O’zbek tilida fe’l zamonlari taraqqiyoti. - Лингвистика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	109.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Январь 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Лингвистика

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

12 Продаж

O’zbek tilida fe’l zamonlari taraqqiyoti.

Купить

KURS ISHI
Mavzu: O’zbek tilida fe’l zamonlari taraqqiyoti.

Reja:
Kirish
I bob. Fe’lni o’rganishning asosiy vazifalari
I.1.Fe’lning vazifa shakllari
2 bob Fe’lda mayl shakllari
2.1. Fe’llarda shaxs-son kategoriyasi
2.2Fe’llarda zamon shakllari orasidag farqlar.
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
So‘z – tilning narsa hodisalar, jarayonlar va
xususiyatlarni nomlash uchun xizmat qiladigan eng
muhim ma’noviy birligi. ‘‘Agar o‘zbek tilining so‘z va
iboralarini zamon va makon nuqtayi nazaridan
cheklamay yig‘ilsa, dunyodagi eng ko‘p so‘zli
lug‘atlardan ulug‘roq lug‘at tuzish mumkin’’. 1
So‘z
muayyan so‘z turkumiga mansub bo‘ladi, o‘z tarkibida
muayyan til tizimida oldindan tayin bo‘lgan barcha
grammatik ma’nolarni ifodalaydi. Shuning uchun so‘zlar
turkumlarga bo‘libo‘rganiladi. Qadimgi davrlardanboshlab
so‘zlarni turkumlarga ajratishbo‘yicha olimlar bir qancha
tadqiqot ishlarini olib borgan.
Mashhur hind tilshunosi Panini eramizdan oldingi
davrda (III-II asr) yashagan tilshunoslarning grammatika
haqida fikrlarini o‘rganib chiqadi. Morfologiyaga e'tibor
Panini yashagan davrdan boshlangan.So‘zlarni
turkumlarga ajratish ilk bor sharqda, hind tilshunosligida
amalga oshirilgan. So‘zlarni ot, fe'l, ko‘makchi va yuklama
kabi turkumlarga ajratgan. Bu so‘z turkumlari ichidan fe'l
1
Rustamov A. So‘z xususida so‘z. Toshkent,

turkumiga, uning o‘zak va boshqa qismga ega ekanligiga
e'tibor qaratadi. Platon yashagan davrda ham so‘zlarni
turkumlarga ajratish bo‘yicha bir qancha tadqiqotlar olib
borilgan. Platon so‘zlarni ot va fe'l kabi ikki turkumga
ajaratadi. Ega vazifasida qo‘llanuvchi so‘zlarni- ot, kesim
vazifasida qo‘llanuvchi so‘zlarni- fe'l turkumiga kirishini
ta'kidlab o‘tadi. 2
Xususan, Aristarx tasnifiga ko‘ra sakkizta so‘z
turkumi mavjud: ot, fe’l, sifatdosh, a’zo, olmosh,
ko‘makchi, ravish, bog‘lovchi. Aristotel so‘zlarni fe’l,
ot, yuklama kabi turkumlarga ajratgan. XI asrda
Mahmud Qoshg‘ariyning ‘‘Devonu lug‘otit- turk’’, Yusuf
Hos Xojibning ‘‘Qutadg‘u bilig’’, ‘‘Hibbat-ul haqoyiq’’,
‘‘Tafsir’’ asarlarida ham fe’l so‘z turkumiga oid
ma’lumotlar keltirilgan. Ushbu asarlarda fe’lning
barcha shakllari, grammatik kategoriyalari haqida fikrlar
jamlangan. 3
Tilshunos olim MahmudQoshg‘ariy
so‘zlarni ism, fe’l, yordamchi so‘z kabi turkumlarga
ajratgan. So‘z turkumlar ichida eng murakkabife’l so‘z
2
Замонавий ўзбек тили. I жилд. Морфология. (Муаллифлар жамоаси). -Т.:МУМТОЗ СўЗ, 2008. 28-29-bet.
3
O‘rinboyev B., Qurbonov T. O‘zbek tilshunosligi tarixi . Samarqand, SamDU nashri , 2006, 52-bet.

turkumi hisoblangan. Qadimgi gretsiyalik olim Dion
Frakiyskiy ‘‘Fe’l kelishiksiz so‘z turkumi, u zamon,
shaxs va sonni qabul qilib, harakat yoki holatni bildiradi’’
deb ta’kidlaydi. Shuningdek, olim fe’l mayli, nisbati,
son, shaxs, fe’l zamoni haqida ham ma’lumot beradi.
Mahmud Qoshg‘ariy ham fe’l turkumiga oid so‘z talqin va
tahliliga katta e’tibor qaratgan. XI-XIX asr filologlaridan
hech biri turkiy til morfologiyasini tavsiflashda Mahmud
Koshg‘ariy darajasiga ko‘tarila olmagan. Olimning o‘zbek
tili morfologiyasi xususiyatiga bergan tavsifi XX asr
tavsifi bilan bellasha oladi va ayrim jihati bilan undan
ustun ham tura oladi. Mahmud Koshg‘ariy turkiy tilda ot
va fe'l yasalishiga katta e'tibor qaratgan. Fe'l so‘z turkumi
bo‘yicha ma'lumotlar keltirib o‘tgan. Fe’lning zamon,
nisbat, shaxs- son va boshqa grammatik kategoriyasi
haqida atroflicha ma’lumot beradi. Uning otdagi
grammatik shakl – kategoriya bo‘yicha qarashi hozirgi kun
qarashining shakllanishiga, takomillashuviga poydevor
bo‘lgan. 4
4
Замонавий ўзбек тили . I жилд . Морфология . ( Муаллифлар жамоаси ). - Т .: МУМТОЗ СўЗ , 2008. 30-31-bet

