Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	221.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Декабрь 2023
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

O’zbek tili janubiy Surxondaryo o’zbek shevalari barqaror birikmalarining lingvistik xususiyatlari

qiliqlisi qishda tuvar; Tondir osang qog’ib o(l), xotin osang boqib o(l); Kuyovding
xo’rdasidan, ulding durdasi (juvindisi); Er – jorti pir kabi maqollarda gender
sifatlar o’zaro solishtiriladi, bir-biriga zid qo’yiladi: Hün ӓ ri: oq jerkakdǯ ӓ n, i:jn ӓ si
bār xot ї :n jaxši:; Q ї :zi η k ӓ tt ӓ rs ӓ q ї :z ї :l ti:li:ngdi:, uli: η k ӓ tt ӓ rs ӓ üzün ti:li: η di: ti:j.
Kuzatishlarimiz JSga mansub dialektal maqollar(DM)da ayol kishiga aloqador
BBlarning miqdoran ko’p ekanini isbotladi. Bu toifa maqollar
erkaklardan farqli, o’ktamlik, cho’rslik, dangallik fe'lini namoyish etishga intilib
kelgan kayvoni ayollar tomonidan ixtiro qilingan bo’lishi mumkin.
Fanda maqol va matalni farqlash masalasiga yechim berilganicha yo’q 36
.
Aksar maqollar ikki qismli, ikkinchi qismi xulosadan iborat bo’ladi. Matallar atov
xarakterida bo’lib, hodisaning predmetlik, sifatiy, harakat belgisidan iboratdir. JS
shevalarida matal “muxtasar hikoya”, “ertak”, “naql”ma’nosini ham beradi. Aholi
o’rtasida etnografik, etnologik ahamiyatli quyidagi she’riy matn ham, umuman
olganda, paremiologik tabiatiga ko’ra maqoldir: Qata γ ān ham qātt ї : āj, Ortada
ǯ
uz bomasa. Tārtuvli ham zor edi, Ag
ǯ ӓ rd ӓ k ӓ m bom ӓ s ӓ .
36 “S ДЭМИЛ ” da maqollardan tashqari 44 ta aytim, 3 ta matal ham kiritilgan. Mas., Qïz – qï:li: γ ï:dan
süjdi:rädi hamda kechiktirilgan ish, vaqt ma’nosini ifoda etuvchi ötk ӓ n i:škä sālāvāt singari maqollar matal deb
izohlangan. Lug‘atda faqat DMlarga nisbat berilgan bo‘lsa ham, mualliflar ayrim BBlar izohida “aytim” deb täziniki
tām äylängünča, öydiki to‘pälän, Qārrï öjnäsä qijomat, Qul jursä ensäsidän belgi:li, ijan – turišing zijan, tülki iniga
ǯ
qārāb ülisa qotir böladi, “o‘lim – haq” mazmunidagi üji η da neča ānsan, bi:r-bi:ri:
ǯ ηη a meymans ӓ n kabilarni esa
“topishmoq” sifatida sharhlab xatoliklarga yo‘l qo‘yganlar. Lug‘at mualliflari maqol va matalni tasniflashga doir
maxsus tamoyillarni keltirmaydilar. “CSAQTEL”ning II qismi chorvador nutqi bilan bog‘liq DM sharhiga
bag‘ishlangan . Bu qismda ham maqol va matallarni farqlashga doir prinsipial xatoliklar ko‘zga tashlanadi. Jumladan,
otday, egarlangan otday, ot o‘ynatmoq, mulla mingan eshakday barqaror birikmalari maqol sifatida izohlangan.
“O‘zbek xalq maqollari”(2005)dan Ovul aylog‘i(aylanasi) bilan, bo‘ta taylog‘i bilan; Balaq(ishton, shimning pocha
qismi) turilmay, baliq tutilmas; El to‘ysa ham elomon (ho‘kizning shoxi) to‘ymas; Ko‘zga – ko‘kanak(ko‘zga
tushadigan oq), oyoqqa – tikanak; So‘z ma’quldan oshmas, Devor – sarxoldan; Yiqilganning ustiga yulduruq (tepki)
kabi 424 ta ma’nosi notanish bo‘lgan so‘zlar ishtirokidagi maqollar joy olgan. “O‘TIL” (2006)ning 1-jildida 3 ta
matal, 712 ta maqol, 2-jildida 14 ta matal 246 ta maqol, 3-jildida 7 ta matal 477 ta maqol, 4-jildida 4 ta matal 386 ta
maqol, 5-jildida 12 ta matal 357 ta maqollar illyustratsiya o‘rnida keltirilgan. Amaldagi “izohli lug‘at”imizda
barqaror birikmalardagi dialektal so‘zlar chegaralangan leksika sifatida izohlangan.
Matallar va ular bilan bog‘liq alohida ishlar juda kam. Mavjudlari ham maqollar tarkibida o‘rganib ketilgan.
Ayrim o‘rinlarda ikkisining qiyosiy tahlili berilgan. 1993-yilda M.Sodiqovaning “Qisqacha o‘zbekcha-ruscha
maqolmatallar lug‘ati” yaratilgan bo‘lib, bu lug‘atda 837 ta matal rus tilidagi invarianti sifatida tarjima orqali
izohlangan. Bu lug‘atdagi matal ( поговорки ) deb izohlangan paremalarning ba’zilari maqol, ibora yoki hikmatlar
qatorida beriladi. Lekin Gul tikansiz bo‘lmaydi, go‘sht suyaksiz – Не бывает розы без шипов , мяса без костей kabi
BBlarning tarjimasida pogovorka-matal degan izoh qayd etilgan. Qarang: Омонтурдиев А ., Раҳмонов Б .
Сурхондарё диалектал - этнографик мақолларининг изоғли луғати . – Тошкент : Ilm-ziyo zakovat, 2019. Qarang:
Омонтурдиев А . Чорвачиликка оид сўз ва атамаларнинг қисқача тематик эвфемик луғати . – Тошкент , 2015;
ЎТИЛ . 5 жилдли . 1- жилд . – Тошкент , Ўзбекистон миллий энциклопедияси , 2006. – Б . 7.
23

TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
HUZURIDAGI ILMIY DARAJALAR BERUVCHI
PhD. 03/31.03. 2021.Fil.78.04 RAQAMLI ILMIY KENGASH
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
XAMIDOV MANSUR ABDUMANNOBOVICH
O’zbek tili janubiy Surxondaryo o’zbek
shevalari barqaror birikmalarining lingvistik
xususiyatlari
10.00.01. – O’zbek tili

FILOLOGIYA FANLARI BO’YICHA FALSAFA DOKTORI (PHD)
DISSERTATSIYASI AVTOREFERATI
Termiz – 2023
UO’K: 811.512.133'282.2

Filologiya fanlari bo’yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi avtoreferati
mundarijasi

1) erkin takror; 2) bog’li(q) takror. Erkin takrorda komponentlar o’zaro ohang
orqali sintaktik munosabatga kirishadi. Bunda takror qo’llangan komponentlar
bog’lovchisiz qo’shma gapning predikati o’rnida kelib, gap bo’lagi vazifasini
bajaradi: M ӓ rd bir öl ӓ r, nama ӓ rd mi: η öl ӓ r. Takrorning ikkinchi turi sodda gapli
konstruksiyalar hosil qiladi: Ish bor yerda osh bor; Oz so’z – soz so’z.
Takrorning 4 xil sintaktik xususiyati mavjud 43
: 1. Predikativ birikmani
shakllantiradi: Sayil ham sayil. var. Sayr ham sayil, sargardon ham sayil .
2.Obyektiv birikmani tashkil toptiradi: Kengga keng dunyo, torga tor dunyo. 3.
Atributiv birikmalar tashkil topadi: Yaxshining yaxshiligi tegar har yerda,
yomonning yomonligi tegar tor yerda. 4.Takroriy komponentlardan biri atov gap,
keyingisi boshqa gap tarkibida to’ldiruvchi yoki qaratqich vazifasida qo’llanadi.
Mehnat, mehnatning tagi rohat.
Har qanday maqolning predikati hozirgi-kelasi zamon shakli, aniq maylli,
uchinchi shaxs birlik/ko’plik hamda tasdiq/inkor shakllaridan biriga xoslanadi 44
:
Püčäk pi:stä āvuz āčsä, öz ajbi:ni: āškār etär; ajran i:čkän quti:ladi, kasa alaǯ γ an
tuti:ladi; süti:ni: si:mi:r, si:ji:ri:ni soramä; enäsi:ni köri:p qï:zi:ni:, sāpï:ni körip
pi:ča γї :ni āl maqollarida I, II va III shaxs birlik shakli umumga qaratilgan bo’ladi.
PBlarda mustaqil so’zlar Özi: p ā sm ӓ nd ӓ , dim ā γ ї : āsmānda tarkibidagi o’zlik
olmoshi+o’rin-joy oti qolipida kelsa, O’zlari posman, dimog’lari osmon shaklida
o’zgarishga uchrasa ham morfologik xususiyatini saqlaydi. Biroq maqol tarkibidagi
- da o’rin-payt kelishigidagi so’z boshqa vaziyatda bosh kelishikda ( osmon,
posman ) kelib, kesim vazifasini bajaradi.
BBlar ma’nosini aniqlashtirishda sintagmatik bo’linish, to’xtam, ohang ham
muhimlik kasb etadi. Bog’lovchisiz qo’shma gap tipida keladigan maqol va
matallarda takt, urg’u, to’xtam kabilarning ahamiyati katta: üstämčagä –
bä(i)stämčä; ši:šak söjdi η – pi:šäk söjdiŋ; Bir sümäkkä – bir tübäk; ürgän oldän
ǯ ǯ
tābadi, Otï:r γ an qajdan tābadi; āmaj- āmaj ki:jäsän, ālaj - ālaj töjäsän.
ǯ ǯ ǯ ǯ
43 Абдураҳмонов Х . Мақол ва маталларда такрор компонентларнинг қўлланилиши // Ўзбек тили ва адабиёти ,
1974, № 3. – Б . 61-62.
44 Турдалиева Д. Ўша диссертация. – Б. 57.
33

M.Sadriddinovaning ilmiy ishlari bilan bog’liq 10
. O’zbek tilshunosligida BBlar
lingvistik tadqiqiga XX asr ikkinchi yarmidan e’tibor qaratildi 11 12 13
.
PBlar sheva qatlami bilan zich aloqada: “O’zbek xalq so’zlari” lug’atida
o’zbek shevalarida mavjud, xalq lisoniy idrokini aks ettiruvchi so’z va iboralar
izohlangan 14
. Unda Surxondaryo shevasiga xos: gurdoli , gurungboz, go’sam, pidina
/ pudina, poki, pona, pori, satil, sibiziq, tebalashmoq so’zlari izohlangan .
“Surxondaryo dialektal-etnografik maqollarining izohli lug’ati”da vohadagi sheva
maqollari hududiy ajratilib, umumxalq va dialektal varianti tasniflangan 14
.
JS shevalaridagi PBlar tematikasi rangdor. Mas., i:tni:ng l ӓ h ӓ di:ni q ї :di:rib
(imkoni bo’lmagan ishni bajarishga urinish); mi:s kas ӓ mi:st ӓ r 15
kas ӓ , mi:s keli:n
misopir keli:n (bunda kelin sememasidagi musofir semasida baho semasi va
10 Абдураҳмонов Х. Синтаксические особенности узбекских народных пословиц: Автореф. дис. ...
канд. филол. наук. – Ташкент: АН УзССР, 1964; Абдураҳмонов Х. Особенности синтаксиса узбекского
устного народного творчества: Автореф. дис. ... док. филол. наук. – Ташкент, 1977; Садриддинова М.
Лексика узбекских пословиц и поговорок: Автореф. дис. ... канд. филол. наук. – Ташкент, 1985. – С. 18;
Рўзимбоев С., Рўзметов Ҳ. Фольклор атамаларининг қисқача луғати. – Урганч, 2007. – Б. 27.
11 “O‘zbek tilining paremiologik lug‘ati” (1984)dagi 8449 ta birlik orasidan N.Ostroumov to‘plamidan keltirilgan
12 ta parema; 289 ta tarixiy paremalar, “Devonu lug‘otit-turk” asaridan 197 ta, Gulhaniyning “Zarbulmasal”idan
13 ta hamda 2 ta individual-muallif (H.Olimjon – Baliq suvsiz, shoir xalqsiz yashay olmaydi ; M.Shayxzoda –
Basharning ozodligi — dunyoning obodligi singari) parema(aforizm)lari joy olgan. 8449-1182=7267 ta PB esa
o‘zbek XOI, turli ilmiy manbalardan jamlangan. O‘sha davr mafkurasiga xos: Sotsialistik zamon — mehnatkash
omon; Bog‘li kolxoz — yog‘li kolxoz; Kolxozning qo‘li uzun; Kolxozning joni ham bir, noni ham bir; Paxta — kolxoz
ro‘zg‘orining fili kabi paremalar esa xalq qaysi davrda, qanday jamiyat g‘oyasi bilan yashaganini anglatuvchi o‘ziga
xos “aniqlagichlardir”. “Nega shunday deymiz?” nomli to‘plamda 942 ta maqol variantlari bilan izohlangan. 1990-
yilda o‘zbek xalq maqollarining izohli lug‘ati, so‘ng 2032 ta maqolning (variantlari bilan 20 mingdan ortiq)
“Ma’nolar mahzani” nomli to‘plami , “O‘zbekcha-ruscha aforizmlar lug‘ati”, “Qisqacha o‘zbekcha-ruscha
maqolmatallar lug‘ati”, “O‘zbek va turk maqollari, iboralari”, “Maqollar (Ingliz, rus va o‘zbek tillarida)” kabi
lug‘atlar tuzildi. Ilk “O‘zbek tili paremiologik lug‘ati”da esa hikmatli so‘zlar PBlarning uchinchi turi sifatida
keltirildi. Qarang: Шомақсудов Ш ., Шораҳмедов Ш . Нега шундай деймиз ? – Тошкент : Ғ . Ғулом , 1988. – Б . 352;
Шомақсудов Ш ., Шораҳмедов Ш . Ҳикматнома : Ўзбек мақолларининг изоҳли луғати . – Тошкент : Ўзбек
Совет Энциклопедияси Бош редакцияси , 1990. – 528 б .; Шу муаллифлар . Маънолар маҳзани . – Тошкент :
Ўзбекистон миллий энциклопедияси , 2001; Абдурахимов М . Ўзбекча - русча афоризмлар луғати . – Тошкент ,
1976. – 216 б .; Содиқова М . Қисқача мақол - маталлар луғати . – Тошкент : Ўқитувчи , 1993. – 76 б . Караматова
М ., Караматов Ҳ . Provebs, Мақоллар , Пословицы . – Тошкент : Меҳнат , 2000. – 400 б .; Абдурахимов М .
Ўзбекча - русча афоризмлар луғати . – Тошкент , 1976. – 216 б .; Содиқова М . Қисқача мақол - маталлар луғати . –
Тошкент : Ўқитувчи , 1993. – 76 б . Караматова М ., Караматов Ҳ . Provebs, Мақоллар , Пословицы . – Тошкент :
Меҳнат , 2000. – 400 б .
14 Musayeva F. O‘zbek xalq so‘zlari – Т oshkent: Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi, 2022. – 392
bet. 14
Омонтурдиев А ., Раҳмонов Б . Сурхондарё диалектал - этнографик мақолларининг изоҳли луғати . –
Термиз , 2019.
15 “Mistar” so‘zi chizg‘ich ma’nosida bo‘lib, u A.Navoiyning “Hayrat ul-abror” asarida ham
uchraydi. 16
Кошғарий М. Девону луғотит турк. III томлик. 3-том. – Тошкент: Фан, 1963. – Б. 168-
169.
11

