunikativ
vazifalari tildagi ma’lumotlarni ifodalashda muhim rol o’ynaydi. Sifatlar ob'ektlarni,
hodisalarni yoki jarayonlarni aniqlash va tavsiflashda ishlatiladi. Kommunikativ
vazifa esa tilni amalda ishlatish jarayonida sifatlarning qanday rol o’ynashini, ya’ni
axborot yetkazishda, fikrlarni ifodalashda, hissiy munosabatlarni bildirishda qanday
yordam berishini anglatadi.
Sifatlarning kommunikativ vazifasini tushunish, ularning tilda qanday ma’no
yoritish uchun ishlatilishini, so’zlashuv jarayonida qanday maqsadlarni amalga
oshirishini o’rganish, tilning samarali ishlatilishiga yordam beradi. Sifatlar ko’pincha
ma’lum bir ob'ekt yoki hodisani tavsiflashda, boshqa so’zlar bilan bog’lanib, ko’proq
aniq ma’no ifodalashda ishlatiladi.
Sifatlar komunikativ vazifasini quyidagi sohalarda aniq ko’rish mumkin:
Sifatlarning eng muhim vazifalaridan biri, bu ularning predmetning yoki
hodisaning qaysi xususiyatlarini ta’riflashidir. 20
Bu vazifa orqali tildan foydalanuvchi
odam ob'ektning har tomonlama tasvirini beradi va boshqalarga aniqroq ma’lumot
yetkazadi. Misol uchun, "yaxshi", "kattaroq", "tez" kabi sifatlar nafaqat ob'ektning
o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsatadi, balki ularning qiymatini, ahamiyatini ham
aniqlaydi. Sifatlar yordamida muhokama qilinayotgan predmet yoki hodisa haqida
qat’iy fikrlar ifodalanadi. Boshqacha aytganda, sifatlar orqali odamlar o’z
qarashlarini, his-tuyg’ularini va baholarini samarali tarzda ifodalashadi.
Sifatlar kommunikativ vazifasining yana bir jihati, bu hissiy ta’sir ko’rsatishdir.
Ular ko’pincha o’zgaruvchan va muayyan reaktsiyalarni chaqirishda ishlatiladi.
Sifatlar orqali insonlar o’z hissiyotlarini, ijobiy yoki salbiy fikrlarini bildiradilar.
Masalan, "yoqimli", "a’lo", "xursand" kabi sifatlar o’zaro suhbatlarda ko’proq ijobiy
munosabatni ifodalashda ishlatiladi. Boshqa tomondan, "yomon", "achinarli" kabi
20
Abdullayev, U. (2011). O'zbek tili grammatikasi: dialektologiya. Toshkent: Fan.
19

Janubiy shevada, esa sifatlar ko’proq boshqa so’zlar bilan turlicha sintaktik
konstruktsiyalar yaratish uchun ishlatiladi. Misol uchun, «katta bo’lgan» va
«kattalashgan» kabi shakllarda ishlatiladi, bu esa grammatik jihatdan yanada
murakkab tuzilmalarga olib keladi.
Bu farqlar, sintaksisni o’rganishda shevalarning qanday grammatik qonuniyatlar
asosida ishlashini ko’rsatadi va bu dialektal farqlarni tushunishda yordam beradi.
5. Sifatlarning kommunikativ vazifalaridagi farqlar.
Dialektal farqlar , sifatlarning kommunikativ vazifalarini bajarishdagi
yondashuvlarni ham o ’ zgartiradi . Har bir sheva o ’ ziga xos kommunikativ
xususiyatlarga ega bo ’ lib , sifatlarning ishlatilishi , ayniqsa , tilning ijtimoiy va
madaniy jihatlari bilan bog ’ liq bo ’ ladi . Ba ’ zi shevalarda sifatlar ko ’ proq ko ’ rsatilgan ,
ifodalangan predmetni aniqroq tavsiflash uchun ishlatiladi , boshqalarda esa ular
suhbatni jonlantirish yoki hissiy reaktsiyalarni ifodalash uchun ishlatiladi .
6. Sifatlarning ko’payishi va kamayishidagi dialektal farqlar.
Sifatlarning dialektal farqlari shuningdek, ularning ko’payishi va kamayishida
ham seziladi. Ba’zi hududlarda sifatlar ko’proq o’zgaradi, ba’zi hududlarda esa
sifatlarning o’zgarishlari ancha kamroq. Misol uchun, «tez» sifatining ko’paytirilgan
shakli ko’pincha shimoliy shevada «tezroq» tarzida ishlatiladi, janubiy shevada esa
«tezroqqa» ko’chiriladi.
Sifatlarning dialektal farqlari tildagi boylikni, har bir hududdagi o’ziga xos til va
madaniyatni aks ettiradi. O’zbek tilining shevalaridagi sifatlar yasalishidagi farqlar,
nafaqat tilning rivojlanishi, balki odamlarning o’zaro aloqalarini, ularning tarixiy va
madaniy o’zgarishlarini ham ko’rsatadi. Shevalar orasidagi sifat farqlari, tildagi
morfologik, fonetik, semantik va sintaktik o’zgarishlarni chuqurroq o’rganish
imkonini yaratadi. Bu tilning turlarini o’rganish orqali nafaqat tilshunoslar, balki
kengroq ilmiy jamoatchilik ham tilda mavjud bo’lgan dinamik o’zgarishlarni
tushunishi mumkin.
24