Xorazmda tavallud topgan Mahmud Zamaxshariy
tilshunoslikka oid bir qancha asar yozgan .
‘‘Muqaddimat-ul adab’’ asari besh qismdan iborat bo‘lib,
ot, fe’l, bog‘lovchi, ot o‘zgarishi, fe’l o‘zgarishi tarzida
tuzilgan. Zamaxshariy fe’lning o‘zak tarkibiga ko‘ra
guruhlanishini ilk bor amalga oshirgan olimdir.
Morfologiyanio‘rganishda Zamaxshariyningo‘rni
beqiyosdir. 5
Eski o‘zbek adabiy tilining shakklanish
tarixini o‘rganishda muhim yozma manbalardan biri
‘‘Tafsir’’ asarida fe’l turkumiga xos so‘zlar juda ko‘p va
rang- barang shakllarda qo‘llangan. Ularni eski o‘zbek
tiliga xos jihatlari bilan birgalikda , qadimgi turkiy
davrlar tili bilan bog‘liq tomonlari ham ko‘rsatilgan.
Asarda qayd etilgan fe’l shakllarida shaxs- son, zamon
va maylga xos grammatik ma’nolari ifodalangan.
Bu asarda fe’lning shaxs-son qo‘shimchalari to‘liq va
qisqargan shakllari qo‘llangan va fe'l so‘z turkumi haqida
atroflicha ma'lumot keltirilgan 6
.
5
Замонавий ўзбек тили . I жилд . Морфология . ( Муаллифлар жамоаси ). - Т .: МУМТОЗ СўЗ , 2008. 47 –bet.
6
U.Sanaqulov , ,,O‘zbekyozmaadabiytilifonetik , morfologikme’yorlarningilkshakllanishivataraqqiyotbosqichi’’.
llqism , 145-bet.

Umumturkiy xususiyatlarni o‘zida jamlagan
‘‘Muhabbatnoma’’ asari eski o‘zbek yozma adabiy
tilining namunasi sifatida olimlarimiz qayd qilishgan.
Haqiqatdan ham asarda bir qancha morfologik
xususiyatlar qayd etilgan. Biz buni fe’l so‘z turkumi
haqida keltirilgan ma’lumotlar orqali bilishimiz
mumkin. ‘‘Muhabbatnoma’’ asaridagi fe’l shakllarining
bir qanchasi eski o‘zbek tiliga mos keladi. Ammo ba’zi
bir fe’l shakllarida qo‘llanilgan grammatik vositalar ancha
oldingi davrlar tiliga xosligi bilan ajralib turadi. 7
XIV asrda muallifi noma’lum bo‘lgan yana ikkita
asar mavjud bo‘lib, bundan birinchisi ‘‘Tarjumon’’
lug‘atidir. Bu lug‘at 76 sahifadan iborat hamda to‘rtta
qismdan tashkil topgan. Birinchi qism ismga
bag‘ishlangan, ikkinchi qism fe’l mayli va harakat nomi
masalasiga, uchinchi qismi turlanish va tuslanish,
to‘rtinchi qism esa so‘zning ishlatilishiga bag‘ishlangan.
Bu asarning dastlabki uch qismi morfologiyaga
bag‘ishlangan bo‘lib, asosan fe’l so‘z turkumi
7
U.Sanaqulov, ,,O‘zbekyozmaadabiytilifonetik,morfologikme’yorlarningilkshakllanishivataraqqiyotbosqichi’’
llqism, 149-bet.

o‘rganilgan. 8
Ikkinchi asar esa ‘‘At- tuhfa’’ asari bo‘lib,
unda ham fe’l turkumiga juda keng o‘rin beriladi. Fe’lning
nisbat, bo‘lishli- bo‘lishsizlik, shaxs, mayl, zamon
kategoriyalari atroflicha yoritiladi. Bu asarda majhul,
birgalik, orttirma, o‘zlik nisbatlari haqida fikr
yuritilgan. 9
Fe’l barcha tillarda ham faol bo‘lgan so‘z
turkumlaridan biridir. Fe’l semantik doirasi keng, lekin,
asosan, ish- harakat hamda ish-harakat tasavvurini
beradigan holatni anglatadi. Fe’l so‘z turkumining
o‘rganilishi boshqa so‘z turkumlariga uzviy bog‘liq. Eng
katta so‘z turkumi ham fe’l hisoblanadi.
Alisher Navoiy ham fe’l so‘z turkumini chuqur tahlil
qilgan. Uning ‘‘Muhokamat ul-lug‘atayin’’ asarida bir
qancha ma’lumotlar keltirilgan. Alisher Navoiyning
morfologik qarashi uning quyidagi fikrida o‘z ifodasini
topgan:
a) so‘zlarni uch turkumga ajratgan: fe’l, ism va
harakat;
8
Замонавий ўзбек тили. I жилд. Морфология. (Муаллифлар жамоаси). -Т.: МУМТОЗ СўЗ, 2008. 34- bet .
9
Замонавий ўзбек тили. I жилд. Морфология. (Муаллифлар жамоаси). -Т.: МУМТОЗ СўЗ, 2008. 36- bet .

b) fe’lning birgalik nisbatdagi shakliga alohida
e’tibor beradi;
c) mazmuniy sintaksis bo‘yicha ilk ma’lumot bergan.
Bundan ko‘rinadiki Alisher Navoiy fe’lga alohida
e’tibor qaratgan.
Abdurauf Fitratning sof morfologik qarashi uning ‘‘
Sarf ’’ (Morfologiya) asarida o‘z ifodasini topgan.
So‘zlarni anglatadigan ma’nosini asos qilib olgan holda
turkumga ajratadi: ot, sifat, son, fe’l, olmosh, ko‘makchi
kabi. Abdurauf Fitrat shu tariqa o‘zi belgilagan barcha so‘z
turkumiga alohida- alohida to‘xtalib, uning o‘ziga xos
jihatini yoritib beradi. Olimning fe’l turkumiga oid
qarashi katta ahamiyatga ega. Uning “Har bir fe’l bir ish
bilan uning ishlovchisi hamda bir zamonni bildiradi’’
tarzida aytilgan fikri tilshunoslik uchun muhimdir.
Olim fe’lning zamon grammatik kategoriyasiga, shaxs-
son kategoriyasiga , shuningdek, bo‘lishli – bo‘lishsizlik,
o‘timli- o‘timsizlik, nisbat kabi kategoriyasiga nisbatan
o‘z qarashlarini bayon qildi. 10
10
Замонавий ўзбек тили. I жилд. Морфология. (Муаллифлар жамоаси). -Т.:МУМТОЗ СўЗ, 2008. 37-39- bet .