“Karvon qo’nmay (to’xtamay, manziliga bormay) it tinmaydi” yoki biror bir gap
qurilmasi transformatsiyalanib maqol qolipiga tushishi ham kuzatiladi. Masalan,
Ko’ylakni tikkan emas, balki bichkan chevardir. Buni biz o’z (to’g’ri) ma’nosida
qabul qilsak oddiy gap tuzilmasi bo’ladi. Uni ko’chma ma’nosida
transformatsiyalasak “Tikkan chevarmas, pichkan chevar” paremasiga o’giriladi.
Yer tog’siz bo’(l)mas, yel dov(araz, gina, tortishuv)siz (Saidova Ma’mura
Xolmo’minovna – Ang. t. “Qa(o)ra qir” qishlog’i) maqolini quyida bir necha xil
holatda transformalash natijasida yangi shakllar tuziladi. Bular, albatta, matndagi
vaziyat taqozosi bilan shakllangan tartibda hosil qilinadi. Matndan tashqari holatda
oddiy gap yoki hikmatli so’z ko’rinishiga ega bo’ladi va o’zining asosiy vazifasidan
chekinadi.
Tog’siz yer bo’lmas, dovsiz el;
Tog’siz yer bo’(l)mas, Dovsiz yel bo’(l)mas;
Tog’siz yer bo’mas, dovsiz yel;
Tog’siz yer – dovsiz ye(e)l
Xuddi shu transformatsion paremalar ikkinchi qismi birinchi qism bilan
o’rin almashilganda jami bo’lib asos vazifasini o’tagan dominant parema bilan
birgalikda 9 ta shakliy yangilangan maqollar qatorini tashkil qiladi. Gaplardagi tub
struktura (o’qidi, kitob o’qida) asosida yadroviy struktura (Bobur kitob o’qidi) hosil
bo’ladi.
Transformatsiya uchun asos bo’layotgan yadroviy qurilma (struktura)
invariant maqomli bo’ladi. Paremiologik birliklarda ham aynan shu muhim jihatdir.
Ular tarkibidagi asosiy ma’noni o’zida yuklagan, bosh so’z, ayniqsa, dialektal so’z
parema tuzilmasining tub birligi bo’ladi. U asosida hosil bo’ladigan keyingi
jarayonda yadroviy struktura yuzaga keladi: (tanimoq, el va yer taniydi)=(yelda
jurgandi yel tonir, Cho’lda jurgandi jer tonir). [jeldä ürgändä jel tānïr, čöldäǯ
ürgändi er tānïr] Ba’zi hollarda invariant maqomli parema faqat maqol-maqol,
ǯ ǯ
matal-matal, ibora-ibora uchun emas ichki aylanma harakat orqali paremik doirasi
ichida ibora-maqol, maqol-matal kabi invariantlar kontekstual paralel
38

chayon) čaqqand ӓ j
Barzangi:d ӓ j–
davangirday,
so’laqmonday,
so’qimday Puli:g ӓ čeč ӓ k
č ї :qmaq bir qāp jāηηāqd j ӓ Sü: qujgand j; ustid n suvuq ӓ ӓ
sü: qujg nd j; sü: min n
ӓ ӓ ӓ
havad j; i:kki: tamči su:d j;
ӓ ӓ
ot mi:nam sü:d j; et mi:n n
ӓ ӓ
ti:nnaq
ajd j, güld j
ӓ ӓ bi:r qašї:q sü: mi:nan
jutmaq Ja: tušsa alagud j ǯ ӓ Sütg č jilg nd j ӓ ӓ ӓ ӓ
b rr d j
ӓ ӓ ӓ birar ishni
dondirmaq,
qājillatmaq l k ni: i:ti:d j Ӓ ӓ ӓ ӓ Tamd n tar š tüšg nd j ӓ ӓ ӓ ӓ ӓ
bijd j
ӓ Gah desa qolga
qonmaq āčči i:č kd j ӓ ӓ Xad utqand j ӓ ǯ ӓ
bordāqї:d j
ӓ Xamia;rdan q ї :l
su γ urmaq Küjdirg n kāll d j ӓ ӓ ӓ Bordāqї:ga baγї:g n qojd j ӓ ӓ
botad j
ӓ Joni čї:qmaq Közd j qošni; köz ӓ
qāračї:γї:d j
ӓ Botad j bozl maq
ӓ ӓ
Vulqānd j
ӓ Zї:γї:r ja:d j ӓ
koηni:ga urmaq L tt d j ӓ ӓ ӓ a:zig talqān sāg nd j; ӓ ӓ ӓ
og’zi:g sök sag nd j
ӓ ӓ ӓ
gadājd j
ӓ ijnad j ...ni tüj d j ӓ ӓ ӓ
qї:maq Mi:xd j; ātd j, ӓ ӓ
qї:lї:čd j
ӓ Till tāpg n gadājd j;
ӓ ӓ ӓ
torbasi:ni: oγātgan
ǯ
gadāj(tentak)d j
ӓ
güldürakd j
ӓ ič gi üzi:lgi:d j ӓ ӓ Mald j ӓ elk si:d n tāγ āvdari:lg nd j Ǯ ӓ ӓ ӓ ӓ
Dombi:r d j
ӓ ӓ Iči tars jarilgid j ӓ
boldi Mum ti:šl g nd j; ӓ ӓ ӓ
qāqqan qāzї:qd j
ӓ Baxši:ni: dombi:rasi:d ӓ j

“Janubiy Surxondaryo o’zbek shevalarida maqol va matallarning
funksionalsemantik xususiyatlari” deb nomlangan faslda BBlar tabiatiga sharh
berilgan.
Xalq maqollari tur va jins, butun-bo’lak munosabatli taksonomik belgilarni
namoyon etadi: Bir qizg’a qirq uydan tiyuv; Jonig’ani jorti qiz; Yoziqli xotin yozda,
22

XULOSA
1. Janubiy Surxondaryo (Angor, Jarqo’rg’on, Qiziriq, Termiz tumanlari va qisman
Termiz shahri) o’zbek shevalaridagi barqaror birikmalar lisoniy tabiati juda
xilma-xild. Zero, bu hududda o’zbek xalqining bir nechta urug’, daha vakillari
hayot kechiradi.
2. Shevadagi barqaror birikmalarning fonetik xususiyatlari,
fonetik
variantlilikni o’rganish ularning qaysi daha, o’zbek urug’iga aloqadorligini
aniqlash imkonini beradi.
3. Leksik jihatdan barqaror birikmalarga lakunalar, dialektizm, etnografizmlar
bilan, uslubiy jihatdan esa perifraz, disfemizm, evfemizm kabi bir qancha tasviriy
vositalar bilan, sintaktik jihatdan esa xalq tilining bir-birini takrorlamaydigan,
alohida joziba singgan sintaktik qoliplarda kelishi xos.
4. JSdan to’plangan BBlarlarda ot turkumidagi so’zlarning ishtiroki o’zga
morfologik bo’laklarning ulushidan yuqori ekani ko’zga tashlanadi. Ular orasida
atoqli otlar va joy nomlari qatnashgan singari DPlar juda kam uchraydi.
5. JS shevalariga mansub BBlar tarkibidagi fe'l turkumidagi so’zlar qo’llanish
faolligiga ko’ra ot so’z turkumidan keyingi o’rinda turadi. Sifat so’z turkumi ham
maqollar tarkibida kelishiga ko’ra salmoqli o’rin tutadi. Bu turkum leksemalari,
aksariyat otlashgan holatda ifodalanib keladi.Maqollarda olmoshlar va yordamchi
so’zlarning qo’llanish imkoniyati cheklangan bo’lib, jumladan, olmosh maqolning
sintaktik strukturasida o’zga grammatik kategoriyaga xoslanadi.
6. Raqamlarni ilohiylashtirish evaziga son turkumidagi ayrim so’zlar (ikki, uch,
jetti ( etti:), säkki:z, jüz, shu singari, ellik, to’rt, besh, bir) asta-sekin aksar ǯ
maqollarning mazmuniy mundarijasida muqim o’ringa ega bo’lib brogan. Bu
turkumda kelgan so’zlar, odatda maqolning obrazlilik xususiyatini oshirishga
xizmat qiladi.
40

ularni endi metaforik ma’noli, ma’naviy kodli misollar deb qarash mumkin. Shunga
qaramay, har beshala paremada ham dastlab ijtimoiy komponent (sema)
bo’rttirilgan: 1) qozonni boshqa(bo’lak) qilish; 2) bir qozondan osh ichgan; 3) bir
qoshiqqa talashgan; 4) kiyimi bir, joni bir, haydab jurgan moli bir; 5) bolani
suysang beshikka suy paremalaridagi qozon, qoshiq, kiyim, beshik kabi so’zlarda
predmetli kod misolida oila, qarindosh-urug’chilik ma’nosi oydinlashgan.
“O’zbek tili Janubiy Surxondaryo o’zbek shevalari barqaror
birikmalarining leksik-semantik xususiyatlari” deb nomlangan ikkinchi bobning
“Janubiy Surxondaryo o’zbek shevalarida iboralarning funksionalsemantik
xususiyatlari” nomli faslida DFlarning umumtil tizimidagi o’rni yoritilgan.
Sh.Rahmatullaev, aka-uka olimlar A.Mamatov, A.Mamatov,
M.Sodiqova, M.Sattor, B.Yo’ldoshev, K.Bozorboyev, Q.Hakimov, Sh.Usmonova,
M.Holiqova, Sh.Abdullayev, A.Abdusaidov, G.Isaqova, M.Vafoyeva,
G’.Ismoilov 32
va boshqa olimlarning o’zbek tili frazeologiyasini leksik-semantik,
sintaktik, qiyosiy-tipologik, ideografik, lingvopragmatik tadqiqi tahsinga sazovor.
Xususan, professor A.Mamatov fikricha, iboralar – tuzilishiga ko’ra erkin
bog’lanma yoki gapga teng, to’liq yoki qisman semantik qayta shakllangan obrazli,
turg’un so’z birikmalari 36
.
Fanda kam o’rganilgan 37
DFlar umumtil iboralarining negizini tashkil etadi.
Ularning nutqdagi ishtiroki bir necha ming yillar ilgari sodir bo’lgan: ürägi:ni:ǯ
āralm
ǯ ӓ j, därdi:ni: ajtālm ӓ j, nāzār tā:up... (“Alpomish” dostonida н )
DFlar funksional-semantik xususiyatlari JS shevalarining til xususiyatlariga
ko’ra quyidagicha: 1)joylashgan o’rniga ko’ra – yaxlit va tarmoqlashgan. Bunda
32 Раҳматуллаев Ш . Ўзбек тилининг қисқача фразеологик луғати . – Тошкент : Ўқитувчи , 1976,
Раҳматуллаев Ш . Ўзбек тилида феъл фраземаларнинг боғлашуви . – Тошкент : Университет , 1992,
Раҳматуллаев Ш . Нутқимиз кўрки . – Тошкент : Фан , 1970; Раҳматуллаев Ш . Ўзбек тилининг изоҳли
фразеологик луғати . – Тошкент : Ўқитувчи , 1978; Содиқова М . Қисқача русча - ўзбекча барқарор иборалар
луғати . – Тошкент , 1994; Саттор М . Ўзбекнинг гапи қизиқ . – Тошкент , 1994; Йўлдошев Б . Фразеологик
услубият асослари ( ўқув қўлланма ). – Самарқанд , 1998; Йўлдошев Б ., Бозорбоев К . Ўзбек тилининг
фразеологик луғати . – Тошкент , 1998; Ҳакимов Қ . Ўзбек тилидаги содда гап қолипли фразеологизмларнинг
зарурий бирикувчанлиги : Филол . фанлари номзоди ... дисс . автореф . – Тошкент , 1994; Усмонова Ш . Ўзбек ва
турк тилларида соматик фразеологизмлар : Филол . фанлари номзоди ... дисс . автореф . – Тошкент , 1998;
Халикова М . Фразеология как
18

basïna kün tüösa, yetigi menen süöv kesher kabi. B.Kerimjanova, S.Musayev 16
qirg’iz va o’zbek maqollarida: Vaqting ketdi – naqding ketdi – Ubakïttan
utturganïŋ – ïrïskïdan kuru kalganïŋ; o’tni kovlasang o’char, qo’shningni
kovlasang ko’char –o’ttu köölösöŋ öchöt, qoŋshunu köölösöŋ köchöt” (var. diss.
ketti kovlasang…chiqadi ) kabi muqobillikni 17
aniqlaydilar.
M.Temirova o’zbek va qirg’iz tillarida: ovchi qancha ov hiylalarini bilsa, ayiq
ham shuncha qochish yo’llarini biladi– mergen tileyt kiyikti, kiyik tileyt biyikti;
yolg’iz otning changi chiqmas, changi chiqsa ham dong’i chiqmas – alǯ γ ïz attïn
čaŋï čïkpajt, čaŋï čïksada daŋkï čïkpajt singari ekvivalent misollarni keltiradi. Bu
jihat o’zbek-qozoq maqollarida ham bor: aman qapi:b ajtadi:, yaqsï: tavï:p
ǯ
ajtadi 18
; ājti:lg ӓ n söz, ati:lgan oq. P.Bakirovning rus, o’zbek, qozoq maqollarining
tadqiqiga bag’ishlangan 19
ishi ham turkiy paremiologiyada ahamiyatlidir.
B.Mansurov qozoq paremalarini, C.Basharan turk maqollarini
Payg’ambarimiz (s.a.v.) hadislariga qiyosan o’rganadi, C.Basharan islom qabul
qilingandan keyin shakllangan maqollarda diniy istilohlar statistikasini tuzadi 20
.
“O’zbek tili paremiologik birliklari – millat madaniyatini ifodalovchi unsurlar”
nomli faslda PBlarning axloqiy mezonlarda ifoda topishi tahlil qilingan.
Mas., bosh Qomusimizdagi oilaga bag’ishlangan moddalarning mazmuni Tuqqanni
emas, boqqani, Bolaning begonasi bo’lmaydi, Yetimning otasi yetti; Onangni
kiftingda tutsang, singlingni kaftingda tut, Kattaga hurmatda, kichikka izzatda bo’l,
Otasini og’ritgan el ichida xor bo’lar, onasini og’ritgan parcha nonga zor bo’lar 21
16 Керимжанова Б. Кыргыз элинин макал-лакаптары. – Фрунзе, 1948. – Б. 10; Мусаев С., Таштемиров Ж.
Кыргыз адабияты. – Фрунзе, 1954. – Б. 188.
17 Темирова М. Ўзбек ва Қирғиз халқ мақоллари типологияси: Филол. фан. бўйича фал. док (PhD). ... дис.
автореф. – Тошкент, 2018.
18 Өмiрзақ Айтбайұлы. Қазақ фразеологизмдері мен перифраздары: Қазақ өркениетінің қайнар бұлағы–
мақал-мəтелдер хақында. – Алматы: Абзал-ай, 2013. – Б. 317-324.
19 Бакиров П.У. Номинацентрические пословицы в разносистемных языках (на материале русского,
узбекского и казахского языков): Дис. ... док. филол. наук. – Тошкент, 2007. – 286 с.
20 Мансуров Б.Б. Религиозно-хадисный аспект в казахских пословицах и поговорках: Автореф. дис. ...
док. философ. (PhD) по филол. наук. – Ашхабад, 2018. – 24 с.; Башаран С. Hadislerin Turk аtasozlerine tesiri. –
Бурса, 1994. – Б. 191.
21 Хамидов М. Ўзбек паремиологик бирликларининг миллий тарбия воситаси сифатидаги аҳамияти //
Сурхондарёда илм ва фан. – Термиз, 2021. № 3-4 (5). – Б. 73.
13

