Dokument ma'lumotlari

Narxi 40000UZS
Hajmi 272.7KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

33 Sotish

O’zbek tilida grammatik shakl tasnifi

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __________________________________ UNIVERSITETI _____________________________FAKULTETI _____________________________YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN KURS ISHI MAVZU: O'ZBEK TILIDA GRAMMATIK SHAKL TASNIFI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 MUNDARIJA: KIRISH ……………………………………………………..………..…………3 I BOB. Tilshunoslikda grammatik shakl tasnifining tutgan o‘rni va uning mohiyati ...……....…….….………….….………………………………………6 1.1. Jahon tilshunosligida grammatik shakl tasnifi...………..……..……………6 1.2. Tilshunoslikda grammatik shakl tasnifi va uning mohiyati…………................................................................................................9 II BOB. O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifining turlari va tahlili .........15 2.1. O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifining tahlili..…….……..……….….15 2.2. O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifining va grammatik ma’no munosabati……………………………………………………………………..22 XULOSA …………………….………………..………………………..….…..36 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ………….………...…38 3 KIRISH Kurs ishining dolzarbligi. - Dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri bo'lgan o'zbek tili xalqimiz uchun milliy o'zligimiz va mustaqil davlatchilik timsoli, bebaho ma'naviy boylik, buyuk qadriyatdir. Kimda-kim o'zbek tilining bor latofatini, jozibasi va ta'sir kuchini, cheksiz imkoniyatlarini his qilmoqchi bo'lsa, munis onalarimizning allalarini, ming yillik dostonlarimizni, o'lmas maqomlarimizni eshitsin, baxshi va hofizlarimizning sehrli qo'shiqlariga quloq tutsin, - dedi O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev O'zbek tili turkiy tillar oilasiga mansub eng yirik tillardan biridir. Dunyo miqyosida bu tilda 50 millionga yaqin odam so'zlashadi. Mustabid tuzum davrida tilimizni yo'qotishga ko'p urinishlar bo'lgan edi. Lekin xalqimiz o'z ona tilini – milliy g'ururini saqlab qoldi. Millatparvar ziyolilar, tilimiz fidoyilarining jonkuyarligi natijasida 1989 yil 21 oktyabr kuni qabul qilingan qonunga asosan, o'zbek tili mamlakatimizda davlat tili maqomiga ega bo'ldi. Prezident ona tilimizning davlat va jamiyat hayotidagi ta'siri va mavqeini yanada oshirish, «Davlat tili haqida»gi qonunni bugungi kun talablaridan kelib chiqib takomillashtirish zarurligini ta'kidladi. Bu boradagi dolzarb vazifalarni ko'rsatib o'tdi. - Har birimiz davlat tiliga bo'lgan e'tiborni mustaqillikka bo'lgan e'tibor deb, davlat tiliga ehtirom va sadoqatni, ona vatanga ehtirom va sadoqat deb bilishimiz, shunday qarashni hayotimiz qoidasiga aylantirishimiz kerak, - dedi Shavkat Mirziyoyev. - Bu olijanob harakatni barchamiz o'zimizdan, o'z oilamiz va jamoamizdan boshlashimiz, ona tilimizga, urf-odat va qadriyatlarimizga hurmat, Vatanga mehrimizni amaliy faoliyatda namoyon etishimiz kerak. 1 1 O ' zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev 4 Grammatikada so‘z shakli, grammatik ma’no, grammatik shakl, grammatik kategoriya haqidagi tushunchalar markaziy o‘rinni egallaydi. Tilda o‘zining doimiy ifodalovchisiga ega bo‘lgan, so‘z shakli va gapga xos umumlashgan ma’no grammatik ma’no hisoblanadi. Ma’lum grammatik ma’noni ifodalash uchun xizmat qiladigan moddiy vosita grammatik shakl hisoblanadi. Grammatik shakllarni grammatik kategoriyani tashkil etgan unsurlar deyish mumkin. Aslida grammatik shakl deganda, ma’lum grammatik ma’noning moddiy tomoni tushuniladi 2 . Kurs ishining maqsadi. O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifining o‘ziga xos jihatlarini aniqlash va tegishli xulosalar ishlab chiqish. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining oldiga qo‘ygan vazifalari quyidagilardan iborat: ● O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifining mohiyatini yoritib berish; ● O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifining hozirgi holati va uni tahlil qilish; ● O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifini ko‘rib chiqish; Kurs ishining obyekti. O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifini tahlil qilish kurs ishining obyektini tashkil qiladi. Kurs ishining predmeti. O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifini tahlil qilish jarayoni haqidagi ma’lumotlar kurs ishining predmetidir. Kurs ishining metodik asosi : O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifiga oid hozirgi zamon nazariy qarashlari, o zbek va chet el olimlarining shuʻ boradagi qarashlari, O zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O zbekiston ʻ ʻ Respublikasi Prezidentining farmon va qarorlari va boshqalar ishimizga metodologik asos bo lib xizmat qiladi. ʻ 2 Абдураҳмонов Ғ., Холи ѐ�ров Х. ва б. Ҳозирги ўзб ѐк адабий тили (Синтаксис). – Т., 2020. 5 Kurs ishining tuzilmasi: Ushbu kurs ishi 40 sahifadan iborat bo‘lib, kirish, 2 bob, asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 6 I BOB. Tilshunoslikda grammatik shakl tasnifining tutgan o‘rni va uning mohiyati 1.1. Jahon tilshunosligida grammatik shakl tasnifi Grammatik shakl grammatik kategoriyani tashkil etgan qismlarning bir tomonini- shakliy tomonini ifodalaydi. Ohang-grammatik ma’no ifodalashning fonetik vositasi. Bu vosita yordamida gapning turi, gap bo‘laklariga ajratish, farqlash mumkin. Affiksatsiya tizimida grammatik ma’noni ifodalashning eng keng tarqalgan usuli hisoblanadi. So‘z tartibi-grammatik ma’no anglatishning yana bir vositasi. So‘zlarning gapda ma’lum tartibda oldinma-keyin joylashtirilishi ham grammatik ma’no ifodalash uchun xizmat qiladi. 3 Grammatik ma’no haqida umumiy tushuncha. Ma’lumki, grammatik ma’no ifodalshning turli vositasi mavjud. Grammatik ma’no deganda til (fonetik, leksik, morfologik va sintaktik) birliklarning nutqni shakllantiruvchi umumlashma abstract ma’nolari tushuniladi. Grammatik ma’no tarkibi murakkab. Uni ifodalashning quyidagi vositalari mavjud: 4 1) Affiksal vosita; 2) Sof nomustaqil va nomustaqil vazifadagi so‘z; 3) So‘z tartibi; 4) Takror; 5) Ohang; 6) Sintaktik qolip; Affiksatsiya tilimizda grammatik ma’no ifodalashning eng keng tarqalgan turi, u orqali deyarli aksariyat grammatik ma’no ifodalanadi. a) So‘z yasovchi affiks; 3 Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбѐк тилининг назарий грамматикаси. – Т., 2022 4 Сайфуллаева Р., Менглиев Б. в.б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. III. –Т., 2021. 7 b) Shakl yasovchi affiks; O‘zbek tilida sof ko‘makchi fe`llar yo‘q. Ayrim mustaqil fe`llar ,masalan, bo‘l, ol, qo‘y, bor, kel kabilar ko‘makchi fe`l vazifasida kelib turli-tuman ma`nolarni ifodalash uchun xizmat qiladi. Masalan, bo‘l ko‘makchi fe`li tugallik, to‘la bajarilish ma`nosini ifodalaydi. Zulfiya topshiriqlarni bajarib bo‘ldi. Grammatik ma`no anglatishning yana bir vositasi so‘z tartibi dir. So‘z tartibi xitoytibet tillari oilasiga kiruvchi tillarda va qurilishi shu tillarga o‘xshash bo‘lgan boshqa tillarda juda muhimdir. 5 -Masxaraboz masxarabozni masxaraboz deb atadi. So‘z gapda uch xil vazifani bajarmoqda: ega, vositasiz to‘ldiruvchi, vositali to‘ldiruvchi. Sintaktik va analitik vositalar. Grammatik ma`nolarni ifodalovchi til vositalari turli-tumandir. Tilshunoslikda bu vositalar ikki katta gruppaga ajratilgan: sintetik vositalar, analitik vositalar . Sintetik vositalarga affiksatsiya (prefeks, suffekslar), ichki flektsiyaning hamma turlari (arab tiliga xos xususiyatlar), hind-evropa tillari so‘z o‘zagidagi unlining o‘zgarishi, suppletiv formalar kiradi. Analitik vositalar grammatik ma`no anglatuvchi yordamchi so‘zlar, so‘z tartibi orqali grammatik ma`no anglatish, takror, intonatsiyalardan iborat. Grammatik ma’no ifodalovchi morfologik ko‘rsatkich grammatiok shakl yasovchi yoki qisqa qilib grammatik shakl deyiladi. O‘tgan davr mobaynida o‘zbek tili grammatik ko‘rsatkichlarining tasnifi yaratildi, ammo xulosa avval arab, keyinchalik rus tili grammatik me’yoriga asoslangan holda berib kelindi. 5 . Расулов Р. Ўзбек тилидаги ҳолат феъллари ва уларнинг облигатор валентликлари. – Т., 2021. 