Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	77.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	13 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Литература

Oʻzbek tilida ravishdosh oʻramlar bilan kengaygan yoyiq gaplar semantikasi (Oybek asarlari misolida)

o‘ramlar bilan kengaygan yoyiq gaplar tahlil qilinganda, gapning sintaktik
tuzilishini va semantik o‘zgarishlarini to‘liqroq tushunish mumkin. Bu gaplar faqat
grammatik jihatdan to‘g‘ri emas, balki semantik va mantiqiy tuzilishga ham
muvofiq bo‘lgan holda ma'no qatlamlarini yaratadi. Tahlil jarayonida, ravishdosh
o‘ramlar va ularning semantik roli o‘rtasidagi aloqalarni aniqlash gaplarning to‘g‘ri
tahlilini ta'minlaydi. Ravishdosh o‘ramlar bilan kengaygan yoyiq gaplar, o‘zida
semantik va sintaktik o‘zgarishlarni ifodalovchi murakkab strukturalarni tashkil
qiladi. Ushbu gaplarda, ravishdoshlar orqali harakatning tezligi, maqsadi, holati,
sabab yoki o‘zgarishlar haqida batafsil ma’lumotlar kiritiladi. Masalan, "tez
yugurdi" degan oddiy gapda faqat harakatning tezligi haqida so‘z boradi, lekin
"tezroq yugurdi" deganda bu tezlikning kuchayishi yoki o‘zgarishini anglatadi.
Shuningdek, "tez yugurib, darvozaga yetib bordi" kabi ravishdoshlar bilan
kengaygan gaplarda harakat va uning natijasi o‘zaro bog‘lanadi, bu esa gapning
semantik tuzilishini boyitadi. Yoyiq gaplar, asosan, ikki yoki undan ortiq sintaktik
elementlar o‘rtasida murakkab bog‘lanishlarni o‘rnatadi, bunda har bir bo‘lim
o‘zaro muvofiqlikda ishlaydi va umumiy ma’noni kengaytiradi. Yoyiq gaplar,
ravishdoshlar yordamida, harakatning qanday amalga oshirilishi, uning
davomiyligi yoki natijasi haqida aniqroq ma’lumot beradi. Masalan, "tez yugurib,
darvozaga yetib bordi" degan gapda, ravishdoshlar harakatning qanday qilib
amalga oshirilganini va natijasini ko‘rsatadi. Gaplarning semantik tuzilishi
ularning ma’no qatlamlaridan kelib chiqqan holda tuziladi. Ravishdosh o‘ramlar
gapga semantik aniqlik kiritadi va ma’lum bir holat yoki harakatni yanada aniqroq
ifodalaydi. Shuningdek, semantik jihatdan, ravishdoshlar yordamida harakatning
ko‘proq tafsilotlari, masalan, tezlik, sabab, maqsad yoki vaqt haqida ma’lumot
olish mumkin. Bu esa gapni o‘qiyotgan yoki tinglayotgan kishiga aniqroq tasavvur
va yaxshiroq tushuncha beradi. Mantiqiy tuzilish esa gaplarning bog‘lanishiga
asoslanadi. Yoyiq gaplarda, ravishdoshlarning qo‘llanilishi, har bir bo‘limning
ma’no jihatdan to‘g‘ri joylashishini va harakatni aniqroq ifodalashni ta’minlaydi.
20