mushuk tekinga chiqmas tarzida tekin va mushuk so’zlari o’rin almashinadi, lekin
mazmun mutanosibligiga zarracha putur yetmaydi. Buni 5*4–4*5=20 ga mengzash
mumkin. 5*5=25ni esa transformatsiyaga uchramaydigan paremalarga sifatlasak
mubolag’a bo’lmaydi. Chunonchi, bi:li:mli ādäm – i:li:kli süjäk; tāpkan –ǯ
topalāqdiki; či:dalmäsä η čerttä qoj; So(a)vda – saqqol siypiguncha,
Qursog’imamas, qadrima jilayman, Ustamchaga – bastamcha, i:gi:tt:iki olï:da
ǯ ǯ
kabi maqollarni transformatsiyalash o’rinsiz, mantiqqa mos kelmaydi.
Ko’p holatlarda 2 qismli maqollarning birinchi yoki ikkinchi qismi aytilmaydi.
Bunda ikki qism bir-biriga solishtirilganda, o’xshatish mazmuniga ega komponentli
parema bo’lganda, nutqimizda qulay ifoda yo’siniga ega bo’lishi uchun
soddalashtirilgan, qisqargan Itning ishi – uzmoq, Yamonning ishi – buzmoq yoki
Qutli qo’noq ke(l)sa, qo’y yegiz tuvar , Qutsiz qo’noq kesa, qo’yga qashqir shakliga
ega bo’ladi. Transformatsiya natijasida maqol tarkibidagi leksemalar boshqa so’z
bilan almashganda ham shakliy o’zgarishga uchragan maqol tuziladi. Masalan,
jaxši ni:jät – jarti: māl paremasidagi nijät so’zini napas so’zi bilan yoki yarim
so’zini dialektal ārti so’ziga almashtirib ifodalashimiz mazmuniy ko’rsatgichga
ǯ
ta’sir etmasada, shakliy yangilanish sodir bo’ladi. Hududlararo DPlar qiyoslaganda
ularning tarkibidagi bir so’z boshqasiga almashsa ham mazmunga putur yetmaydi.
Ba’zan 2 qismli maqollar transformatsiya natijasida 2 ta alohida yangi
maqollarni tashkil qiladi, biroq bularning semantik qurilmasi “ikki yorti bir butun”
bo’ladi. 1- Itning ishi – uzmoq , 2- Yamonning ishi – buzmoq ; 1- Itargandi it jemas , 2-
Avaylagan ko’zga xos kirmas (antonimi Asragan ko’zga cho’p tushar ).
Suruv oqsoqsiz bo’(l)mas DPning tav böri:si:z bomas, čöl ogrisi:z bolmäs
varianti mavjud bo’lib, transformatsiyaga uchrashi oqibatida Suruv oqsoqsiz
(otlashish) bo’(l)mas dialektal maqolining 2-qismi sifatida “tog’ bo’risiz” yoki
“cho’l o’g’risiz” qatori bilan davom ettirsak, maqol mazmuni tugallik kasb etadi.
“Karvan qommaj, it timmäs” paremasi transformatsiya natijasida gap
konstruksiyasiga aylanishi: “Karvon manziliga yetmaguncha it tinmaydi”,
37

harakatlanadi. Süv mi:näm ojnamä – bātarsän, ot mi:näm ojnämä – janarsän
maqolidagi suv va o’t leksemalari O’t minan o’ynashmoq iborasida bitta komponent
tushib qolgan bo’lsa, O’t balosi, suv balosi, tuhmat balosidan asrasin duo-olqish
semali barqaror birikmada esa bir komponent ortgan holatda nuqtda kelsa hamki,
ularning har uchalasi yaxlit semantik qurilmani tashkil etadi. Og’zi oshga tegmoq
iborasi va avzi aška etti degändä, bāši tāška tijdiǯ maqoli orasidagi kommunikativ
jarayonda ham shunday holatni kuzatdik.

39

KIRISH (falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi annotatsiyasi)
Dissertatsiya mavzusining dolzarbligi va zarurati. XX asr jahon
tilshunosligida millatlarning lingvomadaniy mulki, ijtimoiy-maishiy hayotiga doir
boy tarixiy manba, milliy lisoniy manzarasining ifodachi unsurlaridan hisoblangan
barqaror birikmalarni to’plash hamda tadqiq etish ishlariga alohida ahamiyat
qaratila boshlandi. Til birliklarining obraz hosil qilish imkoniyatini mantiqiy
asoslangan hukmlarda bera oluvchi maqollarni ularga yondosh matal, ibora, aytim
kabi hodisalardan farqlash hamda ular bilan integratsiyalashuv va
differensiatsiyalashuv qonuniyatlarini yoritishga bag’ishlangan tadqiqotlarda
nafaqat umumtil imkoniyatlari, balki dialektal kesimdagi lisoniy-nutqiy tabiatni
ochishga bag’ishlangan izlanishlar soni ortdi. Biroq hanuzgacha xalq
milliymadaniy hayotiga doir realiyalarni va shu orqali etnik guruhlar tilining xos
xususiyatlari, lingvopoetik ongining imkoniyatlarini namoyon etuvchi maqol, matal
va ular qatori barcha turdagi barqaror birikmalar lisoniy tabiatiga aniq xulosa
beruvchi nazariya yuzaga chiqqani yo’q.
Dunyo tilshunosligida maqollarni o’rganishga qiziqish uzoq davrlarga borib
taqalsa-da, ularning atroflicha tadqiqini tarixan etnolingvistik, dialektologik
izlanishlar jadal yo’lga qo’yilgan XX asr 60-70-yillari bilan bog’lagan ma’qul. Bu
davrdan to XX asrning oxirlariga qadar, barqaror birikmalar semantikasi, tarkibiy
tuzilishi, kommunikativ-vazifaviy, pragmatik xossalari, barqaror birikmalararo
variativlik va klishelanganlik kabi muammolarga ahamiyat berildi. XXI asr
boshlariga taalluqli tadqiqotlar o’tgan asrda amalga oshirilgan izlanishlardan
prinsipial jihatdan keskin farq qilmasa ham, paremiologik birliklarning diskursiv,
tillararo qiyosiy-tipologik, kognitiv xususiyatini yoritishga bag’ishlangani bilan
muhim ahamiyat kasb etdi. Shunga qaramay, barqaror birikmalar tranformatsiyasi,
shuningdek, ularni adabiy til hamda shevalar kesimida o’rganishga doir masalalar
hozirga qadar o’z dolzarbligini saqlamoqda.
Bugun Uchinchi renessans davriga qadam qo’ygan O’zbekistonda barcha
turdagi fanlar qatori tilshunoslikda ham keng ko’lamli islohotlar amalga oshmoqda.
2

birinchi hunar, Musofir bo’lmaguncha…, Usta ko’rgan shogird, Qizillar qulog’i
qirqta bo’ladi, Bo’laman degich el, bir-birini botirim deydi, bo’lmayman degich el,
bir-birin etini jiydi, Xalq qo’llasa – bor bo’ladur, xalq qarg’asa – xor bo’ladur, Xalq
bor – haq bor, Yaxshi usta terini ulton qilur, yaxshi xotin erini sulton qilur kabi
antimaqollar – yangi maqollarga tarixiy, geografik, etnologik, sotsiologik,
psixologik jihatdan lingvistik sharh berilgan;
O’zbek shevalari paremiologik birliklarining xalq milliy-madaniy,
ijtimoiymaishiy turmush tarzi, mental rivojidagi tarbiyaviy, avlodlar
almashinuvidagi, umummilliy qadryatlar, umuminsoniylikka asoslangan ijtimoiy
o’rni asoslanib, ularning lisoniy voqelanishida asos tug’dirgan mahalla, inson
a’zolari nomlari, tabiat bilan bog’liq tushunchalar, mehmon, to’y, kiyim-kechak,
taomlar, do’stlik, yaxshi-yomon, ahil-inoqlik, qarindosh-urug’chilik, uy va oshxona
jihozlari, hayvonot dunyosi, mehnat kabi o’xshatish etalonlari va lingvomadaniy
kodlarga egaligi ochib berilgan.
Tadqiqotning amaliy natijalari quyidagilardan iborat:
JS o’zbek shevalaridagi ibora, maqol hamda matalning funksional-semantik
xususiyatlarida o’xshash va farqli jihatlarining yoritilganligi, tasniflanganligi,
ulardagi variativlivlik va transformatsiya sabablarining aniqlanganligi o’zbek
dialektlari, shu dialektlar sirasidagi paremiologik fondni hududiy yoki umumiy
lingvistik kesimda o’rganuvchilar uchun muhim manba bo’la olishi asoslangan;
JS o’zbek shevalaridagi PBlarga doir tadqiqot natijalari sohaga muhim
ilmiynazariy ma’lumot berishi, til va madaniyat masalalarini o’rganuvchi
etnolingvistika, lingvokulturologiya, sotsiolingvistika, antropotsentrik tilshunoslik
bo’yicha darslik va qo’llanmalar yaratilishiga xizmat qilishi dalillangan.
Tadqiqot natijalarining ishonchliligi xalq jonli muloqot nutqi, yaratilgan
ilmiy lug’atlardan olingan materiallar Surxondaryo viloyati etnografizmlari
tabiatidan kelib chiqib izohlanganligi, nazariy ma’lumotlarni berishda aniq ilmiy
manbalarga tayanilganligi, metodik jihatdan mukammalligi, oldiga qo’yilgan
muammoning aniq va yetarlicha asoslanganligi, tadqiqot natijalarining vakolatli
7

O’zbek shevalari paremiologik birliklarining xalq milliy-madaniy,
ijtimoiymaishiy turmush tarzi, mental rivojidagi tarbiyaviy, avlodlar
almashinuvidagi, umummilliy qadryatlar, umuminsoniylikka asoslangan ijtimoiy
o’rni asoslanib, ularning lisoniy voqelanishida asos tug’dirgan mahalla, inson
a’zolari nomlari, tabiat bilan bog’liq tushunchalar, mehmon, to’y, kiyim-kechak,
taomlar, do’stlik, yaxshi-yomon, ahil-inoqlik, qarindosh-urug’chilik, uy va oshxona
jihozlari, hayvonot dunyosi, mehnat kabi o’xshatish etalonlari va lingvomadaniy
kodlarga xulosalar berilganligiga doir xulosalardan “Mahalla” telekanalining
“Oltin beshik va ko’ngil tili”, “So’z aytgani keldi dunyoga” nomli ilmiy-ma’rifiy
ko’rsatuvlarida foydalanilgan (O’zbekiston Respublikasi milliy
teleradiokompaniyasi “Mahalla” telekanalining 2023-yil, 2-iyuldagi 01-12-641-son
ma’lumotnomasi). Natijada muallif idiolektiga mansub antimaqollar – yangi
maqollar borasidagi qarashlarning mukamallashuviga erishilgan.
Tadqiqot natijalarning aprobatsiyasi. Tadqiqot natijalari 4 ta xalqaro va 4
ta respublika ilmiy-amaliy anjumanlarda muhokamadan o’tkazilgan.
Tadqiqot natijalarning e’lon qilinganligi. Dissertatsiyaning asosiy
mazmuni yuzasidan 16 ta ilmiy maqola va tezislar chop etilgan. Jumladan,
O’zbekiston Oliy Attestatsiyasi Komissiyasi tomonidan doktorlik
dissertatsiyalarining asosiy natijalarini chop etish tavsiya etilgan ilmiy nashrlarida
4 ta, xorijiy jurnallarda 4 ta ilmiy maqola nashr etilgan.
Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya kirish, uch bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati hamda ilovadan iborat bo’lib, 127 sahifani
tashkil etadi.

DISSERTATSIYANING ASOSIY MAZMUNI

Tadqiqotning Kirish qismida tadqiqotning dolzarbligi va zarurati asoslangan,
maqsadi va vazifalari, obyekt va predmeti tavsiflangan, uning respublika fan va
texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo’nalishiga mosligi ko’rsatilgan, ilmiy
9

Mas., bāš aman bos ӓ doppi tāpil ӓ r; k ӓ ll ӓ ni: des ӓ s ӓ ll ӓ ni: āp kel ӓ di kabi BBlar
tarkibidagi “bosh” va “kalla” somatizmlari “do’ppi” va “salla” predmetli kodlarini
ifoda etgan bo’lsa, üjürmä šāmal uči:rsä, toppi: η di asmand ӓ kör; ton i:lüvi:ni:ǯ
eg ӓ si bil ӓ di; ǯ ї :rt ї :q čāpandi:ŋ issi γ ï oq
ǯ PBlari tarkibidagi do’ppi , ton, chopon,
ro’mol, belbog’ kabilar predmetli kodni aks ettirgan. Musulmonlarda “salla”
leksemasi diniy istiloh sifatida faqat erkaklar boshiga o’raladigan matoni anglatadi.
Oq, yashil, kulrang matolardan, ko’pincha dokadan iborat bo’lib, do’ppi, kuloh
ustidan o’raladi, deb izohlanadi 29
. Janubiy Surxondaryo hududlarida esa salla
ayollarning ham bosh kiyimi bo’lib, uni farzand ko’rgan qo’ng’irot ayollari,
momolari kiyishgan. Bunda do’ppi shakldagi “kiygich”ni kiyib, ustidan olti-yetti
metrli salla o’rashgan. Sallani bosh deb ham atashgan.
JS shevalarida somatik, narsa-buyumlar, kiyim-kechak, zoomorf, fitomorf, oila
bilan bog’liq, ma’naviy kodli paremiologik birliklar salmoqli o’rin tutadi. Mas.,
ki:ji:t ki:jg ӓ n qudag’ ї :j, boma η bi:zd ӓ n uda
ǯ γ i:j; Kesāvi uzunning qo’li kuymas;
esir erdä qāsa, ijanni:ki;
ǯ ǯ ǯ q ї :zli üj sand ї :qli üj, sand ї :qli üj ā:či:li üj; ǯ
qarindāšni:ng dā:uši qāra ηη ad ӓ tan ї :māl 30
; čanqāvuz čalma y
ey jari:m, boldi
meni:ŋ bolaori:m; ӓ räz v
ürgandiŋ āši tāllï; sümäläk tālli bos ї :n, egang
ǯ ӓ mä:lim
bos ї :n; egän āräjdi;
ǯ ǯ süj ӓ gi:ni: began ӓ g ӓ üšl ӓ tm ӓ sli:k 33
; Jāmāndi: η ati: mi:n ӓ m
ulaq agi:nča, axšin:i η v
ati mi:n ӓ m atqulāq ol; at bāqq ї :n ulaqqa, qoj bāqq ї :n
qunāqqā; i:
ǯ γ i:l γ an kuraška tojmas; aqlli ad ӓ m azm ӓ jdi; Burnimda tillo letiba,
oyog’im muzlarga qotiba 31
; ili:gi tolä;
ǯ čučči tāmāq PBlari kabi.
Quyida keltirilgan 1-, 3- misollarda sinekdoxa – metafora va metonimiyadan
farqli, predmetli kodni yorqin namoyon etib bermoqda va u orqali shakllangan
misollarda go’yo lingvomadaniy kodning predmetli kodini aks ettirgandek tasavvur
uyg’otadi. Biroq 2-, 4-, 5-ifodalar o’ziga xos obrazlilik kuchiga ega bo’lganidan,
29 Ислом энциклопедияси. – Тошкент: Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2004. – Б. 206.
30 Bunda esir
ǯ – beva qolgan ayol. Unga er tomonning aka, ukasidan biri uylanmasa, qazo qilgan kishining
jiyani majburiy bo‘lsa ham uylantirilgan. Qarang: Турсунов С ., Пардаев Т ., Махмадиёрова Н . Сурхондарё –
этнографик макон . – Тошкент : Akademnashr, 2012. – Б . 128. 33
nomahram. (diniy qarash).
31 leti:bä – burunga taqiladigan sirg‘a bo‘lib, bu PBning ma’nosi adabiy tilimizdagi ko‘rpaga qarab oyoq uzatmoq
iborasiga teng keladi.
17