8 Grammatik ko‘rsatkichlarning yangicha tasnifi: a) Lug‘aviy shakl hosil qiluvchi; b) Sintaktik shakl hosil qiluvchi; c) Lug‘aviy-sintaktik shakl hosil qiluvchi; Grammatik kategoriya. Kategoriya atamasi tilshunoslikka falsafadan kirgan termin. U falsafada ,,obyektiv borliq va bilishdagi mohiyatdan ko‘proq qonuniy aloqa va munosabatni aks ettiruvchi umumiy tushuncha’’ tarzida ta’riflanadi. Kategoriyalarning 9 ta turi mavjud. SHulardan egalik kategoriyasi haqida. Bu kategoriyaning ko‘rsatkichlari quyidagilar: ya’ni egalik qo‘shimchalari hisoblanadi. Bu kategoriya shaxs va son ma’nosi bilan uzviy bog‘langan. Shu boisdan egalik kategoriyasining barcha ko‘rsatkichida bir vaqtning o‘zida shaxs ma’nosi ham, son ma’nosi ham ifodalanadi. Leksik ma’no individual ma’no hisoblanadi. Bir ma’no bir so‘z bilan bog‘langan bo‘ladi. Grammatik ma’no leksik ma’nodan tubdan farq qiladi. U leksik ma’noga o‘xshab tashqi dunyodagi narsa va voqealarni aks ettirmaydi va individual xususiyatga ega bo‘lmaydi. Ular umumiy ma’nolardir. 9 1.2 Tilshunoslikda grammatik shakl tasnifi va uning mohiyati Grammatika - tilning grammatik qurilishini o‘rganuvchi tilshunoslikning bo‘limi. Grammatika so‘zlaming gapda o‘zgarishi va ulaming o‘zaro birikib, so‘z birikmasi, gap hosil qilishi haqidagi qoidalar to‘plamidir. rammatika ikki qismdan: morfologiya va sintaksisdan iborat. Morfologivada so‘z turkumlari va ularga xos bo‘lgan shakllar haqida baxs yuritilsa, sintaksisda so‘zlaming bir-biri bilan bog‘lanib, gap, so‘z birikmasi hosil qilishi tekshiriladi. 6 So‘z shakl va grammatik ma’no Leksik so‘z yoki leksema ma’no va ifoda birligidan iborat bo‘lganidek («kitob» leksemasining ma’nosi, yoki mazmun plani - «o‘qish quroli» tushunchasini anglatishi, ifodasi yoki ifoda plani k, i, t, o, b tovushlaridan tashkil topishidir), grammatik so‘z, yoki so‘z shakl ham grammatik ma’no ham grammatik ifoda (shakl) birligidan iboratdir. Jumladan, kitob so‘zi «o‘qish quroli» tushunchasidan tashqari ot, birlik son, bosh kelishik tushunchalarini ham bildiradi. Bunda kitob so‘zining «o‘qish quroli» tushunchasini ifodalashi uning leksik ma’nosi sanaladi va shu so‘zning otga mansubligi, birlik son va bosh kelishikda ekani uning grammatik ma’nosidir. So‘zning grammatik ma’nosi uning leksik ma’nosi bilan belgilanmaydi. Masalan, suv, havo, shamol, bulut kabi so‘zlaming leksik ma’nolari turlicha, lekin grammatik ma’nolari bir xil, ya’ni bulaming barchasi birlik, bosh kelishikdagi otlardir. Aksincha, birgina leksik so‘z, leksema, ma’lum leksik ma’no anglatgani holda turli shakllarda qo‘llanib, har xil grammatik ma’noni ifodalashi mumkin. Masalan, o ‘qimoq fe’lining tuslanishli shakllari turli grammatik ma’nolami bildiradi: o‘qiyapman so‘z shakli hozirgi zamon davom fe’lining I shaxs birlik ma’nosini, о ‘qiyapsan so‘z shakli hozirgi zamon davom fe’lining II shaxs birlik ma’nosini va h.k So‘zning ma’lum turkumga mansubligini ko‘rsatuvchi, so‘zning ma’lum bir grammatik shaklini 6 Нѐъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. – Т.,2021 10 ifodalaydigan ma’no grammatik ma'no hisoblanadi . Grammatik ma'no o‘z xususiyatiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: 1 ) ma’lum bir so‘z turkumi uchun umumiy bo‘lgan ma’no, ya’ni kategorial grammatik ma'no; 2 ) xususiy grammatik ma’no so‘zining kategorial grammatik ma’nosi ma’lum so‘z turkumlari uchun xos bo‘lgan umumiy grammatik ma’nolardir Masalan, non, suv, uy, dala so‘zlarining har biriga xos bo‘lgan ma’no - leksik ma’no. Ammo ulaming barchasi uchun umumiy bo‘lgan ma’no ya’ni predmet ma’nosi grammatik ma’nodir. Ayni shu umumiy grammatik ma’no ularni bir turkumga, ya’ni ot turkumiga birlashtiradi. Shuningdek, chiroyli, dono, fozil, kamtarin so‘zlari uchun umumiy bo‘lgan belgi ma’nosi va o‘qi, o‘rgan, mehnat qil, bor, kel so‘zlari uchun umumiy bo‘lgan harakat ma’nosi kategorial grammatik ma’no sanaladi. So‘zning xususiy grammatik ma’nosi ma’lum bir so‘z turkumi uchun mansub bo‘lib, bunday ma’noga otlarga xos bo‘lgan son, egalik, kelishik ma’nolari, fe’llarga xos bo‘lgan nisbat, mayl, zamon, shaxs-son, bo‘lishli – bo‘lishsizlik kabi ma’nolar kiradi. Grammatik ma’noni ifodalash vosita va usullari O‘zbek tilida grammatik ma’no quyidagi vosita va usullar bilan ifodalanadi: 1. Affiksatsiya. Bunda grammatik ma’no so‘zning negiziga turli shakl yasovchi affikslami qo‘shish bilan ifodalanadi: maktablar, maktabga, oddiy roq, ishlandi va h.k. 2. Yordamchi so‘zlardan foydalanish. Mustaqil ma’noli so‘zlar yordamchi so‘zlar orqali grammatik ma’noga ega boMishi mumkin: Daraxt mevasi bilan k о ‘rkam, odam - mehnati bilan. (maqol) 3. Takrorlash. 11 4. So‘zlarni takrorlash ham grammatik ma’noni ifodalashga xizmat qiladi: dasta-dasta gul, xirmon-xirmon paxta kabi. Bunda dasta, xirmon so‘zlarini takrorlash bilan ko‘plik, nomlik ma’nosi ifodalangan. 5. Suppletivizm. Bu - o‘zaro bogMangan, ma’lum bir tizimni tashkil qilgan grammatik ma’nolarni ifodalash uchun alohida-alohida so‘zdan foydalanish usuli. Masalan, o‘zbek tilida bir grammatik tizimni hosil qiladigan I va II shaxs kishilik olmoshlarining birligi men va sen so‘zlari orqali, ko‘pligi biz va siz so‘zlaori orqali ifodalanadi. 6. Urg‘u. so‘zining grammatik ma’nosini ifoda qilish uchun xizmat qilishi mumkin: akademik (ot), - akademik (sifat), yangi (sifat) - yangi (ravish), terma (sifat) - terma (fe’l)ning bo‘lishsiz shakli. 7. So‘z tartibi. So‘zlaming gapda oldinma-keyin kelish ham ba’zan grammatik ma'no ifodalashga yordam beradi. Masalan: 1)Ajoyib odamlar. 2)Odamlar ajoyib. Birinchi gapda ajoyib so‘zi otdan oldin kelib sifatlovchi vazifasini, ikkinchi gapda ushbu so‘z otdan keyin kelib kesim vazifasini bajargan. 7. Intonatsiya ham grammatik ma’no ifodalashda katta ahamiyatga ega. Bunda grammatik ma’no so‘zlarning gap sifatida shakllanishi bilan bog‘liq. Masalan: Hamma keldi. (Darak gap) - Hamma keldi? (so‘roq gap) - Hamma keldi! (undov gap). So‘zning grammatik shakli So‘zning biror grammatik ma’no ifodalaydigan ko‘rinishi uning grammatik shakli deyiladi. Grammatik shakl grammatik ma’noni ifodalashning eng zaruriy sharti, tilda ular biri ikkinchisiz mavjud bo‘lmaydi. Masalan, otlardagi ko‘plik ma’nosi -lar affiksli shakl orqali ifodalanadi: gullar; tushum kelishigi ma’nosini -m affiksli shakl ko‘rsatadi O‘zbek tilida so‘zlar bir grammatik ko‘rsatkichli, ko‘p grammatik ko‘rsatkichli yoki grammatik ko‘rsatkichsiz shaklda bo‘lishi mumkin. Masalan: mamlakat - grammatik ko‘rsatkichsiz so‘z shakli; mamlakatlar- bir grammatik 12 ko‘rsatkichli so‘z shakli; mamlakatlarida - ko‘p grammatik ko‘rsatkichli so‘z shakl. Hozirgi o‘zbek tilida so‘zlarning grammatik shakllari affikslar, yordamchi so‘zlar vositasida, so‘zlami juftlash yoki takrorlash orqali hosil qilinadi. Shunga ko‘ra so‘zlaming quyidagi grammatik shakllari farqlanadi: 1. Sintetik shakl. Bu shakl shakl yasovchi affikslar vositasida hosil bo‘ladi: kitobning, kitobni, kitobga, kitobda; о ’qimoqdaman, о ’qimoqdasan kabi 7 1. Sintetik shakl . Bu shakl shakl yasovchi affikslar vositasida hosil bo‘ladi: kitobning, kitobni, kitobga, kitobda; о ‘qimoqdaman, о ‘qimoqdasan, о ‘qimoqdamiz, о ‘qimoqdasiz kabi. 2. Analitik shakl. Mazkur shakl yordamchi so‘zlar orqali yuzaga keladi: bolalar uchun, zavq bilan, о lqib tur, о ‘qib ко ‘r kabi. 3. Juft va takroriy shakl . Ikki so‘zni juftlash yoki bir so‘zni takrorlash bilan ham grammatik shakl yasaladiki, bunday shakl juft va takroriy shakl deb yuritiladi: to g ‘tosh, katta-kichik juft shakli umumlashtirish ma’nosini, savat- savat (non), tog‘-tog1 (paxta) takrorlash shakli ko‘plik, ko‘plik ma’nosini ifodalaydi, katta-katta, tez-tez takroriy shakl ma’noni kuchaytirish uchun xizmat qiladi. Kategoriyalarning formal (ya’ni morfologik va yoki sintaktik) va semantik tomonlarini farqlash zarur. Bundan tashqari, grammatik tavsiflarda ham, mantiq va sun’iy intellekt kabi tegishli fanlarda ham qo‘llaniladigan predikat kabi kategorial atamalar mavjud. Ko‘rinib turibdiki, ikkinchisi uchun semantik jihat muhimroqdir, birinchisi esa an’anaviy ravishda rasmiy yondashuvni afzal ko‘rgan. Lingvistik kategoriyalarning funksional ta’rifi ikkala tomonni ham hisobga olishi kerak. Hech qanday bir tomonlama ta’rif qoniqarli bo‘lishi mumkin emas. 7 Nurmonov A., Shaxobiddinova Sh., Iskandarova Sh., Nabiyeva D. O‘zbek tili ning nazariy grammatikasi. Morfologiya. Toshkent: Yangi asr avlodi. 2001. 