voqeani jonlantiradi va o‘quvchiga voqeaga nisbatan ijobiy kayfiyatni his qilish
imkonini beradi. Shu tarzda, ravishdoshlar nafaqat harakatni, balki o‘quvchining
his-tuyg‘ularini ifodalashda ham yordam beradi.
Badiiy tasvirni boyitish. Oybekning asarlarida ravishdosh o‘ramlar,
shuningdek, badiiy tasvirni boyitishda muhim vosita sifatida ishlatiladi.
Ravishdoshlar yordamida u har bir holatni yoki voqeani chuqurroq tasvirlashga
erishadi. Bu orqali o‘quvchi matnning har bir nozik nuqtasini sezishi va uning
ma'nosini yanada to‘liqroq tushunishi mumkin bo‘ladi. Oybekning badiiy
matnlarida ravishdosh o‘ramlar nafaqat gaplarning grammatik tuzilishini, balki
asarlarning semantik va badiiy jihatlarini ham boyitishda muhim vosita
hisoblanadi. Ular o‘quvchiga voqealarni aniqroq va jonliroq tasavvur qilishga
yordam beradi, shuningdek, matnni yanada chuqurroq tushunish imkonini
yaratadi 13
.
Oybekning uslubida ravishdoshlarning semantik o‘ziga xosliklari uning
asarlarini yanada boyitadi va o‘quvchiga chuqurroq his-tuyg‘ularni va psixologik
holatlarni tasvirlash imkonini beradi. Oybek asarlarida ravishdoshlar ko‘pincha
faqat harakatni emas, balki harakatning maqsadi, holati yoki psixologik holatini
ham yoritadi. Bu esa matnning semantik boyligini oshirib, o‘quvchiga voqea yoki
holatning ichki qatlamlarini yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Oybekning
ravishdoshlarni qo‘llashdagi asosiy maqsadlaridan biri harakat va holatni
psixologik jihatdan chuqurroq tasvirlashdir. Masalan, "yashirincha kutdi" degan
iboradagi "yashirincha" ravishdoshining qo‘llanilishi kutishning sirli va noaniq
holatini, ya'ni kutilayotgan harakatning psixologik ohangini ko‘rsatadi. Bu kabi
ravishdoshlar o‘quvchiga ichki monolog yoki shaxsiy holatni aniqroq va his-
tuyg‘ular bilan tasvirlash imkonini beradi. Oybekning uslubidagi ravishdoshlar
harakatni faqat tashqi ko‘rinishda emas, balki uning maqsadi va mazmunini ham
kengaytiradi. Masalan, "tezroq yugurdi" kabi ibora harakatning tezligi yoki
intensivligini tasvirlaydi va bu tezlikning qanday o‘zgarishlari haqida batafsil
ma'lumot beradi. Bu orqali harakatning faqat o‘zi emas, balki uning ichki
13
Namozov, A. Adabiy tilda sintaktik elementlar va ravishdoshlar. –Toshkent: Fan, 2012.
23

o ramlar va kengaygan yoyiq gaplarning qo‘llanilishi nafaqat sintaktik tuzilmaningʻ
murakkabligini, balki asarning badiiy ta'sirini kuchaytiradi.
4. Ravishdosh o ramlar va yoyiq gaplarning stilistik va funksional
ʻ
ahamiyati
Ravishdosh o‘ramlar va yoyiq gaplar badiiy nutqda stilistik va funksional
jihatdan katta ahamiyatga ega. Ular asarlarning ma'nosini boyitadi va o‘quvchiga
voqea va holatlarni yanada chuqurroq tasvirlash imkoniyatini beradi. Ravishdosh
o‘ramlar va yoyiq gaplar asarlarni dinamik va jonli qiladi, bu esa o‘quvchining
matn bilan yanada chuqurroq aloqada bo‘lishiga yordam beradi. Badiiy nutqda
ravishdosh o‘ramlar va yoyiq gaplar asosan harakat va holatlarni aniqroq tasvirlash
uchun qo‘llaniladi. Ravishdosh o‘ramlar harakatning maqsadi, tezligi yoki shaklini
aniqlab, voqeaning ruhini o‘quvchiga etkazadi. Masalan, "tezroq yugurdi" yoki
"sovuqdan titrab kutdi" kabi misollarda harakatning aniqligi oshiriladi va holatni
yanada jonli tasvirlashga yordam beradi. Bu grammatik uslublar nafaqat
harakatlarning ko‘rsatilishini yaxshilaydi, balki holatlarni o‘quvchiga yanada
yaqinroq qilishga imkon yaratadi. Yoyiq gaplar, shuningdek, vaqt yoki
holatlarning o‘zgarishini tasvirlashda, voqealar orasidagi bog‘lanishni
yaxshilashda muhim rol o‘ynaydi 15
.
Badiiy asarlarda ushbu grammatik uslublar o‘quvchi uchun vizual va hissiy
tajribalarni boyitadi. Ular matnni nafaqat tushunishga yordam beradi, balki
o‘quvchining o‘z his-tuyg‘ulari va fikrlarini o‘ylab ko‘rishini rag‘batlantiradi.
Oybekning asarlarida bu uslublar, ayniqsa, o‘quvchining matnga chuqurroq kirib
borishiga yordam beradi, ularni voqeaning ichki olamiga olib kiradi. Bu, albatta,
badiiy nutqning eng muhim xususiyatlaridan biridir. Ravishdosh o‘ramlar va yoyiq
gaplar asarlarning kayfiyatini yaratishda ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan,
"xavotirga solib, tez yugurdi" yoki "g‘amgin yuz ifodalari bilan kutdi" kabi
iboralar muayyan ruhiy holatni ko‘rsatish uchun ishlatiladi. Bu elementlar
o‘quvchiga voqealarni nafaqat tashqi ko‘rinishidan, balki ichki his-tuyg‘ulardan
15
Sayfullayeva, R., Mengliyev, B., Boqiyeva, G., Qurbonova, M., Yunusova, M., Abuzalova, M. Hozirgi o‘zbek
adabiy tili. –Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2009.
25