2009; Исмоилов Ғ . Фразеологик бирликларда сонларнинг ифодаланиши ( ўзбек , қозоқ ва қорақалпоқ тиллари
мисолида ) // Ўзбек тили ва адабиёти , 2014. № 4; Исмоилов Ғ . Фразеологизмларда оқ ва қора
концептларининг идиоэтник белгилари // Ўзбек тили ва адабиёти , 2015. № 3.
36
Маматов А. Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиши масалалари. Филол. фанлари доктори... дисс.
Автореф. – Тошкент: 2000. – Б. 11.
37
Йўлдошев Б. Мустақиллик йилларида ўзбек фразеологияси: эришилган ютуқлар ва навбатдаги вазифалар //
Хорижий филология. №1, 2017.
38
Узоқов Ҳ. Диалектал фразеологизмлар ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти, 1974, № 6. – Б.62.
voqea sabab uyatli bo’lgan kishi holati; tammaji:ni: bermāq 33
– (“tamug’” –
do’zax 34
) aybiga yarasha ta’zirini bermoq. Var. ül p si:ni: bermaq.ӓ ӓ Shu singari:
köjt η tāγї:m, köηi:l bāγї:m
ӓ – tog’day suyanchiq, baxtiyorlik ma’nosiда; arqājï:n
bolmaq – bemalol, ishonch, ko’ngil to’qlik; gïrübigā ālüv – gap bilan siquvga,
qisuvga olish; dälli-γulli – quvnoq, xushchaqchaq odam; da;rüppä– qo’ng’irot
shevasida) – “nahotki, bo’lishi mumkinmas”, “yo’g’-ey”; dā äm – tadbirkor,
ǯ
ishbilarmonligidan boyigan kishi; zejtab qї:maq – joniga tegmoq va b.
Qo’ng’irotlar shevasiga xos DFlar : a) umumtilda mavjud iboralar; b) sof
dialektal iboralarga ajratildi. Mas., lāp ürüv– yolg’on, bo’rttirish, mubolag’a; tāqāl
qilmoq dial. var. tirrä qïluv (majburlash, shart qo’ymoq); beli bükr ӓ jmāq [dial.
var.belini qājiruv] – qarilik alomati, imkoniyati yetmagan ishga intilish, chiranish;
qulā γ ï: ti:krajmāq– gapni diqqat bilan eshitish; turqï: tümän – kayfiyatsiz, hafsalasi
pir bo’lgan, jahli chiqqan, yomon ahvolda; öl tārtuv– yo’lga tushmoq, sayohat
ǯ
qilmoq; tāllï tamāq , üjindä älämä – o’ziga bino qo’ygan, o’zini sevar kabi. JS
ǯ ǯ
o’zbek shevalarida qo’llaniluvchi iboralarning quyidagi turlari farqlandi:
Frazeologik paraformalar: burnini i:ji:rdi –
ǯ burni i:ji:rdi. ǯ
Frazeologik omoformalar. DFlardagi omonimik tabiat kontekstda ayonlashadi.
Mas., tüg ӓ m ӓ jdi, j ӓ küni:g ӓ jetm ӓ jdi mazmunidagi arq
ǯ ї :n (JS shevalarida ayol
kishining ismi – a.t.da Yorqin ) a
ǯ γ - jag’(laqab)ning gabi ada bomajd:i gapida ko’p
gapiruvchi, og’zi tinmas, jag’i-jag’iga tegmas umumtil var. Labi labini ko’rmaydi
dial var. ā
ǯ γ ï:gā em egan. Mazkur jumlada ko’p so’zlashni ta’qiqlovchi ǯ ǯ
33 Qatag‘on (xalq tilida – Xataki) Қатағон шевасига хос бўлган фразеологик бирликлар дала амалиёти пайтида
Қаюмов Райим бобо , Эшмуродова Ҳайитой , Холёрова Фотима ва Сулаймонқулов Йўлдош , Шамсиддин
Бобомуродов ( Мулла Бобомурод ) лар билан ўтказилган диалектологик интервюлар асосида ёзиб олинган .
34 https://oyina.uz/kiril/article/719
20

tushmaydigan, qayliqlab bordi; Qizillar qulog’i qirqta bo’ladi - Qon rang – jallod
rang 47
kabi. Quyida T.Murod idiolektiga mansub yangi maqollarning mavzuviy
guruhlari keltirildi: 1) “Oila” konseptli: Ro’zg’orchilik – yo’qchilik -da; Bolamni
to’ygunimcha boqaman, nevaramni o’lgunimcha boqaman, deganlari shu-da ena,
dedi ayolimiz; Otangga so’yilgan kal uloq – senga-da bo’ladi shul uloq,
bo’libdida? 48
; 2) “Mehnat”, “ish” konseptili paremalar: Oqbadan olabo’jilar
boradi-boradi – dala kindigida oyoq iladi ; O’rtoqlar, paxta bizning ko’zimizni
emas, biz paxtaning ko’zini qo’rqitaylik! O’rtoqlar, ko’z qo’rqoq, qo’l botir,
jasoratga biz qodir; Hozir dalada ish qo’qigan vaqt; Qish oladan, yoz moladan,
deydilar 49
; 3) “Xalq” konseptli: Bo’laman degich el, bir-birini botirim deydi,
bo’lmayman degich el, bir-birin etini yeydi , Xalq qo’llasa – bor bo’ladur, xalq
qarg’asa – xor bo’ladur, Xalq bor – haq bor 56
. kabi paremalar tilimizning oltin
fondini boyitishda katta manba bo’la oladi.
Xalq leksikonida saqlanib, turg’unlashib qolgan paremalar
transformatsiyalanish jarayonida taqqoslash, solishtirish va o’xshatish orqali qayta
“ijod qilinadi” (5-jadval).
5-jadval
Transformatsiya natijasidagi antimaqollar
Ot oriqlasa tuvaloq bo’lar Tuvaloq bo’lgan ot oriqlar(ydi)
Er qo’yar bo’(l)sa, xotin yoman Xotin yoman bo’(l)sa, er qo’yar
Qo’tir taka qo’ra bulg’ar Qo’ra bulg’ar taka qo’tir bo’la(r)di
Changakdagi go’sh sassiq Sassiq go’sht changakda
O’g’ri itning quyrug’i qisiq Quyrug’i qisiq it o’g’ri bo’la(r)
Qul yursa, ensasidan belgili Ensasi belgi berar qul yuradi
Teki:ngä pi:šäk āttāpqa chï:xmajdi – Mushuk tekinga oftobga chiqmaydi
maqollari transformatsiyasida Tekinga mushuk oftobga chiqmaydi yoki Oftobga
47 Тоғай Мурод Отамдан қолган далалар. – Тошкент: Шарқ, 2012. – Б .43.
48 Тоғай Мурод Отамдан қолган далалар. – Тошкент: Шарқ, 2012. – Б.108, 121, 124.
49 Шу асардан. ОҚД. –Б.23, 62,
108. 56
Шу асардан. ОҚД. –Б.22, 34.
36

tortar singari paremalarda yorqin ifoda topadi, ularda yetti pushtini bilmagan
qulmarquq mazmuni ham bor. Buni o’zbek PBlaridagi predmetli, madaniy,
biologik va antropomorf kodlar (1-chizmada qayd etilgan) orqali yuzaga chiqqan
o’xshatish etalonlari ham dalillaydi: Olma tagiga olma tushadi, Ustoz
otangdek(dan) ulug’ .
O’zbek tilida munosabat, turish-turmush, xil-xususiyat, odat, harakat-holat
tarzi, tashqi ko’rinishni qiyos asosida tasvirlovchi PBlar quyidagicha guruhlarga
bo’linadi: It – it bo’l, qush bo’l, ko’p bo’l; hamsoyamniŋ tavo γ ï – itimning yalo γ ï.
Qo’y – qo’y semizi – qo’ychidan; ming qo’ylik (boy ma’nosida) etsiz bo’lmas, ming
daraxtli o’tinsiz. Echki – tilab olgan erimni echki tepib o’ldirdi. Eshak – eshak
baxshi bo’lmas, yomon yaxshi bo’lmas. Tuya – tuyaday qiz uzatib, tugmaday ja(i)z
yemadim; tuya ustida qatiq uyimas. Ot – örǯ γ a āttïŋ jöli bölār, örtāqiniŋ šöri ǯ
bölār; ot egasining rizqini tilaydi; ot kimniki – minganniki, to’n kimniki –
kiyganniki; oti bor – Alpomish, ot – j(y)igitting qanoti kabi 27
.
“Janubiy Surxondaryo o’zbek shevalari paremalarida lingvomadaniy kodning
ifodalanishi” nomli faslda JSning lingvogeografik xususiyatlari hamda shu hududda
yuzaga chiqqan BBlarning lingvomadaniy tabiatiga baho berilgan.
PBlarda voqelangan lingvomadaniy kodlar milliy mansublik belgisini
namoyon etadi: atälädän süjäk čï: γ ï:ptï; tüssi:z aši:m, dossi:z bāšim; öz üji:d ӓ
keskan kesalm ӓ g ӓ n, bira:g ӓ ü:mač ü:i:šni örgatibti; ezz
ǯ ӓ ni: η i:zi:d ǯ ӓ n, tā γ ani: η
toq ї rrda γ i yāxši kabi. MK insoniyatning arxetipik tasavvurlariga muvofiq keluvchi,
o’zida olam haqidagi tasavvurlarni namoyon etuvchi tushunchalar va ularning
lisoniy shakllaridir. 28
LMKlar BBlar tarkibini milliy til atmosferasida jamlaydi.
27 A.Omonturdiyevning “Chorvachilikka oid so‘z va atamalarning qisqacha tematik evfemik lug‘ati”da “ot”
so‘zi bilan aloqador PBlar – 66 ta, “qo‘y-qo‘zi va qora mol” mavzusidagi paremalar – 46 ta, “it” leksemali PBlar –
26 ta, “xo‘tik” leksemali BBlar – 23 tani tashkil etadi. Shu kabi 21 ta tuya, 12 ta echki, 27 ta yirtqich yovvoyi hayvon
nomlari qatnashgan PBlar berilgan. Olim 300 ga yaqin chorva nomlari bilan bog‘liq maqollar borligini qayd etadi.
Qarang: Омонтурдиев А . Чорвачиликка оид сўз ва атамаларнинг қисқача тематик эвфемик луғати . – Тошкент ,
2015. – Б . 61.
28 Худойберганова Д. Лингвокультурология терминларининг қисқача изоҳли луғати. – Тошкент: Туронзамин
зиё, 2015. – Б. 29.
16

Qïš āladan, jāz māladan; āz – āzi:l, qï:š – qï:sï:l; ǯ ǯ ӓ sät, jeginlärdi asat; Toqsān ǯ
bir künimča oqsan; Šänbädä pi:čmä, jümädä köčmä; či:rt-pi:rt etkünča, māma
ǯ
šaptali jegünča; säksän kün jeg ӓ nd ӓ sānaqta, toxsan kun tābaxta [tämoqtā] kabi.
Xalq turmush tarzi ifodasi: a) an’ana va urf-odatlar ( qizlik uyding tili
biyron, sovchilarding tili tiyron ); b) marosimlar ( to’ydiki to’palan ); d)
qo’shnichilik ( joxshi qo’shnilar orasidan qo’tir echkini qili o’tmas );
e) qarindoshlik rishtalari ( tog’a yetti pir ) ; f) muloqot madaniyati ( qo’tir taka qo’ra
bulg’ar ); g) tabaqalanish ( kambag’alding jolg’iz qo’zisiga jondor tiyar ); h)
ijtimoiy faoliyat turlari ( bo’ydaqding ko’zi bilan uylanma ) singari.
Kasb-hunarga oid xususiyatlar ifodasi: Bāxši:li āvul itär, üstali āvul
ǯ
pi:tär; ujalma γ an bāxši:, erinmagan eti:kdoz bolar; ti:kkän čevärmäs, pi:čkän
čevär, Allāp(tegirmonchi)dan ün, qassābdan et tijär, avči:ni:ŋ zöri šer ātar, erni: η
zöri er āčar
ǯ .
Diniy-e’tiqodiy motivlashish. JS madaniyatida valiy, so’filar misolida soxta
dindorlarga tanqidiy baho berilgan: Xö a āštan, töra tāmaxtan ölar;, sāvadsi:z
ǯ
mullani η sāllasi kättä, sāllasidän källäsi kättä; sopi so γ an er, tābi:lsa ā
ǯ ǯ γ ān er; ǯ
Ālišda bïsmïllā, berišdä tavba-tavba(astaprillo), Mulla oqda mulla, mulla o
ǯ ǯ γ ida
olda, ešän qïz
ǯ ǯ γ a er qahat, Ijmäni oqtiŋ burdï oq. Biravdiŋ taratiga nāmaz ǯ ǯ
oqïma, ješonniŋ qārni bešdir, biri dājim böšdir singari.
Umumiy holda JS shevalariga mansub maqollar tadqiqi ularning quyidagi
mavzularda voqelanganini ko’rsatdi (5-jadval va 1-diagramma):
5-jadval
Janubiy Surxondaryo o’zbek shevalaridan to’plangan barqaror
birikmalarning mavzuiy guruhlanishi va statistikasi
№ Konseptual-ideografik guruhlanishi miqdori foizi
1. “Аql” tushunchasiga aloqador maqollar 40 ta 3 %
2. Tarkibida fitonimlar qatnashgan maqollar 47 ta 3 %
3. Ijtimoiy munosabatlar, ijtimoiy maqom va tabaqaga
taalluqli paremalar 183 ta 12 %
26