I BOB: O zbek shevalarida sifatlar.ʻ
1.1. Sifatlarning o ziga xos xususiyatlari va turlari.
ʻ
Sifatlar – tilning so’z turkumi bo’lib, ob'ekt yoki hodisalarni tavsiflash, uning
belgilarini ifodalashda ishlatiladi. Sifatlarning o’ziga xos xususiyatlari va turlari,
ularning tilshunoslikdagi ahamiyatini va kommunikativ rolini tushunishga yordam
beradi. Sifatlarning o’ziga xos xususiyatlarini o’rganish, ularning yasalishi va
ishlatilishidagi farqlarni aniqlash, tilning ijtimoiy va madaniy kontekstini tushunish
uchun muhimdir.
1. Sifatlarning o’ziga xos xususiyatlari.
Sifatlarning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilarni o’z ichiga oladi:
Tavsiflovchi vazifa: Sifatlar ob'ekt yoki hodisalarni tasvirlashda ishlatiladi.
Ular predmetning xususiyatini, holatini yoki sifatini ifodalaydi. Masalan, «yaxshi
kitob», «baland tog’» kabi ifodalarda sifatlar predmetning xususiyatini ochib beradi.
Modifikatsiya qilish: Sifatlar predikatning modifikatorlari sifatida ishlaydi,
ya’ni ular predikatning ma’nosini kengaytiradi. Sifatlar predmetning miqdori, rangi,
hajmi, holati kabi jihatlarini ifodalashda xizmat qiladi. Misol: «yashil o’rmon», «katta
uy».
Grammatik shakllanish: Sifatlar morfologik jihatdan o’ziga xos shakllanadi. 5
Ular asosan qo’shimchalar va affikslar yordamida yasaladi. O zbek tilida sifatlar turli
ʻ
morfologik shakllar va darajalar orqali yasaladi (bosh, qo’shimchalar,
intensifikatorlar). Misol: «chiroyli» (bosh shakl), «chiroylik» (daraja shakli).
Gradatsiya: Sifatlar o’zaro darajalanadi. Bu jarayon sifatning intensivligini
yoki kuchini ko’rsatadi. O zbek tilida sifatlar uchta darajaga ega bo’ladi: kuchsiz
ʻ
(oddiy), kuchli (intensiv), va eng kuchli (superlatif). Masalan, «tez», «tezkina», «eng
tez».
5
Rahimov, M. (2015). O'zbek tili va uning shevalari. Toshkent: O’zbekiston.
9