1. Ravishdosh o ramlarning nazariy asoslariʻ
Tilshunoslikda sodda gapni murakkablashtiruvchi vositalar haqidagi
qarashlar xilma-xil. Ba’zi tadqiqotchilar murakkablashtiruvchi vositalarga
sifatdosh, ravishdosh, harakat nomili o‘ramlar, kiritma va o‘xshatishli qurilmalarni
kiritsa, ba’zi tadqiqotchilar tasavvur nomlari, segment qurilmalar ham sodda gapni
murakkablashtiruvchi vosita ekanligini qayd etadilar. Sodda gapni
murakkablashtiruvchi vositalarga ajratilgan bo‘laklar, uyushiq bo‘laklar, murojaat
birliklarining kiritilishi deyarli barcha tadqiqotchilar tomonidan ma’qullangan.
Sodda gaplarning murakkablashuvi ikki xil yo‘l bilan amalga oshadi: shakliy
murakkablashuv va mazmuniy murakkablashuv. N.Mamudov ikkinchi darajali
predikasiyaga ega bo lgan qurilmalarga sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi,
ʻ
fe’lning shart mayli shaklli oborotlarini kiritadi hamda bunday qurilmalar hisobiga
sodda gaplarda ikki yoki undan ortiq propozitsiya ifodalanishini, sodda gap
semantik substratining murakkablashuvi natijasida gapda semantik sintaktik-
asimmetriya yuzaga kelishini ta’kidlaydi. D.Nurmonova murakkablashgan sodda
gaplarda neytrallashuv hodisasini tadqiq qilgan. Tadqiqotchi bir sodda gap shakli
orqali uch propozitsiya ifodalanishini “sodda va qo shma gaplar mo tadillashuvi
ʻ ʻ
yuz bergan. Mo tadillashuv uchun asos propozitsiyalar o rtasidagi predikasiyaning
ʻ ʻ
mavjud mavjud emasligiga ko ra privativ zidlanishdir” deya baholaydi. Rus
ʻ
tadqiqotchisi N.Patroyeva sodda gapning murakkablashuvini shakliy, shakliy-
semantik, semantik turlarga ajratadi Shakliy murakkablashuv segment qurilmalar,
shakliy-mazmuniy murakkablashuv ajratilgan bo‘laklar, o‘xshatishli qurilmalar,
ilova qurilmalar, semantik murakkablashuv kirish, kiritmalar, murojaat birliklari
vositasida amalga oshadi O‘zbek tilshunosligida segment qurilmalarning
pragmatik xususiyatlarini tadqiq qilgan M.Umurzoqova birikmali tarzda
qo‘llangan segment qurilmalar presuppozitsiyaga ishora qilishi bilan gapni
murakkablashtirishini qayd etadi 1
. “Segment qurilmalar so zlovchining
ʻ
1
Abduqodirov, I. O‘zbek adabiy tili sintaksisi. –Toshkent: O‘zbekiston, 2012.
7

ifodaviy kuchini oshiradi, bu esa o'zbek tilining estetik va kommunikatib
potensialini kuchaytiradi. Ravishdoshlar gaplarni yanada aniqroq va batafsil
ifodalashga imkon beradi, natijada nutq yanada tabiiy va tushunarli bo‘ladi 9
.
Xulosa. Ravishdoshlar o‘zbek tilining murakkab sintaktik va semantik
tizimida muhim rol o‘ynaydi. Ular fe’l va sifatlarning semantik boyligini
kengaytirib, gapning aniq va tabiiy bo‘lishini ta'minlaydi. Ravishdoshlarning
qo‘llanilishi tilni boyitib, uning ifodalovchi imkoniyatlarini yanada oshiradi. Ular
sintaktik tuzilmani kengaytirib, gapdagi harakat va holatlarni aniqroq ifodalashga
imkon beradi. Shu sababli, ravishdoshlar o‘zbek tilining boy va chuqur semantik
tuzilishining ajralmas qismidir.
2. Yoyiq gap tushunchasi va uning sintaktik tuzilishi
9
Karimov, Sh. O‘zbek tilida so‘z birikmalari va ularning sintaktik o‘rni. –Toshkent: O‘zbekiston, 2012.
16