paremiologik nutqdan tashqari holatda noaniqlik holati (ozmoqto’zmoq; tungulmoq-
ungulmoq) dan an’anaviy transformatsion qolipga o’tadi. Ya’ni maqol va matallar
tarkibida muqimlashib qolgan grammatik shakl ko’rsatgichlari(shaxs-son, zamon)
umumiylik va xususiylik belgilariga mos ravishda paremiyalashadi.
Paremiologik birliklardan qofiya ko’proq ikki qismli maqollar tarkibida
bo’ladi. Unga yondosh vosita takrorlardir. Ikki va undan ortiq qismli maqollarda
ko’pincha tugallanayotgan qismda keladi: Adashmagan til, toyrilmagan tuyoq
bo’lmas yoki oldingi qofiyalar bilan birga kelib, oxirida takror so’z qo’llanmaydi.
Ijlajbersäŋ ultān bolär, siylajbersäŋ sultān. Ba’zi maqollar qurilmasida takrorlarning
har ikkisi ham qatnashadi. Bunda takror ma’no kuchaytirish, ta’kidlash yoki yangi
polisemantik tasvirni ifodalashga xizmat qiladi: ki:ji:zni qāq ї :lasä η ča η č ї : γ adi, (1)
– o’z ma’noda; Keli:nni čuq ї :lasa η gāp č ї : γ adi (2) – ko’chma ma’nosida.
Tadqiqotda DPlar transformatsiyasiga taalluqli quyidagi omillar aniqlanib,
tahliliy dalillar keltirildi: a) bir joydan ikkinchi joyga ko’chish; b) sheva
axborotchilarning o’zga hududga turmushga chiqishi; c) avlodlar almashinishi; d)
aholi nutqida paremalar tarkibidagi ayrim leksemalarning unutilishi.
“Janubiy Surxondaryo o’zbek shevalarida paremiologik birliklar
transformatsiyasi natijasida yangi hosil bo’lgan antimaqollar (yangi maqollar)”
nomli faslda yangi davr maqollari ko’rib chilgan. Jumladan, she’riy nutqda qofiya
va mazmun talabi bilan maqol tarkibi inversiyaga uchrashi yoxud variatsiyalangan
shakli bilan almashinishi mumkin. Mas., Toqqa chiqmasang do’lona qayda, jon
kuydirmasang jonona qayda – Ota-bobolardan qolgan maqol aytadi biroq:
Mashaqqatsiz yorning vasliga yetib bo’lmas 45
. Yoki: Qo’rqoq oldin mush(t)
ko’tarar – Tushar doim esimga – o’zbek maqolidir bu: Kim avval musht ko’tarsa,
albatta, qo’rqoq keldi 46
. Bundan tashqari T.Murod ijod qilgan maqollar: uzangi
yo’ldoshlari , gapni o’roli keldi, ko’rgan kuniga kul tortib jurish, halimdek
hilviragan, j yer ostidan ser solmoq, Osmondan telpak tashlasa, yerga
45 Ғафур Ғулом. Танланган асарлар. 2-том, - Б. 42.
46 Ҳамид Олимжон. Тагланган асарлар. 1-том, 245-бет.
35

1-chizma. Madaniyatimizning qaysi jihatini ifoda etish darajasiga hamda ularda yetakchilik qilgan
o ’ xshatish etalonlariga ko ’ ra o ’ zbek tili PBlarining mavzuviy guruhlari

To ’ y – sof o ’ zbekcha so ’ z bo ’ lib 24
, bu kabi PBlarning semantik ko ’ lamida
to ’ rqa 25
- shoyi , ipak leksemalaridan tashqari milliy cholg ’ u asbob nomlari ham
uchraydi . Bu jihat tilimizdagi “ to ’ y ” sememasining ko ’ ngilochar manzara ,
orzuhavas ma ' nosini anglatuvchi “ tomosha ” periferik semadan xoli emasligini
dalillaydi : To ’ yning ovozasi karnayidan ma ’ lum , To ’ ydan oldin nog ’ ora chalmoq .
Kiyim - kechak nomlari : bosh kiyim ; ust ( ki ) kiyim ; oyoq kiyim ( i ); ichki kiyim
kabi guruhlarga bo ’ linadi 26
. Mas ., to ’ n bichmoq ; kovushini to ’ g ’ irlab qo ’ ymoq ; hut
kirdi – dehqon paytavasi ( patagi ) ga qurt kirdi , poy - u patak bo ’ lmoq ; ayoz o ’ tgan
kuning unutma , xon ( ko ’ n ) chorig ’ ing quritma 28
; do ’ ppi tor kelganda ; belida
belbog ’ i bor . BBlarda ichki kiyim bilan bog ’ liq fikr har doim ham erkin tarzda
ochiqlanmaydi , negaki xalq mentaliteti bunga qat ’ iy chegara qo ’ ygan .
Do ’ sting ming bo ’ lsa ham kam , dushmaning bitta bo ’ lsa ham ko ’ p maqolidagi
do ’ st , dushman so ’ zlari bilan ko ’ p va kam miqdoriy leksemalari orasidagi bilvosita
zidlanish , shu kabi , “ yaxshi - yomon ” zidlanishi ham o ’ zbek qadriyatiy tizimining
eng muhim kategoriyasini ifoda etib , PBning mazmun ko ’ lamida madaniy semalar
bilan birikish hosil qiladi . Mas ., Baxshi bor joyda yaxshi bor , Do ’ mbirasiz baxshi
bo ’ lmas , yomonsiz – yaxshi paremasidagi baxshi leksemasi “ do ’ mbira ” konsepti
bilan “ yaxshi va yomon ” kategoriyali shart munosabatini yuzaga keltirgan .
Badiiy matn tarkibida PBlar transformatsiyalanib kelishi mumkin. Shunga
qaramay, ularning mazmuniy rejasida “yaxshi va yomon” qadriyatiy mezoniga
urg’u berilganini oson fahmlanadi: Bobomning tol ekkani – o’ziga nom ekkani.
Yoki: Yomon atlas bilan ham yomon . “Yaxshi va yomon” kategoriyasining o’zbek
lingvomadaniyatiga xos urug’chilik belgilariga borib taqalishi Yaxshini yomon
bo’ldi, deb kuyunma, zotiga tortar, Yomonni yaxshi bo’ldi deb, suyunma, zotiga
24 Раҳматуллаев Ш. Ўзбек тили этимологик луғати III том. – Тошкент: Университет, 2009. –Б. 230.
25 Ўзбек халқ шевалари луғати. – Тошкент: Фан, 1971. – Б. 260.
26 Асомиддинова М. Кийим-кечак номлари. Монография. – Тошкент: Фан, 1981. – Б.
11-12. 28
Ўзбек халқ мақоллари. – Тошкент: Шарқ, 2005. – Б. 280.
15

O’xshash belgilari
Mazmuniy-grammatik jihatidan yaxlitlik
Ma’lum bir o’zbek urug’ining nutqiga xoslanganligi
Obrazlilik va ta’sirchanlik ahamiyatiga egalik
Farqli xususiyatlari
Mazmuniy-grammatik tugallanganlik
(predikativ ma’no) Qisqa, lo’nda, biroq tugallangan ohang va
fikrga ega bo’lmaslik (nominativ ma’no)
Poli//monosemantik, shuningdek, o’z va
ko’chma ma’nolarga egalik Reallikdan chekinilish, mubolag’a, ko’chma
ma’noga egalik
Didaktik mazmunga egalik Tasviriylik
Matallardagi kelasi zamon, - cha shakli ifodalangan predmet, hodisaning
o’zgarmas belgisiga ishora qiladi. Bu turg’unlik matallarni klishe (qolip) maqomiga
ko’taradi. Mas., haš-paš degünčä, māma šāptali: egunča ǯ ifodasining moma
shaptoli jeguncha qismi ibora emas, hududiy xoslangan obrazli ifoda – matal.
Matal qiyos munosabatli ikki qismdan iborat, o’xshatish va o’xshatilmishning
hududiy xoslangan etaloni bilan qaror topgan birikmadir. Maqolning matal va
iboradan farqli, konseptual mohiyati quyidagicha.
Insonga xos xususiyatlarni baholash : Chachasi [Čäčäsi] (ot tuyoqlarining
yuqori qismidan o’sib chiqqan soch, yolcha) uzun ot zotli bo’lar; Ot yaxshisi –
jāvmut(ot turi); Āt čä γ ïrï – itga barobar, It chag’iri – otga barobar; Itdan suyak
ortsa – ortar, juqtāb(ochko’z, badnafs, sulloh)dan suyak ham ortmas . Maqollarda:
a) ramziy zoonimlar; b) bilvosita zoonimlar ifodalanadi: It izzatni bilmas, Eshak –
tarbiyatni, Yigit degan er bo’lar, Mehnat ko’rsa, sher bo’lar – bunda it, eshak, sher
zoonimlari ramziy obraz; Qo’y bergan kishi jibidan qochmas, Qiz bergan kishi –
sepidan; Igna o’g’irlagandan, sigir yo’qotgan gumonsirar; Buqa shoxidan ilinar,
Odam – tilidan maqollaridagi zoonimlar esa bilvosita ifodalardir 38
.
Vaqt, payt va mavsumga xoslikni ifodalash: āzdi:
ǯ η gilämi ke η (katta);
38 Бафоев Ф . Ўзбек ва немис халқ мақолларида ҳайвонлар образи // Ўзбек тили ва адабиёти журнали , 2021, №
2. – Б .82.
25

yangiligi va amaliy natijalari bayon qilingan, olingan natijalarning ilmiy va amaliy
ahamiyati ochib berilgan, tadqiqot natijalarining amaliyotga joriy qilinishi, nashr
etilgan ishlar va dissertatsiya tuzilishi bo’yicha ma’lumotlar keltirilgan.
“O’zbek tilshunosligi va turkologiyada paremiologik birliklarning tasnifi
masalasi” deb nomlangan birinchi bob o’zida O’zbek tilshunosligi va
turkologiyada paremiologik birliklar tasnifi, paremiologik birliklarning millat
madaniyatidagi o’rni izohlangan.
Maqol va matallar lingvomadaniyatshunoslikning zaruriy o’rganish obyektlari
sanaladi 5
, bu sohada maqol va matallarga murojaat yaqin yillar ichida jonlandi 6
.
Uning jahon tilshunosligidagi tadqiqi maqol va matallarning tadqiqida
Z.A.Biktagirova 7
, Yu.Niktovenko 8
V.Mayder 9
L.Kerschen, L.Apperson,
E.C.Lucas, R.P.Honeck, V.V.Vinogradov, G.L.Permyakov, N.M.Shanskiy,
L.B.Savenkova, Z.K.Tarlanov, S.G.Lazutin, V.P.Jukov, G.D.Sidorkova,
N.F.Alefirenko, T.G.Bochina, N.R.Oynotkinova, O.Y.Frolova; o’zbek
filologiyasidagi tadqiqi H.Zarif, Sh.Jo’rayev, B.Karimov, Sh.Rizo, O’.Azimov,
O’.Xolmatov, M.Afzalov, S.Ibrohimov, S.Xudoyberganova, R.Jumaniyozov,
E.Siddiqov, B.Sarimsoqov, I.Haqqulov, A.Musoqulov, B.Jo’rayeva 9
,
S.Ro’zimboyev, H.Ro’zmetov, M.Madrahimova, B.Rahmonov, X.Abdurahmonov,
5 Маслова В. Лингвокультурология. – М. Академия, 2001. – С. 37.
6 Усмонова Ш. “Лингвокультурология” фанидан маърузалар курси. – Тошкент, 2014. – Б. 27.
7 Биктагирова З.А. Концепт “Семья” в паремиологии английского, турецкого и татариского языков. – Казань,
2007. – С. 228.
8 Никтовенко Е.Ю. Семантика конфликт содержащих паремий и афоризмов в лингвокогнитивном и
лингвокультурном аспектах (на материале русского и английского языков) – Краснодар, 2015. – С. 185. 9
Mieder W. “Proverbs Speak Louder Than Words”: Folk Wisdom in Art, Culture, Folklore, History, Literature, and
Mass Media. 2008. 357 p.
9 Жўраева Б . Мақолларнинг лисоний мавқеи ва маъновий - услубий қўлланилиши : Филол . фан . ном . ...
дисс . автореф . – Самарқанд , 2002; Жўраева Б . Ўзбек халқ мақоллари шаклланишининг лингвистик асослари
ва пр a гматик хусусиятлари : Филол . фан . док . … дисс . автореф . – Самарқанд , 2019.
10

aja γї :m müzlärdä qāti:ba – sirti jaltirāq, iči qaltirāq; egäli kepägi öq, i:ti:ni:ǯ ǯ η
i:smi: Mad:ina – egäli nāni öq, i:ti:ni: āti: Marjān (Boybicha)
ǯ ǯ kabi.
“O’zbek tili Janubiy Surxondaryo o’zbek shevalari barqaror
birikmalarining grammatik xususiyatlari” deb nomlangan uchinchi bobda
PBlarning lisoniy tabiati va ulardagi transformatsiya hodisasiga sharh berilgan.
JS BBlarida ot turkumidagi so’zlar eng faol, fe'l turkumidagi so’zlar qo’llanish
faolligiga ko’ra ot so’z turkumidan keyingi o’rinda turadi: Ülsi:z xāti:n sümäkä
tojmas, qï:zsız xāti:n tübäkkä; hasali po’stak xas po’stak, o’ynamoqqa soz po’stak
[Häsälï pöstāk xās pöstāk] ; Pati:r pıšgünčā, külča küjar] ; ašï:q öjnä γ än özär, töb ї :q
öjnä γ än tözär . Ular orasida atoqli otlar: Rejäb tülkïi: qārāvül boldi: xāti:ni: erāvül
boldi: ; bālä γ ä qā γ än Bājmi:rzä ; Abdi:jäbbar sendä bir gäp bār ; Xüdā ür γ an tüjäni
Väsi:l qārä ne qï:lur? Bāzar bārar Sārï:boj, bāti:b barär järi:m āj ; üst ӓ Mi:rzaqul bir
i:š q ї :ldi, jeti:kdi buzi:b kavuš q ї :ldi va joy nomlari qatnashgan:
āti:b esäŋ Büxār bār
ǯ ǯ ; Bax(t)li q ї :zi:m Ba γ dādda singari DPlar juda kam uchraydi.
Sifat maqollar tarkibida otlashgan holatda keladi: epli:ni: olajmi, sepli:ni:
olajmi . Son va ravishning BBlar tarkibida qo’llanilishi juda kam kuzatiladi.
Son turkumidagi ayrim so’zlar maqollarning mundarijasida muqim o’ringa
ega: ikki, uch, yetti (jetti püštini kujdirmāq, etti: bābani bilgän er, etti ürtiŋ
ǯ ǯ ǯ ǯ
γ amin er;
ǯ aračči:g ӓ ālti: tajā γ ), säkki:z, jüz kabi. Shu singari, e llik, to’rt, besh, bir
sanoq sonlar ham avi:z//avuz ] (“og’iz”) hisob so’zi bilan birikib keladi. Olmosh
maqolning sintaktik strukturasida o’zga grammatik kategoriyaga xoslanib, sen
olmoshi ko’plik mazmuniga ega bo’ladi. Maqollarda o’zlik olmoshining ishtiroki
yuqori bo’lib, u kishilik olmoshi bilan ma’nodoshlik hosil qiladi.
BBlarda – lar formanti sintaktik aloqani yuzaga keltiradi: -lar qo’shimchasi
DPlarda o’z asl ma’nosidan yiroqlashadi 42
: xan xang ӓ ji lar , xon xoti:ni: γ a .
BBlarga xalq tilining bir-birini takrorlamaydigan sintaktik qoliplarda kelishi
xos. Shunga ko’ra, maqol, matallarda takror komponentlarining ikki tipi ajratiladi:
42 Алимуродов Х . Қуйи Сурхондарё шеваларида аффиксация усули билан сўз ясалиши // Ўзбек тили ва
адабиёти журнали . 1974. № 4. – Б . 66.
32

