• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 60000UZS
Размер 359.5KB
Покупки 1
Дата загрузки 09 Февраль 2025
Расширение docx
Категория Лингвистика

Продавец

Benjamin Franklin

Дата регистрации 29 Октябрь 2024

101 Продаж

O’zbek talaba yoshlari nutqida slenglarning qo‘llanishi va ularning pragmatikasi

o‘quvchi Nurobod tumani 353 Astiriks va obiliks Bir biridan ayrilmay yuradigan dugonalar 14-19 Samarqand viloyati Nurobod tumani 354 Patir Yuzidan husnbuzar chiqqanlarga nisbatan 14-19 Samarqand viloyati Nurobod tumani 355 Qizil Gap yetkazuvchi o‘quvchi 14-19 Samarqand viloyati Nurobod tumani 356 Vodiy sadosi Ko‘p gapiradiganlarga nisbatan 18-25 Toshkent 357 Joning sog‘ bo‘lsin Kerak bo‘lsa, o‘zing qil 18-25 Toshkent 358 Fitfilyonta Judayam ko‘p ma’nosida 18-25 Toshkent Navoiy Qashqadaryo 359 Qirq yuz ellik Judayam ko‘p ma’nosida 18-25 Toshkent Samarqand Qashqadaryo 360 Tormoz Biror gapni tushunmaydiganlarga nisbatan 18-25 Toshkent XULOSA Yoshlar borliqni o‘zining subyektiv dunyoqarashi bilan baholaydilar. Shuning uchun ham so‘zlashuv nutqini xususiylashtirishga, soddalashtirishga, qisqartirishga harakat qiladilar. Yoshlar o‘zini jamiyatdagi o‘rnini ko‘rsatish, “kattalar” dunyosidan ajratish maqsadida o‘zlarini individual qilib ko‘rsatishga intiladilar. Sleng — bir-biriga o‘xshamas, kuchli muloqot vositasi. Doimiy tilimiz o‘ta formal bo‘lib, sleng ifodalaydigan ma’nolarni ifodalamaydi. Yoshlar tili, sleng, hamma grammatik va sintaktik qonun-qoidalarni chetlab o‘tadi. Bunga yuqoridagi jadvaldan ko‘plab misollarni keltirishimiz mumkin. Yoshlar nutqining boy bo‘lishi yaxshi holat, ammo adabiy tilga putur yetkazmagan, grammatik qonunlarga dahl qilmagan holda bo‘lgani maqsadga muvofiqdir. Nutqda me’yorning buzilishi uning adabiy nutqga, og‘zaki nutqga ta’siri xususida fikr mulohaza yuritishsiz ishimizga asos yarata olmaymiz. Bu sohada albatta alohida sohalarga tegishli leksika to‘g‘risida ham gapirib o‘tdik. Bundan tashqari jargonlarning kelib chiqish tarixi, ularning semantik-struktural tuzilishi, jargonlarning kelib chiqish tarixi yuzasidagi turli olimlarning qarashlarini ham tahlil qilishga urindik. Mulohaza yurgizgan masalalarimizdan yana biri jargon, argo va sleng tushunchalari o‘zaro sinonimmi yoki alohida so‘zlarmi degan qarama-qarshiliklarga ham yechim topishga urindik va bunda badiiy adabiyotlardan ham foydalandik. Shu o‘rinda yoshlar tili jargon bo‘la oladimi yoxud u alohida qatlamga kiruvchi so‘zlar yig‘indisimi degan fikrga oydinlik kiritishga harakat qildik. Biz olib borgan yana bir ko‘zga ko‘rinadigan tadqiqotlardan biri bu yoshlar tilining umuman jargon, argo va slenglarning qaysi sohalarda ko‘proq tadqiq etilishi degan munozaradir. Albatta tilshunoslikda ma’lumki jargonlar, slenglar va umuman tilga chetdan kirib kelgan so‘zlar leksikologiyada keng o‘rganiladi. Ammo hozirda tilshunoslikning yangi sohasi hisoblangan sotsial tilshunoslikda bu muammolarning barchasi keng o‘rganilmoqda. Albatta, bu soha O‘zbekistonda yangi soha hisoblanadi, shu sababli dei giovani ” asari, Roberto Giacomellining 1992-yilda chop ettirgan “ Il linguaggio dei giornali giovanili ” asari, Augusta Forconining 1988-yil bosib chiqilgan “ La mala lingua. Dizionario dello “slang” Italiyano ” asari, Lorenzo Coverining 1991-yil yozgan “ Novit а del/sul linguaggio giovanile ” asari, Emanuele Banfining 1992-yil chop ettirgan “ Il linguaggio giovanile degli anni Novanta. Regole, invenzioni, gioco ” va 1997-yil yozgan “Linguaggio dei giovani”, “linguaggio giovanile” e “Italiyano dei giovani” asari, Gian Ruggero Manzonining 1980-yili yozilgan “ Pesta duro e vai tr а nquilo. Dizionario del linguaggio giovanile ” asarlari juda katta ahamiyatga ega. O‘zbek tilshunoslaridan biri S.Axmanovaning 1957-yil chop ettirgan “ Очерки по обшей и русской лексикологии ” maqolasi va 1969-yili bosib chiqilgan “ Словарь лингвистических терминов ” lug‘atlari tilshunoslikda keng qo‘llaniladi. Yoshlar tili va sleng (argo, jargon) borasida rus olimlari ham bir qator ishlar olib borgan. E. G.Borisova – Lukashanesning Moskvada 1983-yili chop ettirgan “ О лексике современного молодежного жаргона ” asari, N.V.Batyukovaning 1989-yili yozilgan “ О соотношении студенческого жаргона и городского просторечия ” asari, O.P.Ermakovaning “ Семантические процессы в русском молодежном жаргоне // Поэтика . Стилистика . Язык и культура ” maqolasi, A.T.Lipatovning “ Русский сленг и его соотнесенность с жаргоном и арго ” asari, E.Pervuxinaning “ Молодежный жаргон 90- х годов ” maqolasi, N.Petrovaning “ Заметки о подростковом сленге ” asarlari muhim ahamiyat kasb etadi. Dunyo tillari sirasiga kiradigan oltita tildan tortib, juda kam aholi gaplashadigan ba’zi tillarning ham o‘ziga xos slenglari bor. So‘nggi yillarda o‘zbek tilida ham bu sohaga oid ilmiy izlanishlar qilina boshlandi va bunday tadqiqotlarning davom etishi o‘z ijobiy samarasini bera oladi. Bitiruv malakaviy ishida o‘zbek tilshunosligida sleng va uning mohiyati, tarixi, xususan, talaba yoshidagi ijtimoiy qatlam orasida qo‘llanishi va pragmatikasi kabi masalalar ko‘rib chiqiladi. 2. Salbiy ma’nodagi slenglar : “G‘isht ekansan-da” (yoshlarning ko‘cha nutqidan. Bu yerda “g‘isht” so‘zi “xunuk” yoki “yuzsiz” ma’nosida); “uxlatib ketmoq” (aldamoq); “risovka” (ko‘z-ko‘z qilmoq) . 3. Jinoyatchilar to‘dasi orasida ishlatiladigan ba’zi bir sotsiolektlar: “ kraxabor” — mayda o‘g‘rilar; “shinner” — sotqin; “ment” — militsioner; “parazuxa” — qattiq kaltak ostida ko‘rsatma berish; “traktor” — jinoyatchilarning o‘zlari qo‘lbola qilib yasagan suv isitkichlari; “karbusha” — tabletka dorilar (giyohvand modda bilan ayblangan shaxslarning o‘z to‘dalari ichida ular uchun zarur bo‘lgan narkotik moddaning nomlanishi); “tayka” — beriladigan non miqdori; “shuler” — qimorboz; “manyak” — jinoyatni ketma-ket sodir etgan jinoyatchi; “cannibal” — “odamxo‘r” (odam hayotiga suyiqasd qilgan jinoyatchi). Yoshlar nutqida ko‘p uchraydigan so‘zlar mavzuga oid bo‘lgan badiiy asarlarda kuzatiladi. Masalan, Tohir Malik asarlarida yoshlar nutqiga xos so‘z va iboralar ko‘p. “Alvido bolalik” asaridan: “Stalba qorovullari” gaplashadigan aniq mavzu yo‘q (40-b.); Sinfda hatto “zo‘r”likni — “lider”likni talab qila boshlaydi (57-b.); “Demokratiya”degan balo haqida ham ikki og‘iz gapirmasak bo‘lmas (57- b.); Ammo ayrim o‘smirlar bu g‘oyalarni o‘zlaricha talqin etib, jamiyatda o‘zlaricha adolat o‘rnatmoq uchun “beqiyos yettilik”lar yoki “Zorro komandasini” tashkil qilishadi (120-b.); “Avtomobildan saqlaning” degan filmdan keyin ham “Detochkin bolalari” kabi guruhlar paydo bo‘lib, shaxsiy avtomobilga zarar yetkazish bilan shug‘ullandilar (120-b.); “Maktabda hatto bolalar ham undan qo‘rqadigan bo‘lib, “psix” deb laqab qo‘yib olishgan” (132-b.); “Bo‘ri” uni himoya qilish maqsadida Toshmatni ko‘rsatdi” (148- b.); “Xo‘p, sen boraver. Haligi gapimni unutma. Uyingdan chiqib ket. Otang “podles” odam, u bilan yashab bo‘lmaydi” (236-b.); “O‘pkangni bos, bratishka” (236-b.); “Ammo u faqat Keldiyorov ishining ‘yopdi-yopdi’bo‘lganidan emas, balki bu ‘yopdi-yopdi’larning hamon davom etayotganidan g‘azabda edi” (245-b.); “Papul begonalarni qo‘yma, deganlar, – Sanjar “begonalarni” deb atay burab gapirdi” (247-b.); “Qarashvoraymi, shef? – dedi” (255-b.); “Bizbop ekan bu Qamariddin, – dedi II. TA’LIM JARAYONIGA OID SLENGLARNING XUSUSIYATLARI II.1. Adabiy til va nutqda slenglarning qo‘llanishi O‘zbek milliy adabiy tili garchi umumxalq tilidan o‘sib chiqqan bo‘lsa ham, unda mavjud bo‘lgan dialektlar va shevalar, jargonlar, oddiy so‘zlashuv tilidan, umuman, xalq tilidan ba’zi jihatlari bilan farq qiladi. Chunki umumxalq tili o‘zbek tilida uchraydigan barcha elementlarni o‘z ichiga oladi va ishlanmagan shaklda bo‘ladi. Adabiy til esa undan o‘zbek millati uchun tushunarli bo‘lgan va foydalanishda qulay deb topilgan variantlarni tanlab oladi hamda ularni millat vakillari uchun me’yor sifatida tavsiya etadi. O‘tgan davr mobaynida davlat tilining qo‘llanish doira, hayotimizdagi o‘rni va ta’sirini kuchaytirish, uni tom ma’nodagi milliy qadriyatga aylantirish yo‘lida ilgari tasavvur ham qilib bo‘lmaydigan ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev ta’kidlaganidek: “Bugungi kunda biz yangi O‘zbekistonni, yangi Renessans poydevorini barpo etishdek ezgu maqsadlarimizga erishishda hech shubhasiz, ona tilimizning hayotbaxsh qudratiga tayanamiz”. Istiqlol yillarida o‘zbek tilining qo‘llanish doirasi amalda nihoyatda kengaygani, uni ilmiy asosda rivojlantirishga qaratilgan tadqiqotlar, tilimizning o‘ziga xos xususiyatlariga bag‘ishlangan ilmiy-ommabop kitoblar, o‘quv qo‘llanmalari, yangi-yangi lug‘atlar ko‘plab chop etilayotgani jamiyat tafakkurini yuksaltirishga o‘z hissasini qo‘shmoqda. Har bir tildagi uslub turlari uchun umumiy bo‘lgan shu tilning umumiy lug‘at fondi, shakllar va sintaktik qurilmalar, erkin va turg‘un birikmalar bo‘ladi. Bu esa uslub turlarining hammasini bir milliy adabiy tilga birlashtiradi. So‘zlashuv nutqining dolzarb xarakterdagi mazmunini shakllantirish uchun ushbu uslubga xos fonetik, leksik, grammatik normalardan o‘rinli foydalanish lozim bo‘ladi. Adabiy tilning stilistik me’yori til birliklarining nutqda sharoit, ko‘zda tutilgan maqsaddan gapiradiganlarga nisbatan 131 Snayper Ko‘zi qiyshiq 16-19 Surxondaryo 132 Tullak Firibgar,aldoqchi 16-19 Surxondaryo 133 Shakarbek Asalbek Xunukroq bolaga nisbatan 16-19 Surxondaryo 134 Cholap Qizlarni hamma gapiga kiradigan bola 16-19 Surxondaryo 135 Apachi Qiltiriq 16-19 Surxondaryo 136 Chopag‘on Qizlarni deb do‘stlarini tashlab ketadigan 16-19 Surxondaryo 137 Jigarim Juda qalin do‘st 16-22 Surxondaryo 138 Gitler o‘quv ishlari bo‘yicha zavuch 14-19 Surxondaryo 139 Katakxona Maktabdagi kichkina sinf 14-19 Surxondaryo 140 Kadu Kallasi katta odamlarga nisbatan 14-19 Surxondaryo 141 Kvadrat kalla Boshi to‘rtburchak odamlarga nisbatan 14-19 Surxondaryo 142 Vandom Oyog‘i uzun,baquvvat bolalarga nisbatan 14-19 Surxondaryo 143 Kentavr Qomati chiroyli(yigitlar tilidan) 16-22 Surxondaryo 144 Bashara Xunuk qiz 18-22 145 Ot Qomati kelishgan 18-22 Bunday maxsus leksika terminologiya deb ham ataladi: fizik terminologiya, lingvistik terminologiya kabi. Terminlar yoki atamalar muayyan bir sohaga oid tushunchalarni aniq ifoda etuvchi so‘zlar bo‘lsa-da, lekin bu so‘zlarning qo‘llanishi shu soha kishilari doirasi bilan chegaralangan bo‘lishi shart emas. Bunda ikki holatni ko‘rish mumkin: 1. Terminlarning ma’nosi sohaga aloqasi bo‘lmagan kishilar uchun ham tushunarli bo‘ladi va ular tomonidan ham qo‘llanaveradi. Masalan: botanikaga oid: cottone, vite, pera, albicocca, grano; san’atshunoslikka oid: arena, manifesto, attore; meditsinaga oid: influenza, narcosi, iniezione kabilar. 