Zamonaviy o‘zbek morfologik ta'limotining rivojlanishva
keng ommalashishida professor Ayub G‘ulomovning ilmiy
dunyoqarashi va ilmiy faoliyati katta ahamiyatga ega.
Professor Ayub G‘ulomov tomonidan ‘‘Fe’l’’kitobining
yaratilishi o‘zbek tilshunosligida katta voqea bo‘ldi.
Chunki o‘zbek tilshunosligi tarixida alohida olingan bir
turkumning o‘zini yaxlit holda jiddiy tadqiq etish tajribasi
shu davrga qadarbu tarzda amalga oshirilmagan edi. Bu
kitobda:
a) fe’l turkumi alohida holda yaxlit tarzda chuqur
tahlil qilingan;
b) fe’l haqidagi barcha mavjud qarash
umumlashtirilgan.
c) Fe’lga xos xususiyat: ma’nosi va grammatik belgisi;
grammatik kategoriyasi; yasalishi; to‘liqsiz fe’l, fe’lning
sintaktik vazifasi batafsil tahlil qilingan. 11
O‘tgan asrning 30-yillarida tilshunos olim Ulug‘
Tursunov morfologiyaga oid o‘z qarashlarini bayon qilgan.
Olim o‘zbek tili morfologiyasining eng dolzarb
muammolarini tadqiq qilgan. Xususan, uning
11
Замонавий ўзбек тили. I лд. Морфология. (Муаллифлар жамоаси). -Т.:МУМТОЗ СўЗ, 2008. 47- bet .

''O‘zbekchada fe'lning yasalishi'', “O‘zbek tilida fe'l
darajalari’’ kabi tadqiqotlari fe'l so‘z turkumiga katta
e'tibor qaratganidan dalolat beradi. 12
Tilshunos olimlarimizdan yana biri akademik
A.Xojiyev o‘zbek tilida lisoniy birlikning o‘zbekona
tabiati va o‘zbek tilshunosligining dolzarb masalalari
ustida izlanishlar olib borgan va 30 ga yaqin maqola e'lon
qilgan. Olim fe'l so‘z turkumining o‘rganilishiga ham
jiddiy e'tibor qaratgan va buning ustida bir qancha ilmiy
izlanishlar olib borgan. Uning ‘‘O‘zbek tilida fe'l’’,
‘‘O‘zbek tilida ko‘makchi fe'l’’, ‘‘O‘zbek tilida to‘liqsiz
fe'l’’ kitoblari fe'l so‘z turkumiga qanchalik e'tibor
qaratganini bildiradi. 13
Fe’l kategoriyasining ishlanishida professor
E.D.Polivanov, A.N.Kononov, V.V.Reshetov kabi taniqli
olimlar o‘z hissalarini qo‘shgan. Fe’l kategoriyasi ustidagi
ilmiy tadqiqot ishlarining rivojlanishida o‘zbek
tilshunoslaridan A.G‘ulomov, A.H.Sulaymonov,
12
Замонавий ўзбек тили. I жилд. Морфология. (Муаллифлар жамоаси). -Т.:МУМТОЗ СўЗ, 2008. 45- bet .
13
Замонавий ўзбек тили. I жилд. Морфология. (Муаллифлар жамоаси). -Т.:МУМТОЗ СўЗ, 2008. 26-bet.

A.Hojiyev, J.Jo‘rayeva, SH.SHukurovlarning hissalari
katta. A.H.Sulaymonov 1949-yildayozgan “Hozirgi o‘zbek
adabiy tilida o‘tgan zamon fe’l kategoriyasi” dissertatsiya
ishida o‘tgan zamon fe’l kategoriyasi haqida ma’lumotlar
keltirib o‘tgan. Professor A. G‘.G‘ulomovning “Fe’l” va
akademik A. Hojiyevning “Fe’l” kitoblarida fe’lning tarixi,
zamon, nisbat kategoriyalari, fe’lning barcha xususiyatlari
atroflicha yoritib berilgan. A. N. Kononov “Hozirgi zamon
o‘zbek tili grammatikasi” kitobining fe’l zamonlari bobida
fe’lning zamon shakllarini keng tahlil qilgan. 14
Tilshunos olim M. Sodiqovaning “Fe’l stilistikasi”
kitobida fe’lning grammatik kategoriyalari, mayllari,
zamon, nisbat, shaxs-son formalari va ularning stilistik
xususiyatlari o‘rganilgan. Olim fe’l bo‘lishsizligining
grammatik va stilistik xususiyatlari, harakat-holat fe’llari
va munosabat fe’llarini chuqur tahlil qilgan. Tilshunos
olim SH. SHukurovning “Fe’l tarixidan” kitobida XI asr
tilshunosi Mahmud Koshg‘ariy davridan boshlab fe’lning
o‘rganilishi haqida ma’lumotlar keltirgan. Olim fe’lning
zamon,nisbat va mayl shakllari ustida ham tadqiqot
14
Codiqova. M. Fe’l stilistikasi. Toshkent. O’zbekiston SSR “Fan” nashriyoti. 1975. 3-4- bet.

ishlarini olib borgan. H. Yusufxo‘jayevning “O‘zbek tili
izohli lug‘atida fe’llarning ishlanishi” monografiyasi
fe’llarning ishlanish prinsiplariga bag‘ishlangan bo‘lib,
asosan fe’llarning lug‘atlarda bosh so‘z sifatida berilish
masalalari, harakatning kuchli-kuchsizligi va takroriyligini
ko‘rsatuvchi fe’l formalari tahlil qilingan.
SH.SHukurovning “O‘zbek tilida fe’l mayllari taraqqiyoti”
kitobi o‘zbek tilida fe’l mayllari va zamonlari taraqqiyotini
o‘rganishga bag‘ishlangan va o‘zbek tilida fe’l mayllari
tarixi va taraqqiyoti keng tahlil qilingan. Akademik Azim
Hojiyevning “To‘liqsiz fe’l” monografiyasi tilshunoslikda
kam o‘rganilgan masalalardan biri to‘liqsiz fe’l formalari
va ular yordamida yasaluvchi fe’l formalarining ma’nolari,
vazifalari va qo‘llanishdagi xususiyatlarini o‘rganishga
bag‘ishlangan. 15
Mustaqillik yillaridan keyin ham fe’l so‘z
turkumi olimlar tomonidan o‘rganib kelinmoqda. Xususan,
tilshunos D. G‘aniyevaning “O‘zbek tilidagi fe’lning
funksional shakllarida sinkretiklik va polifunksionallik”
mavzusiga bag‘ishlangan dissertatsiya ishi fikrimizning
dalilidir. Bu ma’lumotlardan bilishimiz mumkinki,
15
Hojiyev. A. To’liqsiz fe’l. Toshkent. “Fan” nashri. 1970. 3-bet.