PBlari bilan mutanosib. Zero, “oila” bosh leksemali maqollar o’zbek tili PBlari
tarkibida salmoqli o’rin tutadi (ingliz 324 < o’zbek 1300 22
).
Milliy mentalitet tushunchasining o’zbek tilida verbal va noverbal voqelanish
sharti 23
boshqa tillardan ajralib turadi. Jumladan, PBlar tarkibidagi diniy leksemalar
muqaddas Islom diniga e’tiqod qilish, dinning kishilar turmush tarziga ijobiy
ta’sirining dalilidir. O’ng qo’ling qilgan yaxshilikni, chap qo’ling bilmasin ; Nafsi
buzuq hayitda o’lar; mullaning aytganini qil-u, qilganini qi(l)ma kabi PBlar bir
qarashda sodda ko’ringan xalqning hayotiy kuzatuvlari, tajribasi misolida diniy
ahkomlarimizning nechog’liq to’g’ri o’zlashtirilganini isbotlaydi. Tadqiqotda
PBlar: mahalla ( jāxšı qï:z özdan čıqmas; Bir qizg’a qirq uydan tiyuv); inson
a’zolari nomlari ( bo’yni qalin, boshi bog’liq); tabiat bilan bog’liq tushunchalar
(yulduzi yulduziga to’g’ri kelmoq, sel bo’lmoq) , mehmon, to’y, kiyim-kechak,
taomlar, do’stlik, yaxshi-yomon, ahil-inoqlik, qarindosh-urug’chilik, uy va
oshxona jihozlari, hayvonot dunyosi semantik guruhlariga ajratildi.
22 Уралова О. Инглиз ва ўзбек тилларида “оила” бош лексемали мақоллар семантикаси ва структураси:
Филол. фан. бўйича фал. док (PhD). ... дис. автореф . – Самарқанд, 2021. – Б. 17.
23 Одилов О. Тил ва менталитет // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 2021. –№ 3. – Б.45.
14

O’zbek maqol va matallari dialektal xususiyatlariga ko’ra 37
bir necha guruhga
ajratiladi:
1) tarkibida faqat dialektlardagina qo’llanuvchi maqollar. Tāba öliǯ
tājrinčāq, Bijdan indät, bājvuččadän x ї :zmät, Biräv edi ši: η i:li:m, j
ekāv böldi
dü η i:li:m, Üv-üvga süjäv, chij-chijga sijāv;
2) Tarkibida dialektal so’zni o’zbek adabiy tilidagi shakl bilan
almashtirish mumkin bo’lgan maqollar: āmāčt ї : η q ї :jnal γ ani:n ti:rki:š qājdan
bi:lsi:n(Zar qadrini zargar bilar, chilangar neni bilar?), jaxš ї : n ӓ p ӓ s – ārti: māl
ǯ
(Yaxshi niyat yarim mol) ;
3) Shevada ham, adabiy tilda ham mavjud
kontaminatsiyalashganaralashgan, qo’shilgan paremalar: Bir qār γ a mi:nän q ї :š
bomäs . Bu maqoldagi ikkinchi qismining o’zida ham variantlashuv
mavjud: ... Eshak Makkaga borib hoji bo’(l)mas yoki ... Eshak egar minan ot
bo’(l)mas. Ikkinchi qismi birinchi qismning natijasini bildiruvchi maqollar ham
uchraydi: Nāqï:ssä(ziqna, xasis)dän qarz āma), qarz āsa η am xar qï:ma,
ǯ
i:šlägändi η āvzi: āšgä, i:šlämägändi η bāši tāšga ti:jar. : Süjäk i:li:ks:iz bömäs,
ǯ
güri:č kürmäksi:z, özbekni: η ki:či:gi: – v
üjdi: η (yoki vöri:sti: η ) küči:gi;
4) Adabiy til hamda shevada bir xilda ishlatilib, faqat fonetik (qisman
morfologik) xususiyati bilan farqlanuvchi maqollar: Qudači:lik – mi: η ji:lčï:lï:q;
quda γ ajdi:ŋ āni bir, hajdäb qoj
ǯ γ an māli bir; j
ešikdän ke γ andi it qāppas; v
özi:
jöqti: η közi öq;
ǯ āvur tāšti: η q ї :z ї : γ ani āman; ǯ öl odami jo’ln ǯ ї :q ї : (jo’lg’a joxshi).
Bu toifa maqollar materiallarimiz orasida eng katta miqdorga ega bo’ldi.
Yuqoridagi fikrlarga tayangan holda JS shevalariga oid maqol va
matallarning o’zaro o’xshash va farqli jihatlarini quyidagicha izohladik (4-jadval):
4-jadval
Maqol va matallarning o’xshash va farqli jihatlari

Maqol Matal
37 Садриддинова М . Халқ мақоллари таркибида диалектизмлар // Ўзбек тили ва адабиёти , 1983, № 5. – Б .59.
24

farqli jihatlarni aniqlash va distributiv-transformatsion usul asosida har biriga
tasnifiy izoh berish;
JS o’zbek shevalari paremiologik birliklarida variativlikni vujudga keltiruvchi
sabablarni aniqlash hamda sheva maqollarining adabiy til paremiologik birliklariga
nisbatan munosabatini yoritish.
Tadqiqot obyekti va materiallarini Surxondaryo viloyatining Angor,
Jarqo’rg’on, Qiziriq, Termiz tumanlari va qisman Termiz shahri aholisi nutqidan
yozib olingan audio, video materiallar, anketa ma’lumotlari, shuningdek,
dialektologik-folklor ekspeditsiya materiallari tashkil qiladi.
Tadqiqot predmeti Janubiy Surxondaryo o’zbek shevalari barqaror
birliklarining lingvistik xususiyatlarini tekshirishdan iborat.
Tadqiqot metodlari. Ishda tavsifiy, qiyosiy, tarixiy-qiyosiy, component tahlil
hamda transformatsion metodlardan foydalanildi.
Ishning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
Janubiy Surxondaryo o’zbek shevalaridagi paremiologik birliklar: ibora,
maqol hamda matalning funksional-semantik xususiyatlarida tematik,
mazmuniygrammatik jihatidan yaxlitlik, qisqa va lo’ndalik, ma’lum bir o’zbek
urug’ining nutqiga xoslanganlik va obrazlilik kabi o’xshash va mazmuniy-
grammatik tugallanganlik, ko’p ma’nolilik, shuningdek, o’z va ko’chma ma’noga
egalik, didaktik mazmunga xoslik, tugallangan ohang va fikrga ega bo’lmaslik,
reallikdan chekinilish, mubolag’a, tasviriylikka egalik kabi farqli jihatlari ochib
berilgan;
Janubiy Surxondaryo o’zbek shevalari paremiologik birliklarida variativlikni
vujudga keltiruvchi areal va etnolingvistik sabablar komponent tahlil usulida
tekshirilib, sheva maqollarining adabiy til paremiologik birliklariga nisbatan
fonetik, leksik va morfologik hamda sintaktik munosabati ochib berilgan;
O’zbek shevalari paremiologik birliklarining inson badiiy tafakkuri rivojidagi
o’rni tekshirilib, muallif idiolekti natijasida hosil bo’lgan Mashaqqatsiz yorning
vasliga yetib bo’lmas, Kim avval musht ko’tarsa, albatta, qo’rqoq keldi, Qirq
6

semantik va struktur, lingvomadaniy, pragmatik xususiyatlari, BBlarda variantlilik,
transformatsiyalashuv masalalariga aloqador: Selman Basharan, B.Mansurov 3
,
H.Zarif, Sh.Shomaqsudov, Sh.Shorahmedov, Sh.Jo’rayev, B.Karimov, Sh.Rizo,
O’.Azimov, O’.Xolmatov, M.Afzalov, S.Ibrohimov, N.Mahmudov,
D.S.Xudoyberganova, Sh.Usmonova, B.Jo’rayeva, R.Jumaniyozov, F.Musayeva,
E.Siddiqov, B.Sarimsoqov, I.Haqqulov, A.Musoqulov, P.Bakirov,
X.Abdurahmonov, M..Sadriddinova, M.Madrahimovaning nazariy qarashlari 4
mazkur dissertatsiyamiz metodologik asosini tashkil qiladi.
Tadqiqot mavzusining dissertatsiya bajarilgan oliy ta’lim muassasasi
ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog’liqligi. Dissertatsiya Termiz davlat
universiteti ilmiy-tadqiqot ishlari rejasiga muvofiq №25-1 “O’zbek tilshunosligi:
badiiy nutq tahlili, antropotsentrik nazariya, etnolingvistika, korpus tilshunosligi”
mavzusi doirasida bajarilgan.
Tadqiqot maqsadi Janubiy Surxondaryo o’zbek shevalariga tegishli barqaror
birikmalarning lisoniy xususiyatlarini tekshirishdan iborat. Tadqiqot vazifalari:
o’zbek tilshunosligida xalq shevalarining paremiologik fondini o’rganishga
bag’ishlangan ishlarga sharh berish;
JS o’zbek shevalari PBlarini ma’noviy-grammatik tahlil va tasnif qilish;
paremiologik birliklar: ibora, maqol hamda matalning lisoniy tabiatida o’xshash va
3 Башаран С . Hadislerin Turk а tasozlerine tesiri. – Бурса , 1994. – Б . 191; Мансуров Б . Б . Религиозно -
хадисный аспект в казахских пословицах и поговорках : Автореф . дис . ... док . философ . (PhD) по филол . наук .
– Ашхабад , 2018. – 24 с .
4 Абдура x монов Х . Синтаксические особенности узбекских народных пословиц : Автореф . дис . ...
канд . филол . наук . – Ташкент : АН УзССР , 1964; Абдура x монов Х . Особенности синтаксиса узбекского
устного народного творчества : Автореф . дис . ... док . филол . наук . – Ташкент , 1977; Садриддинова М .
Лексика узбекских пословиц и поговорок : Автореф . дис . ... канд . филол . наук . – Ташкент , 1985. – С . 18;
Бакиров П . У . Номинацентрические пословицы в разносистемных языках ( на материале русского , узбекского
и казахского языков ): Дис . ... док . филол . наук . – Тошкент , 2007. – 286 с .; Шомақсудов Ш ., Шораҳмедов Ш .
Нега шундай деймиз ? – Тошкент : Ғ . Ғулом , 1988. –352 б .; Усмонова Ш . “ Лингвокультурология ” фанидан
маърузалар курси . – Тошкент , 2014; Жўраева Б . Мақолларнинг лисоний мавқеи ва маъновий - услубий
қўлланилиши : Филол . фан . ном . ... дисс . автореф . – Самарқанд , 2002; Мусаева Ф . Ўзбек тилида фразеологик
вариантлар / Ўзбек тили ва адабиёти . 2016. №5. – Б . 91-95; Жўраева Б . Ўзбек халқ мақоллари
шаклланишининг лингвистик асослари ва паргматик хусусиятлари : Филол . фан . док . … дисс . автореф . –
Самарқанд , 2019; Худойберганова Д . Тил . Маданият. Тафаккур. илмий рисола. – Тошкент: Нодирабегим. –
2021.
5

Kognitiv jihat. JS shevalariga xos It quri(q) – cho’mich quri(q) maqoli ikki
xil talqinga ega: 1) Bir küni qājnāna mi:nän zārmanda keli:n birγa süt i:li:ti:šǯ
(pishirish) üčün öčaq bašї:γa baribti. Bir mahal i:t keli:b qāzān āldi:dagi čömi:čti
i:skäpti, aläpti. asan (keyin, so’ng ma’nosida) keli:n čömi:čti sutqa tï:γï:p
ǯ
šāpi:ri:pti. müni korγan qāynanasi keli:ni:ni: onipti: Eee, tājtuv! Ni:mägä i:t
ǯ
ti:jgän čömi:čni sütkä teggi:zdiη desä, keli:n qājnanasi:γa qārap “ni:ma qї:pti”
qabilida bir söz depti: i:t – qurï:(q), čömi:č quri:(q) 39
. Ikkinchi talqinga ko’ra,
xuddi shu voqea rivojida it o’choq boshida kuymalanadi va uni cho’mich bilan urib
haydaydilar. Biroq itning terlamasligini hisobga olib , unga tekkan cho ’ mich ham
quruq bo ’ lishiga ishora qilinadi 40
. Maqol orqali hayvonlar fiziologiyasi haqida
qisqa , ishonarli dalil keltirish – xalqning jonli tabiat to ’ g ’ risidagi bilimlarni sodda
tarzda yetkazishga doir fenomen mahoratidan darak .
“Dialektal paremalarda variativlikning areal va etnolingvistik omillari” nomli
faslda BBlar variativligi yoritilib, maqollar: a)to’liq variantdoshlik; b) qism
variantdoshlikka kirishadi. To’liq variantdoshlik – maqol, matal, topishmoqning
to’laligicha boshqa variantlari bilan izohlanishi: v
öntä inägiŋdän bittä pinägim peš –
39 Qosimov Ochil – Ter. t. “Qirq kal” qishlog‘i.
40 Jalolova Orzigul momo – Jar. t. Kakaydi qo‘rg‘oni.
28

4. Somatik birliklar qatnashgan barqaror birikmalar 98 ta 7 %
5. Zoonimlar qatnashgan paremiologik birliklar 213 ta 14 %
6. Do’st va dushmanlik mazmunidagi paremalar 26 ta 2 %
7. Toponimlar qatnashgan paremalar 14 ta 1 %
8. “Inson” tushunchasi bilan aloqador mazmunli paremalar 112 ta 7 %
9. “Oila” mavzusidagi paremiologik birliklar 217 ta 14 %
10. Vaqt bilan bog liq paremalar ʼ 50 ta 3 %
11. Etnografizm ishtirokidagi maqollar 79 ta 5 %
12. “Vatan” mavzusidagi paremalar 7 ta 0 %
13. Egzotizmlar ishtirokiga ko ra maqollar
ʼ 8 ta 1 %
14. Enantiosemiyaga yaqin holatni ifodalagan barqaror
birikmalar 34 ta 2 %
15. “Mehnat” tushunchasi bilan bog liq turg un birikmalar
ʼ ʼ 68 ta 5 %
16. “Diniy” tushunchani anglatgan paremalar 39 ta 3 %
17. Kiyim-kechak nomlari bilan aloqador paremalar 5 ta 0 %
18. Taom mavzusidagi paremalar 8 ta 1 %
O’z va o’zlashgan qatlam
19. Sof shevaga aloqador paremalar 232 ta 15 %
20. Аralash tipdagi o zlashgan maqollar
ʼ 19 ta 1 %
21. Boshqa tildan o zlashib qolgan maqollar
ʼ 5 ta 0 %