10. O’zgarmas sifatlar.
O ’ zgarmas sifatlar biror ob ' ekt yoki hodisaning o ’ ziga xos , doimiy
xususiyatlarini ifodalaydi . Bu sifatlar biror narsaning o’zgarmas, turg’un sifatlarini
ko’rsatadi. Masalan, «keng», «qattiq», «tez».
3. Sifatlarning tilshunoslikda ahamiyati.
Sifatlarning o’ziga xos xususiyatlari va turlari tilshunoslikda juda katta
ahamiyatga ega. Sifatlar tilning morfologik tizimini, uning ijtimoiy va kommunikativ
funksiyalarini o’rganishda muhim rol o’ynaydi. Sifatlarning yasalishi, ularning
dialektal xususiyatlari va kommunikativ roli tilning rivojlanishini va jamiyatdagi
o’zgarishlarni aks ettiradi.
Shuningdek, sifatlarning turlari va ularning yasalish jarayonlari turli dialektlar
va shevalarda turlicha bo’lishi mumkin. Bu farqlar O zbek tilining turli hududlaridaʻ
sifatlarning qanday shakllanishini va ishlatilishini ko’rsatadi. Bu esa, tilni chuqurroq
o’rganish, uning jamiyatdagi o’rni va ahamiyatini tushunishga yordam beradi.
1.2. Shevalarda sifatlarning yasalishi.
O’zbek tilining shevalari va dialektlari, tilning turli hududlaridagi alohida
xususiyatlari bilan o’zaro farqlanadi. 9
Bu farqlar nafaqat leksik, balki morfologik,
fonetik va sintaktik jihatlardagi o’zgarishlar bilan ham ifodalanadi. Shevalarda
sifatlarning yasalishi, o’zining alohida morfologik va fonetik xususiyatlariga ega
bo’lib, bu jarayonning o’ziga xosligi O’zbek tili dialektologiyasi uchun katta ilmiy
ahamiyatga ega.
Sifatlar, odatda, ob'ekt yoki hodisani tavsiflashda ishlatiladi va ular morfologik
shakllanishi orqali o’ziga xos xususiyatlarni bildiradi. Shevalarda sifatlarning
yasalishi, faqat bir hududga xos bo’lgan affikslar va qo’shimchalar yordamida
shakllanadi. Har bir sheva o’ziga xos grammatik qoidalariga va fonetik
9
Tursunov, S. (2005). O'zbek tili va uning rivojlanishi. Toshkent: O'zbekiston.
12

sifatlar esa salbiy, norozilik yoki izohni bildiradi. Bu jihat, sifatlarning subyektiv
ma’no ko’rsatishidagi roli va kommunikativ funktsiyasini ham aks ettiradi.
Sifatlar kommunikatsiya jarayonida ba’zi bir taqqoslashni amalga oshirishda ham
katta rol o’ynaydi. 21
O’zaro taqqoslash yoki farqlash uchun ishlatiladigan sifatlar
"kichikroq", "tezroq", "yaxshiroq" kabi shakllar tilda juda muhim kommunikativ
funksiyani bajaradi. Bu turdagi sifatlar taqqoslashni osonlashtiradi va suhbatdoshga
narsalar orasidagi farqlarni ko’rsatib beradi. Qiyoslash orqali tasvirlash, ayniqsa
adabiyot va ijodiy yozuvda keng qo’llaniladi. Tilda mavjud bo’lgan qiyoslash sifatlari
yordamida, ob'ektlarni taqqoslash va solishtirish orqali fikrni chuqurroq va aniqroq
ifodalash mumkin.
Sifatlarning kommunikativ vazifasiga xos bo’lgan yana bir jihat, bu ularning
ob'ektning ko’rinishi yoki mavjudligini aniqlashdagi ahamiyatidir. Ko’pincha sifatlar
ob'ektning tashqi ko’rinishi yoki ichki mazmunini ifodalashda ishlatiladi. Masalan,
"kattalik", "rang", "xususiyat" kabi sifatlar ob'ektning tashqi holatini ko’rsatadi va bu
orqali suhbatdoshlarga aniq tasvir berish imkonini yaratadi. Sifatlar yordamida tildan
foydalanuvchi predmet yoki hodisaning tasvirini yaratadi va shu orqali boshqalarga
aniq axborot yetkazadi.
Bundan tashqari, sifatlar kommunikatsiyada vaqt, holat yoki shartni ifodalashda
ham yordam beradi. Ular tilshunoslikda statik va dinamik xususiyatlarni tavsiflash
uchun ishlatiladi. O’zbek tilidagi sifatlar, ko’p hollarda ob'ektning mavjudligi va
holati bilan bog’liq bo’lgan har qanday so’zlarni tasvirlashda ishlatiladi.
O’zgaruvchan holatdagi sifatlar, ba’zi bir holatlarning vaqtinchalikligini yoki
doimiyligini ko’rsatadi.
Kommunikatsiyada sifatlarning boshqa bir muhim vazifasi, bu ulardan foydalanib
baholashni amalga oshirishdir. Ba’zan sifatlar orqali odamlar biror hodisa yoki
ob'ektni baholaydilar. 22
Bu baholash kommunikatsiya jarayonida tez-tez uchraydi va
tilni to’g’ri ishlatishga yordam beradi. "Yaxshi" yoki "yomon" sifatlari yordamida
21
Shodmonov, R. (2006). Sheva va til o'zgarishlarining tahlili. Toshkent: Sharq.
22
Rahmatov, M. (2013). Sifatlar va ularning leksik roli. Toshkent: O’zbekiston.
20