163 b 13 Eng avvalo, so‘zning har qanday grammatik shakli qandaydir grammatik turkumga kirishiga yoki boshqacha aytganda, qandaydir grammatik kategoriyani ifodalashiga e’tibor qaratish lozim. “Birinchi shaxs” yoki hozirgi zamon va hokazolar kabi miqdorlar o‘zlarining sof shaklida, ya’ni boshqa turkumlardan mavhum holda u yoki bu grammatik shaklda alohida grammatik kategoriyalar bo‘lib, shuning uchun ma’lum o‘ziga xos so‘z shakllarida bo‘lishi mumkin.Ular kategorial shakl va shakllar deb ataladi. A. I. Smirnitskiy fikricha: 1. Har qanday grammatik kategoriya kamida ikkita turkum shakl bilan ifodalanishi shart: aks holda u mavjud bo‘la olmaydi, chunki u shaxsda umumiydir. Masalan, faqat bitta grammatik shaxs va faqat bitta hol va hokazo bo‘ladigan til bo‘lishi mumkin emas. 2. Hech bir kategoriyali shakl so‘zni bir butun sifatida qamrab olmaydi, ya’ni berilgan so‘zning barcha so‘z shakllari bilan ifodalana olmaydi. 3. Bir xil so‘z shaklida turli grammatik kategoriyalar (masalan, shaxs, son va boshqalar) birikishi mumkin va ma’lum turkum shakllarining ma’lum birikmasi ko‘pincha ma’lum bir og‘zaki grammatik shaklni (so‘z shaklini) tashkil qiladi; Masalan, ingliz tilidagi “He takes”- (3-chi) shaxs, (birlik) son, (hozirgi) zamon, aniq nisbat, (umumiy) aspekt, (ifodali) mayl va boshqalar. 4. Bir vaqtning o zida ikkita holat, ikkita son va hokazo bo lishi mumkinʻ ʻ emas. 5. Har bir og‘zaki grammatik shakl, albatta, kamida bitta kategorik shaklni ifodalaydi, shuning uchun ham har qanday grammatik fe’lning bu shaklini boshqa barcha shakllariga qarama-qarshi qo‘yish asosida yasaladi; Nazariy darajada, inson tilida universal kategoriyalarning mavjudligi, masalan, umumjahon grammatikasida ilgari surilgan, lekin qattiq tanqid qilingan. Maktablar odatda ingliz tilida nutqning 9 qismi borligini o‘rgatadi: ot, fe’l, artikl, sifat, bosh gap, olmosh, ergash gap, bog‘lovchi va kesim. Biroq, aniq 14 ko‘proq kategoriyalar va kichik kategoriyalar mavjud. Ismlar uchun ko‘plik, egalik va birlik shakllarini ajratish mumkin. Ko pgina tillarda so zlar ham o zʻ ʻ ʻ holi (sub’yekt, ob yekt va boshqalar roli), grammatik jinsi va hokazolar uchun ʼ belgilanadi; fe’llar esa zamon va boshqa narsalar uchun belgilanadi. Gapning muayyan qismidagi har bir so‘z o‘ziga xos morfologik shakllarga ega bo‘lib, bu shakllar morfologik paradigmani o‘z ichiga oladi va muayyan grammatik kategoriyalar bilan bog‘lanishi mumkin. Masalan, ingliz tilida –lar fleksiyasi son kategoriyasini, fe’lning –edi qismi zamon kategoriyasini va hokazolarni ifodalashi mumkin. Doktor Buranovning fikricha, grammatik kategoriyalarni ikkiga bo‘lish mumkin: – grammatik makrokategoriyalar yoki birlamchi grammatik kategoriyalar (Aristotel tomonidan taklif qilingan atama); – grammatik mikrokategoriyalar yoki ikkilamchi grammatik kategoriyalar (Aristotel tomonidan taklif qilingan atama). 8 Gap qismlari yoki so‘zlarning leksiko-grammatik guruhlari birlamchi grammatik kategoriyalardir. Ma’lumki, leksemalarning quyidagi belgilariga ko‘ra, qiyoslangan tillarda gap bo‘laklarining tasnifini aniqlash mumkin: a) leksik va grammatik ma’nolar; b) ayrim so‘z turkumlari uchun morfologik shakllarni umumlashtirish; c) Gaplardagi so‘zlarning vazifasiga ko‘ra. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, grammatika bizga so‘z va gapning formal grammatik tomoni-so‘z o‘zgarishi, sintaktik birliklar va ularning turli ko‘rinishi, strukturasi va hosil qiluvchi vositalari, shuningdek, ifodalaydigan grammatik ma’nosini o‘rgatadi. Bundan tashqari grammatik kategoriyalarni doimo to‘g‘ri qo‘llash lozim, agar kategoriyalar o‘z o‘rnida qo‘llanmasa, tuzilayotgan gapning grammatik jihatdan ma’nosi buziladi, gapdagi anniqlik va izchillik yo‘qoladi. Gap shaxs va sonda moslashmaydi. Shuning uchun ham grammatik 8 Маҳмудов Н ., Нурмонов А . Ўзбек тилининг назарий грамматикаси . – Т ., 2022. 15 kategoriyalarni o‘z o‘rnida qo‘llash zarur. Agar grammatika o‘z o‘rnida qo‘llanmasa ma’no jihatdan g‘alizlik paydo bo‘ladi. Shunday ekan tilshunoslikning eng katta qismi bo‘lgan grammatikani o‘rganish biz uchun hamma sohalarda zarurdir. 16 II BOB. O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifining turlari va analizi 2.1. O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifining tahlili Boshlang‘ich sinflarda morfologiyadan “ot”, “sifat”, “son”, “fe’l”, “olmosh” tushunchalarini; siktaksisdan “gap”, “ega”,“kesim”, “ikkinchi darajali bo‘lak”, “uyushiq bo‘lak”, “undalma” kabi tushunchalarni; so‘z yasalishidan “asos”, “qo‘shimcha”, “asosdosh so‘zlar” kabi tushunchalarni shakllantirish ustida ish olib boriladi. 9 O‘qituvchi tushunchalarni shakllantirish jarayonini boshqarish, o‘quvchilar aqliy faoliyatini to‘g‘ri tashkil etish uchun tushuncha nimaligini, tushunchani bilib olish jarayonining xususiyatlarini, tushunchani o‘zlashtirish qanday sharoitda natijaliroq bo‘lishini ko‘z oldiga aniq keltirishi lozim. Grammatik tushunchalarning mohiyati. Ularni o‘zlashtirishdagi qiyinchiliklar Tushuncha atrof-muhitdagi predmet va hodisalarning muhim belgilari va o‘zaro aloqadorligi aks ettirilgan tafakkur shaklini tasvirlab ko‘rsatadi. Grammatik tushunchalarda ham, boshqa tushunchalar kabi, hodisalarning muhim belgilari umumlashtirilgan holda aks ettiriladi. Til hodisalarining o‘ziga xos xususiyati, ya’ni tushunchaning mazmun tomoni grammatik tushunchaning o‘ziga xos xususiyatini keltirib chiqaradi. Til hodisalari, til kategoriyalari boshqa hodisalarga nisbatan juda mavhumligi bilan farqlanadi. Biologik tushunchalarni shakllantirishda belgilarini kuzatish, bir tizimga solish va umumlashtirish mumkin bo‘lgan aniq hodisalar va predmetlar material sifatida asos qilib olinadi. Grammatik tushunchalar esa so‘z, so‘z birikmasi, gap, morfema, leksema, fonema va boshqalarning o‘ziga xos muhim belgilarini aniqlash va umumlashtirish natijasi hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, kishilar tomonidan yaratilgan grammatik tushunchaga asos bo‘lgan dastlabki 9 Нѐъматов Ҳ ., Сайфулла ѐва Р ., Қурбонова М . Ўзб ѐк тили структурал синтаксиси асослари – Т ., 2020. 17 materialning o‘zi etarli darajada mavhumdir. Demak, grammatik tushunchalar umumlashtirilganlarning yana umumlashtirilgani hisoblanadi. Grammatik tushunchaning bu xususiyatlari tufayli o‘quvchilarda tushuncha juda ko‘p qiyinchilik bilan shakllanadi. Grammatik tushunchani bilib olish uchun mavhum tafakkur ma’lum darajada rivojlangan bo‘lishi lozim. Mavhum tafakkur ta’lim jarayonida vujudga keladi va maxsus mashqlarni talab qiladi. Bu mashqlar muayyan aqliy ko‘nikmalarni va lingvistik tasavvur hamda bilimlar yig‘indisini shakllantirishga qaratilgan bo‘lishi zarur. Ko‘pgina ruhshunos olimlarning tekshirishlari natijasida aniqlanishicha, tushunchani shakllantirish jarayoni tafakkurga oid analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish, aniqlashtirish amallarini bilib olish jarayoni ham hisoblanadi. O‘quvchilarda tushunchani shakllantirishning natijasi ularning mavhumlashtirish faoliyatining qay darajada o‘sganligiga bog‘liq. Mavhumlashtirishda qiynaladigan o‘quvchilar so‘zlarni taqqoslay olmaydilar va ularning muhim grammatik belgilariga ko‘ra bir guruhga birlashtira olmaydilar, tushunchani shakllantirishda qiynaladilar va xatoga yo‘l qo‘yadilar. Masalan, fe’l o‘rganilganda o‘quvchilar fe’l predmetning harakatini bildirishini bilib oladilar. Yurmoq, o‘qimoq, olmoq kabi fe’llarda leksik ma’no grammatik ma’noga mos keladi. Ko‘p fe’llarda bunday moslik bo‘lmaydi. Grammatikada predmet harakati deyilganda, harakat bilan birga predmetning holati, uning boshqa predmetlarga munosabati, predmet belgisining o‘zgarishi kabilar ham tushuniladi: uxlamoq, o‘ylamoq, sevmoq, o‘smoq, ko‘karmoq va hokazo. Predmet harakatini bunday keng ma’noda, umumlashtirilgan holda tushunish endigina tilni o‘rgana boshlagan o‘quvchilarga qiyinlik qiladi, ular harakatni ko‘proq yurish, siljish ma’nosida aniq tasavvur qiladilar. Shuning uchun fe’lni o‘rganishning boshlang‘ich bosqichida yotmoq, kasallanmoq, turmoq, qizarmoq kabi so‘zlarni predmet harakatini bildiradi deb hisoblamaydilar. Bunday hodisani otni o‘rganishda ham uchratish mumkin. Ayrim o‘quvchilar tinchlik, qahramonlik, qadam kabi so‘zlarni ot turkumiga 18 kiritmaydilar. Tushunchani shakllantirish uchun o‘quvchilarda mavhumlashtirish ko‘nikmasini o‘stirish, ular diqqatini so‘zning aniq leksik ma’nosidan grammatik ma’nosiga qaratish va shu guruhdagi so‘zlarga oid umumiy, grammatik belgilarni hisobga olgan holda, ularni bir guruhga birlashtirish talab etiladi. Masalan, k i m? yoki n i m a? so‘rog‘iga javob bo‘ladigan barcha so‘zlar “ot” turkumiga birlashadi; predmet bildirish, son (birlik va ko‘plikda kelish), egalik qo‘shimchalari bilan o‘zgarish, kelishiklar bilan turlanish bu so‘zlar uchun umumiy grammatik belgilar hisoblanadi. Tushunchani shakllantirishda xatoning oldini olish uchun ta’lim berish jarayonida qator metodik talablarga rioya qilinadi. Tushunchani o‘zlashtirish ustida ishlash jarayoni Grammatik tushunchani o‘zlashtirish uzoq davom etadigan va kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun ancha murakkab jarayondir. O‘qituvchi boshlang‘ich sinflarda tushunchani o‘zlashtirishga oid ishlarni tashkil etishda o‘rganiladigan tushunchaning lingvistik mohiyatini, bilimlarni o‘zlashtirish jarayonining psixologik-didaktik xususiyatlarini, o‘quvchilarning nutqiy va aqliy o‘sishi bir-birini taqozo etishini, grammatik bilimning nutqdagi o‘rnini asos qilib oladi. Grammatiktushunchalarda til hodisalariningmuhim belgilari umumlashtiriladi. Tushunchani o‘zlashtirish ustida ishlash jarayonida o‘rganiladigan tushunchaning muhim belgilarini ajratpsh maqsadida muayyan til materiali analiz qilinadi. Masalan, so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimcha uchun quyidagi ikki muhim belgi xarakterli: 1) so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimcha – so‘zning o‘zgaradigan qismi; 2) so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimcha sintaktik vazifani bajaradi, ya’ni gapda so‘zlarni bog‘lash uchun xizmat qiladi. Tushunchani o‘zlashtirishga oid ishlarda o‘qituvchi muayyan bir tushunchaning muhim belgilarini aniqlab oladi, dastur talabiga ko‘ra, shu sinf o‘quvchilarini tushunchaning qanday belgilari bilan tanishtirishni, 19 foydalanganda yaxshi natija beradigan leksik materiallarni, metodik usul va vositalarni belgilab oladi. Til materialini analiz qilish jarayonida o‘rganiladigan tushunchaning muhim belgilari ajratiladi (tushuncha ustida ishlashning birinchi bosqichi) , so‘ng belgilar o‘rtasidagi bog‘lanish topiladi, bir tushunchaning xususiyati sifatida ular orasidagi o‘zaro munosabati aniqlanadi, atama beriladi (tushuncha ustida ishlashning ikkinchi bosqichi) . O‘quvchilar o‘rganilgan tushuncha mohiyatini anglashlari va bilimlarni nutq tajribasiga tatbiq etishlari uchun tushuncha ta’rifini aniq ifodalash ustida ishlanadi (tushuncha ustida ishlashning uchinchi bosqichi) ; to‘rtinchi bosqich da o‘rganilgan kategoriyani bilib olish uchun mashq qilinadi; amaliy vazifani hal qilish maqsadida (fikrni aniq ifodalash, so‘zni va gapni to‘g‘ri yozish uchun) o‘quvchilarda tushunchaga asoslanish ko‘nikmasi shakllantiriladi. 10 Shunday qilib, tilga oid tushunchalarni shakllantirish jarayoni shartli ravishda to‘rt bosqichga bo‘linadi: Birinchi bosqich – tushunchaning muhim belgilarini ajratish maqsadida til materialini tahlil qilish. Bu bosqichda ma’lum so‘z va gaplarning leksik ma’nosidan kelib chiqib mavhumlashtirish amalga oshiriladi va shu til hodisasi, til kategoriyasi uchun umumiy hisoblangani ajratiladi. O‘quvchilar tahlil qilish va mavhumlashtirish aqliy amalini bilib oladilar. Ikkinchi bosqich – tushunchaning belgilarini umumlashtirish, ular orasidagi bog‘lanishni aniqlash(tushunchalarning ichki bog‘lanishini aniqlash), atamani berish. O‘quvchilar taqqoslash va tarkib amalini bilib oladilar. Uchinchi bosqich – tushuncha ta’rifini ifodalashni tushunish, belgilar mohiyatini va ular orasidagi bog‘lanishni aniqlash. 10 Nurmonov A ., Yo ‘ ldoshev B . Tilshunoslik va tabiiy fanlar . - Toshkent : O ‘ qituvchi , 1996. - 160 b 20 To‘rtinchi bosqich – yangi til materiali asosida o‘rganilayotgan tushunchani aniqlashtirish, bilim tajribaga tatbiq etiladigan mashqlar ishlash, o‘rganilayotgan tushunchaning ilgari o‘zlashtirilgan tushunchalar bilan bog‘lanishini aniqlash. Ko‘rsatilgan bosqichlarni “fe’l” grammatik tushunchasini shakllantirish jarayoni misolida ko‘rib chiqaylik: Tushuncha ustida ishlash til materialini tahlil qilish va tushunchaning muhim belgilarini aniqlashdan boshlanadi. Ko‘pgina tekshirishlar, agar o‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida muayyan vazifani bajarish bilan dastlabki til materialini o‘zlari tuzsalar yoki tanlasalar, ularning analitik faoliyati samaradorligi ortishini ko‘rsatdi. Masalan, o‘quvchilar harakatlarini kuzatish asosida gap tuzadilar. Darsda o‘quvchilarni fe’ldan foydalanish va e’tibor bilan yozishga undaydigan qulay nutqiy vaziyat yaratiladi. Ekskursiya, yaqinda ko‘rilgan film, shu darsda ko‘rsatilgan diafilmning biror qismi, o‘qilgan hikoya, rasm materiali yuzasidan gaplar tuzish ham mumkin. Gap tuzishda fikrni aniq ifodalaydigan kerakli so‘z (fe’l)ni jamoa bo‘lib topish imkonini beradigan vaziyat yaratish muhimdir. Masalan, mavzuni o‘rganishdan oldin o‘quvchilar bahorda tabiatda yuz beradigan o‘zgarishlarni kuzatadilar. O‘qituvchi: – Bahorda tabiatda qanday o‘zgarishlar yuz beradi? O‘quvchilar: – Kunlar isiydi. – O‘tlar ko‘karadi. – Daraxtlar kurtak chiqaradi. –Bodom gullaydi. –Dastlab shaftoli, o‘riklar gullaydi. – Olma keyinroq gullaydi. O‘quvchilar o‘qituvchi tavsiya qilgan bir necha gapni izohlab yozadilar. O‘qituvchi: – Narsaning harakatini ifodalash uchun siz qaysi so‘zlardan foydalandingiz? Ularning tagiga ikki to‘g‘ri chiziq chizing (O‘quvchilar vazifani bajaradilar). 21 – Harakatni bildirgan so‘zlarga so‘roq bering va taqqoslang (O‘quvchilar nima qildi? nima qilyapti? nima qiladi? so‘roqlarini beradilar). – Endi darslikda fe’l haqida nima deyilganini o‘qing. – Shaxs va narsaning harakatini bildirgan so‘zlar qanday ataladi, ular qanday so‘roqlarga javob bo‘ladi? – Bodom gulladi. Olma gullaydi gaplarini gap bo‘laklariga ko‘ra tahlil qiling (O‘quvchilar eganing tagiga bir, kesimning tagiga ikki to‘g‘ri chiziq chizadilar) – Gulladi, gullaydi fe’llari gapda qaysi bo‘lak vazifasida kelgan? (Kesim.) – Endi fe’l haqida nimalarni bilib oldingiz? Rejadan foydalanib ayting (umumlashtiring): 1. Fe’l nima? (So‘z) 2. Nimani bildiradi? (Shaxs va narsaning harakatini) 3. Qanday so‘roqlarga javob bo‘ladi? (Nima qildi? Nima qilyapti? Nima qiladi?) 4. Qaysi gap bo‘lagi vazifasida keladi? (Kesim) – Kitobdagi qoidada rejaning qaysilariga javob berilgan? Rejani o‘qing va unga javob bering. O‘quvchilar kitobdagi va qo‘shimcha mashqlarni ishlaydilar. – Fe’ldan boshqa yana qanday so‘z turkumlarini bilasiz? (Ot, sifat, son, olmosh) – So‘zlarni taqqoslang: gul, gulli, gulladi. So‘z turkumlari (ot, sifat, fe’l) bir-biridan qanday farqlanadi? (O‘quvchilar rejadan foydalanib javob beradilar). O‘quvchilar mustaqil bir necha gap tuzadilar, ayrimlarini yozib, fe’llarning tagiga chizadilar. Bu dars fragmentida tushuncha bilan tanishtirish jarayonining yuqoridagi to‘rt bosqichi qisqa shaklda o‘z aksini topgan. Biroq bu darsda o‘quvchilar tushuncha bilan faqat tanishtirildi, uni o‘zlashtirish uchun esa dasturda mavzuni 22 o‘rganishga ajratilgan barcha darslardagi mashqlar tizimini bajarish lozim. Mavzuni o‘rganish jarayonida “Fe’l” tushunchasi chuqurlashadi va kengayadi, o‘quvchilar fe’lning yangi belgilarini o‘rganadilar (fe’llarda bo‘lishli va bo‘lishsizlik, ularning shaxsson qo‘shimchalari bilan tuslanishi, fe’l zamonlari). O‘quvchilarda fe’llarni shaxs-son, zamon, bo‘lishsizlik qo‘shimchalari bilan o‘zgartirish va fikr bayon etish maqsadiga mos fe’l shakllaridan nutqda to‘g‘ri foydalanish ko‘nikmasi shakllantiriladi. Tushunchani shakllantirish jarayonida so‘zning leksik ma’nosi, uning gap tarkibida boshqa so‘zlar bilan birga kelgandagi ma’nosi asta-sekin aniqlanib, oydinlashtirilib boriladi, og‘zaki va yozma nutqda so‘zni uslubiy to‘g‘ri ishlatish ko‘nikmasi orta boradi. Buning uchun o‘quvchilar so‘zning ko‘p ma’noliligi, o‘z va ko‘chma ma’noda ishlatilishi, sinonim va antonim so‘zlar bilan elementar tanishtiriladi. O‘rganilgan grammatik belgilarni amalga keng tatbiq etish va ulardan jonli nutqda aloqa maqsadida bevosita foydalanish uchun grammatik tushunchani shakllantirishda o‘quvchilarda mavhumlashtirishni va so‘zlar uchun xarakterli bo‘lgan umumiy grammatik belgilarni sintezlashni o‘stirish zarur, shuningdek, ular so‘zning leksik ma’nosini chuqur bilishlariga erishish muhimdir. Bular o‘quvchilarning nutqini o‘stirish mohiyatini aks ettiradi, yani o‘quvchilar nutqda so‘zlardan amaliy foydalanishga, so‘zning leksik ma’nosini tor tushunishdan chuqurroq tushunishga o‘tadilar, so‘zning leksik va grammatik ma’nolari bir-biriga ta’sir qilishini tushuna boshlaydilar, natijada nutqda so‘zlardan ongli foydalanishga asos yaratiladi. 