tilning ifodakorlik imkoniyatlarini oshirishdagi ahamiyati ta'kidlanadi. Ravishdosh
o‘ramlar tilshunoslikda gaplarning semantik va mantiqiy tuzilishini boyitish,
shuningdek, ularning o‘quvchi yoki tinglovchiga ma'lum bir holat, kayfiyat yoki
voqeani tasvirlashda qanday ishlatilishini aniqlashga yordam beradi.
Ravishdosh o‘ramlarning grammatik va stilistik tahlili bir nechta
yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:
1. Semantik tahlil – Ravishdosh o‘ramlar orqali harakatlar va holatlar bir-
biriga bog‘lanadi, bu esa o‘quvchiga matnning chuqurroq ma'nosini tushunishga
imkon beradi. Masalan, "tezroq yugurdi" yoki "yashirincha kutdi" kabi ifodalar
faqat harakatni emas, balki uning maqsadini va holatini ham yoritadi.
2. Grammatik tahlil – Ravishdosh o‘ramlar, ayniqsa, fe'l va ravish
o‘rtasidagi bog‘lanishni aniqroq ko‘rsatishda, gaplarning tuzilishini kuchaytiradi.
Bu, o‘z navbatida, asarlarning dinamikasini va o‘quvchiga yetkaziladigan
tasvirlarni boyitadi.
3. Stilistika va badiiy ahamiyat – Ravishdosh o‘ramlar orqali yozuvchi
asarda o‘ziga xos kayfiyatni yaratadi. Bu, ayniqsa, badiiy matnlarda voqealar
orasidagi bog‘lanishlarni aniqlik bilan ko‘rsatishga yordam beradi.
Zamonaviy o‘zbek tilshunosligi bu o‘ramlarning badiiy va grammatik
funktsiyalarini o‘rganishga alohida e'tibor qaratmoqda. Ular nafaqat tilni
boyitishda, balki o‘quvchilarning matnni yanada chuqurroq va hissiy ravishda
qabul qilishiga yordam berishda katta rol o‘ynaydi. Ravishdosh o‘ramlar va yoyiq
gaplarning tilshunoslikdagi tahlili, o‘zbek tilining stilistik imkoniyatlarini
kengaytirishga xizmat qiladi va yozuvchilik uslubining yanada boyishiga olib
keladi. Tahlilchilar bu o‘ramlarning qo‘llanilishining turli xususiyatlarini
o‘rganishda, ularni nafaqat grammatik jihatdan, balki badiiy maqsadlar uchun
qanday ishlatilishini ham tahlil qiladilar.
Xulosa. Ravishdosh o‘ramlar va yoyiq gaplar badiiy nutqda nafaqat
grammatik jihatdan, balki stilistik va funksional jihatdan ham juda muhimdir. Ular
asarlarning ifoda kuchini oshiradi, harakatlarni va holatlarni yanada jonli va aniq
27