o’rganiladi. Shevalar orasidagi fonetik, morfologik va sintaktik farqlar, O zbekʻ
tilining turli hududlarida ishlatiladigan sifatlarning shakllanishi, bu ishning asosiy
ob'ekti bo’lib xizmat qiladi. O zbek shevalaridagi sifatlarning yasalishi, ularning
ʻ
grammatik va semantik xususiyatlari, dialektal farqlarni o’rganish, tilni yanada
chuqurroq tushunishga imkon beradi. Shevalar orasidagi farqlar sifatlarning qanday
yasalishi, qanday qo’shimchalar va affikslar yordamida shakllanishi bilan bog’liq
bo lib, bu dialektal xususiyatlar tilda sodir bo’layotgan o’zgarishlarni, jamiyatdagi
ʻ
madaniy va ijtimoiy jarayonlarni aks ettiradi.
Bu ishda O zbek shevalaridagi sifatlarning morfologik shakllanishi,
ʻ
sifatlarning yasalish jarayoni va ularning kommunikativ roli tahlil qilinadi.
Shuningdek, O zbek shevalaridagi sifatlarning yasalishidagi dialektal farqlar,
ʻ
sifatlarning jamiyatdagi ijtimoiy rolini o’rganishga qaratilgan ilmiy yondashuvlar
ham o’z ichiga oladi. Shuning uchun, kurs ishining obyektini O zbek shevalaridagi
ʻ
sifatlar va ularning tildagi kommunikativ roli tashkil qiladi.
Kurs ishi maqsadi :
Kurs ishining maqsadi O zbek shevalarida sifatlarning yasalishi va ularning
ʻ
kommunikativ rolini tahlil qilishdir. Bu maqsadga erishish uchun O zbek tilining turli
ʻ
shevalarida sifatlarning shakllanishi, ularning morfologik va fonetik xususiyatlari,
dialektal farqlar va sifatlarning tildagi ijtimoiy ahamiyati o’rganiladi. O zbek
ʻ
shevalaridagi sifatlar va ularning yasalishidagi farqlarni tahlil qilish orqali, O zbek
ʻ
tilining shevalari orasidagi fonetik, grammatik va semantik o’zgarishlarni,
shuningdek, bu farqlarning til va jamiyatdagi kommunikativ rolini ko’rsatish maqsad
qilingan.
Kurs ishining asosiy maqsadi, sifatlarning yasash jarayonidagi affikslar,
qo’shimchalar va morfologik xususiyatlarni tahlil qilish, bu jarayondagi dialektal
farqlarni aniqlash va sifatlarning jamiyatdagi kommunikativ vazifasini o’rganishdan
iborat. Shuningdek, maqsad sifatlarning tilga, ijtimoiy kontekstdagi ahamiyatini
6