2. Terminlarning ma’lum qismi shu termin oid bo‘lgan soha kishilari uchun tushunarli bo‘ladi va ular nutqida qo‘llaniladi. Tilshunoslikka oid: fonema, morfema, accento, parola base; kimyoga oid: a’tomo, idro‘geno, ferro. Shuni aytish kerakki, umumiste’moldagi so‘zlar ma’lum bir sohaga oid tushunchani ifodalovchi so‘z sifatida qo‘llanishi, terminga aylanishi mumkin. Bunday hollarda u so‘z dastlabki ma’nosi bilan umumiste’moldagi leksikaga, maxsus (terminologik) ma’nosi bilan esa terminologik (chegaralangan) leksikaga oid bo‘ladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, lug‘at tarkibidagi ma’lum bir so‘z umumiste’moldagi so‘z ham, termin ham bo‘lishi mumkin. Jargon va argolar. Mahalliy hududga tegishli bo‘lgan dialektlarning so‘zlari (sheva so‘zlari) dialektizmlar sanalsa, “sinfiy dialektning so‘zlari” jargonlar deyiladi. Jargonlar sinfiy ayirmalikni ko‘rsatib beradigan, yuqori tabaqa vakillari uchun tushunarli bo‘lgan so‘z va iboralardir. Jargonlar qo‘llanishi chegaralangan leksika tarkibiga kiradi. Kasbi, jamiyatdagi o‘rni, qiziqishi, yoshiga ko‘ra alohida ijtimoiy guruhni tashkil etgan kishilarning, asosan, o‘g‘zaki nutqida ishlatiladigan va ma’nosini boshqalar ko‘p hollarda anglab yetavermaydigan birliklar jargon deyiladi. Misol uchun, jargonlarning ba’zi turlarini ko‘rib chiqsak: 1) talabalar jargoni: [yopmoq] (sessiyani tugatmoq), [vozdux] (stipendiya), [yaxlamoq] (imtihondan qaytmoq), [quloq] (chaqimchi), [chizmoq] (qochmoq); bog‘liq bo‘lmagan shart-sharoitlar kiradi. Bu avvalo, notiqning yoritilishi lozim bo‘lgan mavzu yuzasidan yetarli bilimga ega bo‘lishini taqozo etadi. Til va nutq tizimida me’yor o‘ziga xos o‘rniga ega. Til material sifatida nutq jarayonida xizmat qila boshlagan lahzalardanoq uni me’yorlashtirish jamiyat ehtiyojiga aylangan va me’yoriy muammolar kun tartibiga qo‘yilgan. Jamiyat taraqqiyoti bilan baravar holda til va nutqdagi me’yoriy holatlarni o‘rganish, tahlil qilishga ham ehtiyoj kuchayib borgan va bu muammolarni hal qilishda xalqning maishiy, ma’naviy-ma’rifiy turmushi, ijtimoiy-falsafiy va estetik dunyoqarashi, urf-odatlari singari qator omillar e’tiborga olingan. Til — kishilarning fikr-mulo h azalarini keng va har tomonlama yoritib berishda chegarasiz imkoniyatlarga ega. Lekin ifodalanishi lozim bo‘lgan fikr- mulohazalarning yuqori darajada bo‘lishi uchun tilning tasviriy vositalarini, uning turli xil ma’no nozikliklarini tinmay o‘rganish lozim bo‘ladi. Ana shundagina qisqa jumlalarda, matnlarda olam-olam fikrlarni ifodalay olish mumkin, chunki so‘z har qanday fikrning libosidir. Nutqda noadabiy leksik unsurlarning uchrashi o zbek milliy tili uchun xos.ʻ O zbek milliy tili va o zbek adabiy tili turli tushunchalardir. O zbek milliy tili ʻ ʻ ʻ kengroq, ya’ni u nutq faoliyatining barcha sohalarini qamrab oladi. Ammo o zbek ʻ adabiy tili o zining uslublari, dilaektlari, kasbiy jargonlar kabilarni o z ichiga ʻ ʻ oladi. Milliy til turli xil ijtimoiy guruhlarning argo to plamidir va uning qat’iy ʻ me’yorlashgan varianti davlat tuzumining adabiy tili sifatida qaraladi. O zbek ʻ adabiy tili milliy tilning me’yorlashgan va kodifikatsiyalashgan shaklidir. To g ri ʻ ʻ ma’noda, adabiy til uchun milliy til nutq birliklarining ombori vazifasini bajaradi. Adabiy tilning me’yorlashishi, odatda, ma’lum bir davrda va ma’lum bir jamiyatda qabul qilingan eng barqaror, an’anaviy tarzda muqaddaslashtirilgan til vositalari va ulardan foydalanish qoidalari majmui sifatida tushuniladi. Milliy til adabiy til me’yorlarini belgilash uchun asosdir. Shu tarzda til me’yorlarini belgilash, uni nutq vaziyatiga ko ra baholash, uni ilmiy adabiyotlarga kiritish, ommaviy axborot ʻ vositalarida aks ettirish kodifikatsiya jarayoni deyiladi. O zbek adabiy tilining ʻ kodifikatsiya manbalari lug atlar, umumiy grammatika va darsliklardir. Har bir ʻ iboralar keyingi yilda ishlatilmasligi mumkin, ammo tushiniladi. Bunga sabab yoshlar madaniyatining yangi tuzilmalari tez degradatsiyaga uchraydi va yangi tushunchalar bilan almashinadi. Ba’zi olimlar bu hodisani iste’mol yoki lingvistik talab deb atashadi. Bulardan ko‘rinib turibdiki, so‘z boyligi qanchalik boy bo‘lsa, shaxs ham shunchalik mukammal bo‘ladi. Gapira turib rasmiy uslubdan oddiy kundalik so‘zlashuv uslubiga o‘tish bu odatiy hol. Bu holat ko‘pincha ikki tilli jamiyatlarda sodir bo‘ladi. Rasmiy uslub ko‘pincha rasmiy majlislarda, rasmiy hujjatlarda ishlatiladi, shu bilan birga kundalik so‘zlashuv uslubi esa har qanday turdagi norasmiy muloqotlarda ishlatiladi. Ba’zan boshqalarga tushunarsiz bo‘lish uchun odamlar sotsiolektlardan foydalanishadi. Yoshlar, xususan, talabalar nutqiga slenglar o‘zlashuvi ham aynan mana shu maqsad ortida yuzaga keladi. Ular faqatgina ma’lum bir guruh orasida o‘zaro bir- birlarini tushunish uchungina slenglardan foydalanishadi va bu slenglar tabiiy ravishda ularning nutqiga o‘zlashadi. Talabar nutqida, asosan, ta’lim, universitet hayoti va shunga o‘xshash slenglar tashkil qiladi. Chunki ularning hayot tarzining aksariyat qismi shu bilan bog‘liq. II bobga xulosa Bu bobda biz o‘zbek adabiy tili va slenglarning farqi, ularning bir-biriga ta’siri, adabiy tilda slenglarning uchrash-uchramasligi, qolaversa, uslubiy chegaralangan leksika, nutqda adabiy tilga oid bo‘lmagan boshqa unsurlarning ishlatilishi haqida bahs yuritdik. Bundan tashqari bu bobda jargon va slenglarning tilning quyi qatlamiga tegishli ekanligini aniqlashtirishga harakat qildik. Bu bobning o‘ziga xos Tomoni shundaki, biz, asosan, o‘zbek tilida ishlatiladigan jargonlar va slenglar bilan ishladik. Ishning oxirida shu slenglar jadvalini keltirdik. Ularni o‘rganganimizda shu narsa ko‘zga tashlandiki, o‘zbek tilida slenglar yoshlar orasida juda ham keng tarqalgan va har bir hududning bir-birini takrorlamaydigan, bir-biriga o‘xshamaydigan leksik boyligi mavjud ekan va ular juda ham katta MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………. I BOB. SLENG SOTSIOLINGVISTIK BIRLIK SIFATIDA……… 1.1. Tilshunoslikda sleng tavsifi va yondosh tushunchalardan farqi …… 1.2. Sleng turlari…………………………………………………………. II BOB. TA’LIM JARAYONIGA OID SLENGLARNING XUSUSIYATLARI………………………………… 2.1. Adabiy til va nutqda slenglarning qo‘llanishi……………………….. 2.2. Talabalar nutqiga slenglarning o‘zlashuvi…………………..………. XULOSA…………………………………………………………………. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI………………….ʻ Tilshunoslar turli sotsiolektlar tufayli doimiy ravishda kengayib boruvchi nostandart leksik va frazeologik birliklarning katta guruhi bo‘lgan “yangi xalq tili” (umumiy jargon)ni ajratib ko‘rsatadilar. Professional va korporativ (guruh) jargonlaridan tashqariga chiqadigan ushbu birliklar ma’lum ijtimoiy chegaralar (yoshi, kasbi, ta’lim darajasi, umumiy manfaatlar va boshqalar) bilan cheklanmagan umumiy adabiy tilda so‘zlashuvchilarning keng doirasi tomonidan qo‘llanila boshlaydi. Rus tilida “babki”, “baldet”, “get” (kimdir), “bezovta” (kimdir), “salqin”, “qulog‘ingizga noodle ilib qo‘ying”, “ment”, “panjangizga bering”, “to‘pga”, “bummer”, “loson”, “po baraban” kabi nominativ birliklar haqida gapiramiz. Kulgili o‘zaro bahs, trudge, tugriks, ziyofat, hangout, ziyofat, axlat va shunga o‘xshash. Rus tilidagi bunday so‘zlarning asosiy manbalari yoshlar jarangi va jinoiy jargondir. Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, jargon, argo va sleng sotsiolektning o‘ziga xos alohida turlari hisoblanadi. Mazkur til shakllarining bir-biridan farqi u yoki bu guruhlarning kasbiy alohidaligi yoki ularning boshqa jamoalardan ijtimoiy cheklanganligi bilan bog‘liq. Hozirgi vaqtda jargon haqida qandaydir ijtimoiy guruhning yopiq nutqiy muloqot shakli sifati haqida gapirish noto‘g‘ri bo‘lar edi: yoshlar jargoni nutqning pasaytirilgan usuli bo‘lib, tengqurlar orasidagi erkin muloqot vositasidir. I.2. Sleng turlari “Sleng” termini ilk bor yozma ravishda XVIII asrda Angliyada qayd qilingan va o‘sha davrda “haqorat” ma’nosini anglatgan. 