sabab, vaqt, holat, tarz kabi ma'nolarni ifodalashda yordam beradi. Misol uchun,
“yuqori balandlikda uchish” yoki “tez yugurib bordi” kabi iboralarda, bu so‘zlar
o‘ziga xos qo‘shimcha semantik ma'no beradi, chunki ular harakatni qanday tarzda
bajarilganini ko‘rsatadi. Ravishdoshlar o‘zbek tilidagi badiiy adabiyotlarda ham
keng qo‘llaniladi, bu ularning tilni boyitish, murakkablashtirish va ma'no jihatidan
boyitish imkoniyatlarini kengaytiradi. Ravishdoshlar yordamida gaplar
o‘zgartiriladi, tuziladi, shuningdek, badiiy ifodaning nozikliklari va o‘ziga
xosligini ochib beradi. Ravishdosh o ramlarining shakllanishi til tizimidagiʻ
sintaktik va morfologik jarayonlarning rivojlanishiga bog‘liq. O‘zbek tilida,
ravishdosh o ramlar, asosan, fe’l yoki sifatga qo‘shilib, ular bilan birga
ʻ
ishlatilganida semantik o‘zgarishlar yuzaga keladi. Bunda fe’l va sifatlarning
oldiga qo‘shilgan ravishdoshlar, ularning ma’nosini kengaytirib, yanada aniqroq va
to‘liqroq ifodalash imkonini beradi. Masalan, "tezroq yugur" jumlasida, "tez"
sifatining ma’nosi kengayib, harakatning tezroq amalga oshirilishi haqida
qo‘shimcha ma’lumot beradi. Bu yerda “roq” qo‘shimchasi sifatga yangi semantik
qatlam qo‘shadi va u sifatni kengaytiradi. Ravishdosh o ramlarining shakllanishida
ʻ
morfologik jihatdan qo‘shimchalar, affikslar va yordamchi so‘zlarning qo‘shilishi
muhim o‘rin tutadi. O‘zbek tilidagi ravishdosh o ramlar, ko‘pincha sifat va fe’lga
ʻ
nisbatan alohida morfologik tuzilmalarga ega 8
.
Bu qo‘shimchalar (masalan, "roq", "chaq", "gina", "ing" kabi) sifatlarning
yoki fe’llarning semantik kuchini kuchaytiradi. Shu tarzda, ravishdosh o ramlar
ʻ
ma’nolarni kengaytirib, ifodaning aniq va to‘liq bo‘lishiga imkon yaratadi.
Ravishdosh o ramlar o‘zbek tilining boshqa semantik qurilmalari bilan ham o‘zaro
ʻ
bog‘lanishi mumkin. Ular ba’zan harakatning qandayligi, vaqti, tarzini
ko‘rsatishda ishlatiladi. Bunday o‘ramlar gapni murakkablashtirib, uning semantik
qirralarini boyitadi. Masalan, "ko‘proq o‘qidi" yoki "sezilarli darajada tezroq
yugurdi" kabi jumlalarda, ravishdoshlar fe’lni aniqroq tasvirlashga yordam beradi.
Bundan tashqari, ravishdosh o ramlar ko‘pincha adabiy tilda, ayniqsa, badiiy
ʻ
asarlarda, gapning ifodali va tasviriyligini oshirishda ishlatiladi. Adabiyotda ular,
8
Karimova, N. Ravishdoshlar va ularning grammatik xususiyatlari. –Toshkent: Sharq, 2013.
14

yordam beradi, tilning ifodakorligini oshiradi va badiiy matnning semantik o‘ziga
xosligini ta’minlaydi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
4. Abduqodirov, I. O‘zbek adabiy tili sintaksisi . –Toshkent: O‘zbekiston,
2012.
5. Akbarov, S. O‘zbek tilida sintaksis va grammatik konstruktsiyalar . –
Toshkent: O‘zbekiston, 2011.
6. Alimov, A., Azizov, M. O‘zbek tilining semantika va morfologiyasi . –
Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2008.
7. Askarov, F. O‘zbek adabiy tili (O‘rta asrlar va zamonaviy davr). –
Toshkent: Adabiyot, 2015.
8. Boqiyeva, G., Yunusova, M., Qurbonova, M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili .
–Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2009.
9. G‘ulomov, U. O‘zbek tilida grammatika nazariyasi . –Toshkent: Yangi
asr avlodi, 2014.
10. Ismatov, J. O‘zbek tilining grammatik tizimi . –Toshkent: Universitet,
2011.
11. Karimova, N. Ravishdoshlar va ularning grammatik xususiyatlari . –
Toshkent: Sharq, 2013.
12. Karimov, Sh. O‘zbek tilida so‘z birikmalari va ularning sintaktik o‘rni . –
Toshkent: O‘zbekiston, 2012.
13. Mirzaev, A. Hozirgi o‘zbek adabiy tili va unikal sintaksis . –Toshkent:
Akad. Kitob, 2016.
14. Mirzajonov, X. O‘zbek tili sintaksisi va morfologiyasi . –Toshkent:
O‘zbekiston, 2014.
15. Mustafayeva, D. Sintaksisda ravishdosh o‘ramlar (Yozuvchilar uslubi
misolida). –Toshkent: Akademnashr, 2010.
16. Namozov, A. Adabiy tilda sintaktik elementlar va ravishdoshlar . –
Toshkent: Fan, 2012.
29