1-diagramma
27

6-jadval .
JS o’zbek shevalaridagi paremalarning lingvistik xususiyatlari
Leksik Fonetik Morfologik Sintaktik
Jig’a – yoqa
A(o)qlli odam ozm
aydi,
Jig’a li kiyim to’zm
aydi Oti jomon
odina bo’mas,
Hidi jomon
pidina
bo’mas Ol ag’on qo’lim
–ber ag’on
(digan) Sodda gap tarkibli paremalar: Boy
eshigini boytevat qurg’alaydi; Tishi
jo’qting rizqi jo’q; Jetalama tozi ovga
jaramas.
Tushkuruv – aksa
urish
Tushkuruv minan
jonkirar,
Esnash minan jon
chig’ar. Bo’rining ovz
ig’a tushkan
suya
k
putun qolarm
a? Innamagan nan i
n-day chig’ar
(-dan) Bog’lovchisiz qo’shma gap :
Borning beti yorug’, yoqning beti
chorug’. Bo’ri jordi – quzg’un to’ydi.
Letiba –
burun sirg’asi

Burnimda tillo leti
ba,
Oyog’im muzlarga
qoti- ba Ichingdan chi
qqan ola ilon
ni belingga
bay(g’)la Og’zimdagi
oshim a , Tilim
jetti boshim a
(ga);

Sharmanda g’a
shahar keng (ga) Uyushiq bo’lakli gap holatida kam
kuzatildi: - Xo’jang bersa, To’rang
bersa, xurjinga sol, to’rvanga sol; -
Mulladan non, ilondan oyoq,
chumolidan ko’z, kotibdan qog’oz,
hindudan surma, qarindoshdan insof
so’rab bo’lmas; - Sipoyi minan oshna
bo’(l)ma, Nadaimdan qarz oma,
xotinga siringni oytma; Og’izning
kattasini bursa bo’lur, ko’zning
kattasini qissa bo’lur, hay-hay
burunning kattasini ne qilib bo’lur?-
El o’g’risiz, qo’tan qo’zisiz, qo’tan
qo’zisiz, to’qay bo’risiz bo’lmas.
30

“Janubiy Surxondaryo o’zbek shevalarida paremiologik birliklar transformatsiyasi”
nomli faslda PBlar transformatsiyasining keng qamrovli tahlili berilgan. Fanda
transformatsiyaning asosan to’rt turi mavjud: 1) o’rin almashtirish
– permutatsiya . Bunda yadro gap tarkibidagi sintaktik birliklarning o’rni
ashmashtiriladi. Lekin bu qoida amalga oshirilganda, sintaktik birlikning mohiyati
o’zgarmasligi lozim. Bu holat ikki qismli maqollarda ko’p uchraydi. Bu kimyo
fanidagi o’rin almashish reaksiyasiga o’xshaydi. (1) at bāxsa η – ulāqqa, (2) qoj
bāxsa η – qonāqqa; 2) yadro gap tarkibidagi bir elementni o’zaro substitutsiya
munosabatida bo’lgan boshqa element bilan almashtirish (substitutsiya) : Qorqāqqa
qoj bāši qoš köri:när, qošma γ i minän beš köri:när – Qo’rqqanga qo’sh ko’rinar; 3)
yadro gap tarkibiga boshqa elementlarni qo’shish (adyunksiya) : avurdan avur –ǯ
avurd ӓ n či γ ar avur; 4) yadro gap tarkibidan ayrim elementlarni soqit qilish
ǯ
( ellipsis ): γ ar özi:gä γ ar tārtar, duvāl özi:ga näm tārtar – nam tortish.
BBlarning barchasi ham transformatsiya qoliplariga mos tushmaydi:
üştämčägä – ba(i)stämčä yoki č ā lni körib b ā vam demä. Bu paremalarda shaklan
qayta tuzish imkoniyati mavjud bo’lsa ham mazmunan hosila struktura tuzib
bo’lmaydi. Birinchi maqolni adabiy tilimizda š u ammamga shu pāččam tarzida ham
ifodalaymiz. šu p ā ččamgä šu amm ӓ m (var. äpämgä) deb, ikkinchi maqolni esa
süvni körmäj eti:k ječmä – etikni suv ko’rmay yechish kerakmas deb o’rin
almashtirish semantik qolipga hamohang tushmaydi.
Makon va zamonga moslikni ifoda etishiga ko’ra paremiologik
transformatsiya davriy ahamiyat kasb etadi, paremalardagi transformatsiya
semantik jihatdan ikki xil talqinga ega: 1) bevosita vaqt va joyga nisbatan, 2)
ma’lum bir tuzum, jarayon va til yaruslari bilan bog’liq areal mohiyatli.
Transformatsiya jarayonida qofiya ham muhim vositalardan biri sanaladi.
Aynan u orqali maqol semantik va formal strukturasida o’zgarishlar kuzatiladi.
aqlli: ādam āzmajdi,
ǯ ї : γ a(yoqa)li ki:ji:m tözmajdi; tüsi bārga tüngülmä, tüsi joqqa
üngülmä maqollaridagi ozmaydi + to’zmaydi so’zlari hamda tungulma + ungulma
qofiyadosh juftliklari paremalardagi asosiy lingvoformulani o’zida saqlaydi. Bular
34

ijtimoiy komponenti faollashgan. Ya’ni begona joydan kelgan kelin oltin, kumush
kabi nodir metallga emas – misga qiyos etilgan. Bu maqol o’zbek madaniyatida
qarindosh bo’lmagan va musofir kelinga o’gay ko’z bilan qaralganidan darak
beradi. avzǮ ӓ d ӓ ā:gmi:r ā: ǯ ǯ γ and ӓ n, ǯ ї :lan ā: ǯ γ ani jāxši (qipchoq shevasida bu
maqol javzo payti yomg’ir yoqqandan so’ng dov-daraxtlarga shira tushib hosilga
salbiy ta’sir qilganida qo’llangan) kabi.
Turkiy xalqlarning paremiologik fondida azaliy uyg’unlik mavjud, bu
“Devonu lug’otit turk” asari bilan dalillanadi 16
: Juo ї r γ anlar emes, buy ї r γ an ald ї ;
q ї jmilda γ an q ї r aşar; Bir köjlek burïn tozdïr γ an; Kiymeseŋ de tonïŋ bolsïn; Yer
12

JSning Qiziriq, Angor, Termiz tumani, Termiz shahri va Jarqo’rg’on shevasidagi
frazemalar lingvogeografik yaxlitlikni namoyon etadi, tarmoqlashgan iboralar esa
mavjud mahalla, qishloq, ovul bilan taalluqli FBga ajratildi; 2) o’zbek urug’i bilan
bog’liqligiga ko’ra – umumiy va xususiy. Bular Qo’ng’irot, Qatag’on(Xataki),
Elbegi, Chag’atay kabi o’zbek urug’i nutqidagi umumiy va xususiy DFlar.
Iboralar qaysi urug’ tiliga mansubligiga ko’ra ma’nodosh bo’lishi mumkin.
H.Uzoqov Farg’ona Dflariga tegishli, “hiyla”, “nayrang” ma’nosidagi Qozge qum
cacma iborasini adabiy tildagi Ko’zga cho’p solmoq bilan taqqoslaydi 38
. Bu ibora
JS shevalarida kozga [ nos sep (moq) pa [ pa -ma ]”iborasi bilan muqobildir.
DFlar – etimonida xalq tarixiy-madaniy tajribasiga doir axborotni tashuvchi
nodir manbalar. Xususan, palagi toza iborasi ziroatchilik taraqqiyoti bilan bog’liq
holda yuzaga chiqqan. JS shevalarida uning etimonida chorvachilikka oid axborot
mavjud bo’lgan qo’tani buzuq ekvivalenti uchraydi.
Bobning “Janubiy Surxondaryo o’zbek shevalaridagi dialektal
frazeologizmlarning lug’aviy-leksikografik xususiyatlari” deb nomlangan faslida JS
qatag’on, elbegi, chag’atay shevasidagi BBlar semantik jihatlari yoritilgan.
Elbegi va qatag’on shevasiga xos DFlar : koši:š q ї :lmāq – g’ayrat qilmoq,
harakat qilish. Var.: g’ayg’on ayoq – g’ayratli, chaqqon; araqi ǯ ӓ mi:l bolmāq –
tartibsiz, qorishgan; ta:r ӓ k ӓ g ӓ č ї :qmāq – keraksiz bo’lmoq, e’tibordan qolmoq;
piša η i:ni: bermāq – yolg’ondan maqtamoq; qi:māb bomāq – yuz bergan biror

форма отражения национального менталитета в языковой картине ( на материале русского и узбекского
языков ): Автореф . дис ... канд . филол . наук . – Ташкент , 1999; Абдуллаев Ш . Таржима асарларда
фразеологизмлар семантикаси ( Т . Қайипбергенов асарларининг ўзбекча таржимаси асосида ): Филол . фанлари
номзоди ... дисс . автореф . – Тошкент , 2006; Маматов А . Э . Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида лексик ва
фразеологик норма муаммолари . – Тошкент , 1991; Маматов А . Э . Проблемы лексикофразеологической
нормы в современном узбекском литературном языке : Автореф . дисс ... доктора филол . наук . – Ташкент , 1991;
Маматов А . Э . Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиши масалалари : Филол . фанлари доктори ... дисс .
автореф . – Тошкент , 2000; Абдусаидов А . Фразеологизмлар – матбуот тилида таъсирчан восита . –
Самарқанд : СамДУ нашри , 2001; Исақова Г . Ўзбек тилида қилмоқ феълининг лексиксемантик хусусиятлари :
Филол . фанлари номзоди ... дисс . автореф . – Тошкент , 2008; Вафоева М . Ўзбек тилида фразеологик
синонимлар ва уларнинг структурал - семантик таҳлили : Филол . фанлари номзоди ... дисс . автореф . – Тошкент ,
19

“gapirmaslik”, “jim qolish” periferik semalari idrok etiladi. Biroq D ӓ rdi:ni: dastan
q ї :sa adā γ i oqǯ , adā bomajdi(Qiz.)– jumlasida yuqoridagi jumladan farqli, dardi
arimaydi, g’ami ozaymaydi ma’nosi ifodalangan.
Frazeologik sinonimiya – mā η najigā bergän – pešānasi beš qari:š, peš ӓ nasi
arq
ǯ ї :ra γ an; soxtasi sā:uq, r ӓ ngi sā:uq va apt:i (turq ї :) sā:uq .
Frazeologik antonimiya . JS DFlarida zidlik ayrim hollarda shartlangan bo’ladi:
jiligi quri (q) i:li:gi: quri va
ǯ izi (keti, orti) ho’l iboralaridagi quruq va ho’l so’zlari
o’zaro zid ma’noli bo’lsa ham, biroq shevada har ikki ibora “izida qoladigan
zurriyodi (odatda, o’g’il) bor” ma’nosida izohlanadi. Iboralararo ma’noviy zidlik
qurilmadagi biror so’zning ziddi: qabatiga kirmoq-qabatidan chiqmoq; umumiy
mazmun: g ӓ gi:rd ӓ gi:ni: čözmaq – püti:ni q ї :smaq; bir so’zning takrorlanib ( ko’z
ochdi - ko’z yumdi ) kelishi orqali voqelanadi.
O’xshatish-o’xshatilish evaziga shakllangan iboralar komporativ (o’xshatish)
iboralar deb yuritaladi 35
. Mas., dombi:r ӓ k ӓ ll ӓ – o’ylamasdan ish tutadigan; axmaq
– čaqmaq – ahmoq odamning fe'l-atvoriga nisbat; dejqan – er sultani, čopan –
ǯ
ajla: sultani; q
ǯ ї :š me: ӓ si: – oti:n; antaq – oti:nd:i ǯ η zori:, qalmaq – xāt ї :nni: η
zori: kabi. O’zbek tilida ayiqdek, baxmalday, atlasday o’xshatish etalonlari iboralar
tarkibida aniqlovchi o’rnida kelib, o’xshatish formantlari endi aniqlanmish shakliga
ko’chiriladi: bo’zday – o’xshatish, bozči:ni: η maki:si:d ӓ j – o’xshatish-ibora; a)
kali:šdaj – o’xshatish; b) kalish ko’mma qor yog’moq – belgisiz qo’llangan
o’xshatish ibora. Shu asosda ibora-o’xshatishlar va o’xshatishiboralar holatdagi ikki
xil konstruksiyani ajratish mumkin (3-jadval).
3-jadval .