23 2.2. O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifi va grammatik ma’no munosabati I. O‘quvchilar aqliy faoliyatini faollashtirish. Bilimni o‘zlashtirishning natijasi ma’lum darajada o‘qitish metodlariga bog‘liqdir. Bayon metodi asosan o‘quvchilarning eslab qolishiga mo‘ljallanadi va ularning bilish faoliyatini faollashtira olmaydi, shuning uchun kutilgan natijani bermaydi. Maktab tajribasini ommalashtirish va olimlar (L.V. Zankov, Yu.N. Babanskiy, V.P. Strezikozin va boshq.)ning maxsus tekshirishlari ko‘rsatishicha, izlanish metodlari (boshlang‘ich sinflarda qisman izlanish metodi) ko‘proq samarali hisoblanadi. Grammatik tushunchani shakllantirishda izlanish vaziyati o‘qituvchi bergan vazifa va uni jamoa bo‘lib bajarish vaqtida yaratiladi. Izlanish vaziyati o‘quvchilarni yangilikni bilishga qiziqtiradi va vazifani bajarish usulini mustaqil ravishda ijodiy tanlashga undaydi. Masalan, o‘quvchilarni so‘z yasovchi qo‘shimchalar bilan tanishtirishda o‘qituvchi xattaxtaga gul – gulchi, g‘alla – g‘allakor, traktor – traktorchi kabi so‘zlarni ikki ustun tarzida yozadi. O‘quvchilarga “Ikki ustun shaklida yozilgan so‘zlarni kuzating, ma’nolaridagi farqini o‘ylab ko‘ring, shu so‘zlarning ma’nosini farqlashga xizmat qilayotgan qismini toping” topshirig‘i beriladi. Birgalikda o‘tkazilgan muhokamadan so‘ng o‘quvchilar quyidagicha xulosaga keladilar: 11 – “Gul” so‘zi o‘simlikning bir turini, “gulchi” esa gullarni parvarish qiluvchi kishi ma’nosini bildiradi; “g‘alla” – o‘simlik, “g‘allakor” – g‘alla etishtiruvchi kishi; “traktor” so‘zi qishloq xo‘jalik mashinasini, “traktorchi” esa traktorda ishlovchi kishi ma’nosini bildiradi. So‘zning - chi, -kor qismi ikki so‘zning ma’nosini farqlashga xizmat qiladi; -chi, -kor alohida kelganda ma’no anglatmaydi, bular qo‘shimcha; so‘zga qo‘shilganda ishlovchi, shug‘ullanuvchi kishi ma’nosini anglatyapti, ya’ni yangi ma’noli so‘z hosil bo‘lyapti; demak, - chi, -kor so‘z yasovchi qo‘shimcha. 11 Нурмонов А., Маҳмудов Н. ва б. Ўзбѐк тилининг мазмуний синтаксиси. – Т.,2022 24 Muammoli vaziyatni orfografik mavzu bilan tanishtirish jarayonida ham yaratish mumkin. Masalan, o‘qituvchi “Hayvonlarga qo‘yilgan nomning bosh harf bilan yozilishi” mavzusini tushuntirish uchun o‘quvchilarga “Kim qanday uy hayvonlarini boqadi? Ularga o‘zingiz nom qo‘yganmisiz? Qanday nom qo‘ygansiz?” kabi savollarni beradi. O‘quvchilar tartib bilan o‘zlari boqayotgan hayvonlari va unga qo‘ygan nomlarini aytadilar (mushuk – Mosh, kuchuk – Olapar, sigir – Targ‘il, ot – Lochin kabi) ; o‘qituvchi ikki ustun shaklida xattaxtaga yozib boradi. O‘qituvchi «Ikki ustun shaklida yozilgan so‘zlarni o‘qing, ularni taqqoslang. Ularning yozilishida qanday farq bor? Nima uchun? Isbotlang» topshirig‘ini beradi. Bu savol-topshiriqlar xarakteri bolalarni o‘ylashga, izlanishga majbur qiladi. Ular birinchi ustundagi so‘zlar kichik harf bilan, ikkinchi ustundagilar esa katta (bosh) harf bilan yozilganini aytadilar, ammo nima uchun shunday yozilganini isbotlashga ularning bilimlari etishmaydi. Shunday qilib, muammoli vaziyat yaratiladi. O‘quvchilar yangi materialni o‘rganish zarurligini sezadilar. Bu metodda eng muhim jihat muammoli vaziyat yaratish, til hodisalarini tahlil qilish, o‘zaro taqqoslash omillarini bajarish bilan bolalarning bilish faoliyatini faollashtirish hisoblanadi. Suhbat-muhokama jarayonida muammoni o‘qituvchi rahbarligida o‘quvchilarning o‘zlari halqilishlari yoki o‘qituvchi tomonidan hal qilinishi ham mumkin. Muhokamaning borishi bilimlar asosida topshiriqlarni faol bajarishni, faol aqliy faoliyatni talab qiladi. II. O‘quvchilarda so‘z va gapga lingvistik munosabatni o‘stirish ustida maqsadga yo‘naltirilgan ishlar. O‘quvchilarda so‘z va gapga lingvistik munosabat nazariy bilimlarni o‘zlashtirish, mavhum tafakkurni o‘stirish jarayonida shakllantiriladi va tilning semantik hamda grammatik tomonining bir-biriga ta’sirini anglashni bildiradi. 25 O‘quvchilar tilni ularda til birliklariga, xususan, ularning asosiylari bo‘lgan so‘z, morfema, so‘z birikmasi, gapga lingvistik munosabatni parallel shakllantirish bilan birga ongli o‘zlashtiradilar. So‘zga lingvistik munosabat so‘zni tovush-harf tomonidan tahlil qilib, uning tovush va grafik tomoni o‘rtasidagi bog‘lanishini aniqlash, so‘zni morfemik tahlil qilish va so‘zga leksik ma’no berishda morfemaning o‘rnini tushunish; so‘zni grammatik tahlil qilish va shu so‘zning muayyan so‘z turkumiga oid ekani bilan uning grammatik belgilari o‘zaro bog‘liqligini tushunish ko‘nikmasining shakllanishiga qarab o‘sib boradi. Lingvistik munosabat o‘quvchilarda asta-sekin shakllantirib boriladi, ularda bilish, tushunib olish saviyasi ham har xil bo‘lishi mumkin. Masalan, II sinf o‘quvchilari gapdagi so‘z birikmalarini topadilar, ammo u so‘z birikmasidagi so‘zlar o‘zaro qanday, ya’ni nimalar yordamida bog‘langanini tushuntira olmaydilar. IV sinf o‘quvchilari gapdagi so‘z birikmasini topadilar va so‘z birikmasi tarkibidagi so‘zlar o‘zaro so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalar (kelishik, shaxs-son qo‘shimchalari) yoki ohang yordamida bog‘langanini tushuntiradilar, ya’ni bog‘lanish grammatik vositalar bilan ifodalanishini ko‘rsatadilar. Bu so‘z birikmasi tarkibidagi so‘zlarning bog‘lanish mohiyatini elementar darajada tushunish bo‘lib, uni yuqori sinflarda chuqurroq (so‘z birikmasi tarkibidagi so‘zlarning bog‘lanish turlari, bosh va ergash so‘zning xususiyatlarini) tushunadilar. O‘qituvchi o‘quvchilarda so‘zga, so‘z birikmasi va gapga lingvistik munosabatni ta’lim jarayonida maqsadga muvofiq o‘stirib boradi, xususan, o‘rganiladigan kategoriyani o‘quvchi tushunib olishiga g‘amxo‘rlik qiladi. 12 III. Yangi tushunchani ilgari o‘rganilgan tushunchalar tizimiga kiritish tushunchani o‘zlashtirish, bilimni nutq tajribasiga tatbiq etishning 12 Abduazizov A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. Oliy o‘quvyurtlarining filologiya fakulteti talabalari uchun darslik .T.: Sharq, 2010. 26 muhim sharti hisoblanadi. Tushunchalar orasida bog‘lanishni vujudga keltirish, amalga oshirish o‘quvchilarning o‘zbek tilidan egallaydigan bilimlar tizimiga hamda tildan ongli foydalanishiga poydevor bo‘ladi. Tushunchalar orasidagi bog‘lanishni bilib olish amaliy (grammatik, orfografik, nutqiy) vazifalarni hal qilishda nazariy bilimlarni ko‘proq tatbiq etishga imkon beradi. Tushunchalar orasidagi bog‘lanishni aniqlamay, ularni bilimlar tizimiga kiritmay turib, o‘quvchilar tilni ongli o‘zlashtira olmaydilar. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari o‘zlashtiradigan asosiy bog‘lanish yo‘llari quyidagilar: 1. So‘zga beriladigan morfologik so‘roqlar va ularning grammatik belgilari (kim?, nima? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘z shaxs va narsani bildiradi → birlik va ko‘plikda qo‘llanadi →egalik qo‘shimchalari bilan o‘zgaradi → kelishiklar bilan turlanadi; qanday?, qanaqa? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘z shaxs va narsaning belgisini bildiradi → o‘zgarmaydi; necha?, nechanchi? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘z shaxs va narsaning soni va tartibini bildiradi → asosan, o‘zgarmaydi; nima qildi?nimaqilyapti?, nima qiladi? so‘rog‘iga javob bo‘lgan so‘z predmet harakatini bildiradi → bo‘lishli yoki bo‘lishsiz shaklda qo‘llanadi → shaxs-son qo‘shimchalari bilan tuslanadi → o‘tgan, hozirgi va kelasi zamondan birini ko‘rsatadi). 2. So‘z turkumi – gap bo‘lagi bo‘ladi (ot gapda ega yoki ikkinchi darajali bo‘lak, sifat – ikkinchi darajali bo‘lak, son – asosan, ikkinchi darajali bo‘lak, fe’l – kesim vazifasida keladi). 3. Bosh kelishikdagi ot – ega, boshqa kelishiklardagi otlar – ikkinchi darajali bo‘lak bo‘ladi. 4. Kishilik olmoshlari fe’llarda shaxsni ifodalaydi (agar fe’l men yoki biz olmoshlari bilan qo‘llansa, I shaxs, s en yoki s iz olmoshlari bilan qo‘llansa, II shaxs ifodalanadi). 5. Umumiy asos va asosdosh so‘zlarning ma’nosidagi umumiylik (asosning umumiyligi asosdosh so‘zlarning ma’nosidagi o‘xshashlikka sabab bo‘ladi). 