1850-yildan esa “noqonuniy” oddiy leksikaning ifodasi sifatida keng qo‘llanila boshladi. “Sleng muayyan guruhga xos so‘zlar bo‘lib, og‘zaki nutqda ham, yozma nutqda ham bunday so‘zlardan foydalanish kuzatiladi. Masalan, • awesome/cool (zo‘r) • okay/ok (yaxshi) • check it out (o‘lmoq) nisbatan 36 Elektroshoker Sochi judayam kam ammo doim tik qilib keladigan o‘qituvchi 14-18 Samarqand 37 Shimildiriqni o‘qi bormi buyerda? Bu yerda nima qilasan degan ma’noda 16-22 Samarqand, Toshkent 38 Garri Garang, aqli past deb boshqalarni haqorat qilish uchun ishlatiladi 16-22 Samarqand 39 Bodring Gai xodimlariga nisbatan 16-50 Deyarli barcha viloyatlar, asosan, Toshkent 40 Vayinkamat Xojatxona 16-22 Samarqand 41 Tuyog‘ingni shiqillat Buyerdan ket ma’nosida 16-22 Samarqand 42 Shpon bo‘ldi Yo‘qolib qoldi 16-22 Samarqand 43 O‘chib qoldi Ichib olgan 18-30 Samarqand 44 Otvolgan Ichib olgan 18-30 Samarqand 45 General Qaynona 18-30 Samarqand 46 Oq otli shahzoda Boyvachcha bola 18-22 Samarqand 47 Osh bo‘lsin Birorta do‘stlar biror qiz bilan turgan paytda aytiladi (yigitlar o‘rtasida) 18-24 48 Oydan tushgan 1. Xunuk qizlarga nisbatan (yigitlar tilida) 18-24 KIRISH Mavzun ing dolzarbligi. Bugungi kunda muloqot vositasi hisoblangan nutq, til xususiyatlarini o‘rganish muhim ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda milliy til xususiyatlarini ilmiy jihatdan tadqiq etishga e’tibor yuqori darajada. Ushbu bitiruv malakaviy ishida o‘zbek tilida kundalik muloqot jarayonida yoshlar tomonidan qo‘llaniladigan slenglar tadqiq etilgan. Bunda jamiyatning asosiy qatlami hisoblangan yosh avlod vakillarining sleng so‘zlari keltirib o‘tilgan, shuningdek, ular nutqidagi slenglarni o‘rganishning ahamiyati va zarurati bayon etilgan. Milliy til tabiat va jamiyat tomonidan insonga berilgan bebaho ne’mat, unda xalq tarixi, madaniyati, ijodi va insoniy fazilatlari o‘z aksini topadi. Tilning rivojlanishi, iste’mol hajmining kengayishi, o‘sha tilda gaplashuvchi odamlarga bog‘liq, xususan, adabiy til xalq va jamiyatning o‘zaro muloqot quroli hisoblanadi. Jamiyatimizning sivilizatsion o‘zgarishlari va yangilanishi tillarning paydo bo‘lishi va uning iste’mol hajmi kengayayotganligi bilan chambarchas bog‘liq. Binobarin, tarixiy jarayonlar, voqea-hodisalarning tilda aks etishi va uning til orqali jamiyatga yetkazilishida bu jarayon yaqqol ko‘rinadi. Tilning mavjudlik shakllari uning tarkibiy tuzilishi va inson jamoasida uning faoliyati aniq shakllar sifatida tushuniladi. Ushbu shakllar bir-biri bilan muayyan, ba’zan juda murakkab munosabatlarda, turli xil o‘zgaruvchanlik, barqarorlik va kodifikatsiya darajalariga ega bo‘ladi. Bunda tilning qo‘shimcha tavsiflariga ko‘ra, kichik tizim (argo, jargon, sleng)lar, xususan, ijtimoiy dialektlar haqidagi ma’lumotni o‘z ichiga oladi. Sleng suhbatlashuvchilarni birlashtiradi, bir vaqtning o‘zida ularni boshqalar bilan taqqoslab, “yashirin til” yoki guruhni identifikatsiyalash vositasiga aylanadi. Shu bilan birga, suhbatdosh shaxsiyatining ma’naviy va ruhiy rivojlanishiga to‘g‘ridan to‘g‘ri ta’sir qiladigan, til vositalarida “tillar”, “dunyo tasviri”ni shakllantiradi. Zamonaviy yoshlar nutqining kelib chiqishi haqida tadqiqotlar deyarli uchramaydi. V.M.Mokienko, D.G.Nikitina kabi filolog olimlarning fikriga ko‘ra, slengning turli tashuvchilari tomonidan ishlatiladigan bir xil so‘zlar va iboralarning kelib chiqishi, shakllari va ma’nolari bir-biriga bog‘langan dialekt, lahja, sheva kabilarga bo‘linadi. Bunga zamonaviy 105 Inkubatordan chiqqan Bir xil kiyinganlarga nisbatan 16-22 Samarqand 106 Chizib ketmoq Biror joydan qochib ketmoq 16-22 Samarqand Toshkent 107 Ikkichak Ozg‘in 16-19 Samarqand 108 Lakatir Qulog‘i katta bolaga nisbatan 14-19 Samarqand 109 BBC Hamma yangiliklardan xabardor va boshqalarga yetkazib turuvchilarga nisbatan 14-22 Samarqand 110 Mijing Ko‘p gapiradigan ezma odamlarga nisbatan 16-20 Samarqand 111 Yorib tashlading Lol qoldirding 16-22 Samarqand 112 Takoy Kelishgan, chiroyli yigitlarga nisbatan(qizlar tilidan) 16-22 Samarqand Toshkent 113 Gayak Aqlsiz,axmoq 16-19 Samarqand 114 Paxtazavod Haddan ortiq mulozamat qiladigan odamlarga nisbatan 16-22 Samarqand Toshkent 115 Zuluk Biror gapga yoki narsaga yopishib oladigan odam 16-22 Samarqand 116 Parazit Yoqimsiz odam1 6-22 Samarqand 117 Chakki bozor Shovqin-suron 16-19 Samarqand qilma viloyati 161 Daltoncha Zreniyasi pastlarga nisbatan 16-19 Toshkent viloyati 162 Auf Hayratlanish, maqtanish ma’nosida 16-22 Toshkent 163 Pitillab qoldi Shoshilib qoldi 16-30 Toshkent, Samarqand 164 Qimmat 1. Dangasa qiz 2. Qoshiga qalin usma qo‘yib olgan qiz 18-22 Toshkent, Samarqand 165 Sevginator Ishchan kelin 18-30 Toshkent, Samarqand 166 Lunatik Xayolparast 16-22 Toshkent 167 O‘shinchilar Mardikorlar 16-22 Samarqand 168 Jiki chan Urishqoq bola 16-22 Toshkent viloyati 169 Zo‘r narsa Qomati kelishgan qizlarga nisbatan 16-25 Toshkent 170 90/60/90 Qomati kelishgan 16-25 Toshkent, Samarqand 171 Makillab qoldi Dovdiradi 14-25 Toshkent, Samarqand 172 Shimni yoqasi Cho‘ntak 14-22 Toshkent viloyati 173 Romeo Oshiq yigit 16-22 Toshkent viloyati 174 Strelkaga urdi Mo‘ljallab gapirdi 16-25 Toshkent viloyati faoliyat ko‘rsatayotgan xodimlar nutqida ham bunday holatlar tez-tez ko‘zga tashlanadi. Shevaga oid so‘zlarni nutqda tez-tez qo‘llash adabiy til me’yorining buzilishiga sabab bo‘ladi, natijada nutqning tozaligiga putur etadi. Masalan, kelopti, ketvotti, bordiz, yoshulli, bolish (yostiq), garmdori (qalampir), doda, shoti kabilar . Varvarizmlar — o‘zbek adabiy tiliga o‘zlashmagan xorijiy so‘zlardir. Nutqda tilda muqobili bo‘la turib o‘zlashmagan xorijiy so‘zlarni, ya’ni varvarizmlarni qo‘llash nutqning tozaligini sofligini buzadi. Masalan, voobshe, obshitada yashaydi, zaynit, tak (xo‘sh deyish o‘rniga), obsujdat qilish kerak, prelest, uchebniy chast, zayavlenie, akt... Bu holat birinchidan, nutqning tozaligiga salbiy ta’sir etsa, ikkinchidan, ziyolining madaniy saviyasini, ma’naviy qiyofasini pasaytiradi. Kanselyarizmlar — rasmiy uslubga xos so‘z va birikmalar. Masalan, yuqorida qayd etilgan, quyida bayon qilingan, unvoni berilsin, zimmasiga yuklansin, topshirilsin, tadbirlarni ishlab chiqsin kabi qat’iy shaklga kirgan bunday tayyor so‘z va birikmalar hujjat matnlariga alohida rasmiylik ma’nosini beradi. Lekin kantselyarizmlar o‘zi aloqador bo‘lmagan boshqa nutq ko‘rinishlarida, xususan so‘zlashuv nutqida qo‘llansa, nutqning tozaligiga putur etkazadi. Vulgarizmlar — qo‘pol, haqorat mazmunidagi so‘zlar. Vulgarizmlardan badiiy asarlarda salbiy qahramonlarning dag‘alligi, qo‘polligi va madaniyatsizligini ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Lekin bunday so‘zlarning nutqda qo‘llanilishi salbiy hodisadir. Parazit so‘zlar — ortiqcha va bekorchi so‘zlardir. So‘zlovchining tilga e’tiborsizligi tufayli yuzaga keladi va doimiy qo‘llanilib borilsa, odatga aylanib qolishi mumkin. Masalan, ya’ni, demak, xo‘sh, tak va boshqalar. Bunday lug‘aviy biriklarni me’yoridan ortiq qo‘llash nutqning saviyasini pasaytiradi. So‘zning ostini ham, ustini ham ko‘ra olishga intilish, nutqdagi so‘zlarning favqulodda uyg‘unligini ta’minlash notiqdan katta mehnat talab etadi. Nutqning ta’sirchanligini ta’minlash nafaqat lingvistik, balki ekstralingvistik omillarni ham o‘z ichiga oladi. Ekstralingvistik omillarga tilga Bitiruv malakaviy ishining maqsadi va vazifalari. Mazkur bitiruv malakaviy ishining maqsadi o‘zbek tilida sleng, argo va jargonlarning ishlatilish qonuniyatlari, ularning paydo bo‘lish sabablarini, kelib chiqishi va tarixini o‘rganish, ularning semantik va uslubiy xususiyatlari, turli struktur-semantik o‘zgarishlarga uchrashi natijasida okkazional jargonlar va slenglarning vujudga kelish omillari borasida izlanishlar, o‘zbek tiliga boshqa tillardan kirib kelgan jargon va slenglarni tahlil qilishdan iborat. Shundan kelib chiqqan holatda quyidagi vazifalar belgilangan: Ishning tuzilish tartibi. Tadqiqot kirish, ikki bob, har bob ichida ikki fasl, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovani o‘z ichiga oladi. I. SLENG SOTSIOLINGVISTIK BIRLIK SIFATIDA I.1. Tilshunoslikda sleng tavsifi va yondosh tushunchalardan farqi 175 Bonka Mushaklar 16-22 Toshkent viloyati 176 Ishkal Janjalkash 16-22 Toshkent viloyati, Samarqand 177 Birinchi muhabbatim Telefon 18-65 Toshkent 178 Pati yulingan tovuq Uyalib qolgan odamga nisbatan 18-25 Toshkent viloyati 179 Turshak Yoqimsiz bola 18-25 Toshkent viloyati 180 Zubdayn Aniq javob beraman 18-22 Toshkent viloyati 181 Peshonangni nastroeniyasi yo‘q Xafa bo‘lib o‘tirgan odamlarga nisbatan 18-22 Toshkent viloyati, Samarqand viloyati 182 Jinnini yoqvogan O‘zini eshitmaganga oladigan 16-22 Toshkent viloyati 183 Ses Qaynona 18-25 Toshkent viloyati 184 Qiyshiq mo‘ridan qiyshiq tutun chiqadi Aqlsiz odamning fikri ham aqlsiz bo‘ladi 18-25 Toshkent viloyati 185 Jonkalar Qizlar 16-25 Toshkent 267 Soching gullab ketipti Sochning sinishiga nisbatan 16-35 Toshkent viloyati, Samarqand, Jizzax, tezlikda o‘zgarib borarkan. Hattoki 12 viloyat bir-birini tushunmaydigan darajada farqli holatlar ham kuzatiladi. kelib chiqib eng ma’qulini qo‘llash zaruratidan paydo bo‘ladi. Bu uslublarning har biriga xoslangan grammatik shakllar, so‘z, so‘z birikmasi, gap va intonatsion vositalar mavjud. Ana shu xoslanish o‘zbek adabiy tili uslubiy me’yorlarining asosidir. Sleng so‘zlashuv nutqi dunyo tillarining hammasiga xos hodisadir. Har qanday til jamiyatga aloqador va jamiyatdan tashqarida o‘ziga, alohida rivojlana olmaydi. Til, avvalombor, jamiyatimiz odamlarning o‘zaro muloqot vositasidir, shu sababli jamiyat-odamlar til leksikasining shakllanishiga bevosita aloqadordir. Tildagi so‘zlarning qo‘llanish darajasi shu til egalari doirasida bir xil emas. Ba’zi so‘zlar ular tomonidan birdek foydalanilsa, ba’zilari esa ma’lum hududda yashovchi yoki ma’lum kasb-hunar bilan shug‘ullanuvch kishilar nutqidagina qo‘llanadi. Shu o‘zbek tili leksikasi ikki katta qatlamga bo‘linadi: 1) iste’mol doirasi chegaralangan leksika; 2) umumiste’moldagi leksika. Umumiste’mol doirasi chegaralangan leksika. Bu qatlamga oid leksika qo‘llanish doirasining chegaralanish xarakteriga ko‘ra uch turga bo‘linadi: 1) dialektal leksika; 2) terminologik leksika; 3) jargon va argolar. Dialektal leksika. Ma’lum hududda yashovchi kishilar nutqiga xos bo‘lgan, adabiy til leksikasiga kirmaydigan so‘zlar dialektal leksikani tashkil etadi. Ma’lum dialekt va sheva vakillarigina qo‘llaydigan bunday so‘zlar dialektizmlar deb yuritiladi. Ba’zi so‘zlar adabiy til va dialektda qo‘llangan holda, adabiy tilda boshqa, shevada boshqa ma’noli bo‘ladi. Terminologik leksika. Professional va ilmiy terminlar (atamalar) terminologik leksikani tashkil etadi. Ilm-fan, texnika, qishloq xo‘jaligi va boshqa sohalarga oid tushunchalarning aniq atamasi bo‘lgan so‘z yoki so‘z birikmasi termin (atama) deyiladi. Har bir fan, kasb-hunar o‘z terminlariga, shu terminlar yig‘indisidan iborat leksikasiga ega. nisbatan 2. Sotqin 3. Lallayib yuradigan bolaga nisbatan 2.16-19 Qashqadaryo Toshkent viloyati Toshkent Navoiy 94 Latta Xarakteri judayam bo‘sh bo‘lganlarga nisbatan 16-22 Samarqand 95 Chapcha Kichkina 16-22 Samarqand 96 O‘radi Boshini aylantirdi,aldadi 16-22 Samarqand 97 Kasseta Bitta gapni ko‘p gapiardigan 16-19 