Ibora-o’xshatishlar va o’xshatish-iboralar

O’xshatish Ibora Ibora-o’xshatish O’xshatish-ibora
b rk šd j
ӓ ӓ ӓ mm mdi:η bi:za:i ӓ ӓ joav qu:γand j ӓ zambir(pashsha, ilon,
35 komporativ iboralar – o‘xshatish uchun asos vazifasini o‘tovchi frazeologizmlar adyektiv komponent(sifat)ining
individual qo‘llanishda o‘zgarib kelishi
21

JSdagi o’zbek uru
g’-lari nomi:

Qotog’on ham qott
i jov,
O’rtada Juz bo’lma
sa,
Tortuvli xam zo’r
edi,
Agarda kam bo’lm
asa Tilab og’an e
rimdi echki te
vip o’ltirdi Uch kunnik
hayitti deb
yerdan chiqqan
bor ma (-mi?) Bog’langan, murakkab qo’shma gap
kam uchradi; Tuyadan so’rashibdi:
“Sen uchun tepaga chiqish osonmi
yoki pastga tushish osonmi?” Tuya
javob beribdi: “To’g’ri yo’lga nima
yetsin”. Chunki tuyaga tepaga
chiqish ham, pastga tushish ham
birdek qiyin ekan; Tulki
somonxonaga bola tug’ib ketgan
bo’lsa, ayb tulkida emas, balki ayb
itda, itning o’likligida.
Purdoq – lahm
go’sht
Purdoq jiyman des
ang,
Qizingni qassobga
ber Uyga ke(l)ga
ndi it qoppas Mehnating –
boyli g’ing
(-ging) Iboralar (so’z birikmali holatida)
sermahsul : Qo’tani buzuq;
Ko’kayi kesildi;
Kurra –
tana a’zosi;
haqorat

Kurra li eshak oxur
iga sig’mas El o’g’risiz, q
o’tan
qo’zisiz ,
to’qay
bo’risiz bo’l
mas Kiyit kiygan qud
a-
g’iy, hech bo’lm
ay- lik juda g’iy
(-g’ay; -g’iy). Transformatsiya ikkiqismli
maqoll arda ko’p uchraydi:
Iylayversang ulton bo’lar,
Siylayversang sulton bo’lar

DPlarda variativlik asosan quyidagi mavzularda kuzatildi. “Taomlanmoq”
semali maqollar : 1. Och qursoqqa ochchi non – Och qoringa sassiq sarimsoq;
Qo’y so’yip mardlik qilding, Kalapocha qo’yip itlik qilding var . Mol so’yib mardlik
qilding, Ko’tan qo’yib ...lik qilding; yoki: Ulimni ilik oshidan, cholimni otgan toshi
yaxshi var. Cholimni topkanini o’ynab, ulimni topkanini o’ylab jiyman . Milliy
taqinchoq va kiyim-kechak nomlari mavjud maqollar : Bürni:mdä ti:llä läti:bä,
31

Miŋtä siz-bizdan bittä jiz-biz jāxši 41
. Qism variantdoshlik – parema tarkibidagi biror
so’z yoki jumlaning boshqasi bilan o’rin almashib kelishi.
Areal va etnolingvistik variativlik DPlar o’rtasidagi o’zaro invariantlilik va
DPlar va umumxalq paremalar o’rtasidagi variativlik shaklida yuzaga keladi. Mas.,
ataŋ ki:m Ahmad pārï:q, enäŋ ki:m tavani: arïq ǯ (Jarqo’rg’on t. o’zbek shevalari)
va Otangni ko’rdim Ahmad poriq, enangni ko’rdim tovoni joriq (Qiziriq t. o’zbek
shevalari); Otasi boshqa otdan tush, otadoshim otga min – var. Otadoshim otga
min, enadoshim otdan tush; Otadoshim otga mindiradi, Enadoshim otdan endiradi;
Otadoshim, otga min, otasi boshqa otdan tush kabi.
Fonetik variantlilikda jarangli undoshlarning jarangsiz jufti bilan
almashinishi kuzatiladi: Ti:l ӓ b ā γ an eri:mdi ječki tebi:p öldi:rdi:
ǯ maqolida “b” va
“p”ning o’rin almashinishi; Bi:lgän tāvup gäpi:rär – bilmägän qāvi:p maqolida esa
“p” tovushining “v” bilan almashinishi kuzatiladi. JSdagi Jarqo’rg’on, Angor,
Termiz va Qiziriq tumanlaridagi “a”lovchi va “o”lovchi (Sherobod t. – Zarabog’,
Qorabog’, Sherjon, Shalqon, Tuzkon, Laylagon, Qizil olma, Xo’janqon, Xatak va b.
tog’li hududlardan kelib o’rnashgan aholi nutqida), “j”lovchi, “y”lovchi elbegi,
qo’ng’irot, yuz, chag’atay, no’g’ay kabi daha vakillari nutqida qo’llanuvchi
maqollar shu urug’ga tegishli etnik xususiyatlarni belgilab beradi (mas., elbegi
shevasidagi Almäni:ŋ taji:ga almä tüšadi maqoli kabi . “o” unlisi o’rnida “a”
(boylagan-bajlagan, tog’a-ta γ a. orqa- ārqa, joy- ay, choy-čaj),
ǯ “d” o’rniga “l” yoki
“t” ishlatiladi (keldi-kelli, qoldi-qālli, oldi- ālli, bo’ldi-bölli, ketdi-ketti, otdi- ātti,
sotdi-sātti), “sh” tovushi “y” ga almashinadi (tashlab ketdi-täjläb ketti), “b” tovushi
“v” tovushiga almashadi (keyin bo’lsa-kejin vösä ariq boli:psan-abgar voli:bsan,
nima bo’ldi-nimavolli), “ng” o’rnida “y” ishlatiladi (keldingmi-kellijmi, oldingmi-
ollijmi, qoldingmi-qāllijmi, otdingmi-ottijmi).
JS o’zbek shevalaridagi maqol va matallarning areal va etnolingvistik
tabiatida: 1. Variativlik; 2. Sinonimlik; 3. Sinonimik variativlik aniqlandi. JS o’zbek
shevalari BBlarining xususiyatlari quyida (6-jadval):
41 Жўраева Б . Ўзбек халқ мақолларининг синонимик изоҳли луғати . – Тошкент : Фан . – Б .42.
29

dissertatsiya ishida belgilangan vazifalarni amalga oshirishda muayyan darajada
xizmat qiladi.
Tadqiqotning respublika fan va texnologiyalar rivojlanishining ustuvor
yo’nalishlariga mosligi . Dissertatsiya respublika fan va texnologiyalari
rivojlanishining “Axborotlashgan jamiyat va demokratik davlatni ijtimoiy, huquqiy,
iqtisodiy, madaniy, ma’naviy-ma’rifiy rivojlantirishda innovatsion g’oyalar tizimini
shakllantirish va ularni amalga oshirish yo’llari” ustuvor yo’nalishiga muvofiq
bajarilgan.
Muammoning o’rganilganlik darajasi . Jahon tilshunosligida lingvomadaniy
unsurlar va ular kesimida barqaror birikmalar V.Gumboldt, V.Mieder, L.Kerschen,
L.Apperson, E.C.Lucas, R.P.Honeck, V.V.Vinogradov, G.L.Permyakov,
N.M.Shanskiy, L.B.Savenkova, Z.K.Tarlanov, S.G.Lazutin, V.P.Jukov,
G.D.Sidorkova, N.F.Alefirenko, T.G.Bochina, N.R.Oynotkinova, O.Y.Frolova 2
singari olimlar tomonidan maxsus o’rganilgan.
Turkiy filologiyada maqol, matallar va ularning turkiy tillar taraqqiyotidagi
o’rni masalasi dastlab M.Koshg’ariyning “Devonu lug’otit-turk” asarida
ko’tarilgan. O’zbek va turkiy tilshunoslikda BBlarning sintaktik, leksik, dialektal,
2 Гумбольдт фон В. Язык и философия культуры. – М., 1985; Виноградов В.В. Избранные труды. В 7
кн. – М.: Наука, 1975-2003; Алефиренко Н.Ф. Фразеология и паремиология. – М.: Флинта. Наука, 2009. – 344
с.; Жигарина Е.Е. Современное бытование пословиц и полифункциональность текстов: автореф. дис. ... канд.
филол. наук. – М.: 2006. – 26 с.; Гриченко Л.В. Проблема статуса и дифференциальных признаков пословицы
// filologos. 2014. № 21 (2). – C. 39-43; Абакумова О.Б. Пословичные концепты в паремическом дискурсе:
дис... д-ра филол. наук. – Орел, 2013. – 376 с.; Ойноткинова Н.Р. Алтайские пословицы и поговорки: поэтика
и прагматика жанров. – Новосибирск, Ред-издат. центр НГУ, 2012. – 354 с.; Сперанская А.Н. Правила
речевого поведения в русских паремиях: дис... канд. филол. наук. – Красноярск, 1999. – 211 с.; Сидоркова
Г.Д. Прагматика паремий: пословицы и поговорки как речевые действия. – Краснодар, 1999. – 322 с.;
Семененко Н.Н. Когнитивно-прагматическая парадигма паре-мической семантики (на материале русского
языка): автореф. дис. ... д-ра филол. наук. – Белгород, 2012. – 46 с.; Селиверстова Е.И. Пространство русской
пословицы: постоянство и изменчивость. – СПб.: МИРС, 2009. – 270 с.; Бочина Т.Г. Контраст как
лингвокогнитивный принцип русской пословицы: дис... д-ра филол. наук. – Казань, 2003. – 449 с.; Mieder W.
Proverbs Speak Louder Than Words: Folk Wisdom in Art, Culture, Folklore, History, Literature, and Mass Media.
2008. 357 p.; Prahlad A. Proverbs Are the Best Policy: Folk Wisdom and American Politics // Western Folklore, Vol.
68, No. 1, Winter, 2009; Martin G.H. Proverbs // Journal of the Evangelical Theological Society, Vol. 60, No. 3,
September 2017; Apperson L. English Proverbs and Proverbial Phrases: A Historical Dictionary. London and
Toronto: Dent and Sons, 1929. 721 p.; Honeck R.P. A Proverb in Mind: The Cognitive Science of Proverbial Wit and
Wisdom. Mahwah, N.J.; London: L. Erlbaum assoc., 1997. 308p.; Lucas E.C. Proverbs. William B. Eerdmans
Publishing Company, Grand Rapids, Michigan. Cambridge, U.K. 2015. 421 p.
4

7. Tildagi transformatsiyalar sababidan yangi qurilmali jumla, gap hosil bo’ladi.
Bu xususiyat paremalarda ham mavjud. Bu so’zlovchining o’sha maqolni qay
tartibda, qanday vaziyatda qo’llashi bilan xarakterlanadi.
8. Transformatsiya shevaga xos paremiologik birliklar, shuningdek, muallif
idiolekti ta’sirida yuzaga kelgan BBlarda nisbatan ko’p kuzatiladi. Bunda nutqiy
vaziyat, holat talabi, shuningdek, yozuvchining tildan foydalanish mahoratiga
ko’ra paremalarning variantdosh shakllariga murojaat qilinadi. Buni barqaror
(turg’un) birikmalarning tartiblashgan tarkibini qoida asosida “buzish” deb
hisoblash mumkin. Badiiy matnlarda transformatsiyaga uchragan paremalarning
katta hissasi shevaga xos unsurlarga to’g’ri keladi.
9. O’zbek tilidagi maqollarning 95-98% shevalarda o’z variantlariga ega
bo’lib, ular adabiy tilidagisidan o’zining yorqin dialektal leksikasi, dialektal
grammatik formasi, o’ziga xos fonetik xususiyati bilan farq qilib turadi. Zotan,
barqaror birikmalar dastavval jonli xalq tilida yaratiladi va vaqt o’tishi bilan
sayqallanib, adabiy tilning lug’at tarkibidan o’rin oladi.
41

So’ngi yillarda sohada bajarilgan ilmiy izlanishlar sirasida milliy til unsurlarini
antropotsentrik kesimda o’rganishga, “O’zbek tilining xalqimiz ijtimoiy hayotida
va xalqaro miqyosdagi obro’-e’tiborini tubdan oshirish, unib-o’sib kelayotgan
yoshlarimizni vatanparvarlik, milliy an’ana va qadriyatlarga sadoqat, ulug’
ajdodlarimizning boy merosiga vorislik ruhida tarbiyalash, mamlakatimizda davlat
tilini to’laqonli joriy etishni ta’minlash” 1
ga qaratilgan tadqiqotlar salmog’i o’sdi.
Binobarin, endigi izlanishlarda til sohibining lisoniy ongi, muloqot layoqatini
o’stirishga ko’maklashuvchi, milliy manzarasining tayanch unsurlaridan bo’lmish
lingvomadaniy birliklar – shevalarimiz zamiridagi milliy-etnografik ahamiyatga
ega bo’lgan barqaror birikmalarni to’plash va ularni tadqiq etishda o’zga til
oilalarining qonuniyatlaridan farqli, o’zbek tilimiz tabiatidan kelib chiqish
maqsadga muvofiq ko’rilmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 13-maydagi PF-4997-son
“Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti universitetini
tashkil etish to’g’risida”, 2019-yil 21-oktyabrdagi PF-5850-son “O’zbek tilining
davlat tili sifatidagi nufuzi va mavqyeini tubdan oshirish chora-tadbirlari
to’g’risida”, 2020-yil 20-oktyabrdagi PF-6084-son “Mamlakatimizda o’zbek tilini
yanada rivojlantirish va til siyosatini takomillashtirish chora-tadbirlari
to’g’risida”gi farmonlari, 2017-yil 17-fevraldagi PQ-2789-son “Fanlar akademiyasi
faoliyati ilmiy tadqiqot ishlarini tashkil etish boshqarish va moliyalashtirishni
yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”, 2019-yil 4-oktyabrdagi PQ-
4479-son “O’zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi
Qonuni qabul qilinganligining o’ttiz yilligini keng nishonlash to’g’risida” hamda
Vazirlar Mahkamasining 2010-yil 7-oktyabrdagi VMQ-222-son “2010-2020
yillarda Nomoddiy madaniy meros obyektlarini muhofaza qilish, asrash, targ’ib
qilish va ulardan foydalanish davlat dasturini tasdiqlash to’g’risida”gi qarorlari va
mazkur soha faoliyatiga tegishli boshqa me’yoriy-huquqiy hujjatlar ushbu
1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Ўзбек тилининг давлат тили сифатидаги нуфузи ва мавқеини
тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2019 йил 21 октябрдаги ПФ-5850-сон Фармони.
3

tuzilmalar tomonidan tasdiqlangani, jahon tilshunosligining yangi yo’nalishlari va
tahliliy usullari asosida tadqiq qilingani bilan belgilanadi.
Tadqiqot natijalarining joriy qilinishi: Janubiy Surxondaryo o’zbek
dialektal paremalarini lingvistik tahlil qilishga taalluqli xulosalardan:
Janubiy Surxondaryo o’zbek shevalaridagi paremiologik birliklar: ibora,
maqol hamda matalning funksional-semantik xususiyatlarida tematik,
mazmuniygrammatik jihatidan yaxlitlik, qisqa va lo’ndalik, ma’lum bir o’zbek
urug’ining nutqiga xoslanganlik va obrazlilik kabi o’xshash va mazmuniy-
grammatik tugallanganlik, ko’p ma’nolilik, shuningdek, o’z va ko’chma ma’noga
egalik, didaktik mazmunga xoslik, tugallangan ohang va fikrga ega bo’lmaslik,
reallikdan chekinilish, mubolag’a, tasviriylikka egalik kabi farqli jihatlari yoritilgan
sabablariga oid ilmiy xulosalardan PZ-20170927147 “Qadimgi davrlardan XIII
asrgacha bo’lgan turkiy yozma manbalar tadqiqi” nomli amaliy grand loyihasida
foydalanilgan (Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o’zbek tili va adabiyoti
universitetining 2023-yil 6-iyuldagi 04/1-1136-son ma’lumotnomasi). Natijada
turkiy tillarda barqaror birikmalarning lingvomadaniy xossalariga doir bilimlarning
mukammallashuviga erishilgan.
Janubiy Surxondaryo o’zbek shevalari paremiologik birliklarida variativlikni
vujudga keltiruvchi areal va etnolingvistik sabablar komponent tahlil usulida
tekshirilib, sheva maqollarining adabiy til paremiologik birliklariga nisbatan
fonetik, leksik va morfologik hamda sintaktik munosabati yoritilganligiga doir
xulosalardan O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog’iston
bo’limi qoraqalpoq gumanitar fanlar ilmiy-tadqiqot instituti tomonidan olib
borilgan FA-A1-G007 “Qoraqalpoq naql-maqollari lingvistik tadqiqot obyekti
sifatida” mavzularidagi fundamental va ilmiy-amaliy loyihasida foydalanilgan
(O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Qoraqalpog’iston bo’limining
2023-yil 3-apreldagi 17-01/76-son ma’lumotnomasi). Natijada o’zbek shevalaridagi
PBlarning funksional-semantik xususiyatlariga oid bilimlarning
mukammallashuviga erishilgan.
8

O’zbek tili janubiy Surxondaryo o’zbek shevalari barqaror birikmalarining lingvistik xususiyatlari

Купить