27 6. So‘zning leksik ma’nosi va uning morfemik tarkibi (so‘zning morfemik tarkibi o‘zgarsa, ko‘proq uning leksik ma’nosi o‘zgaradi: gul – gulchi, guldon, gulla kabi). IV. Ayrim til kategoriyalari bog‘lanishining mohiyati yangi til kategoriyasini o‘rganish jarayonida ochiladi, shuningdek, bir yoki bir necha til kategoriyasi o‘rganilgandan keyin oydinlashadi. Masalan, so‘zning leksik ma’nosi va uning morfemik tarkibi so‘zning ma’noli qismlarini o‘rganish jarayonida biryo‘la muhokama qilinadi, chunki u yoki bu morfemaning rolini boshqacha yo‘l bilan tushuntirib bo‘lmaydi; o‘qituvchi so‘z tarkibini o‘zgartiradi va shu bilan bog‘liq holda so‘z ma’nosiniig o‘zgarishini ko‘rsatadi, bu o‘zgarish so‘zning qaysi qismi (so‘z yasovchi qo‘shimcha) hisobiga hosil bo‘lganini tushuntiradi: ish chi – ish la – ish chan ; paxta kor – paxta zor . Fe’llarning shaxs-sonda tuslanishi kishilik olmoshlari o‘rganilgandan so‘ng, fe’lda shaxs kishilik olmoshlarining uch shaxsni ko‘rsatishi bilan bog‘lab o‘rganiladi. Maktabda grammatik materialni o‘rganish amaliy yo‘nalishga ega bo‘lgani va, birinchi navbatda, o‘quvchilarning nutqiy va aqliy rivojlanishiga xizmat qilgani uchun, bir til kategoriyasining boshqasiga tobeligini va bir-birini taqozo qilishini tushunish bilan birga, o‘quvchilarning bu haqdagi bilimlaridan amaliy vazifalarni hal qilishda, ya’ni so‘zlarni yozish, gap tuzish, so‘zni tahlil qilishda foydalanishga o‘rgatish ham muhimdir. O‘qituvchi tilni o‘rgatish vazifalarini hisobga olib, doimo o‘quvchilarning nutqiy tajrbasiga suyanadi va til kategoriyalarining bog‘liqligi haqidagi bilimlarni tajribaga tatbiq etish jarayoniga yo‘naltiradi. Bilim komponentlari o‘rtasidagi bog‘lanishni aniqlash bilimni tajribaga, o‘quvchilarning yozma va og‘zaki nutqiga tatbiq etish imkonini beradi. Ona tilini o‘rganish jarayonida bilimlarning izchilligi qanday ta’minlanadi? Avvalo, maktab dasturi lingvistik materialni o‘rganishda yangi o‘rganiladigai materialning ilgari o‘rganilganlar bilan ilmiy asoslangan bog‘lanishini 28 aniqlashga imkon beradigan izchillikni ko‘zda tutadi. O‘qituvchi bu bog‘lanishning mohiyatini metodik jihatdan aniq ko‘z oldiga keltirishi zarur. O‘zaro bog‘liq bo‘lgan til hodisalarini ketma-ket va parallel o‘rganish mumkin. Bularning qaysi biridan foydalanish ma’qulroq degan masala ko‘proq materialning lingvistik mohiyatidan kelib chiqib hal qilinadi. Masalan, kishilik olmoshlari fe’ldan oldin o‘rganiladi, bu fe’lning shaxs-sonda tuslanishini kishilik olmoshlariga bog‘lab o‘rganish imkonini beradi. O‘qituvchi yangi o‘rganiladigan materialni ilgari o‘rganilganlar bilan bog‘laydi. Buning uchun til tushunchalarini taqqoslaydi va bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi. Masalan, so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimchalarni o‘rganishda ular so‘z yasovchi qo‘shimchalar bilan taqqoslanadi (so‘z yasovchi qo‘shimcha yangi so‘z hosil qilish uchun xizmat qilsa, so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimcha so‘zning shaklini o‘zgartirish uchun, ya’ni gapda so‘zlarni bog‘lash uchun xizmat qilishi aniqlanadi). V. Tushunchani ko‘rgazmali o‘rganish. Tushunchani shakllantirishning turli bosqichida ko‘rgazmalilikdan foydalanish katta ahamiyatga ega. Tushuncha belgilari bilan tanishtirishning boshlang‘ich bosqichida ko‘rgazmalilikdan o‘rganiladigan hodisannngbelgilarininutqda aniq ko‘rsatish maqsadida foydalaniladi. Til tushunchalarini shakllantirishda foydalaniladigan ko‘rgazmali vositalarning o‘ziga xos xususiyati o‘rganiladigan ob’ekt hisoblangan so‘z, so‘z birikmasi, gap, gap bo‘lagi va boshqalarga mos bo‘ladi. Shunday ekan, ko‘rgazmali vositalarga jadval, chizma, biror predmet, uning rasmi bilan bir qatorda til materialning o‘zi ham kiradi. Tanlangan matnlar, alohida so‘z va gaplarda o‘rganilayotgan hodisa aniq va lo‘nda berilgan, nutqiy vazifasi va grammatik xususiyati ravshan ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Bu ichki ko‘rgazmalilik o‘quvchilarga tushuncha belgilarini mavhumlashtirish, o‘rganilayotgan hodisani biror tomondan o‘xshashi bo‘lgan boshqa hodisalar orasidan topish imkonini beradi. Masalan, asosdosh so‘zlarni o‘rganishda tarkibida bir necha asosdosh so‘zbo‘lgan matndan foydalanish maqsadga muvofiq: 1. Maktabimiz hovlisida katta gulzor bor. Unga har xil gul ekilgan. 29 Gullarnigulchi o‘quvchilar parvarish qiladilar. 2. Rahimning otasi zavodda ishlaydi . U ilg‘or ishchi . Rahimningo‘zi – ishchan bola. Bu ikki matnda uchtadanasosdosh so‘z bo‘lib, ularning ikki muhimbelgisi (bir xil umumiy qismga egaligi va ma’nolaridagi o‘xshashlik)ni hisobga olgan holda, asosdosh so‘zlar yuzasidan umumlashtirish imkoni tug‘iladi. Bundan tashqari, o‘quvchilar o‘qituvchi rahbarligida asosdosh so‘zni shu so‘zlarning bir shakli bo‘lgan so‘z (gullarni) bilan taqqoslab, asosdosh so‘zlar bilan so‘z shakli o‘rtasidagi farq haqida elementar tushunchaga ega bo‘ladilar. Tushunchaningmohiyatini ochishga qaratilgan vazifalarning o‘zi o‘quvchilarni ularni bajarishga undashi, majbur etishi lozim. Bu bilan tushuncha ko‘rgazmaliligi ta’minlanadi. Masalan, gapnnng uyushiq bo‘laklari tushunchasining mohiyatini ochishda ikki-uch gapdan bitta gap tuzish vazifasini berish maqsadga muvofiq. Masalan, Bahorda biz qaldirg‘ochlarni quvonib kutib olamiz. Bahorda biz maynalarni quvonib kutib olamiz. Bahorda biz chug‘urchuqlarni quvonib kutib olamiz. – Bahorda biz qaldirg‘ochlarni, maynalarni, chug‘urchuqlarni quvonib kutib olamiz. Gaplar gap bo‘laklari jihatidan tahlil qilinadi; o‘quvchilar uchala gapda takrorlangan so‘zlarni aytadilar; bunday hollarda kishilar uch gap o‘rniga bitta gapdan foydalanishlarini tushunadilar. Shunday qilib, ular uch gapdan bitta gap tuzadilar, uni gap bo‘laklariga ko‘ra tahlil qiladilar, chizmasini tuzadilar. Bu vazifalarni bajarish bilan o‘quvchilar ko‘rgazmali xulosa chiqaradilar: bir kesimga bir necha ikkinchi darajali bo‘lak bog‘lanishi va ular bir xil so‘roqqa (nimalarni?) javob bo‘lishi mumkin; bir bo‘lakka qarashli va bir xil so‘roqqa javob bo‘lgan bunday so‘zlar gapning uyushiq bo‘laklari deyiladi. Yuqorida keltirilgan misollarda foydalanilgan ko‘rgazmalilik o‘rganilayotgan til hodisalarining belgilarini ajratishga qaratilgan, ya’ni ko‘rgazmalilikdan tushunchani ta’riflashdan oldin foydalanilgan. 13 13 Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили (содда гап синтаксиси учун материаллар). – Т., 2022. 30 Darsda foydalanish uchun ko‘rgazma material tanlashda o‘qituvchi qo‘yilgan maqsadga ko‘ra o‘quvchilar nimani bilib olishlarini aniq ko‘z oldiga keltirishi kerak. Bir ko‘rgazma materialdan turli maqsadlarda foydalanish mumkin. Masalan, predmet yoki uning rasmidan so‘zning leksik ma’nosini tushuntirishda ham, grammatik tushunchani shakllantirishda ham foydalanish mumkin. O‘quvchilarni sifatning nutqdagi ahamiyati bilan tanishtirish uchun o‘qituvchi berilgan predmetni tasvirlash, uning belgilarini aytish vazifasini topshiradi. O‘quvchilar har qanday predmetni tasvirlash uchun o‘z nutqlarida sifatlardan foydalanadilar. Bu – tabiiy. O‘qituvchi “Predmetni tasvirlashda siz qaysi so‘zlardan foydalandingiz? Nima maqsadda?” kabi savollar berib, bolalar diqqatini o‘rganiladigan grammatik tushunchaning (bu o‘rinda sifatning) belgilariga qaratadi. O‘quvchilar predmetni tasvirlash uchun qaysi sifatlardan bir predmetni boshqasidan ajratish maqsadida foydalanganliklarini aytadilar. Bu misolda ko‘rgazmali material nutqda grammatik tushuncha (sifat)ning rolini kuzatish maqsadida foydalaniladi va o‘quvchilar aniq materialdan umumlashtirishga o‘tadilar. Tushunchanishakllantirishni uchun jadval va chizmalardan keng foydalaniladi. Bu ko‘rgazmalardan ko‘proq tushuncha belgilariajratilgandan so‘ngmavhumlashgan belgilarni umumlashtirish, ular o‘rtasidagi bog‘lanishni aniqlash maqsadida foydalaniladi. Shunday qilib, grammatik tushunchani o‘zlashtirishga yordam beradigan asosiy metodik shartlar o‘quvchilarning aqliy faoliyatini faollashtirish, ularni yangi bilim olish uchun qiziqtirish, o‘quvchilarning nutqiy tajribasiga tayanish, bilimlarning tizimliligi, o‘quvchilarda til birliklariga lingvistik munosabatni shakllantirish ustida maqsadga muvofiq ishlash hisoblanadi. Grammatik va so‘z yasalishiga oid mashqlar Maktabda tildan nazariy bilimni o‘rganishdan maqsadfikrni og‘zaki va yozma tarzda grammatik to‘g‘ri va uslubiy aniq ifodalash uchun undan ongli foydalanish hisoblanadi. Biroq 31 nazariy bilimni amalda qo‘llashni esa maqsadga muvofiq va muntazam o‘rgatib borish talab etiladi. Mashqlar tizimi tushunchani o‘zlashtirish bosqichiga va uning xususiyatiga mos ravishda mashq turini tanlash, uning murakkablasha borishini va o‘quvchilar mustaqilligi o‘sib borishini hisobga olgan holda mashqlarni