Samarqand 98 Qichima 1. Biror ishni boshqalarning jig‘iga tegish uchun gapiradiganla uchun 2. Bir joyda o‘tira olmaydigan odam 16-22 Samarqand Qashqadaryo 99 Esar Tentak 16-22 Samarqand 100 Shpakilovka Ko‘p bo‘yanib olganlarga nisbatan 16-22 Samarqand 101 Ummon guruhi Uch kishi bo‘lib yuradigan bolalarga nisbatan 14-19 Samarqand 102 Ajal Petrovna Qattiqqo‘l o‘qituvchi1 14-19 Samarqand 103 Absattar Tentak, ovsar 14-19 Samarqand 104 Maji Tentak, ovsar 14-19 Samarqand jargonlarga xos bo‘lgan so‘zlarni o‘rganish, o‘zbek so‘zlashuv nutqida qanday imkoniyatlar borligini aniqlash uchun dialektlarga, shevalarga, fan-texnikaga, kasblarga tegishli so‘zlarni aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Tilning haqiqiy ijodkori, yaratuvchisi xalq hisoblansa ham, uning taraqqiyotida olimlarimizning, shoir va yozuvchilarimizning, davlat va jamoat arboblarining, huquqshunoslarimizning, pedagoglar va matbuot xodimlarining, kino, teatr san’ati ustalari va nashriyot xodimlarining hamda jurnalistlarning xizmatlarini qayd qilish lozim. Ayniqsa, mustaqillik davrida tilshunos olimlarimiz, shoir-yozuvchilarimiz va jurnalistlarimizning xizmatlari katta bo‘ldi. Ularning samarali mehnatlari tufayli tilshunoslikning ko‘pgina yo‘nalishlari bo‘yicha qat’iy me’yorlar belgilandi, ona tilimiz rivojiga oid yangi qoidalar va qarorlar inobatga olingan holda til birliklarining yozuv va muomala jarayonidagi namunaviy variantlari tavsiya etildi, til tizimidagi ko‘pgina munozarali masalalar o‘zining nazariy asosiga qo‘yildi. Har qanday til me’yorlarini katta ikkita guruhga — umumiy va xususiy me’yorlarga bo‘lib o‘rganish maqsadga muvofiq bo‘ladi: Me’yorga nisbatan qo‘llaniladigan umumiylik va xususiylik til me’yorlarining faoliyat doirasi, qamrovi va ularning biri ikkinchisiga nisbatan olinganda anglashiladigan tushunchalardir. Shu ma’noda o‘zbek umumxalq tilidagi barcha me’yorlar yig‘indisini umumiy me’yor, adabiy, lahjaviy, turli ijtimoiy qatlamlar tiliga oid me’yorlarni xususiy me’yorlar sifatida qabul qilish mumkin. Adabiy tilning me’yoriyligi umumxalq tilining boshqa xususiy me’yorlaridan tubdan farq qiladi. Uni tavsiflaydigan va farqlaydigan muhim belgilar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: kodifikatsiyalanganlik – ongli aralashuv yo‘li bilan tanlanganlik va ongli boshqarish, ongli o‘zlashganlik va anglanganlik, egallanganlik va tushunilganlik, qat’iy qoidaga va tartibga solinganlik, yozuvda mustahkamlanganlik, xalqchillik va umumqo‘llanuvchanlik, umummajburiylik va namunaviylik, turg‘unlik va barqarorlik, ayni paytda, ularning nisbiylik, an’anaviylik va izchillik, zamonaviylik va tipiklik, dinamiklik kam o‘rganilgan. Ammo chet el tilshunoslari bu sohada ancha ilgarilab ketishgan desak adashmagan bo‘lamiz. Bitiruv malakaviy ishda umum va chegaralangan leksikaning tilshunoslikda tutgan o‘rni haqida ham keng mulohaza yuritishga intildik. Uning o‘ziga xos xususiyatlari, grammatik, leksik tuzilishlari haqida keng fikr yuritdik. Yoshlar nutqining eng asosiy xususiyatlaridan biri uning o‘ynoqiligidir. U yoki bu guruhda o‘ylab topilgan lisoniy fantaziya va originallik uning asosiy in’omidir. Yoshlar tili kundalik nutqidan farqli o‘laroq, juda ta’sirchan emotsionaldir. Bu esa, mantiqiy ratsional fikrlashga salbiy ta’sir qiladi. Kuchli obrazlar va kontekstli iboralar bundan mustasno. Yoshlar tilining ijobiy omillari quyidagilar: — o‘z fikrini to‘liq aytish quroli; — bizdan oldinlab boruvchi boshqa muhit va borliq; — insonni individuallashtirish vositasi; — o‘z his-tuyg‘ularini izhor qilish quroli. Yoshlar tili hayot mazmuniga aylandi. Dunyoqarash, hissiyot, o‘zgacha uslub, qiziqishni ulashuvchi qurol. Atrof-muhitdagi voqea hodisalarni chetda turib kuzatish bilangina cheklanib qolish kerak emasligini ko‘rsatuvchi qurol. Yoshlarning lisoniy ijodi dunyoni bilish imkoniyatlarini ochadi. 280 Dilbar Xarakteri past odamlarga nisbatan 18-25 Samarqand 281 Musor Qizlarning orqasidan bo‘lar bo‘lmas gaplarni aytadigan g‘iybatchi bolalarga nisbatan 18-25 Samarqand 282 Chuchvara Qovun tushirib yuradigan bolaga nisbatan 18-22 Samarqand 283 Xotin quli Yaxshi ko‘rgan qiziga hisob berib yuradigan va qizni deb do‘stlaridan voz kechib ketadigan yigitga nisbatan 18-25 Samarqand 285 Pishak Mushuklarni yaxshi ko‘radigan va o‘zi ham mushukka o‘xshaydigan qizlarga nisbatan 16-22 Samarqand, Toshkent 286 Gaday Boshqalardan doim qarz so‘rab yuradiganlarga nisbatan 16-22 Samarqand 287 Chumchuq Chaqimchi insonlarga nisbatan 16-19 Samarqand 288 Achapintra Ochko‘z 16-19 Samarqand 289 Qovoqmiya Har xil bo‘lar- bo‘lmas gaplar gapiradigan insonlarga nisbatan 16-19 Samarqand 290 Naymit Judayam abjir 16-19 Samarqand 13. Allamurodova Sabohat Ibodullayevna. “O‘zbek va ingliz tillari kelsik boyligining taraqqiyoti aspektlari tahlili” //Dissertatsiya. Samarqand. 14. M Kurbanova, Гендеролингвистик тадқиқ янги парадигма сифатида. Ўзбек тили ва адабиёти , 2014. 5. 15. M Kurbanova, Matn nazariyasining dolzarb muammolari 16. O‘zMU xabarlari, 2016. 160 17. Usmonova Sh. va boshqalar. Sotsiolingvistika. O‘quv qo‘llanma. –T., Universitet, 2014. –B. 88. 18. 1. Qo'ng'urov R., Karimov S., Qurbonov T. O'zbek tilining funksional stillari. Samarqand: SamDU, 1984, 7-bet. 19. 2. B.O'rinboev. Hozirgi o'zbek tilining so'zlashuv uslubi. Toshkent, 1991, 25- bet. 20. 3. Abdusaidov A. Nutq mahorati. Samarqand, 2015, 92-b. 21. 4. B.O'rinboev. Hozirgi o'zbek tilining so'zlashuv uslubi. Toshkent, 1991, 10-b. 22. 5. Mirmuhsin. Temur Malik. O'zbek tilining izohli lug'ati. 2 tom. Toshkent, 2020, 332-b 23. 6. Ismoilov N. Mafiya sardori. I va II tom. Internet manbalari 1. https://researchedu.org/index.php/openscholar/article/view/3558 2. https://avlod.media/uz/zamonaviy-slenglar/ 3. https://cyberleninka.ru/article/n/ta-lim-jarayoniga-taalluqli-noadabiy-so- zlarning-psixolingvistik-xususiyatlari 4. https://sinaps.uz/bilasizmi/6018/ Tal’at, – borib chaqirib kel, Graf chaqiryapti, de” (258-bet); “Mirtillayevni shu “katta baliq” o‘ldirgan deysizmi?” (318-bet); “Taniyman, ularning “shtabi” kinoteatr oldida” (321-b.). “Samum” asaridan: “Tirtiq” ni tabriklash marosimi nihoyasiga yetgach, yarim kechada boshlanishi mo‘ljallangan, o‘zlarining tilida “sxod” deb atalmish to‘planishidan oldin tanish-bilishlariga o‘zaro fikr almashib olish imkoni berildi” (13-b); “Ment”lar kuyib ko‘mirga aylangan jasadni ko‘rishgan (13-b); “Uning cho‘ntakda hamisha ikki ‘Tuz’ olib yurishini bilmagan Kapral harakatidan ajablandi” (14-b); “Hozir eng zo‘r tijorat ‘narkota’ ekani butun dunyoga ma’lum, – dedi u bilag‘onlik bilan” (22-b); “Men seni ‘baron’lik taxtini egallab bo‘libsan, deb o‘ylabman” (23-b); “Bor-yo‘g‘i pachoq kuryer ekansan- ku?” (23-b); 35 “G‘irrom ‘zona’da Bo‘ron bilan birinchi marta uchrashganida tirik qolishiga amin edi” (28-b); “Kartser” ( карцер ) degani qamoqning ichidagi la’nat tekkan bir qamoqxona (48-b); “Boshimga balo keltiradigan tilim bor-da, indamasam qutulardim, lekin ‘bildim, kanserning o‘zi ekan’, degandim, yana yigirma kun “kommunizm”da yashadim. “Uxlash niyati yo‘q, “chefir” atalmish achchiq choy har qanday uyquni ham qochirib yuboradi” (53-b); “Irimim shunaqa “qarg‘a” zotiga ishqim bor” (68-b); “G‘irrom uchta “qirol”ga qarab, ayyorona kuldi (95-b); “Shu yerda “gera” sotilar ekanmi?” (147-b); “Chervonets”. Odamlar o‘n so‘mlik qizil pulni “chervonets” deb o‘rganib qolishgan. Bo‘ronning olamida bu so‘z qamoq lagerida o‘n yil o‘tirib chiqqan mahkumni bildiradi (159-b); “O‘tirganlardan biri cho‘pondir, biri bog‘bondir, yana biri egilib ishlashga tobi- toqati yo‘q takasaltangdir, har holda jinoyat olamida “shoqol” deb nomlanuvchi surbet toifadan emas” (180-b); “G‘ayrat G‘irromning ‘jonon kukun’ olib borayotganiga unchalik ishonmagan, navbatdagi tullaklik deb o‘ylagan edi” (288- b). “Shaytanatning jin ko‘chalari” asaridan “Muhokama maktub (ular tilida « ксива ») orqali amalga oshirilgan. Dastlab maktubda tavsiya etilayotgan “go‘dak” ( малютка )ning fazilatlari bayon etiladi: bu go‘dak yosh bo‘lishiga qaramay, yetarli fazilatlarga ega va o‘g‘rilar olami uchun yetarli xizmat qilgan” (11-b); “O‘g‘rilik chog‘ida qotillik qilishdan ham ehtiyot bo‘ladilar va bu jinoyatni “shilta ish” ( макруха ) deb ataydilar” (12-b); “O‘g‘rilarning umumxazinasiga ( обшак ) ko‘proq 22 Qurt O‘zini har gapga, joyga qo‘shib ketadigan odam 18-22 Navoiy 23 Naqsh O‘zini go‘zal deb o‘ylaydigan inson 18-22 Navoiy 24 Pojarniy Doim sizni boshqalarga sotib qo‘yadigan odam 18-22 Navoiy 25 Botanik Kitobga berilib ketgan bola 16-22 Toshkent 26 Sayrayapsan Ko‘p gapiryatgan odamga nisbatan 16-22 Toshkent, Samarqand 27 Mazgayov Asabga tegadiganlar uchun 16-22 Toshkent 28 Terpela Sotqin 16-22 Toshkent 29 The end Munosabatlariga nuqta qo‘ygan bolalar tilidan 18-24 Toshkent 30 Sharapat Ko‘p gapiradigan qizlarga nisbatan 18-22 Toshkent 31 Kung-fu Guruhda futbolni yaxshi o‘ynaydigan bola 16-22 Samarqand 32 Olim disko Raqsni eplolmaydigan bolaga nisbatan 16-22 Samarqand 33 Chiki- chikimisan? Kayfiyatlaring yaxshimi 16-22 Samarqand 34 Metallom Hissiz yigitlarga nisbatan 16-22 Samarqand 35 Zidan Kal o‘qituvchiga 14-18 Samarqand boshlashgan. Ana shunday davrda kezib yuruvchi olib-sotarlar guruhi paydo bo‘la boshladi. Ular mayda-chuyda narsalar: turli rasmlar, arzon kitoblar va shunga o‘xshash arzimas narsalarni sotadigan qilib ko‘rsatib, turli o‘g‘riliklarni amalga oshirishgan. Mahalliy hokimiyat va mahalliy fuqarolar bilan ularning munosabatlari keskinlashgandan keyin, ularni tushunmasliklari uchun maxsus tilda so‘zlasha boshladilar. Ular, asosan, bu mahalliyliklar uchun bebaho bo‘lgan “jargon” toshlarini o‘g‘irlashardi. O‘g‘rilarning tilini aniqlamoqchi bo‘lgan mahalliy olimlar, bu til qaysi oilaga kirishini aniqlay olmaganlaridan keyin, ular qiladigan ishga, ya’ni “jargon” toshlarini o‘g‘irlaganliklari uchun, bu maxsus tilga nisbatan “jargon” atamasini qo‘llay boshladilar. Va bugungi kungacha maxsus guruhlar o‘rtasidagi o‘zaro qo‘llaydigan maxsus tilga nisbatan “jargon” termini qo‘llanib kelinmoqda, degan taxminni ilgari suradilar. Tilshunoslikka oid aksariyat adabiyotlarda “jargon” bilan “argo” termini farqlanmasdan, aralashtirib yuborilgan. Aslida argo va jargon o‘ziga xos xususiyatlari va qo‘llanish doirasi ga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Argo — jargondan farqli o‘laroq, biron ijtimoiy guruh tomonidan boshqalar uchun atayin tushunarsiz qilib qo‘llaniladigan u yoki bu darajadagi yashirin , yasama til. Masalan, o‘g‘rilar argosida shmon qilmoq , gopstop qilmoq iboralari “o‘g‘irlamoq” ma’nosida, giyohvandlar argosida dori “giyohvand modda” ma’nosida ishlatiladi. Argolar jargonga nisbatan o‘zining yashirinlik xususiyati bilan ham ajralib turadi. Shuning uchun ular ko‘proq jamiyatning yashirin tabaqalari hisoblangan josuslar, jinoyatchilar, o‘g‘rilar, giyohvandlar va h.k.lar nutqida uchraydi. Argo sifatida vujudga kelgan ko‘plab so‘z va iboralar hozirda adabiy tilda mustahkam o‘rin olgan. Rus tilidagi misollar orasida “cheat sheet”, “hype”, “fail” (“muvaffaqiyatsizlik” degan ma’noni anglatadi) so‘zlari mavjud. Funksional foydalanish nuqtayi nazaridan jargon boshqariladigan tillar, xususan, soddalashtirilgan texnik tillar bilan chambarchas bog‘liq, ammo ulardan farqli o‘laroq, jargon odatda qat’iy rasmiy tartibga solishni anglatmaydi va nutq tilining jonli rivojlanishini aks ettiradi. Navoiy 268 Iti ekan-ku Zo‘ri ekan ma’nosida 16-22 Samarqand 269 Gigant baby Bo‘yi uzun, o‘zi yosh qizga nisbatan 16-22 Toshkent 270 Kareys Ko‘zi qisiq insonlarga nisbatan 16-22 Toshkent, Samarqand 272 Gigi Kichik bolachalarga nisbatan 16-22 Samarqand 274 Erkak Ko‘rinishi o‘g‘il bolalardek gavdali qizlarga nisbatan 16-19 Samarqand 275 Pitko‘z Ko‘zi qisiq insonlarga nisbatan 16-19 Samarqand 276 Mezim Ismi shu so‘zga o‘xshaydigan qizlarga nisbatan ishlatiladi 16-19 Samarqand 277 Suyuq Ko‘pchilik bilan sevishib yuradigan yigit va qizlarga nisbatan 18-25 Samarqand Toshkent 278 Quruq 1. Moddiy jihatdan kambag‘al 2. Baxil, pul ishlatishni xohlamaydiga n insonlarga nisbatan 18-25 Samarqand Toshkent 279 Anaqa yanga Gaprishda ko‘p anaqa so‘zini ishlatadigan odamlarga nisbatan 18-25 Samarqand 2) yoshlar jargoni: [g‘isht] (xunuk), [sindirmoq] (lol qolmoq), [krutoy] (ketvorgan), [risovka] (ko‘z-ko‘z qilmoq), [uxlatmoq] (aldamoq), [strelka] (uchrashuv), [tashlashmoq] (tortishmoq), [baks] (dollar), [muzlatmoq] (harakatdan to‘xtatmoq); 3) harbiy hizmatchilar jargoni: [dux] (yangi kelgan askar), [salyaga] (1-2 oy xizmat qilgan askar), [fazan] (xizmatning yarmini o‘tagan askar), [ded] (xizmatdan qaytishi yaqinlashgan askar), [diskoteka] (oshxona naryadi); Agrolar esa aksincha, qiziqishlari, mashg‘ulotlari, yoshlari bir xil bo‘lgan juda tor doira (guruh)ga mansub kishilar qo‘llaydigan, ma’nosi shunday kishilarga tushunarli bo‘lgan so‘zlardir. Ular umumxalq tiliga oid so‘zlardan bo‘lsa-da, ammo bunday so‘zlar ham keng xalq ommasiga tushunarli bo‘lmaydi. Shu jihatdan argolar jargonlarga o‘xshaydi. Bu sinflar, guruhlar yo‘qolishi bilan ularga oid jargon va argolar ham yo‘q bo‘lib ketadi. Tilning ijtimoiy-dialektal qatlamiga mansub so‘zlar badiiy adabiyotda voqelikni ishonarli chiqishi uchun personajlar nutqini individuallashtirish vositasi sifatida muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Shu o‘rinda og‘zaki nutq haqida ham gapirmay iloji yo‘q. Chunki aynan o‘g‘zaki nutq adabiy nutqda yuzaga keladigan o‘zgarishlarga asos bo‘ladi. Tilning lug‘at tarkibidagi so‘zlar nutqning biror uslubiga xos bo‘lishi yoki nutq uslublariga betaraf bo‘lishi mumkin. Shunga ko‘ra lug‘aviy birliklar ikki guruhga bo‘linadi: uslubiy betaraf so‘zlar va uslubiy xoslangan so‘zlar. Uslubiy betaraf so‘zlar nutq uslublarining birortasiga xoslanmay, barcha uslublarda birdek qo‘llanilaveradigan lug‘aviy birliklardan tashkil topadi. Nutqning ayrim uslublari uchungina xizmat qiladigan so‘zlar uslubiy xoslangan so‘zlar deyiladi. Og‘zaki nutqning uslubiy chegaralangan leksikasi. Og‘zaki nutq uchun xarakterli bo‘lgan oddiy muomaladagi so‘zlar o‘zining soddaligi, hammaga tushunarli bo‘lishi bilan yozma nutqdagi so‘zlardan ajralib turadi. Og‘zaki nutqda bo‘lgan joy 118 O‘ldirding Biror ishni rasvo qilding ma’nosida 16-22 Samarqand 119 Tyolka Qiz yoki yigitning gaplashib yuradigan jufti 16-22 Samarqand 120 Pachaq Yuzi yalpoq,xunuk insonlarga nisbatan 16-22 Samarqand 121 Qotirding Lol qoldirding ma’nosida 16-22 Samarqand 122 Taytuv Bo‘lar bo‘lmas gaplarni gapiradigan odamlarga nisbatan1 16-19 Samarqand 123 Urot Xunuk o‘ziga qaramaydigan insonlarga nisbatan 16-22 Samarqand 124 1. Mastan 2. Maston kampir Sho‘x,quvnoq,ayyor qizlarga nisbatan 16-22 Samarqand Toshkent viloyati 125 Itning orqa oyog‘i Har doim hammadan orqada qolib yuradiganlarga nisbatan 16-19 Samarqand 126 Hamisha bahor Har doim kulib yuradiganlarga nisbatan 16-22 Samarqand 127 Paynet Hojatxona 14-19 Samarqand 128 Poyezd bosib ketgan Xunuk insonlarga nisbatan 14-19 Samarqand 129 Eshik qisgan Biror joyim kammi 14-19 Samarqand 130 Govzombir Baland va xunuk 16-19 Surxondaryo ziyoli kishining vazifasi til nuqsonini aniqlash, uni to g ri baholash va takomilgaʻ ʻ yetkazib rivojlantirish, nutqda parazit so zlar kirib kelishining oldini olish orqali ʻ ularning lisoniy immunitetini mustahkamlashdan iborat. Zotan, til madaniyatini yuqori darajada saqlash, adabiy tildan foydalanishda me’yorlarga rioya qilish davlat tili siyosatining eng muhim vazifasidir. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, slenglar va boshqa shunga o‘xshagan sotsiolektlar adabiy tilda qo‘llanmaydi. Chunki ularning adabiy tilda o‘z sinonimlari mavjud va ularni qo‘llash maqsadga muvofiq. Sleng va unga yondosh tushunchalar esa xalqning ma’lum bir qatlami (guruhi) tomonidan og‘zaki nutqda ishlatiladi xolos. II.2. Talabalar nutqiga slenglarning o‘zlashuvi “Sleng” atamasi leksikologiyada birmuncha kechroq paydo bo‘ldi. Garchi biz slengni leksikologiyaga xos tushuncha deb bilsak-da, aslida, sleng va unga yondosh hodisalar tilshunoslikning yangi yo‘nalishi hisoblangan sotsiolingvistikada o‘rganiladi. Chunki sleng bevosita jamiyat bilan chambarchas bog‘liqdir. Og‘zaki nutqni o‘rganish jarayonida “jargon” va “argo” tushunchalari, tarixiy nuqtayi nazaridan, undan foydalanuvchilar guruhining chegaralanganligi va leksik birliklar semantikasining ajratilganligini ko‘ramiz. Shu bilan bir vaqtda og‘zaki nutq til muhiti normalaridan farqli va juda ko‘p sonli kishilarni birlashtiruvchi muhit sifatida mavjudligi ham ma’lum bo‘ldi. Aynan shu tushuncha sleng nomini oldi. Sleng deganda biz odatda og‘zaki nutq turlaridan birini tushunamiz. U jamiyat tomonidan norasmiy (“maishiy”, “betakalluf”, “ishonchli”) nutq shakli sifatida baholanadi. Sleng o‘z navbatida argo va jargonga xos birliklarni hamda ularning ma’nolarini metaforik jihatdan o‘zgartirib va kengaytirib o‘zlashtirishi mumkin. Bu yerda nutqning ekspressiv, so‘z o‘yini va zamonaviy neologizmlarga boy sun’iy shakllantirilgan turi haqida gap bormoqda. 11 11 Usmonova Sh. va boshqalar. Sotsiolingvistika. O‘quv qo‘llanma. –T., Universitet, 2014. Shunday qilib, sleng, ko‘p tadqiqotchilarning fikricha, jargon va argodan farqli o‘laroq, ikkinchi darajali shakllar to‘plami bo‘lib, o‘zlashgan birliklar ehtiyojiga qarab moslashtiriladi. Ba’zilar slengning so‘z o‘yini sifatida ishlatilishiga katta e’tibor berishsa, O.I.Ermakova fikricha, “har qanday nutqiy ekspressiv birlik slengga aylanishi bilan neytrallashadi va o‘ziga xos semantikaga ega bo‘ladi. Sleng so‘zining ma’nosi “og‘zaki nutq” va “so‘zlashuv” tushunchalariga yaqindir. Biroq ulardan farqli ravishda u sezilarli ijtimoiy belgilanganlikka egadir. Yoshlar o‘z tillari orqali so‘z boyliklarini boyitib boradi. Ular kattalardan ajralib turish va biror bir guruhga mansubliligini namoyish qilishni istaydilar. Har bir avlod o‘zining alohida yoshlar tiliga ega bo‘ladi. So‘zlarni yaratish va ma’nolarni o‘zgartirish yoshlar tiliga xosdir. Yoshlar tili doim yoshlar madaniyatining bir qismi bo‘lib kelgan. Hozirda birorta tadqiqot ishida slenglarning yoshlar nutqining buzilishiga olib kelayotgani to‘g‘risida gapirilmagan. Ammo kunimizda shunday masala (muammo) ham, afsuski, yo‘q emas. Xususan, yoshlar o‘zaro gaplashishar ekan, faqatgina bir qolipga solingan nutq vositalari bilangina cheklanib qolayotgani, adabiy til imkoniyatlariga qo‘pol qilib aytganda hurmatsiz munosabatda bo‘layotgani bunga misol bo‘la oladi. Shuningdek, yoshlarning o‘zaro shaxsiy yozishmalarida harflarni noto‘g‘ri ishlatishlarida ham bu omilning bilvosita ta’siri bor. Masalan, W — Sh: “Wahardan keldim”. 4 — Ch: “4anqog‘imni qondirdim”. 6 — O‘: “6zim gaplashdim”. Yoshlar o‘z tillari orqali so‘z boyliklarini boyitib boradi. Ular kattalardan ajralib turish va biror bir guruhga mansubliligini namoyish qilishni istaydilar. Har bir avlod o‘zining alohida yoshlar tiliga ega bo‘ladi. Qaysi bir davr bo‘lmasin, u qisman o‘zgaradi, ammo bu shuni ma’lum qiladiki, umumiy tilga qaraganda yoshlar tili nisbatan tez evolyutsiyaga uchraydi. Ma’lum bir davr, yok aniqrog‘i ma’lum bir faslda foydalaniladigan so‘zlar yoki 341 Ajali Biror narsaning eng yuqori darajasi 18-25 Toshkent viloyati 342 Sirpanmoq Qochmoq 18-25 Toshkent 343 1. duxni bermoq 2. duxiga o‘tirdi Kimdandir qo‘rqib qolmoq 18-25 Toshkent 344 Dux vagon Hech narsadan qo‘rqmaydigan 18-25 Toshkent 345 Makillab qolmoq Hayajondan gapidan adashib ketmoq 18-25 Toshkent 346 Taxta Ozg‘in, tik bo‘yli qizlarga nisbatan 18-22 Toshkent viloyati 347 Zagruzka Oylik (kombinat ishchilari tomonidan) 20-35 Toshkent viloyati Olmaliq tumani 348 O‘n uch Yil yakunida qo‘shimcha oylik olish(ishchilar tomonidan) 20-35 Toshkent viloyati Olamliq tumani 349 O‘zingda bo‘laver Kibrlanib ketma 18-25 Toshkent Samarqand 350 Kallasi bilan urishib qolgan O‘ylamasdan ish qiladigan 18-25 Toshkent Samarqand 351 Maska O‘zidan boshqa odamni yasab oladiganlarga nisbatan 18-25 Toshkent 352 Buzoq Hech narsani tushunmaydigan, tushuntirolmaydigan 14-19 Samarqand viloyati binobarin, harbiylik kasb sanaladi, bu kasb bilan shug‘ullanuvchilar esa boshqa jamoalardan alohida, o‘z holicha yashaydi. 