qadimdan olimlarimiz fe’l so‘z turkumi ustida o‘z
ishlarini olib borgan. Hozirgi kunga qadar bu so‘z turkumi
chuqur tahlil qilinmoqda va yangiliklar kiritilmoqda. Fe'l
so‘z turkumi juda keng mavzu hisoblanadi. Hech bir so‘z
turkumini fe'l so‘z turkumisiz tasavvur qilib bo‘lmaydi.
Gapni markazi kesim hisoblanadi va kesim asosan fe'l
bilan ifodalanadi. Shuning uchun ham fe'l gapning asosiy
mazmunini tashkil qiladi. Bu so‘z turkumi ko‘plab bahs va
munozaralarga sabab bo‘lgani uchun hozirgi kunga qadar
olimlar tomonidan o‘rganilib kelinmoqda.
Fe'l arabcha so'z bo'lib "harakat" degan ma'noni
bildiradi. Harakat-holat ma'nosini ifodalab, nima qildi.
(bo'di)?. nima qiyapti( bo'yapti)?, nima qiladi(bo'ladi)?
singari so'roqlarga javob bo'luvchi so'z turkumiga fe'l
deyiladi. Fe'l qanday harakat-holatni ifodalashiga ko'ra bir
qancha turlarga bo linadi.ʻ
1.Yumush fe'l lari: ishladi, mehnat qildi , ter to'kdi va
boshqalar.
2.Tafakkur fe'l lari: o'ylaydi, o'qidi, kashf qildi kabi.

3.Sezgi fe'l lari: sezdi, his qildi.
4.Ruhiy holat fe'l lari:kuldi,xursand bo'ldi, qayg'urdi,
iztirob chekdi.
5.Nutq fe'l lari:gapirdi, so'z ladi, bayon qildi, ifoda qildi.
6.Ishora fe'l lari:imo qildi, labini burdi,ko'zini qisdi va
boshqalar.
7.Jismoniy holat fe'l lari: og'ridi, isitma chiqdi, xastalandi,
sog'aydi, charchadi.
8.Tabiy holat fe'l lari: eridi, muzladi, uxladi va boshqalar.
9.Ko'rish fe'l lari: qaradi, ko'rdi, boqdi, termuldi.
Harakat-holat fe'l lari.
Fe'l lar nimani atab kelishiga ko'ra harakat va holat fe'l
lariga bo linadi.ʻ
Harakat fe'l lari----shaxs va narsalarning jismoniy faoliyati
natijasida ro y bergan harakatni bildiruvchi fe'llar harakat
ʻ
fe'l lari hisoblanadi:yurmoq, yugurmoq, chiqmoq,

bormoq,qimirlamoq, yelmoq, sudralmoq, sakramoq,
uchmoq, o'tmoq,silkinmoq......
Holat fe'llari -----shaxslarning ichki kechinmalari va
narsalarning bir holatdan ikkinchi holatga o tish jarayoniniʻ
ifodalovchi fe'llarga holat fe'llar deyiladi: o'ylamoq,
fikrlamoq, ikkilanmoq, sarg'aymoq, kumloq, yig'lamoq,
qizamiq, q otmoq...
O'timli va o'timsiz fe'llar.
Fe'llar grammatik ma noga ko'ra ikkiga bo linadi:o'timli
ʼ ʻ
hamda o'timsiz. Tushum kelishigidagi so'zlar bilan
bog lanadigan fe'llar o'timli fe'llar hisoblanadi:o'qidi,
ʻ
ko'rdi, yod oldi....
O'timli fe'l kimni? nimani? so'roqlarga javob
bo'ladi:kitobni o'qidi, do'stini ko'rdi, she'rni yod oldi....
Tushum kelishigidagi so'zlar bilan bog'lanmaydigan
fe'llarga o'timsiz fe'llar deyiladi,:bordi, uxladi, ranjidi..
O'timsiz fe'llar nimani? kimni? so'roqlarga javob
bo'lmaydi:uyga bordi, xonada uxladi, do'sti ranjidi...

Fe'l nisbatlari
Bajaruvchining harakat va holat jarayoniga qay darajada
ishtirok etishini bildiruvchi fe'l shakllari nisbat shakllari
sanaladi. Fe'ldan anglashilgan harakat- holat bilan shu
harakatni yuzaga chiqaruvchi shaxs o'rtasida munosabatni
ifodalovchi ifodalovchi fe'l shakllariga nisbat shakllari
deyiladi.
Shunga ko'ra fe'llar 5 ta nisbatga bo'linadi:1) aniq nisbat;
2) o'zlik nisbat; 3) orttirma nisbat ;4) majhul nisbat; 5)
birgalik nisbat.
Nisbat shakllari fe'llning asos qismidan keyin qo'shiladi.
Aniq yoki bosh nisbat
Harakatning ega orqali ifodalangan shaxs tomonidan
bajarilishi ni bildiradi. Qo'shimchasi mavjud emas:ishladi,
o'qidi.
O'zlik nisbati
Bajaruvchining o'zi ustida amalga oshadigan harakat yoki
holatni ifodalaydigan fe'l shakli o'zlik nisbati deyiladi.

O'zlik nisbatida harakatni bajaruvchini shaxs bilan harakat
tushgan obyekt birlashgan holda bo ladi. Masalan:Mashinaʻ
o'z joyidan qo'zg'aldi..Gul ochildi.
O'zlik nisbati shakli asosga -(i)n, -(i)l qo'shimcha larini
qo'shish bilan hosil bo ladi: unli bilan tugagan fe'l asosiga
ʻ
o'zlik nisbatining - n, - l, undosh bilan tugagan fe'l asosiga
esa-in yoki -il qo'shimchalari qo'shiladi: Halima juda
ozoda kiyinadi.
Odatlanmoq,jonlanmoq, harakatlanmoq seskanmoq,
faxrlanmoq, zavqlanmoq, otlanmoq, afsuslanmoq kabi
so'zlarda -n o'zlik nisbat qo'shimchasi bordek tuyulsa-da,
ular qo'shimcha tarkibida yaxlitlanib qolgan, shuning
uchun o'zlik nisbatiga kirmaydi, balki aniq nisbatga kiradi.
Majhul nisbat
"Majhul" so'zi " noma lum ", " noaniq "degan ma'nolarni
ʼ
bildiradi. Bajaruvchisi noma'lum bo lgan harakat yoki
ʻ
holatni ifodalovchi fe'l shakli Majhul nisbat
deyiladi :Maktabini muzeyi Yangi eksponatlar bilan
boyitildi. ( kim tomonidan boyitilganligi aniq emas).