bajarish izchilligini aniqlashni ko‘zda tutadi. Bu tizim mashqlarning o‘zaro bog‘lanishiga asoslangan. Mashq turlari. Grammatik mashqlar turli asosga ko‘ra tasnif qilinadi, shuning uchun mashqning har xil turi hosil bo‘ladi. Agar bilimni shakllantirish xarakteriga asoslanilsa, grammatik mashqlar ikki katta guruhga bo‘linadi: 1) morfologik mashqlar (bunga leksik-morfologik mashqlar ham kiradi); 2) s intaktik mashqlar . Agar o‘quvchilar faoliyatiningxarakteri, ya’ni mashq jarayonida o‘quvchilar bajaradigan aqliy omillar xarakteri asos qilib olinsa, mashqlar analitik, sintetik, taqqoslashga,guruhlashga, umumlashtirishga oid mashqlarga bo‘linadi. Mashqning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqroq belgilash uchunyuqoridagi ikki asos hisobga olinadi. Masalan, mashqning vazifasi aralash berilgan so‘zlardan gap tuzishni va gap bo‘laklarini ajratishni talab etsa, bu mashq bilimni shakllantirish turiga ko‘ra s intaktik mashq , faoliyat xarakteriga ko‘ra s intetik-analitik mashq hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflarda sof morfologik yoki sof sintaktik mashq juda kam ko‘llaniladi, shuning uchun ham vazifaning etakchi tomoni hisobga olinadi. Masalan, matnga mazmunga mos otni qo‘yish, qaysi kelishik ekanini ko‘rsatish talab etilsa, bu leksik-morfologik mashq dir. O‘quvchi otning qaysi kelishikda ekanini aniqlash uchun u bog‘langan so‘z (fe’l yoki ot)ni aniqlashi (so‘z 32 birikmasini ajratishi) talab etiladi, shunga ko‘ra bu mashq s intaktik mashq hisoblanadi. 14 Grammatiktahlil analitikmashq qa kiradi. Grammatik tahlil so‘z turkumiga ko‘ra (morfologik) tahlilni,gap bo‘laklariga ko‘ra (sintaktik) tahlilni o‘z ichiga oladi. Gap bo‘laklariga ko‘ra tahlil o‘quvchilar o‘zlashtirgan sintaktik bilimlarning me’yoriga qarab chuqurlashib boradi. Amaldagi dasturga ko‘ra, I sinf o‘quvchilari “ega” va “kesim” atamalaridan foydalanmaydilar, ammo ular gapniig bosh bo‘laklarini amaliy ravishda topish ko‘nikmasiga ega bo‘ladilar, ya’ni gap kim yoki nima haqida aytilganini bildirgan so‘z (ega)ni, u haqda nima deyilganini anglatgan so‘z(kesim)ni topadilar. Masalan, Bolalar olmalarni terdilar gapini tahlil qilishda o‘quvchilar quyidagicha fikr yuritadilar: “Gap bolalar haqida aytilgan. Kimlar? – bolalar (so‘zning tagiga bitta to‘g‘ri chiziq chizadilar). Bolalar – nima qildilar? – terdilar (so‘zning tagiga ikki to‘g‘ri chiziq chizadilar). Bolalar terdilar – gapning asosiy qismi; nimalarni? (terdilar) – olmalarni ”. II sinfda I sinfdagidek muhokama qilinadi, faqat mazmuni chuqurlashtiriladi. Masalan, II sinf o‘quvchisi “Chiroyli gullar adirlarni bezadi” gapini quyidagicha tahlil qiladi: “Gap gullar haqida aytilgan. Nimalar? – gullar – ega (tagiga bir chiziq chizadi). Paxtalar haqida nima deyilgan? Ochildi – nima qildi? – kesim (tagiga ikkito‘g‘ri chiziq chizadi). Qaerlarni? (bezadi) – adirlarni – ikkinchi darajali bo‘lak, gapni to‘ldirayapti (tagiga uzuq chiziq chizadi). Qanday? (gullar) – chiroyli (gullar) ikkinchi darajali bo‘lak, egani izohlayapti. Gullar bezadi – gapning asosi. Chiroyli gullar va adirlarni bezadi – so‘z birikmasi”. 14 Nurmonov A., Shaxobiddinova Sh., Iskandarova Sh., Nabiyeva D. O‘zbek tili ning nazariy grammatikasi. Morfologiya . Toshkent : Yangi asr avlodi . 2001. 163 b 33 III-IV sinflarda sintaktik tahlil sifat jihatidan o‘zgarmaydi, ammo so‘z birikmasini ajratishga ahamiyat beriladi. Morfologik tahlilning mohiyati so‘zning qaysi so‘z turkumi ekani, gapda qanday grammatik shaklda kelganida ifodalanadi. To‘liq morfologik tahlilda o‘quvchi so‘z turkumining o‘zi o‘rgangan belgilarini aytadi. Masalan, 1-sinf o‘quvchisi shu so‘z qanday savolga javob bo‘lishini va nimani bildirishini aytadi (shaxs yoki narsa, narsa belgisi, harakati). II sinfda so‘z turkumlari o‘tilgach, morfologik tahlil quyidagi tartibda o‘tkaziladi: Ot: 1. So‘z turkumi. 2. So‘rog‘i. 3. Birlik yoki ko‘plikda ekanligi. Sifat: 1. So‘z turkumi. 2. So‘rog‘i. 3. Qaysi ot bilan bog‘langanligi. Fe’l. 1. So‘z turkumi. 2. So‘rog‘i. 3. Bo‘lishli yoki bo‘lishsiz ekanligi. Og‘zaki tahlil namunasi: Mevali daraxtlar gulladi. Mevali – s ifat, qanday – mevali; daraxtlar oti bilan bog‘langan: mevali daraxtlar; daraxtlar – ot, nimalar? – daraxtlar, ko‘plikda; gulladi – fe’l, nima qildi? – gulladi, bo‘lishli. III s infda o‘rganilgan mavzularni hisobga olib, morfologik tahlil biroz to‘ldiriladi va quyidagi tartibda o‘tkaziladi: Ot: 1. So‘z turkumi. 2. Bosh kelishik shakli. 3. Birlik yoki ko‘plikda ekanligi. 4. Egalik qo‘shimchasi, shaxs-soni. 5. Kelishigi. Sifat: 1. So‘z turkumi. 2. So‘rog‘i. 3. Qaysi ot bilanbog‘langanligi. Son: 1. So‘z turkumi. 2. So‘rog‘i. 3. Qaysi ot bilan bog‘langanligi. Olmosh: Kishilik olmoshi: 1. So‘z turkumi.2. So‘rog‘i. 3. Shaxs-soni. 4. Kelishigi. Fe’l: 1. So‘z turkumi. 2. So‘rog‘i. 3. Bo‘lishli yoki bo‘lishsiz ekanligi. 4. Shaxs-soni. 5. Zamoni. O‘quvchilar tahlil tartibini bilib olishlari uchun o‘qituvchi bu tartibga rioya qilib so‘zga xarakteristika berishning qulayligini tushuntiradi. 34 So‘z turkumiga ko‘ra tahlil og‘zaki va yozma tarzda o‘tkaziladi: uni mustaqil mashq sifatida topshirish ham mumkin. To‘liq bo‘lmagan morfologik tahlildan xilma-xil grammatik vazifalarni bajarish maqsadida yangi mavzu bilan tanishtirish bosqichida ham, uni mustahkamlash bosqichida ham foydalaniladi. Morfologik tahlilning vazifasi hozirgi o‘zbek tilida so‘z qanday ma’noli qismlardan tuzilganini aniqlashdir. Morfologik tahlil III sinfdan boshlanadi. Bu sinfda o‘quvchilarga asosdosh so‘zlar, asosasosdosh so‘zlarning umumiy qismi ekani, so‘z yasovchi qo‘shimchalar va so‘z o‘zgartuvchi (shakl yasovchi) qo‘shimchalar haqida elementar ma’lumot beriladi. So‘z tarkibiga ko‘ra tahlil quyidagicha o‘tkazilishi mumkin: 1. So‘zga so‘roq berish va u nimani anglatishini bilish. 2. Asosni aniqlash. Buning uchun so‘zga asosdosh so‘zlartanlash.Asosdosh so‘zlarni taqqoslash va umumiy qismi (asos)ni aniqlash. 3. So‘z yasovchi qo‘shimchani aniqlash. Bu yangi so‘z yasash uchun xizmat qilishini aytish. 4. So‘z o‘zgartuvchi (shakl yasovchi) qo‘shimchani aniqlash. Bu so‘zni boshqa so‘z bilan bog‘lash uchun xizmat qilishini aytish. III sinfda “So‘zning tarkibi” mavzusi to‘liq o‘rganilgach, gulzor s o‘zini so‘z tarkibiga ko‘ra og‘zaki tahlil qilish tartibi quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1. Qaysi so‘z turkumi ekanini bilaman. Gulzor s o‘zi nima? so‘rog‘iga javob bo‘ladi, narsani bildiradi, bu – ot. 2. Asosnianiqlayman. Buning uchun asosdosh so‘zlar tanlayman: gulzor, gulli, gulsiz, gulla. Ularni solishtirib, umumiy qismini topaman – gul. Bu – asos. 3. So‘z yasovchi qo‘shimchani aniqlayman, gulzor s o‘zi gul s o‘ziga –zor s o‘z yasovchi qo‘shimchasini qo‘shishbilan yasalgan. 4.Bu so‘zda so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimcha yo‘q. So‘z tarkibiga ko‘ra tahlildan so‘ng shunday ko‘rinish hosil bo‘ladi: gulzor. 35 IV sinfda paxtakorga s o‘zini so‘z tarkibiga ko‘ra og‘zaki tahlil qilish tartibi quyidagicha bo‘lishi mumkin: 1. Paxtakorga – ot. 2. Asosni aniqlayman. Buning uchun asosdosh so‘zlar tanlayman: paxtakor, paxtazor. Solishtiraman. Umumiy qism – paxta. Bu – asos. 3. So‘z yasovchi qo‘shimchani aniqlayman: paxtakor s o‘zi paxta s o‘ziga - kor so‘z yasovchi qo‘shimchasini qo‘shish bilan yasalgan. 4. So‘z o‘zgartuvchi (shakl yasovchi) qo‘shimchalarni aniqlayman: -ga – so‘z o‘zgartuvchi qo‘shimcha, kelishik qo‘shimchasi. IV sinfda ishladim s o‘zini so‘z tarkibiga ko‘ra og‘zaki tahlil tartibi: 1. Ishladim – fe’l. 2. Asosni aniqlayman. Asosdosh so‘zlar tanlayman: ishla, ishli, ishsiz, ishchan. Solishtiraman. Umumiy qism – ish.Ish – asos. 3. So‘z yasovchi qo‘shimchani aniqlayman: ishla fe’li ish s o‘ziga -la qo‘shimchasini qo‘shish bilan yasalgan. -la – fe’l yasovchi qo‘shimcha. 