2 Professor Sh.Usmonova slengni ta’riflay turib “guruh jargoni”, “yoshlar jargoni” deya o‘rinli ta’kidab o‘tgan. 3 Sleng jargonning bir ko‘rinishi bo‘lsa-da, u asosan, yoshlar nutqida kuzatiladi. “Sleng” atamasi leksikologiyada birmuncha kechroq paydo bo‘ldi. Og‘zaki nutqni o‘rganish jarayonida “jargon” va “argo” tushunchalari, tarixiy nuqtayi nazardan, undan foydalanuvchilar guruhining chegaralanganligi va leksik birliklar semantikasining ajratilganligini ko‘ramiz. Shu bilan bir vaqtda og‘zaki nutq til muhiti normalaridan farqli va juda ko‘p sonli kishilarni birlashtiruvchi muhit sifatida mavjudligi ham ma’lum bo‘ldi. Sleng deganda biz, odatda, og‘zaki nutq turlaridan birini tushunamiz. U jamiyat tomonidan norasmiy (“maishiy”, “betakalluf”, “ishonchli”) nutq shakli sifatida baholanadi. Sleng o‘z navbatida argo va jargonga xos birliklarni hamda ularning ma’nolarini metaforik jihatdan o‘zgartirib va kengaytirib o‘zlashtirishi mumkin. Bu yerda nutqning ekspressiv, so‘z o‘yini va zamonaviy neologizmlarga boy sun’iy shakllantirilgan turi haqida gap bormoqda. O.S.Axmanovaning lug‘atida sleng atamasiga ikkita ta’rif berilgan: 1. Kasbiy nutqning og‘zaki varianti. 2. Ma’lum kasbiy yoki ijtimoiy guruhning og‘zaki variant elementlari bo‘lib, ushbu guruhdagi odamlar nutqidan adabiy til yoki umumiy nutqqa to‘g‘ridan to‘g‘ri, ularga aloqasi bo‘lmagan holatda kiradi. 4 Muallif bu lug‘atida slengga ham jargon nuqtayi nazaridan umumiy xulosa bergan. “Sleng” tushunchasi “dialektizm”, “jargon”, “vulgarizm”, “so zlashuv nutqi”, “xalq tili” kabi tushunchalar bilanʻ aralashib ketgan. Shuningdek, dunyo tilshunosligida sleng termini bilan har doim yonma-yon yuradigan argo va jargon atamalari ham mavjud. Ba’zan ular sinonim tarzda ham ishlatiladi. Buning asosi shundaki, ular mazmun va vazifaviy jihatdan bir-biriga yaqin turadi. Ammo ularning nozik farqli jihatlari ham mavjud va ularni farqlab olish maqsadga muvofiqdir. 2 Usmonova Sh. va boshqalar. Sotsiolingvistika. O‘quv qo‘llanma. –T., Universitet, 2014. –B. 88. 3 Usmonova Sh. va boshqalar. Sotsiolingvistika. O‘quv qo‘llanma. –T., Universitet, 2014. –B. 88. 4 “ Словарь лингвистических терминов ”. — 1969 82 Kazyol Chaqimchi 14-19 Toshkent viloyati 83 Laganchi Chaqimchi 14-19 Toshkent viloyati 84 Namkash devor Hamma gapni o‘ziga oluvchi arazchi 14-19 Toshkent viloyati 85 Mikrofonni burab olmoq Kokili xunuk qizlarga nisbatan qo‘llaniladi 14-19 Toshkent viloyati 86 Zajgalka bo‘lmoq Janjal tugagandan keyin ham gap tashib yuradiganlar 14-19 Toshkent viloyati 87 Gitara Hech narsaning farqi yo‘q bo‘lgan odamlarga nisbatan 14-19 Toshkent viloyati 88 Kamchatka Auditoriyada eng yuqorida o‘tiradiganlarga nisbatan 18-22 Toshkent 89 Merov Gap yetib bormaydiganlarga nisbatan 18-22 Toshkent viloyati 90 Ahmad boy Qarz olib qaytarib bermaydiganlarga nisbatan qo‘llaniladi 18-25 Toshkent 91 Shantaj qilmoq Aldab o‘zini bechoraga solmoq 18-30 Toshkent Samarqand 92 Garri poter Ko‘zoynak taqib yuradigan bolalarga nisbatan 16-19 Samarqand 93 O‘lik 1. Xarakteri judayam bo‘sh bo‘lganlarga 1.16-22 Samarqand “Argo”, “jargon” fransuzcha (argot, jargon)dan kelib chiqqan . Jargon — biron ijtimoiy guruh vakillarining o‘z nutqi bilan ko‘pchilikdan ajralib turish maqsadida, o‘zicha mazmun berib ishlatadigan so‘z va iboralari. Masalan, oq (aroq), qizil (vino) – ichuvchilar nutqiga xos; strelk a (uchrashuv) yoshlarning nutqida; ko‘k, ko‘kat (AQS H dollari), dodasi (biron narsaning zo‘ri) – ko‘proq bozorchilarning nutqida qo‘llaniladi. Nemis sotsiolingvistikasida yoshlarning ayrim guruhlari tomonidan qo‘llaniladigan, turli sabablar ta’sirida vujudga kelgan maxsus shakllarga jargon deyilgan. H.Lofflerning ta’biricha, bu til makon va zamonda chegara bilmaydi. Har bir avlod o‘zining yoshligida o‘ziga xos u yoki bu shakldan foydalangan 5 . Rus tilida bir qator leksemalarning turli ijtimoiy guruh jargonlari ta’sirida yangi ma’no kasb etganini ko‘rish mumkin: базар (suhbat), баян (shpris), гнать (yolg‘on gapirmoq), грузить (ongiga singdirmoq), доход (zaif odam), кинуть (aldamoq), мусор (militsioner) . Og‘zaki so‘zlardan farqli o‘laroq, jargon o‘z nutqida ma’lumotli odamlar, ma’lum bir yoshdagi yoki kasbiy guruh vakillari tomonidan faol qo‘llaniladi (masalan, aka yoki ZY kompyuter jargonida). Ko‘pincha bu ma’lum bir odamlar guruhiga tegishli ekanligini ta’kidlaydigan narsa. Mashhur misol — bu yoshlar jarangi yoki “o‘g‘rilar fenyasi”. Jargonning kelib chiqish tarixi borasida turli xil qarashlar mavjud. Bu qarashlar orasida ba’zan izchil qarama-qarshiliklar ham ko‘zga tashlanadi. Ko‘pchilik olimlar “jargon”ning kelib chiqish tarixini uzoq o‘tmishga bog‘lab uni quyidagicha talqin etishadi: “Jargon” so‘zi qadimda umuman boshqa ma’noni anglatgan. U fors tilidan olingan bo‘lib, “ циркон ”, ya’ni — “ цар ” — tillo,” гун ” — tus, rang degani. Ana shunday “tillo tusli” toshlarni ular “jargon” deb atashgan. Har bir jargon deb nom olgan qimmatbaho tosh, donishmandlik, or-nomus, qahramonlik belgilarini o‘zida aks ettirgan. Qadimda bu tosh doim o‘ziga boylik va omadni tortadigan xislati bor deb qaralgan va hamma bu toshga intilgan. Bu tusdagi toshlarni asta-sekin qalloblik ishlari bilan shug‘ullanadigan firibgarlar, tumor sifatida taqa 5 Löffler H. Germanistische Soziolinguistik. - Berlin, 1985. –P.133. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI 1. Xolmanova, Zulxumor. Tilshunoslik nazariyasi [Matn] : darslik / Zulxumor Xolmanova – Toshkent: Nodirabegim, 2020. – 256 b. 2. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati.-T., 2002.-B.37. 18 Richter B. First steps in theoretical and applied linguistics.-Budapest, 2006.- P.17. 3. Петрова Ю.А. Язык в субкультурах молодежи как набор коммуникативных и семиотических ресурсов в социокультурных контекстах. Гуманитарные и социально-экономические науки №1, 2016, 72-75 4. Sayfullaeva R.R., Mengliev B.R., Boqieva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. O‘quv qo‘llanma. – Toshkent, 2016 5. “The sociolects of English and Uzbek language (argot, jargon and slang)” Samatboyeva Madina 6. “Sotsiopragnatika — ijtimoiy tilshunoslik va pragmatikaning kesishgan nuqtasidagi soha”. Mahshura Yuldosheva. 7. Mahmudov N. O‘qituvchi nutqi madaniyati. Toshkent. 2019 yil. 8. Yoshlar nutqida ishlatiladigan slenglar.(maqola) Muhayyo Xabibullo qizi To‘xtasinova. 9. O‘zbek tiliga jargon so‘zlarning o‘zlashuvi.(maqola) Anvarova Madinaxon 10. Musayev Abduvali. Adabiy til va nutqda slengning qo‘llanilishi. Ilm sarchashmalari jurnali. 11. M.M. Qurbonova, N.S. Sayidiraximova, G. Iskandarova “Sotsiolingvistika” o‘quv uslubiy majmua. Toshkent – 2017. 12. Jessica Ong Hai Liaw, Noor Aine Dani, Ahmad Johari. “Language usage of Jargon and Slang in Strategik Studies” (Strategik fanda jargon va slengning ishlatilishi). Kuala Lumpur, Malayziya. • in a nutshell (qisqa qilib aytganda) Klishe og‘zaki nutqda qo‘llaniladigan nutqiy qoliplardir. Bunday qoliplardan formal yozma nutqda foydalanilmaydi. Masalan, • Time is money (Vaqt — bu pul) • Don’t push your luck (Omadingni qo‘ldan boy berma). Slenglar ko‘proq yoshlar nutqida uchraydi. Yoshlar nutqidagi sotsiolektlarni semantik jihatdan bir nechta turga bo‘lish mumkin: 1. Gapiruvchilarning yoshiga ko‘ra : “ Sen ‘sentr’ bo‘lishing kerak! ”(10- 12 yoshli bolalar nutqidan) 2. Jinsiga ko‘ra : “Paxan” ularga “harip” deb murojaat etsa, demak, ularning tilidan ham bu so‘z tushmaydi” 6 (o‘g‘il bolalar nutqidan); “E qizlar, u g‘irt “sirkach” ekan (qiz bolalar nutqidan. Bu yerda “sirkach” ( циркач ) so‘zi “masxaraboz” ma’nosida kelgan). 3. Ma’lumotiga ko‘ra : “Sezon o‘ldi, deganing issiq gapmi?” 7 — talabalar nutqida: “yopmoq” — sessiyani tugatmoq; “vozdux” — stipendiya; “yaxlamoq” — imtihondan qaytmoq; “stukach” — chaqimchi. 4. Nutq vaziyatiga ko‘ra : “ Telman onasidan ko‘z uzmagan holda aroqning yuqini ichib olgach, ‘Mamul nakaut’, deb kuldi ” 8 “Mirhosil gardanini silab turib, keyin birdan qo‘l siltadi: – Nastroeniya buzildi”. 9 Slenglarni modal munosabatga ko‘ra quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1. Ijobiy ma’nodagi slenglar : “Dahshat qiz ekan, jo‘ra!” (yoshlarning ko‘cha nutqidan. Bu yerda “dahshat” so‘zi “o‘ta darajada chiroyli” ma’nosida kelgan); “Qoyil, sindirding jo‘ra” (yoshlarning ko‘cha nutqidan. Bu yerda “sindirmoq” so‘zi “qoyil qilib bajarmoq” ma’nosida kelgan); “krutoy” ( olifta, “ketvorgan” ). 