Majhul nisbat fe'l kim tomonidan?, nima tomonidan?
so'roqlarga javob bo'ladi : xat yozildi ( kim tomonidan?).
Majhul nisbat shakli unli bilan tugagan fe'l asosiga - n, - l.
undosh bilan tugagan fe'l asosiga -in, - il, qo'shimchalarini
qo'shish bilan hosil qilinadi. : Soch taraldi.
O'zlik hamda majhul nisbat shakllari aynan bir xil, lekin
ular harakat yoki holatning bajaruvchisi nuqtai nazaridan
farq qiladi. O'zlik nisbatida harakat- holat bajaruvchining
o'z ustida amalga oshadi, majhul nisbatda esa bajaruvchi
noma lum bo'ladi. Masalan: Gulnoza kiyindi. (O'zlikʼ
nisbat). Kiyim chiroyli qilib kiyildi.( majhul nisbat).
Orttirma nisbat
Fe'l o'zagidan ifodalangan harakatga da'vat qilingan shaxs
ma'nosini anglatadi. Orttirma nisbat shakllari: -t, -dir, tir,
-,giz, - kuz, -g'iz, -qiz, -gaz, -kaz, -ir, -iz, -ar
qo'shimchalari kiradi. Ular quyidagicha qo'shiladi.
Ba'zan fe'l asosiga orttirma nisbat hosil qiluvchi birdan
ortiq qo'shimchalar qo'shilishi mumkin. O'qit—o'qittir..

Agar fe'l asosiga orttirma nisbat qo'shimchalari birdan
ortiq qo'shilganda, orttirma nisbat qo'shimchasidagi so'z
ma'nosi kuchayadi.
Fe'l larning orttirma nisbat o'zlik va birgalik nisbatdagi
fe'llardan ham hosil qilinishi mumkin. :yuvin+ tir
=yuvintir.
Orttirma nisbatdagi fe'llardan birgalik va majhul nisbatdagi
fe'llar hosil qilinishi mumkin: isitildi(majhul), yozdirishdi
(birgalik).
Orttirma nisbat qo'shimchalari o'timsiz fe'lni o'timliga
aylantiradi., aynan shunga ko'ra orttirma nisbat va o'zlik
nisbat qo'shimchalari o'zaro zidlanadi.. Masalan, (daftarga)
yozildi—(daftarni) yozdiradi.
Birgalik nisbat
Fe'l o'zagidan ifodalangan harakatning bir necha shaxs
tomonidan bajarilgaini ifodalaydi. Birgalik nisbat shakli
unli bilan tugagan fe'l asosiga -sh, undosh bilan tugagan

fe'l tugagan asosiga esa -ish qo'shimchasini qo'shish orqali
hosil bo ladi : ishlashdi, kelishdi. Gaplashishdi.ʻ
Ba'zan birgalik nisbat qo'shimchasi fe'l yasovchi -la
qo'shimchasi bilan yaxlitlanib, bir butunlikni hosil qiladi
va murakkab qo'shimcha -lash qo'shimchasiga aylanadi,
bunday holda fe'llar birgalik nisbatda emas, aniq nisbatda
bo ladi. Masalan: gaplashmoq, bahslashmoq,
ʻ
hazillashmoq, tezlashmoq. Va boshqalar.
Bunda biz -lash murakkab qo'shimcha bo'lganini -la va -sh
qo'shimchlarga ajratish orqali bilib olishimiz mumkin ,
ajratganimizda -la o'zi birga birikkan asos bilan birga
ma'no anglatsa -lash murakkab qo'shimcha sanalmaydi va
birgalik nisbatida keladi, ma'no anglatmasa -lash
murakkab qo'shimcha sanaladi va aniq nisbatda keladi:
Choyxonani ta'mirlashdi,. (ta'mir+la+sh)..
AGAR NISBAT QO'SHIMCHLARI FE'L ASOSIGA
BIRDAN ORTIQ QO'SHILGANDA, ASOSGA
QO'SHILGAN OXIRGI NISBAT SHAKLIGA QARAB

QAYSI NISBATDA LIGI ANIQLANADI. Kiyin
turildi( majhul nisbatda ).Keltirishdi (birgalik).

1.2.FE'LNNING VAZIFA SHAKLLARI.
Fe'llar gapda boshqa so'zlar bilan bog'lanib, kesim, ega ,
to'ldiruvchi, hol, aniqlovchi vazifasida kelishi mumkin.
Buning uchun fe'l maxsus shakllarga ega bo ladi. Turli gapʻ
bo'laklari vazifasida kelishi uchun xoslangan fe'l shakllari
fe'lning vazifa shakllari sanaladi
Fe'l larning to'rta vazifa shakllari mavjud:
1) sof fe'l shakli—kesim vazifasida;
2) harakat nomi shakli--ega, to'ldiruvchi vazifasida ;
3) sifatdosh shakli—aniqlovchi vazifasida;
4) ravishdosh shakli— hol vazifasida keladi.
Sof fe'l
Sof fe'l gap ichida fe'l-kesim vazifasini bajaradigan fe'l
shaklidir. Sof fe'llar fe'lga xos bo lgan barcha xususiyatga,
ʻ
ya'ni bo'lishli-bo'lishsizlik, o'timli-o'timsizlik nisbat,
zamon, shaxs-son, mayl xususiyatlariga ega.:Men

boraman. Bo'lishli, o'timsiz, aniq nisbatda, kelasi zamon,
1-shaxs, birlikda, xabar mayli, gapda fe'l-kesim.
HARAKAT NOMI
Fe'lning otga xoslangan shakli harakat nomi deyiladi. Ish
harakatning bajarilish-bajarmasligi, harakat-holatning
nomi kabi ma'noni bildiradi va otning shakl yasovchisini
olib, unga xos sintaktik vazifani bajaradi.
Fe'l asoslariga -ish, -sh, -uv, -v, -miqdori qo'shimchalarini
qo'shish yo'li bilan yasaladi:o'qish, yozish,
o'quv,yozuv,olmoq.
Harakat nomi a yoki i unlisi bilan tugagan fe'l asoslariga -v
qo'shimchasini qo'shilganda, a unlisi o unlisiga istiqomat
unlisi u unlisiga aylanadi. Va shunday yoziladi:
ishla+v=ishlov, tani+v=tanuv.Demak, harakat nomi
qo'shimchasi qo'shilganda bir unli tovush boshqa bir unli
tovushga aylanadi. Harakat nomi qo'shimchasi hisoblangan
-moq qo'shimchasiga egalik qo'shimchasi qo'shilganda q
undoshi g' undoshi ga almashadi :bormoq---barmog'i...