tushunish va ularning tilshunoslik fanidagi o’rni haqida yangi ilmiy xulosalar
chiqarishga erishishdir.
Bundan tashqari, kurs ishi, O zbek shevalarining tildagi o’ziga xosʻ
xususiyatlarini o’rganishga yordam beradi va bu orqali tilning o’zgarish jarayonlarini,
shuningdek, jamiyatdagi madaniy va ijtimoiy o’zgarishlarni chuqurroq anglashga
imkon yaratadi. Kurs ishining maqsadi shundan iboratki, O zbek shevalaridagi
ʻ
sifatlarning yasalishini va ular bilan bog’liq barcha jarayonlarni ilmiy nuqtai
nazardan yoritishdir.
Kurs ishi vazifasi: Kurs ishining vazifalari quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1. O zbek shevalaridagi sifatlarning yasalishini o’rganish – O zbek tili shevalaridagi
ʻ ʻ
sifatlarning morfologik xususiyatlarini tahlil qilish, ular qanday yasalishini, affiks va
qo’shimchalar yordamida shakllanishini aniqlash.
2. O zbek shevalaridagi fonetik va morfologik farqlarni tahlil qilish – Har bir shevani
ʻ
tashkil etuvchi fonetik va morfologik o’zgarishlarni aniqlash, bu farqlar sifatlarning
shakllanishiga qanday ta'sir qilishi haqida ilmiy tahlil olib borish.
3. Sifatlarning kommunikativ rolini aniqlash – O zbek shevalarida sifatlarning
ʻ
qanday kommunikativ maqsadlarda ishlatilishini o’rganish, ularning jamiyatdagi
ijtimoiy va madaniy roli haqida xulosalar chiqarish.
4. Dialektal farqlarni o’rganish – O zbek tilidagi turli shevalar orasidagi farqlarni,
ʻ
ayniqsa, sifatlarning yasalishi va ishlatilishidagi dialektal xususiyatlarni tahlil qilish.
5. Sifatlarning yasalishida qo’llaniladigan grammatik vositalarni aniqlash – O zbek
ʻ
shevalarida sifat yasashda ishlatiladigan grammatik vositalarni o’rganish, ularning
morfologik shakllanishiga va sintaktik funktsiyalariga alohida e'tibor qaratish.
6. O zbek shevalarining ijtimoiy kontekstini tahlil qilish – Shevalarning jamiyatdagi
ʻ
ijtimoiy roli, ularning til va madaniyatdagi o’rni, o’zgarishlar va rivojlanish
jarayonlarini o’rganish.
7

Foydalanilgan saytlar ro’yxati
1. O’zbekistondagi tilshunoslik ilmiy markazi – http://www.natlib.uz
2. O’zbek tilining o’zgarishi va dialektologiyasi – https://www.language.uz
3. Filosofiya va tilshunoslik ilmiy ishlari – https://www.tilshunoslik.uz
4. O’zbek tili ilmiy jurnali – https://www.uzlinguistics.uz
5. O’zbekiston Milliy Ensiklopediyasi – https://www.encyclopedia.uz
6. Internet-tilshunoslik – https://www.lang.ucoz.net
7. Toshkent davlat universiteti – https://www.tsu.uz
8. O’zbek tilining grammatikasi va leksikasi – https://www.gramatika.uz
9. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi – https://www.gov.uz
10. O’zbek tilshunoslar jamiyati – https://www.uzlinguistics.org
32

tasniflanishi, nafaqat so’zlarning yasalishida, balki ular qo’llanilishida ham o’ziga
xos xususiyatlarga ega. Sifatlarni tasniflashda ularning qanday shakllanishi, qanday
qo’llanilishi, dialektal xususiyatlari, hamda tilshunoslikdagi ahamiyati muhim o’rin
tutadi.
1. Shevalar va sifatlarning yasalishi.
Sifatlar shevalarda o’ziga xos qo’shimchalar va affikslar yordamida yasaladi.
O’zbek shevalarining har birida sifatlarning yasalishiga ta’sir qiluvchi o’ziga xos
morfologik va fonetik xususiyatlar mavjud. 15
Ba’zi shevalarda sifatlar boshqacha
shakllarda, o’ziga xos qo’shimchalar yordamida yasaladi. Sifatlarni tasniflashda
shevalar orasidagi morfologik farqlarni ko’rsatish juda muhimdir.
2. Sifatlarning asosiy turlari.
O’zbek shevalaridagi sifatlar ularning semantik ma’nosiga va morfologik
tuzilishiga qarab bir necha turlarga ajratiladi. Shevalar orasidagi farqlar sifatlarning
yasalishida aniq ko’zga tashlanadi, shu bilan birga, turli dialektlar va shevalarda
sifatlarning ishlatilishida ham sezilarli farqlar mavjud.
1. Asosiy sifatlar.
Asosiy sifatlar ob'ektlarning o’ziga xos yoki umumiy belgilarini ifodalaydi.
O’zbek shevalarida asosiy sifatlarning yasalishi asosan bir xil bo’lib, ular
predmetning turli tomonlarini tavsiflash uchun ishlatiladi. 16
Bunday sifatlar ko’pincha
rang, hajm, shakl, xususiyatlarni ifodalaydi.
Misollar:
Shimoliy sheva: «buzoq» → «buzoqg’ina» (kichik buzoq),
Janubiy sheva: «katta» → «katta-yu» (katta bo’lgan).
15
Muxammadiev, S. (2016). O'zbek tilidagi sifatlarning jamiyatdagi roli. Toshkent: O'zbekiston.
16
Abduqodirov, K. (2003). O'zbek tilining shevalaridagi farqlar. Toshkent: Ma'naviyat.
16