6 Tohir Malik, “Jinoyatning uzun yo‘li”, 100-b 7 Tohir Malik, “Jinoyatning uzun yo‘li”, 13-b. 8 Tohir Malik, “Jinoyatning uzun yo‘li”, 89-bet 9 Tohir Malik, “Jinoyatning uzun yo‘li”, 93-bet Sosiska nisbatan ishlatiladi 70 Quyosh Sap sariq bolalarga nisbatan qo‘llaniladi 17-19 Jizzax 71 Aeroport Kal insonlarga nisbatan 17-19 Jizzax 72 Ninachi Ozg‘in,uzun qizlarga nisbatan ishlatiladi 17-19 Jizzax 73 Archa 1. Doim bir xil kiyinib yuradiganlar uchun 2. Militsiya xodimlariga nisbatan 17-19 Jizzax, Toshkent 74 Vatanpaypoq O‘qishdan umuman qochib ketmaydigan talabalarga nisbatan 17-19 Jizzax 75 Qo‘zisuluv Sochi jingalak qizlarga nisbatan 17-19 Jizzax 76 Ayron Qishloqi 17-19 Jizzax 77 Shvabra Ozg‘in yigitlarga nisbatan 14-19 Toshkent viloyati 78 Karam sho‘rvangni yig‘ishtir Noz qilishni bas qil ma’nosida 14-19 Toshkent viloyati 79 Gazini bos Omadingni bersin, to‘xtama ma’nosida 14-19 Toshkent viloyati 80 Ovozi ko‘rpacha bo‘lib yotipti Ovozi xunuk insonlarga nisbatan qo‘llaniladi 14-19 Toshkent viloyati 81 Chilonzorning mostini tushirib olgan O‘smani qoshiga qalin qo‘yib olgan qizlarga nisbatan 14-19 Toshkent viloyati O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI O‘ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI FILOLOGIYA VA TILLARNI O‘QITISH YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN BITIRUV MALAKAVIY ISHI MAVZU: O‘ZBEK TALABA YOSHLARI NUTQIDA SLENGLARNING QO‘LLANISHI VA ULARNING PRAGMATIKASI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ insonlarga nisbatan 291 Karishok Imtihondan yiqilib stependiyasiz qolish 16-22 Samarqand 292 Vayinkamat Hojatxona 16-22 Samarqand 293 Toshbaqa Sekin yuruvchilarga nisbatan 16-22 Samarqand 294 Bir qop to‘n Semiz insonlarga nisbatan 16-22 Samarqand 295 Churik O‘ta darajada ozg‘in insonlarga nisbatan 16-22 Samarqand 296 Tulki Ayyor qizlarga nisbatan 16-22 Samarqand 297 Tog‘a Yoshi biroz farq qiladigan yigitlar bir biriga yaqin do‘st bo‘lib ketsa ishlatiladi 16-22 Samarqand 301 Quyonni rasmini chizdi Qochib ketdi 16-22 Toshkent viloyati Samarqand 303 So‘qim Hech ish qilmay bekor o‘tiradiganlarga nisbatan 16-25 Toshkent viloyati 304 Osmondan basharasi bilan tushgan Xunuk 16-22 Qashqadaryo 305 Uzun burun Har ishga qo‘shilib yuradigan 16-22 Qashqadaryo 306 Saqich Qizlarni orqasidan tinmay yuradigan 16-22 Qashqadaryo Hozirgi kunda o‘zbek yoshlari, xususan, talabalar nutqida sleng namunalari (hududlar kesimida) Ilova T/r So‘z Izoh Foydalanuvchi yoshi Hudud 1 Kolxoz Kiyinishi o‘xshamaganlar 18-25 Toshkent (asosan) 2 Tanka Imtihonlarda orqasida turib hal qilib beruvchi inson 16-30 Deyarli barcha viloyatlar 3 Quloq Agent 18-30 Samarqand, Toshkent 4 Sindirdi Lol qoldirdi 16-22 Toshkent 5 Uxlatib ketdi Aldadi 18-25 Toshkent, Samarqand 6 Kalla qo‘ydi Qovun tushirish, biror narsani xato aytish 18-22 Toshkent 7 Tepdi 1. Esiga keldi 2. Tushundi 18-22 Samarqand, Toshkent 8 Bozorini bersin Omadini bersin 18-22 Toshkent 9 Imperator Maktabdagi eng qattiqqo‘l o‘qituvchi 14-18 Samarqand 10 Ramkangdan chiqma O‘z o‘rningni bil 18-22 Samarqand, Toshkent, Navoiy 11 Pingvin Sekin yuradigan 18-22 Samarqand, Sleng — bu turli guruhlarda ishlatiladigan so‘zlar to‘plami yoki mavjud so‘zlarning yangi ma’nolari. Sleng G‘arb tilshunosligi an’analariga xos termin sanaladi. Ingliz leksikografiyasida “sleng” (slang) atamasi taxminan XIX asr boshlarida keng tarqaladi. Bu so‘zning etimologiyasi bahsli hisoblanadi. Chunki bu terminga haligacha aniq ta’rif berilmagan. Turli lug‘atlarda va sotsiolingvistikaga oid adabiyotlarda uning “jargon” (guruh jargoni, yoshlar jargoni) terminiga yaqin turishi qayd qilingan”. Slengni o‘rganishga ingliz tilida so‘zlashuvchi madaniyat ta’sir ko‘rsatdi. J.B.Grinou va J.L.Kittrij uni quyidagicha tavsiflaganlar: “Sleng bu adabiy nutqning atrofida o‘ralgan va doimiy ravishda eng nozik jamiyatga kirishga harakat qiladigan sarson tildir”. U muayyan kasb egalari yoki ijtimoiy guruhlarning og‘zaki nutqida qo‘llaniladigan, emotsional-ekspressiv bo‘yoqqa ega bo‘lgan so‘z va iboralar. Slenglar ko‘proq yoshlarning nutqida uchraydi. Masalan, olmaxon “o‘zini oladigan, nozlanadigan odam”, g‘isht “xunuk”, sindirdi “lol qoldirdi” va h.k. 1 Slenglarning ko‘p so‘zlari va iboralari (ayniqsa, ularning dastlabki shakllanishi davrida) keng ommaga tushunarsiz bo‘ladi. Chunki aksariyat slenglar ko‘chma ma’noda ishlatiladi. Shuningdek, slengizmlar ko‘pincha chet tillardan, ularning dialektlaridan va jargonlaridan o‘zlashtirilgan bo‘ladi. Masalan, “tusovka”, “telejka”, “tachka”, “stukach” rus tilidan, “yuzer” (user), “chat” (chat) ingliz tilidan o‘zlashtirilgan. Umuman, argo, jargon va sleng — sotsiolektning turlari hisoblanadi. Mazkur til shakllarining har biridagi o‘ziga xos xususiyat u yoki bu guruhlarning kasbiy alohidaligi yoki ularning boshqa jamoalardan ijtimoiy cheklanganligiga bog‘liqdir. Kompyuter jargoni (sleng) kasbiy cheklangan subkodga, o‘g‘rilar argosi, talabalar slengi ijtimoiy cheklangan subkodlarga misol bo‘ladi. Ba’zan guruh ham kasbiy, ham ijtimoiy alohidalik kasb etadi. Bunday guruhning nutqi ham kasbiy, ham ijtimoiy jargonning xususiyatlariga ega. Masalan, askarlar jargonini olsak, 1 Usmonova Sh. va boshqalar. Sotsiolingvistika. O‘quv qo‘llanma. –T., Universitet, 2014. –B. 88. qarama-qarshiliklarga ham yechim topishdir. Ularning paydo bo‘lishida qanday omillarning ta’sir etgani, slengning argo, jargon va boshqa nutq hodisalaridan farqi, ularning dunyo va o‘zbek tilida o‘rganilish jarayoni qay darajada ekani tahlil qilindi. Sleng qanday turlarni o‘z ichiga olishi, har bir turi uchun misollar va ularning nima maqsadda foydalanishi kabilar yoritildi. Bu bobda yoshlar tilining umuman jargon, argo va slenglarning qaysi sohalarda ko‘proq tadqiq etilishi degan masala ko‘rib chiqildi. Ma’lumki, jargonlar, slenglar va umuman tilga chetdan kirib kelgan so‘zlar leksikologiyada keng o‘rganiladi. Ammo hozirda tilshunoslikning yangi sohasi hisoblangan sotsiolingvistikada bu muammolarning barchasi keng o‘rganilmoqda. yigitlarga nisbatan 307 Ozodlik darsi Jismoniy tarbiya 16-19 Qashqadaryo 316 Qunduz amaki Ko‘p qizlarni aldab yuradigan bolaga nisbatan 16-22 Qashqadaryo, Toshkent 317 Sotti Hamma gaplarni o‘qituvchiga aytib beradiganlarga nisbatan 16-19 Qashqadaryo 335 Akang kuchaydi o‘zi O‘zini biror narsada ustunligini ko‘rsatish uchun ishlatiladi,maqtanish ma’nosida 16-25 Toshkent, Samarqand, Buxoro, Navoiy 336 Boja O‘smir yoshdagi yigitlar o‘ziga yaqin olgan do‘stini shunday chaqiradi 18-22 Toshkent 337 Malikayi turandot Haddan ortiq erkalik qiladigan qiz 18-25 Toshkent viloyati 338 Baliq (asosan, kelinlarga nisbatan) indamay turadigan,yomon gapga ham javob qaytarmaydiganlarga nisbatan 18-35 Toshkent viloyati 339 Chetroqda o‘yna Hamma ishga aralashma ma’nosida 18-35 Toshkent viloyati Samarqand 340 Yuvamiz Biror-bir narsani nishonlash ma’nosida 18-25 Toshkent viloyati Samarqand 146 Qizlarni ajali Kelishgan bola 18-22 147 Bo‘ri tish Tishi qiyshiq 18-22 148 Mashka Aldoqchi 18-22 149 Panki Do‘mboqqina qiz 18-22 150 Yuvuqsiz qoshiq Har gapga suqulib ketadiganlarga nisbatan 14-19 Qashqadaryo 151 Xirapashsha 1. Har ishga aralashib ketadiganlarga nisbatan 2. Qizlarni atrofida o‘ralashib yuradigan bolaga nisbatan 14-19 Qashqadaryo Surxondaryo Samarqand 152 Mashennik Aldoqchi 14-19 Qashqadaryo 153 Juluk Yopishqoq odamlarga nisbatan 14-19 Qashqadaryo 154 Sindirdi Qoyillatti 14-19 Qashqadaryo 155 Jiyan Ko‘ngilga yaqin insonlarga nisbatan 14-19 Qashqadaryo 156 Shlanka Bo‘yi uzun bola 14-19 Toshkent viloyati 157 Akrachka Ozg‘in qiz (yigitlar tomonidan) 16-19 Toshkent viloyati 158 G‘isht bo‘lib qoldi Ichib olgan 19-35 Toshkent viloyati 159 Shirin bo‘lib olgan Ichib olgan 19-35 Toshkent viloyati 160 Lamatsiya O‘zingni olma 16-22 Toshkent va tarixan o‘suvchanlik, variantlilik va uslubiy tarmoqlanganlik, reallik va obyektivlik kabilar. Me’yorlar haqida gap ketganda ko‘pincha “ongli tanlash” tushunchasi esga olinadi. Haqiqatan ham til me’yorlari faqat ongli tanlash mahsulimi? Tildagi elementlarning me’yorlashuvida tanlashning ahamiyati katta. Jamiyat a’zolari orasida bu jarayon xuddi tabiiy tanlanish singari amalga oshiriladi, lekin u ong yordamida boshqariladi. Kishilar nutq jarayonida o‘zlari uchun tushunarli, muddaosini, fikr-mulohazalarini ma’qul tarzda ifodalay oladigan, hatto talaffuzda ham qulay bo‘lgan variantlarni tanlab ishlata boshlaydilar va bu variant asta- sekinlik bilan me’yoriy ko‘rinish sifatida e’tirof etiladi. Nutq jarayonidagi odat va ko‘nikmalarni ana shunday bosqichlar deb tushunsak to‘g‘ri bo‘ladi. Chunki ma’lum predmet yoki tushunchaning ifodasi, atamasi bo‘lgan birlik tilda paydo bo‘lar ekan, undan foydalanishga til vakillari dastlab o‘rganishi, odatlanishi lozim. Bu birliklarni qanday talaffuz qilishdan tortib, u anglatgan ma’noni fahmlash, anglab yetishgacha bo‘lgan jarayon yuz berishi kerak. Shunday ekan, kishi ongi va amaliyotida til birligi me’yorlashishining birinchi bosqichi odatlanish bo‘lib hisoblanadi. Bu elementlar tinimsiz, takror-takror ishlatilaverishi oqibatida jamoa orasida ko‘nikma hosil bo‘ladi. Ko‘nikmalar esa me’yorlashishni bir qadar mustahkamlaydi. Nutqning tozaligi . Nutqning kommunikativ sifati faqat va faqat adabiy til doirasida bo‘lgandagina shakllanadi, to‘laqonli bo‘ladi. Nu t qning tozaligi deyilganda h am nutqning adabiy til me ’ yorlariga muvofiqligi tushuniladi . Nutq madaniyati haqida gapirilganda bevosita insonning nutqda nome’yoriy so‘zlarni qo‘llamasdan, nutqning tozaligiga putur etkazuvchi nuqsonlarsiz fikr ifodalashi ko‘zda tutiladi. Nutqning tozaligini buzuvchi vositalarga quyidagilar kiradi: Nutqda adabiy tilga xos bo‘lmagan so‘zlar, dialektizmalar, ya’ni shevaga oid so‘zlarni qo‘llash. Dialektizmlar badiiy asar tilida ma’lum bir estetik vazifalar - ijodkorning maqsadi va niyatini amalga oshirishda tasviriy vosita sifatida qo‘llansa-da, madaniy nutqqa soya soluvchi vositalardir. Huquq-tartibot tizimida 2. Tozakor botanika o‘qituvchisi 2.17-19 Jizzax 60 Gai Zamdekan 14-20 Qashqadaryo 61 Sankoo O‘zini jinniga soladiganlarga nisbatan 14-20 Qashqadaryo 62 To‘rtko‘z Ko‘zoynak taqib yuradiganlarga nisbatan 14-22 Qashqadaryo 63 1.Kompot 2.Kompot bo‘lmoq 1. Kimnidir yoqtirib qolgan bolaga nisbatan 2. Yoqtirib qolmoq 17-25 Samarqand, Jizzax, Toshkent 64 Xira Atrofingda ko‘p o‘ralashib yuruvchi yigitlarga nisbatan ishlatiladi 17-19 Jizzax 65 Budilnik Ovozi yoqimsiz yigitlarga nisbatan 17-19 Jizzax 66 Jirafa Gap yetib bormaydigan odamlar 17-19 Jizzax 67 Sigir 1. Katta, baquvvat qizlarga nisbatan qo‘llaniladi 2. Boshqalarga tinimsiz pul sarflaydiganlar ga nisbatan 17-19 Jizzax, Toshkent viloyati, Samarqand 68 Sog‘di Boshqalarning pulini ishlatib yuradiganlar uchun ishlatiladi 17-22 Jizzax 69 Kolbasa, Semiz bolalarga 17-19 Jizzax yoshlar nutqida sezilarli bo‘lgan ijtimoiy va professional slenglarni misol qilib keltirsa bo‘ladi. Til madaniyatning ajralmas jihati hisoblanadi. Milliy fikrlash va xulq-atvor xususiyatlari til belgilarida o‘z ifodasini topadi. Til ham, o‘z navbatida, olamni anglashga ham ta’sir etadi. V.Gumboldt til madaniyatning bir qismi deya ta’riflagan. Uning fikricha, til nafaqat insoniy, balki milliy ruh, jumladan, xalq ruhining asosiy faoliyatidir. V.Gumboldtning “xalqning milliy ruhi” tushunchasiga xalqning psixikasi, uning fikrlash tarzi, falsafasi, fani, san’ati va adabiyoti kiradi. Aynan V.Gumboldt lisoniy ong degan tushunchani kiritgan. E.Sepir tilning tafakkurga ta’siri to‘g‘risida shunday yozgan: “Odatga ko‘ra, odamlar faqat narsalarning obyektiv dunyosidagina emas, balki ijtimoiy faoliyat dunyosida ham yashaydilar; ular o‘z jamiyatlaridagi muloqot vositasi bo‘lgan konkret til ta’siri ostida ko‘proq bo‘ladilar”. “Real olam” mazkur guruhning lisoniy me’yorlari asosida beixtiyoriy ongsiz ravishda yaraladi. Mazkur qoidalar ilmiy tadqiqot uchun metodologik asos bo‘lib xizmat qiladi. Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Dunyo tilshunosligida, xususan, sotsiolingvistika sohasida sleng va unga yondosh tushunchalar (argo, jargon), ularni jamiyatning turli xil qatlami nutqida qay darajada qo‘llanishini o‘rganish borasida qator ishlar qilingan. Sleng tushunchasi ilk bor XVIII asrdagi bosma nashrlarda ko‘zga tashlanadi va shundan so‘ng bevosita ijtimoiy, ilmiy hodisa sifatida olimlar tomonidan o‘rganila boshlanadi. Bu hodisa yer yuzidagi o‘lik hisoblanmaydigan har bir tilda uchrashi tabiiy hol. Shuning uchun ham turli xil tillardagi unga bog‘liq tadqiqot ishlarini topish qiyin emas. Birinchilardan bo‘lib tilshunoslik va aynan yoshlar tili borasida ish olib borgan tilshunos olimlardan biri Ferdinand de Sossyurning vafotidan keyin shogirdlari asarlarini yig‘ib, 1916-yili Parijda chop ettirgan “Cours de linguistique gynyrale ” asari, tilshunoslik va yoshlar tili borasida juda katta ahamiyatga ega. Yoshlar tili, aynan jargon, argo va sleng Italiyada keng qo‘llanilgani tufayli bu sohada Italiyada ham ko‘p ishlar amalga oshirilgan. Italyan tilshunoslaridan biri Edgar Radtke 1991-yili Milanda chop ettirgan “ Atti del seminario sul ‘Linguaggio giovanile’ di Villa Vigoni ” va 1993-yil bosib chiqilgan “ La lingua 2. O‘zini judayam oladigan qizlarga nisbatan 49 Oppog‘oy Rangi qora odamlarga nisbatan (yigitlar tilida) 18-24 50 Timsoh Tishi qiyshiq qizlarga nisbatan (yigitlar tilidan) 18-24 51 Innomarka Xorijiy filologiya qizlari 18-24 52 Tizza Yoqtirgan qizining gapidan chiqmaydigan bolalarga nisbatan 18-24 53 Las-vegas Yigitlar yig‘ilib karta o‘ynaganda karta o‘ynaladigan xonaga nisbatan(yotoqxonad a) 18-24 54 Aqltoy O‘zidan aqllini yasab olganlarga nisbatan 18-24 55 Traktor Xurrak otadigan yigitlarga nisbatan 18-24 56 Lo‘li guzar Ma’ruzalar zalida oxirgi uch qatorda o‘tiradiganlarga nisbatan 18-24 57 Lama Bo‘yi juda uzun qizlar 18-24 58 Lag‘monchi Yolg‘onchi 18-24 59 Virus 1. Zaharli kurator 1.14-20 Qashqadaryo, pul o‘tkazgan o‘g‘riga ham toj kiydiradigan bo‘lib qolishgan. Bundaylarga kattalar “lavrushnik” deb laqab berib, saflariga qabul qilishdan bosh tortadilar. “Apelsin” laqabi bilan tanilgan o‘g‘ri tojdorlar safiga shunday kirib kelgan” (12-b); «O‘g‘rilar esa o‘zlarining yuqori tabaqalarini «Haloli» ( честняга ) deb atashgan. (13-b); «Jinoyatning «reket» (do‘kondordan zo‘ravonlik bilan noqonuniy pul talab qilish) turi avj oldi». Ular pulni talab qilib borishganda, ba’zilari olgan pullari hisobiga boylarni himoya qilishardi va ular «tom» ( крыша ) deb atalardi (20-b). «O‘g‘rilik guruhlari» o‘g‘rilarning o‘z tillarida: («Shaytanatning jin ko‘chalari» asaridan) 1. «Daydi» ( бродяга ) 2. «Yalangoyoq» ( босяки ) 3. «Cho‘ntakkesar» ( ширмач ) 4. «Qo‘ng‘izcha» yoshroq kissavurlar. «O‘g‘rilar»ning nomlari : «Bozorchilar» – ( рыночники ) bozorlarda o‘g‘irlik qiluvchilar; «Yumronqoziq» – ( кроты ) metroda o‘g‘irlik qiluvchilar; «Maydonchilar» – ( майданщики ) temir yo‘llarda o‘g‘irlik qiluvchilar; «Poygachilar (marshrutchilar)» – ( гонщики , маршрутники ) shahar transportidagi o‘g‘rilar; «Do‘kondorlar (teatrchilar)» ( магазинные , театральные ) – do‘kon va jamoat joylaridagi o‘g‘rilar; «Yo‘lchilar» – ( уличные ) ko‘cha-ko‘yda o‘g‘irlik qiluvchilar; «Badxatlar» – ( писаки ) kiyim, sumka kesishga usta kissavurlar; «Niqobchilar» – ( ширмачи ) qo‘lini kiyim yoki qandaydir bir buyum ortiga berkitib o‘g‘irlik qiluvchilar; «Baliq ovlovchilar» – ( рыбаки ) cho‘ntakdagi pulni maxsus yasalgan qarmoq bilan o‘g‘irlovchilar; «Xirurglar»– yashirilgan pulni maxsus qisqich ( пинцет ) yordamida o‘g‘irlovchilar; «Chimchilog‘ich» – ( щипачи ) hech bir yordamchi ashyosiz o‘g‘irlik qiluvchilar; «Titratgichlar» – ( трясуны ) turtib-surtinish, taloto‘p orasida o‘g‘irlik qiluvchilar; «Sumkachilar» – ayollar sumkasini o‘g‘irlovchilar; «To‘nka» – ( дубило ) xo‘jalik xaltasidagi pulni o‘g‘irlovchi (o‘g‘rilar nazdida eng past tabaqa) o‘g‘rilar. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, jamiyatdagi har qanday jarayonlar, ulardagi ijtimoiy tabaqalar tilimizda o‘z ifodasini topadi. Ijtimoiy guruhlarning dunyoni qanday ko‘rishi ularning leksikasida aks etgan. Tildagi sotsiolektlar nutq egasining ijtimoiy mavqeyidan, madaniyatidan darak beradi. 10 Sleng qadriyatlar to‘qnashuvidan kelib chiqadi, ba’zan yuzaki, ko‘pincha asosiy. Biror kishi tilni ifodalash uchun yangi usulda foydalanganda dushmanlik, masxara yoki nafrat, o‘ziga xos tarzda, u jargon yaratishi mumkin, ammo boshqalar buni tushunmasa, yangi ifoda yo‘qoladi. Sleng, norasmiy, nostandart so‘zlar va iboralar odatda oddiy so‘zlashuv nutqidagi iboralarga qaraganda qisqaroq bo‘lib, odatda, so‘zlar yoki tasvirlarning ijodiy, ko‘pincha hazilkash, yonma-yon qo‘shilishi natijasida hosil bo‘ladi. Slengni jargon (professional yoki boshqa guruhlarning texnik tili) va argot yoki cos (yerosti dunyosi guruhlarining maxfiy lug‘ati) bilan solishtirish mumkin, ammo bu toifalarni jargondan ajratib turadigan chegaralar juda xiralashgan va ba’zi mualliflar "cant" atamalaridan foydalanadilar. "Argot" (argot) va umumiy ma’noda jargon yuqoridagi barcha ma’nolarni o‘z ichiga oladi. Sleng tilga jargon, argot, kant (va kamroq darajada dialekt, nostandart va tabu nutqi), jamiyatning ma’lum kichik guruhlaridan kirib kelgan so‘z va iboralardan iborat bo‘lib, ular sezilarli darajada ma’lum va qo‘llaniladi. Iboralar so‘zlari ko‘pincha ularni dastlab qo‘llagan va ommalashtirgan kichik guruhlar bilan bog‘lanishni saqlab qoladi. Shunday qilib, sleng juda keng yoyilgan hodisadir. I bobga doir xulosa Bu bobda og‘zaki nutqqa xos bo‘lgan, faqatgina xalqning ma’lum bir qatlami, guruhi tomonidan ishlatiladigan, adabiy til uchun begona bo‘lgan nutqiy jarayon — sleng va unga yondosh bo‘lgan tushunchalarni ochiqlashga harakat qilindi. Uning qachon paydo bo‘lgani, kelib chiqish tarixi, ularning semantik- struktural tuzilishi, jargonlarning kelib chiqish tarixi yuzasidan turli olimlarning qarashlari ham tahlil qilindi. Mulohaza yuritgan masalalarimizdan yana biri jargon, argo va sleng tushunchalari o‘zaro sinonimmi yoki alohida so‘zlarmi degan 10 Samatboyeva M. O‘zbek yoshlari nutqidagi sotsiolektlar (argo, jargon, sleng)/ Filologiya masalalari – yosh tadqiqotchilar nigohida. –T., 2018. –B.108–115. do‘mboq odamlarga nisbatan Navoiy 12 Xalta Tahlil qilishda faqat bir xil narsadan foydalanish,tushunch a o‘smasligi 18-22 Samarqand, Toshkent 13 G‘ijim 1. Xunuk; 2. Nimjon 3. Lallayhan bola 16-22 Samarqand Toshkent, Toshkent viloyati 14 G‘isht Xunuk 16-22 Samarqand, Toshkent 15 Radar Hamma narsani ko‘rib qoluvchi odam 14-22 Samqarqand, Toshkent 16 Vapoyiv Xarakterini yomon tutuvchilar 16-24 Navoiy 17 Krisa Hamma gaplarni sotib qo‘yadiganlarga nisbatan 16-24 Toshkent 18 Panda Do‘mboq tanishlarga nisbatan 16-22 Toshkent 19 Qovunchi Biror ishni eplab qilolmaydiganlar 16-22 Toshkent, Navoiy 20 Mengrov 1. O‘ylamay gapirib qo‘yadigan inson 2. Anqov 16-22 Navoiy, Samarqand 21 Gul O‘zini boshqalardan ajralib turishini istaydigan odam 18-22 Navoiy uslubiy bo‘yoqdor so‘zlar ko‘p ishlatiladi, ularda soddalik, ta’sirchanlik, ba’zan esa erkinlik sezilib turadi. Og‘zaki nutq leksikasiga : dialektal so‘zlar ; oddiy muomalaga oid so‘zlar ; dag‘al so‘zlar (varvarizmlar) ; haqorat so‘zlar (vulgarizmlar) ; jargonlar kiradi. Og‘zaki nutqqa oid leksika badiiy asarlarda personajlarning nutqida beriladi. Yozma nutqning uslubiy chegaralangan leksikasi kitob, jurnal, gazeta va shu kabilarda qo‘llanadigan, umuman, yozma asarlar uchun xarakterli bo‘lgan so‘zlarning nisbatan turg‘un, barqaror, uslubiy bo‘yog‘i bo‘lgan yoki bo‘lmagan so‘zlarni taqozo etadi. Jumladan, rasmiy uslubga, poetik leksikaga, xalq dostonlariga, ommabop uslubga oid so‘zlar ma’lum darajada qo‘shimcha bo‘yoqqa ega bo‘ladi. Shu bois mazkur uslublarga xos so‘zlar og‘zaki nutqqa oid so‘zlardan ajralib turadi. Ammo ilmiy-texnik terminlar, tarixiy so‘zlar, kasb-hunarga oid so‘zlar, asosan, his-hayajonsiz bo‘ladi. Hatto avval his-hayajonli bo‘lgan so‘z ham termin tusiga kirishi bilan his-hayajon bo‘yog‘ini yo‘qotadi. Buning o‘rniga "kitobiylik" bo‘yog‘i paydo bo‘ladi. Ana shu "ilmiylik", "kitobiylik", "maxsuslik" xususiyati ilmiy-texnik terminlarni va kasb-hunar so‘zlarini uslubiy jihatdan umumiste’moldagi boshqa so‘zlardan farqlanishiga va qo‘llanish doirasining cheklanishiga olib keladi. So‘zlashuv nutqi gaplashuvchilarining bevosita, dialogik formada so‘zlagan betakalluf, erkin nutqidir. Ushbu nutq til materiallariga ko‘ra adabiy, dialektal, oddiy nutq yoki qorishiq ko‘rinishlariga ham ega bo‘lishi mumkin. Shularni hisobga olib sleng-so‘zlashuv nutqiga xosligi ko‘rsatib o‘tamiz. Ijtimoiy yoki professional ravishda ajratilgan guruhning nutqi: (jargon, oddiy) og‘zaki leksikaga xos so‘zlar. So‘zlashuv uslubida ishlatilish doirasi chegaralangan qatlamga doir lug‘aviy birliklar turlicha bo‘ladi. Chegaralangan qatlam maydonga, kasb-korga tegishliligi bilan farqlanadi. Shuni hisobga olib,

O’zbek talaba yoshlari nutqida slenglarning qo‘llanishi va ularning pragmatikasi

 

KIRISH………………………………………………………………….

 

 

I BOB. SLENG SOTSIOLINGVISTIK BIRLIK SIFATIDA……… 
1.1. Tilshunoslikda sleng tavsifi va yondosh tushunchalardan farqi …… 
1.2. Sleng turlari…………………………………………………………. 
  
II BOB. TA’LIM JARAYONIGA OID SLENGLARNING XUSUSIYATLARI………………………………… 
2.1. Adabiy til va nutqda slenglarning qo‘llanishi……………………….. 
2.2. Talabalar nutqiga slenglarning o‘zlashuvi…………………..………. 
  
XULOSA…………………………………………………………………. 
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI…………………. 
Купить