Harakat nomi bilan ifodalangan kesim tarkibida kerak,
lozim, darkor, shart so'zlari bo'lganda, kesimni ega bilan
moslashtiruvchi shaxs-son qo'shimchalari harakat nomiga
qo'shiladi. Men o'qishim kerak;sen o'qishing--lozim, u
o'qishi shart.
SIFATDOSH
Fe'lning sifatga xoslangan shakli sifatdosh deyiladi.
Sifatdoshlar fe'l asoslariga -gan, -kan, -qan,-ydigan, -
adigan, -yotgan, -aytgan, -(a) r qo'shimchalarini qo'shish
yo'li bilan hosil bo ladi.ʻ
Sifatdoshlar shaxs va narsalarining belgisini bildirishi
bilan sifatga o'xshaydi. Sifatlar shaxs va narsaning turg'un,
barqaror belgisini ifodalasa, sifatdoshlar o'zgarish, harakat
belgisini ifodalaydi. Solishtirsak: katta(sifat),
daryo(sifatdosh) daryo. Sifatdosh fe'l singari ish-harakatni
anglatib, zamon, nisbat, bo'lishli-bo'lishsizlikni
bildiradi :qolgan-bo'lishli, o'tgan zamon, aniq nisbatda.
Sifatdosh quyidagi zamon shakllariga ega.

1) O'tgan zamon sifatdoshi-- -gan, -kan,-qan,
qo'shimchalari yordamda hosil qilinadi:otgan, tikkan,
chiqqan..
Bo'lishsiz shakli -mavjud yordamida yasaladi:borgan---
bormagan.
2) Hozirgi zamon sifatdoshi ---hozirgi zamon sifatdosh
sifatdoshi fe'l asoslariga --(a) yotgan, qo'shimchalarini
qo'shish yordamida hosil qilinadi:yurayotgan,(mashina),
kulayotgan (bola)....
3) Kelasi zamon sifatdoshi- , -ydigan, -(a) r, -adigan
qo'shimchalarini qo'shish bilan yasaladi;boradigan (joy),
o'qiydi gan(kitob), oqar suv... Sifatdoshning bo'lishsiz
shakli fe'l lardagi kabi -ma qo'shimchasi yordamida
yasaladi.
RAVISHDOSH.
Fe'lning ravishga xoslangan shakli ravishdosh deyiladi.
Ravishdoshlar harakatning belgisini bildirishi bilan
ravishga o'xshaydi. Ravishdosh ham ravish kabi fe'lga

bog'lanib, uning belgisini bildiradi :solishtirsak;piyoda
(ravish) keldi, shoshilib(ravishdosh) keldi. Ravishdosh
fe'lga bog'lanib, ko'pincha hol bo lib keladi:U yaylovdaʻ
yayrab yoyotar edi.
Ravishdoshlar ma'no jihatdan holat, payt, maqsad, va
sabab ravishdoshlarga bo'linadi.
1) Holat ravishdoshi :-bilan, -ib,-a, -v, -gancha,-kancha, -
qancha qoshimchalar qo'shilib harakatni holatni bildiradi
va qanday, qanday qilib ? so'roqlarga javob bo'ladi.
yugurib kelmoq,kulgancha turmoq....
2) Payt ravishdosh: -b, -ib, -a, -y, -gancha, -kancha, -
kuncha, -q uncha shakllari qo'shilib harakatni qay paytda
sodir bo'lganini bildiradi va qachon, Qachongacha?
so'rog'iga javob bo'ladi:musiqa tingach, ko'chadan
chiqqach, u kelguncha, Guli chiqquncha..
3) Maqsad ravishdoshi; -fani, -kani, -qani, -gali
qo'shimchalari qo'shilib, harakatning maqsadini bildiradi
va nima maqsadda? So'rogiga javob bo'ladi; o'tirgandiki
tashqariga chiqdi.

4) Sabab ravishdoshi:-b, -ib, -a, -y qo'shimchalarini
qo'shish bilan hosil qilinadi va nima sababli? sorog'iga
javob bo'ladi

2 bob. FE'LLARDA MAYL SHAKLLARI.
So'z lovchi ning fe'ldanfe'ldan anglashilgan harakat-
holatiga munosabatini bildirgan fe'l shakllariga mayl
shakllari, shunday shakllar tizimiga esa mayl kategoriyasi
deyiladi.
Fe'llarning to'rtta mayl shakli mavjud:1) xabar mayli; 2)
buyruq-istak mayli; 3) shart mayli ; 4) maqsad mayli.
Xabar (yoki ijro) mayli---harakat holatning bajarilishi yoki
bajarilmasligi haqidagi xabar darakni bildiruvchi fe'l shakli
xabar shakli hisoblanadi.
Xabar maylining maxsus qo'shimchasi yo'q. Xabar mayli
fe'l asosiga zamon va shahs-son qo'shimchalarini qo'shish
orqali ifodalanadi. Keldi, keladi,
Buyruq-istak mayli---harakat va holatini bajarish yoki
bajarmaslik haqidagi buyruq , istak, iltimos, maslahat
ma'nolarini bildirgan, harakatni bajarishga da'vat etish
ma'nosini bildiradigan fe'l shakliga buyruq-istak mayli
shakli deyiladi.