Shu bilan birga, O zbek shevalaridagi sifatlarning tahlili, xalqning turliʻ
hududlarida ishlatiladigan til resurslarini aniqlashga, ularning o’ziga xosligi va
madaniy boyliklarini saqlashga yordam beradi. Boshqacha aytganda, bu ish O zbek
ʻ
tili va madaniyatini yanada chuqurroq o’rganish, tilning rivojlanishini kuzatish va
uning ijtimoiy ahamiyatini anglash uchun zarur bo’lgan ilmiy, amaliy va madaniy
ahamiyatga ega.
Kurs ishi predmeti: Kurs ishining predmetini O zbek shevalarida sifatlarning
ʻ
yasalishi va ularning kommunikativ roli tashkil etadi. Bu mavzu tilshunoslikning
morfologiya, sintaksis va fonologiya bo’limlariga oid bo lib, O zbek tilining dialektal
ʻ ʻ
xususiyatlarini o’rganishga qaratilgan. Sifatlar, tilning asosiy so’z turkumlaridan biri
sifatida, ob'ekt yoki hodisalarni tavsiflashda ishlatiladi va ular tilning ma'no va ifoda
tizimining ajralmas qismini tashkil etadi. Shevalar orasidagi farqlar va ularning
tildagi ishlatilishi, ayniqsa, sifatlarning yasalish jarayonidagi fonetik, morfologik va
sintaktik o’zgarishlarni kuzatish imkonini beradi. O zbek shevalarida sifatlarning
ʻ
yasalishi va kommunikativ roli, tilning ijtimoiy va madaniy kontekstda qanday
ishlatilishi, shuningdek, sifatlarning tildagi funktsiyalarini aniqlashni talab qiladi. Bu
ishda, O zbek shevalarida sifatlarning qanday yasaldigi, ularning morfologik
ʻ
shakllanishi, fonetik va sintaktik o’zgarishlari o’rganiladi.
Kurs ishining predmeti sifatlar va ularning yasalishidagi dialektal farqlarni,
shevalardagi xususiyatlarni, shuningdek, sifatlarning jamiyat va madaniyatdagi
kommunikativ rolini o’rganishga qaratilgan. 4
O zbek tilining shevalarida sifatlar va
ʻ
ularning shakllanishi haqidagi ilmiy tadqiqotlar, tilshunoslik fanining rivojlanishiga,
tilning ijtimoiy va madaniy kontekstdagi o’rni va ahamiyatini yanada chuqurroq
tushunishga yordam beradi.
Kurs ishi obyekti :
Kurs ishining obyektini O zbek shevalaridagi sifatlar tashkil etadi. O zbek tili,
ʻ ʻ
uning shevalari va dialektal xususiyatlari, tilshunoslikda alohida o’ringa ega bo’lib,
sifatlar bu tilning eng muhim so’z turkumi sifatida tilshunoslikning turli sohalarida
4
Muminov, F. (2013). Dialektlar va shevalar. Toshkent: Sharq.
5