4. So‘z o‘zgartuvchi (shakl yasovchi) qo‘shimchani aniqlayman: -di – o‘tgan zamon qo‘shimchasi, -m – shaxs-son qo‘shimchasi, I axs, irlik: ishladim. So‘z tarkibiga ko‘ra tahlildan mustaqil mashq sifatida foydalanish ham mumkin. So‘zni morfologik tahlil qilish uning lug‘aviy ma’nosini tushunishda, morfemalarni to‘g‘ri yozishda o‘quvchilarga yordam beradigan muhim vositadir. Boshlang‘ich sinflarda grammatik va morfemik tahlil bilan birga, so‘zni tovush-harf tomonidan tahlil qilishdan ham foydalaniladi. Bu tahlilning vazifasi so‘zda tovushlarning tartibini, ularning xarakterli xususiyatlarini, tovushlar va harflar o‘rtasidagi munosabatni aniqlash hisoblanadi. Boshlang‘ich sinflarda tovush-harf tomonidan tahlil tartibi quyidagicha: 1. So‘zda nechtabo‘g‘in bor, nechanchi bo‘g‘in urg‘uli? 36 2. So‘zda nechta tovush va nechta harf bor? (Tovushlar soni harflar sonidan kam yoki ko‘p bo‘lsa, sababini aytish) 3. Unli tovush nechta?Undosh tovush-chi? 4. Harbir tovushni xarakterlash. Tovush so‘zda qaysi harf bilan ifodalangan? Masalan, kitob s o‘zi quyidagicha tahlil qilinadi: 1. So‘zda ikki bo‘g‘in bor. Ikkinchi bo‘g‘in – urg‘uli: ki-tób. 2. So‘zda beshta tovush, beshta harf bor. 3. So‘zda ikki unli tovush, uch undosh tovush bor. 4. k – undosh, jarangsiz, k harfi bilan ifodalangan i – unli tovush, i harfi bilan ifodalangan t– undosh tovush, jarangsiz, yozuvda tharfi bilan ifodalangan o – unli tovush, oharfi bilan ifodalangan. b – undosh tovush, jarangli, b harfi bilan ifodalangan Tovush-harf tomonidan to‘liq bo‘lmagan tahlildan so‘zning yozilishini tushuntirishda ham, orfoepik to‘g‘ri talaffuzni o‘rgatish maqsadida ham foydalaniladi. Masalan, maktab s o‘zi oxirida b undoshi p tarzida talaffuz qilinadi, jufti bor undosh, tekshiramiz: maktabim – maktab, b harfi yoziladi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, ikkilamchi grammatik kategoriyalarni qiyoslashning quyidagi misollarida grammatik ma’no va grammatik shakllarni aniqlash mumkin: ingliz, rus va o zbek tillarida ko plik ot,ʻ ʻ olmosh va fe l turkumi bo lib, biror narsaning yoki kimningdir ko p sonini ʼ ʻ ʻ bildiradi. Misol uchun, bu kitoblar qiziqarli – bu kitoblar qiziqarli – bu kitoblar qiziq. Barcha taqqoslanadigan tillarda hech qachon ko‘plik shaklida ishlatilmaydigan, sevgi, do‘stlik, nafrat, ish, do‘stlik kabi otlar mavjud. 37 XULOSA Shiddat bilan rivojlanib borayotgan 21-asr tilshunosligidagi dolzarb muammolardan biri so’z yasalish hodisasi bo’lib, hanuzgacha o’z murakkabligini yo’qotmagan bahsli munozara hisoblanadi. Chunki bugun o’z o’rnini ertaga bo’shatib, tarixga aylanar ekan, qo’shma so’zlar ham rivojlanib va yangilanib borgani sari ba’zilari tarixiy so’zga, ba’zilari esa yo’qolib borish hodisasiga uchraydi. Tilda mavjud bo’lgan imkoniyat va materiallar asosida yangi leksik birliklarni hosil qilish so’z yasalishining asosiy maqsadi hisoblanadi. Ushbu hodisa tildagi lug’at tarkibini doimiy ravishda boyitib borishga xizmat qiladi. Tilshunoslik fanida salmoqli ahamiyat kasb etadigan so’z yasalishi hodisasi deyarli barcha fanlar bilan juda yaqinlikda xususan, u leksikologiya – tilning lug’at tarkibi haqidagi fan bilan, o’z o’rnida fonetika va grammatika bilan yaqin,ayniqsa shakl yasash ta’limoti hamda so’z birikmasi sintaksisi bilan ham bo’g’liqdir. Tilshunoslikda so’z yasalishi masalalari leksikologiya, fonetika, grammatika sohalari bilan doimo birga o’rganilib keladi. O’zbek tilida so’z yasalish usullariga affiksatsiya – (asos + so’z yasovchi qo’shimcha) asosga so’z yasovchi qo’shimcha qo’shilishidan yangi so’z yasaladi, semantik usul– bunda bir turkumga xos so’z boshqa so’z turkumiga 38 ko’chib, yangi ma’no anglatadi, semantik–leksik usul– bir vaqtlar so’z birikmasi bo’lgan so’zning qo’shma so’zga aylanib ketshi, so’zlarni qisqartirish usuli, kompozitsion usullari kiradi. Xulosa qilib aytganda, kesimlik kategoriyasi tasdiq-inkor, modallik, zamon va shaxs-son kabi nisbatan mustaqil bolgan lisoniy kategoriyalardan hosil bolgan va tasdiq-inkor, modallik, zamon va shaxs-son ma’no va shakllaridan iborat bolib, gap kesimini shakllantiruvchi mustaqil grammatik (shaklan morfologik, vazifa jihatdan sintaktik mohiyatli) kategoriyadir. Tushum kelishigi vositasiz toldiruvchi, qaratqich kelishigi qaratqich aniqlovchining morfologik shakli bo`lganidek, gapning markazi – kesimning morfologik shakli kesimlik kategoriyasidir. Grammatik kategoriya grammatik shakllarni bir jinsli grammatik ma’no bilan birlashtiradi. Muayyan tilning bir hil va bir-biriga qarama-qarshi grammatik shakllari majmui paradigma deyiladi. Masalan, hozirgi rus tilidagi holatning grammatik kategoriyasi (paradigmasi) nominativ, genitiv va boshqalarning grammatik ma’nolari bilan oltita shakldan iborat. holatlar; Ingliz tilidagi holatlarning grammatik kategoriyasi ikkita shaklni o‘z ichiga oladi - nominativ va egalik (tegishlilik ma’nosi bilan genitiv). Grammatik ma no bir qator so zlarga yoki sintaktik konstruksiyalarga xos bo lgan vaʼ ʻ ʻ muntazam (standart) vositalarda ifodalangan umumlashgan ma nodir. ʼ Grammatik kategoriyalarga ko‘ra grammatik ma’nolar morfologik va sintaktik bo‘ladi. 39 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI: 1. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.: O‘zbekiston, 2017. 2. Karimov I. A.Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch.2008. 3. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir.1995. 4. Mirziyoyev Sh. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”.2017. 5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 13-maydagi “Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to‘g‘risida”gi PF-4797-sonli Farmoni. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 20-apreldagi “Oliy ta’lim tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ 2909- sonli Qarori. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 27-iyuldagi “Oliy ma’lumotli mutaxassislar tayyorlash sifatini oshirishda iqtisodiyot sohalari va tarmoqlarining ishtirokini yanada kengaytirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3151-sonli Qarori. 8. Абдураҳмонов Ғ., Холиеwров Х. ва б. Ҳозирги ўзбек адабий тили (Синтаксис). – Т., 2020. 9. Маҳмудов Н., Нурмонов А. Ўзбек тилининг назарий грамматикаси. – Т., 2022. 40 10. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. – Т.,2021. 11. Неъматов Ҳ., Сайфуллаева Р., Қурбонова М. Ўзбек тили структурал синтаксиси асослари – Т., 2020. 12. Нурмонов А., Маҳмудов Н. ва б. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Т.,2022. 13. Расулов Р. Ўзбек тилидаги ҳолат феъллари ва уларнинг облигатор валентликлари. – Т., 2021. 14. Сайфуллаева Р., Менглиев Б. в.б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. III. –Т., 2021. 15. Ўзбек тили грамматикаси. II том – Т., 2022. 16. Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили (содда гап синтаксиси учун материаллар). – Т., 2022. 17. Ғуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Т., 2021 18. Sodiqova M . O ‘ zbek tili grammatikasi , ikki tomlik , 1- tom . –Toshkent: Fan, 1976, 301-b. 19. Nurmonov A., Iskandarova Sh. Tilshunoslik nazariyasi.Toshkent: Fan, 2008. 20. Nurmonov A., Yo‘ldoshev B. Tilshunoslik va tabiiy fanlar. - Toshkent: O‘qituvchi, 1996. - 160 b 21. Qodirov Z. O‘zbek tilida grammatik kategoriyalarni sistem tahlil qilish (kelishik kategoriyasi): Filol. fan. nom. .dis. avtoref. Samarqand. 1993. - 21 b. 22. G‘ulomov A. O‘zbek tilida ko‘plik kategoriyasi. - Toshkent: O‘zdavnashr. 1945 23. Sultonsaidova S.O‘zbek tilidagi grammatik kategoriyalarning o‘zaro munosabati: Filol. fan. d-ri … dis. avtoref. Toshkent, 1994. - 49 b 41 24. Abuzalova M. Hozirgi o‘zbek tili. - Toshkent. - 2007. - B. 149 25. Abdullayev A. O‘zbek tilida inkor kategoriyasi // O‘zbek tili va va adabiyoti. - 1986. - №6. - B.6 26. Nurmonov A., Shaxobiddinova Sh., Iskandarova Sh., Nabiyeva D. O‘zbek tili ning nazariy grammatikasi. Morfologiya. Toshkent: Yangi asr avlodi. 2001. 163 b 27. Abduazizov A. Tilshunoslik nazariyasiga kirish. Oliy o‘quvyurtlarining filologiya fakulteti talabalari uchun darslik .T.: Sharq, 2010. Internet resurslari: 1. https://tdpu.uz 2. https://pedagog.uz 3. https://ziyonet.uz 4. https://edu.uz 42

O’zbek tilida grammatik shakl tasnifi

KIRISH……………………………………………………..………..…………3

I BOB. Tilshunoslikda grammatik shakl tasnifining tutgan o‘rni va uning mohiyati...……....…….….………….….………………………………………6

1.1. Jahon tilshunosligida grammatik shakl tasnifi...………..……..……………6

1.2. Tilshunoslikda grammatik shakl tasnifi  va uning mohiyati…………................................................................................................9

II BOB. O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifining turlari va tahlili.........15

2.1.  O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifining tahlili..…….……..……….….15

2.2. O‘zbek tilida grammatik shakl tasnifining va grammatik ma’no munosabati……………………………………………………………………..22

XULOSA…………………….………………..………………………..….…..36

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………….………...…38

Sotib olish