Buyruq-istak mayli shakllari fe'l asoslariga quyidagi
qo'shimchalarini qo'shish yo'li bilan hosil qilinadi: -y(ay), -
(a)yon, -gin, -kin, -qin, -(i) ng, -sin(lar), -(a) ylik, -(i)
nglar.Hayot saboqlarini o'rgangin..
Fe'lning zamon, shahs-son qo'shimchalarisiz qismi || shahs
buyruq-istak maylini ifodalaydi. Bu qismga buyruq-istak
ma'nosini kuchaytirish uchun -gin qo'shimchasini qo'shish
ham mumkin, shuning uchun bu ikki shakl ma'nodosh
sanaladi: kel-keling-kelgin; ol-oling-olgin.
Shart mayli--boshqa bir harakat va holatning bajarilishi
yoki bajarilmasligi uchun shart bo lgan harakat va holatni,ʻ
shuningdek, istak-xohishni bildirgan fe'l shakli shart mayli
shakli sanaladi, shart mayli -Sa qo'shimchasi yordamida
yasaladi:Aysam, tilim, aytmasam dilim.
Shart mayli edi, ekan to'liqsiz fe'llari bilan kelganda orzu-
istak ma'nosini bildiradi: -Sa edi shakli ba'zan -Saydi
tarzida talaffuz qilinadi va shunday yoziladi ; ko'rsaydi,
o'qisaydi...

Shart mayli shakli kerak so'zi bilan kelganda taxminan-
gumon ma'nosini bildiradi: Bu bola yaxshi bilsa kerak
(bilmasligi ham mumkin)
Maqsad mayli---harakatning biror maqsadda bajarilishini
bildiradi, -moqchi qo'shimchasi yordamida hosil qilinadi.
Masalan; Yozmoqchiman., yozmoqchisan,, yozmoqchi,.

2.1.FE'LLARDA SHAHS-SON KATAGORIYASI.
Fe'ldan ifodalangan harakatning shahslarga munosabatini
bildigan qo'shimchalarga shaxs-son qo'shimchalarini
deyiladi. Masalan, keldim yozding,boraman so'zlaridagi -
maydoni,-ng, -man qo'shimchalari. Bunday
qo'shimchalarning
shahs-son qo'shimchalari deb yuritilishiga sabab shuki,
shahs qo'shimchalari ayni paytda sonni ham bildirib
turadi:yo birlik, yo ko'plik shaklida bo'ladi. Masalan:

2.2.FE'LNING ZAMON SHAKLLARI.
Fe'ldan anglashilgan harakatning nutq momentiga nisbatan
bajarilishi yoki bajarmaslik paytini bildiradigan shakllarga
zamon shakllari, ana shunday shakllar tizimiga esa zamon
kategoriyasi deyiladi.
O'TGAN ZAMON SHAKLLARI.
O'tgan zamon shakllari harakat va holatning gap
aytilayotgan vaqtdan oldin bo'lganini bildiradi. Bu zamon
shakllari fe'l asoslariga -di, -(i) bdi, -gan, -kan,-qan
qo'shimchalarini va ulardan so ng shaxs-sonʻ
qo'shimchalarini qo'shish bilan hosil qilinadi. -di
qo'shimchasi bilan yasalgan o'tgan zamon shakli
so'zlovchining bevosita o zi ko'rgan harakat va holatni
ʻ
bildiradi. -di qo'shimchasidan so ng shaxs-son
ʻ
qo'shimchasining -m, -k, -ng -ngiz shakllari qo'llaniladi. -
(i)b qo'shimchasi bilan yasalgan o'tgan zamon shakli ilgari
ro y bergan harakat va holatning sozlovchi tomonidan
ʻ
eshitib bilganini ifodalaydi va bu qo'shimchadan so ng
ʻ
shaxs-son qo'shimchasining -man, -miz, -san, -siz, -di(lar)

shakllari qo'shiladi:boribman, boribsan, boribsiz.... Bu
shakllar garchi "o'tgan zamon" umumiy ma'nosi asosida
birlashsa ham, lekin ularning har qaysisi bir-biri bilan
ma'lum ma'nosiga ko'ra farq qiladi; -gan shakli -di ga
nisbatan harakatning nutq so zlagan vaqtdan ancha oldinʻ
ro y berganini bildiradi. -ibdi, -ibman, -ibsan shakllari esa
ʻ
so'zlovchi nutq momentidan oldin ro y bergan harakakni
ʻ
boshqa shaxsdan eshitganligiini yoki oldindan kutilgan
harakatning amalga oshganligini bildiradi.
HOZIRGI ZAMON SHAKLLARI.
Fe'ldan anglashilgan harakat-holatning nutq so'zlanayotgan
vaqtda ro y berishi yoki bermasligini bildirgan shakllarga
ʻ
hozirgi zamon shakllari, shunday shakllar tizimiga esa
hozirgi zamon kategoriyasi deyiladi. Hozirgi zamon
ma'nosi -yapti, -yotir, -moqda singari qo'shimchalar
qo'shish orqali ifodalanadi. Masalan :yozyapti, yozmoqda,
yozayotir. Bulardan -yapti, -moqda, fe'l asoslariga , -yotir
esa fe'lning ravishdosh shakliga qo'shiladi. Hozirgi zamon
shakllari ma'lum uslubga xoslangani bilan o'zaro
farqlanadi, -yapti uslubiy betaraf (neytral) shakl bo'lsa, -

moqda, -yotir yozma nutq uslubiga xosdir. -yap shakli
undosh bilan tugagan fe'l asoslariga qo'shilib, -ayap holida
talaffuz qilinsa ham, -yap yoziladi
KELASI ZAMON SHAKLLARI.
Fe'ldan anglashilgan harakat-holatning nutq so'zlanayotgan
vaqtdan so ng ro y berish-bermasligini bildirgan zamonʻ ʻ
shakllariga kelasi zamon shakllari, shunday shakllar
tizimiga esa kelasi zamon kategoriyasi deyiladi. Kelasi
zamon ma'nosi fe'llning -a ravishdosh shakliga -di, -jak,
fe'l asoslariga -a, -y, -ar, -urush, -gusi qo'shimchalari
qo'shish orqali hosil bo ladi. Masalan; o'tiraman ,
ʻ
yashayman,kelajak, kelar, kelur, kelgusi, keladi kabi.
Bulardan -adi, -ar uslubiy betaraf shakllar bo'lsa, -jak, -
gay, -urush, -gusi shakllari badiiy va publitsistik uslubga
xosdir. Uslubiy betaraflik belgisiga ko ra -adi va -ar
ʻ
shakllari bir guruhni tashkil qilsa ham, ular
ifodalanayotgan harakatga gumon-taxmin ma'nosini
bildirish-bildirmasligiga ko'ra bir-biridan farq qiladi.
Birinchisi bunday ma'noga betaraf bo'lsa, ikkinchi shakl
gumon-taxmin ma'nosiga ega. Solishtirsak ;keladi— kelar.