sifatlar nafaqat predmetning xususiyatlarini tasvirlaydi, balki shaxsning ijtimoiy
holati, o’rni va madaniyati haqida ham ma’lumot beradi.
Sifatlar jamiyatda o’zgaruvchan ijtimoiy ahvol va hodisalarni ta’riflashda ham
keng qo’llaniladi. 27
Masalan, xalqning holati, harakatlarining sifatlari, odamlarning
o’zaro munosabatlari, tilning rivojlanish jarayonlari sifatlar orqali ifodalanadi.
Shuningdek, sifatlar, jamiyatning ijtimoiy xarakterini va muayyan guruhlarning
madaniy xususiyatlarini ta’kidlashda ham qo’llanadi. Shuning uchun, shevada sifatlar
jamiyatdagi o’zgarishlarga va o’ziga xos ijtimoiy guruhlarning aloqalariga ta’sir
etadi.
Sifatlarning jamiyatdagi roli o’zgaruvchan, chunki ularning ishlatilishi til va
jamiyat o’rtasidagi munosabatlarga ta’sir qiladi. Sifatlar, jamiyatdagi tilshunoslik
jarayonlarida, so’zlashuvdagi ehtiyojlarga javob berish uchun ham qo’llaniladi.
Shevalar orqali sifatlar, odamlarning har xil ijtimoiy guruhlarga bo’linishi, o’zaro
aloqalar va madaniy qiymatlarni izohlashda, kommunikatsiyaning samarali
vositalariga aylanadi.
Har bir shevada sifatlar, odamlarning emotsional holatini, his-tuyg’ularini
ifodalashda, o’zaro aloqalarda ahamiyatli rol o’ynaydi. Shevadagi sifatlar turli hissiy
ohanglarni aks ettiradi va suhbatdoshlar o’rtasidagi aloqalarni jonlantiradi. Shevada
sifatlarning ishlatilishi, o’zgaruvchi ijtimoiy muhit va madaniyatni ko’rsatadi.
Sifatlarning ishlatilishi orqali kishilar o’rtasidagi muloqot, ularda yuzaga keladigan
hissiyotlar, qarorlar va hayotdagi holatlar haqida ma’lumot olish mumkin. Bu
sifatlarning jamiyatdagi o’rni va ularga bo’lgan ehtiyojni aniqroq tushunishga yordam
beradi.
Shevada sifatlar va ularning jamiyatdagi roli haqidagi ma'lumotlarni yana
chuqurlashtirish mumkin. Shevalarda sifatlar jamiyatning ijtimoiy va madaniy
o’zgarishlariga mos ravishda o’zgarib boradi. O’zbek tilidagi shevalarda sifatlar
nafaqat ma’lum predmetlar va hodisalarni tasvirlaydi, balki shu predmet va
27
Abdurahmonov, F. (2010). O'zbek tilidagi sifatlarning kommunikativ vazifalari. Toshkent: O’qituvchi.
26

-roq qo’shimchasi: Bu qo’shimcha sifatning darajasini ko’rsatuvchi, qiyoslash
uchun ishlatiladi. Masalan, «tez» → «tezroq», «yaxshi» → «yaxshiroq».
-ginaroq qo’shimchasi: Ba’zi hududlarda, ayniqsa janubiy shevalarda, bu
qo’shimcha sifatning kuchliroq bo’lishini bildiradi.
3. Dialektal farqlar va sifatlarning yasalishi.
O’zbek shevalarida sifatlarning yasalishida dialektal farqlar juda sezilarli
bo’lishi mumkin. Sheva o’ziga xos grammatik va fonetik xususiyatlarga ega bo’lib,
bu farqlar sifatlarning yasalishiga ham ta’sir qiladi. Masalan, Shimoliy O’zbekistonda
va Janubiy O’zbekistonda ishlatiladigan sifat yasash qo’shimchalari turlicha bo’lishi
mumkin.
Misollar:
Shimoliy sheva: «tez» → «tezroq», «baland» → «balandroq».
Janubiy sheva: «tez» → «tezroq», «yaxshi» → «yaxshiroq», «kichik» →
«kichginaroq».
Bu dialektal farqlar nafaqat sifat yasashda, balki sifatlarni boshqa grammatik
shakllarda ishlatishda ham o’zgarishlarni keltirib chiqaradi. Shuningdek, ayrim
hududlarda sifatlar ma’lum affikslar yordamida mukammallashadi va bu dialektal
o’zgarishlar tildagi xususiyatlarni yanada boyitadi.
4. Sifatlarning yasalishida sintaktik xususiyatlar.
Shevalarda sifatlarning yasalishi sintaktik jihatdan ham o’ziga xos
xususiyatlarga ega. 12
Sifatlarning yasalishida qo’shimchalarning o’zaro ta’siri,
sifatlarning qanday qo’llanilishiga va ularning sintaktik joylashuviga ta’sir qiladi.
O’zbek shevalarida ba’zi hollarda sifatlarning sintaktik yasalishi boshqacha bo’lishi
mumkin, bu esa tilning dinamikasini va o’zgaruvchanligini ko’rsatadi.
Misol:
12
Shamsiev, A. (2002). Dialektologiya va tilshunoslik. Toshkent: Sharq.
14

Oʻzbek shevalarida sifat va uning yasalishi

Купить