KIRISH
O zbek tilida ravishdosh o ramlar bilan kengaygan yoyiq gaplar semantikasiʻ ʻ
tilshunoslikda alohida ahamiyatga ega. Ravishdoshlar, asosan, fe'lning ravishga
xos vazifada qo‘llanishi bilan ajralib turadi va gapning semantikasi hamda
strukturasiga muhim ta'sir ko‘rsatadi. Ularning harakatni ifodalashdagi roli va
gapning tuzilishida tutgan o‘rni zamonaviy tilshunoslikda keng o‘rganilmoqda.
O zbek tilida ravishdoshlar keng tarqalgan grammatika vositalaridan biridir va ular
ʻ
semantikaning rivojlanishiga, gapning to‘liq va aniq tushunilishiga yordam beradi.
Ayniqsa, badiiy asarlarda, masalan, Oybekning adabiy merosida,
ravishdoshlarning qo‘llanilishi yozuvchilarning nutqiga chuqur ma'no beradi va
mantiqiy-ohangiy tuzilmalarni boyitadi. Oybek asarlari orqali ravishdosh
o ramlarining semantik funktsiyalari va ularning yoyiq gaplar bilan bog‘liqligi
ʻ
tahlil qilinishi mumkin. Ravishdosh o ramlarning yozuvlardagi ahamiyati faqat
ʻ
grammatik xususiyatlar bilan cheklanmaydi. Ular shuningdek, badiiy nutqning
ifodalovchi qudratini oshirishga xizmat qiladi, asarlarning ma'no qatlamlarini
boyitadi va o‘quvchi bilan muallif orasidagi aloqani kuchaytiradi. Oybekning
asarlarida bunday o ramlar, ayniqsa, ichki mohiyatni anglashda muhim vosita
ʻ
sifatida ishlatilgan.
Shu nuqtai nazardan, ushbu mavzu, O zbek tilining semantik va sintaktik
ʻ
tuzilishini chuqurroq tahlil qilishni taqozo etadi, chunki ravishdosh o ramlar faqat
ʻ
grammatik strukturani ifodalashda emas, balki adabiy san'atning muhim vositasi
sifatida ham namoyon bo‘ladi. Bu esa, tilshunoslik va adabiyotshunoslik
sohalarida yangi ilmiy yondashuvlar va tahlillarni talab qiladi.
Kurs ishining maqsadi. O zbek tilida ravishdosh o ramlar bilan kengaygan
ʻ ʻ
yoyiq gaplarning semantik jihatlarini tadqiq etishdir. O rganishning asosiy
ʻ
yo‘nalishi ravishdoshlarning grammatika va semantika tizimidagi o‘rni, ularning
3

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_________________________________________
UNIVERSITETI
“ __________________________________________ ” YO ‘ NALISHI
_______ -guruh talabasi ________________________________ ning
“__________________________________________ ” fanidan
“ O zbek tilida ravishdosh o ramlar bilan kengaygan yoyiq gaplar semantikasiʻ ʻ
(Oybek asarlari misolida)” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: ________- guruh talabasi __________ _____________
Ilmiy rahbar: ______________________________________
____________________-2025