Xulosa
turkumlaridan biridir. Fe’l semantik doirasi keng, lekin,
asosan, ish- harakat hamda ish-harakat tasavvurini
beradigan holatni anglatadi. Fe’l so‘z turkumining
o‘rganilishi boshqa so‘z turkumlariga uzviy bog‘liq. Eng
katta so‘z turkumi ham fe’l hisoblanadi.
Alisher Navoiy ham fe’l so‘z turkumini chuqur tahlil
qilgan. Uning ‘‘Muhokamat ul-lug‘atayin’’ asarida bir
qancha ma’lumotlar keltirilgan. Alisher Navoiyning
morfologik qarashi uning quyidagi fikrida o‘z ifodasini
topgan:
d) so‘zlarni uch turkumga ajratgan: fe’l, ism va
harakat;
e) fe’lning birgalik nisbatdagi shakliga alohida
e’tibor beradi;
f) mazmuniy sintaksis bo‘yicha ilk ma’lumot bergan.
Bundan ko‘rinadiki Alisher Navoiy fe’lga alohida
e’tibor qaratgan.
Abdurauf Fitratning sof morfologik qarashi uning ‘‘
Sarf ’’ (Morfologiya) asarida o‘z ifodasini topgan.

So‘zlarni anglatadigan ma’nosini asos qilib olgan holda
turkumga ajratadi: ot, sifat, son, fe’l, olmosh, ko‘makchi
kabi. Abdurauf Fitrat shu tariqa o‘zi belgilagan barcha so‘z
turkumiga alohida- alohida to‘xtalib, uning o‘ziga xos
jihatini yoritib beradi. Olimning fe’l turkumiga oid
qarashi katta ahamiyatga ega. Uning “Har bir fe’l bir ish
bilan uning ishlovchisi hamda bir zamonni bildiradi’’
tarzida aytilgan fikri tilshunoslik uchun muhimdir.
Olim fe’lning zamon grammatik kategoriyasiga, shaxs-
son kategoriyasiga , shuningdek, bo‘lishli – bo‘lishsizlik,
o‘timli- o‘timsizlik, nisbat kabi kategoriyasiga nisbatan
o‘z qarashlarini bayon qildi. 16
Zamonaviy o‘zbek morfologik ta'limotining rivojlanishva
keng ommalashishida professor Ayub G‘ulomovning ilmiy
dunyoqarashi va ilmiy faoliyati katta ahamiyatga ega.
Professor Ayub G‘ulomov tomonidan ‘‘Fe’l’’kitobining
yaratilishi o‘zbek tilshunosligida katta voqea bo‘ldi.
Chunki o‘zbek tilshunosligi tarixida alohida olingan bir
turkumning o‘zini yaxlit holda jiddiy tadqiq etish tajribasi
shu davrga qadarbu tarzda amalga oshirilmagan edi. Bu
16
Замонавий ўзбек тили. I жилд. Морфология. (Муаллифлар жамоаси). -Т.:МУМТОЗ СўЗ, 2008. 37-39- bet .

kitobda:
c) fe’l turkumi alohida holda yaxlit tarzda chuqur
tahlil qilingan;
d) fe’l haqidagi barcha mavjud qarash
umumlashtirilgan.
c) Fe’lga xos xususiyat: ma’nosi va grammatik belgisi;
grammatik kategoriyasi; yasalishi; to‘liqsiz fe’l, fe’lning
sintaktik vazifasi batafsil tahlil qilingan. 17
O‘tgan asrning 30-yillarida tilshunos olim Ulug‘
Tursunov morfologiyaga oid o‘z qarashlarini bayon qilgan.
Olim o‘zbek tili morfologiyasining eng dolzarb
muammolarini tadqiq qilgan. Xususan, uning
''O‘zbekchada fe'lning yasalishi'', “O‘zbek tilida fe'l
darajalari’’ kabi tadqiqotlari fe'l so‘z turkumiga katta
e'tibor qaratganidan dalolat beradi. 18
Tilshunos olimlarimizdan yana biri akademik
A.Xojiyev o‘zbek tilida lisoniy birlikning o‘zbekona
tabiati va o‘zbek tilshunosligining dolzarb masalalari
ustida izlanishlar olib borgan va 30 ga yaqin maqola e'lon
17
Замонавий ўзбек тили. I лд. Морфология. (Муаллифлар жамоаси). -Т.:МУМТОЗ СўЗ, 2008. 47- bet .
18
Замонавий ўзбек тили. I жилд. Морфология. (Муаллифлар жамоаси). -Т.:МУМТОЗ СўЗ, 2008. 45- bet .

qilgan. Olim fe'l so‘z turkumining o‘rganilishiga ham
jiddiy e'tibor qaratgan va buning ustida bir qancha ilmiy
izlanishlar olib borgan. Uning ‘‘O‘zbek tilida fe'l’’,
‘‘O‘zbek tilida ko‘makchi fe'l’’, ‘‘O‘zbek tilida to‘liqsiz
fe'l’’ kitoblari fe'l so‘z turkumiga qanchalik e'tibor
qaratganini bildiradi. 19
19
Замонавий ўзбек тили. I жилд. Морфология. (Муаллифлар жамоаси). -Т.:МУМТОЗ СўЗ, 2008. 26-bet.

F o y d a l a n i l g a n a d a b i y o t l a r r o ’ y x a t i :
1. Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik
O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. -
Toshkent.: O’zbekiston. NMIU, 2016, 56 bet
2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va
oliyjanob xalkimiz bilan birga quramiz. -
Toshkent.: O’zbekiston. 2017. - 488 bet
3. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas
kuch. Toshkent “Ma’naviyat”. 2008 y 173 bet.
4. O`zbekiston Respublikasining “Ta`lim
to`g`risida”gi Qonuni. T.: 1997.
5. O`zbekiston Respublikasining Milliy dasturi. T.:
1998.
6. Boshlang`ich sinflarning takomillashtirilgan o`quv
dasturi. Boshlang`ich ta`lim. 2006, 5-son.
7. Abdullayeva K. va boshqalar. Ona tili. T.:
o`qituvchi 1999.
8. G`apporova T., Abdullayeva K. va boshqalar. Ona
tili. T.: o`qituvchi 1999.
9. Qosimova K. va b. “Boshlang`ich sinflarda ona tili
o’qitish metodikasi” T.,”Noshir”nashriyoti,2009y

Купить