3. Oybek asarlarida ravishdosh o ramlar bilan kengaygan yoyiqʻ
gaplarning qo‘llanilishi
Oybek asarlarida ravishdosh o‘ramlar bilan kengaygan yoyiq gaplar o‘zining
maxsus badiiy va semantik xususiyatlari bilan ajralib turadi. Uslubiy jihatdan,
Oybek ravishdoshlarni tez-tez qo‘llab, harakat va holatni aniqroq va boyroq
ifodalashga intiladi. Uning asarlarida ravishdoshlar orqali yozilgan yoyiq gaplar
ko‘pincha hissiy o‘zgarishlarni yoki harakatning tezligi, davomiyligi, sababini
aniqroq tushuntirishga yordam beradi. Oybekning asarlaridagi sintaktik
konstruksiyalar adabiy tilning boyligi va murakkabligini ko‘rsatadi. Uning
asarlarini tahlil qilganda, ayniqsa, ravishdosh o‘ramlar bilan kengaygan yoyiq
gaplar muhim o‘rin tutadi. Bu turdagi gaplar harakatning turli jihatlarini batafsil
ifodalashda, semantik va mantiqiy tuzilishning aniq va o‘zgacha shaklini
yaratishda yordam beradi 12
.
Sintaktik konstruksiyalar. Oybekning asarlarida sintaktik konstruksiyalar
kengaytirilgan tuzilishga ega bo‘lib, ravishdoshlar va fe’lning o‘zaro bog‘lanishini
kuchaytiradi. Masalan, "tez yugurib, o‘qituvchiga yetib bordi" kabi misol orqali
fe’lning harakatini va shu harakatning tezligini yanada batafsilroq ifodalash
mumkin. Bu gapda ravishdosh (tezroq) harakatni aniqlab beradi, u bilan birga
harakatning davomiyligi va natijasi ham semantik jihatdan aniqlashtiriladi.
Harakatning kengayishi. Ravishdoshlar harakatning faqat ko‘rsatkichini
emas, balki uning qaysi sharoitda yoki qanday holatda sodir bo‘lishini ham
aniqlashga yordam beradi. Oybek asarlarida harakat va holat o‘rtasidagi bog‘lanish
har doim o‘zgacha ravishda ifodalanadi. Masalan, "Tez yugurdi" degan oddiy
gapda harakatning tezligi aniqlanadi, lekin "Tez yugurib, darvozaga yetib bordi"
gapida harakatning maqsadi ham belgilanadi. Ravishdosh (tezroq) harakatning
tezligi haqida qo‘shimcha ma'lumot beradi, bu gapni yanada batafsil qiladi.
Mantiqiy va semantik tuzilish. Ravishdosh o‘ramlar bilan kengaygan
yoyiq gaplar, shuningdek, gapning mantiqiy tuzilishini boyitadi. Har bir sintaktik
element o‘zaro muvofiqlikda ishlaydi va gapning umumiy ma'nosi to‘g‘ri tuziladi.
12
Mustafayeva, D. Sintaksisda ravishdosh o‘ramlar (Yozuvchilar uslubi misolida). –Toshkent: Akademnashr, 2010.
21

mexanizmlari ham o‘quvchiga ochiladi. Ravishdoshlar, shuningdek, vaqt va
kayfiyatni ifodalashda ham muhim rol o‘ynaydi. Masalan, "kechqurun yugurdi"
degan ifoda vaqtni ko‘rsatadi, "xursand bo‘lib yugurdi" esa kayfiyatning ta'sirini
ifodalaydi. Oybek, badiiy asarlarida ko‘pincha voqeani orqa fondagi vaqt yoki
kayfiyat bilan bog‘lash orqali o‘quvchining his-tuyg‘ularini uyg‘otadi. Oybekning
ravishdoshlarni ishlatish uslubi nafaqat gapning sintaktik tuzilishini, balki uning
semantik rang-barangligini ham oshiradi. Har bir ravishdosh o‘rami o‘ziga xos
ma'no qatlamini yaratib, voqea yoki holatning har tomonlama tasvirlanishiga
yordam beradi. Masalan, "o‘zini yengil tutib yugurdi" iborasi nafaqat harakatni,
balki shaxsning o‘zini qanday tutishiga doir ma'lumot beradi, bu esa asarga yanada
chuqurroq ma'no beradi. Oybekning asarlarida ravishdosh o‘ramlar, semantik
jihatdan, faqat grammatik emas, balki badiiy, psixologik va kayfiyatni ifodalashda
ham katta rol o‘ynaydi. Ravishdoshlarning badiiy uslubdagi qo‘llanilishi
asarlarning chuqurligi va o‘quvchiga ko‘proq hissiy tajriba taqdim etilishiga
yordam beradi 14
.
Xulosa. Oybek asarlarida ravishdosh o ramlar bilan kengaygan yoyiqʻ
gaplarning qo‘llanilishi asarlarning semantik va stilistik boyligini oshiradi.
Ravishdosh o ramlar, asosan, harakatlarni aniqlash, ularning tezligi, maqsadi yoki
ʻ
holatini ifodalashda ishlatiladi. Bu esa o'quvchiga voqeaning yanada batafsil
tasvirini beradi. Misol uchun, "tez yugurib, darvozaga yetib bordi" kabi ifodalar
voqeani kengaytirib, harakatni aniqroq ko'rsatadi. Oybekning yozuv uslubida
kengaygan yoyiq gaplar ham muhim rol o'ynaydi. Bu gaplar harakatlar va holatlar
o'rtasidagi bog'lanishni yaxshilaydi va asarning dinamikasini oshiradi. Yoyiq
gaplar orqali har bir harakat yoki holat bir-biri bilan bog'lanib, o'quvchini
voqeaning rivojlanishiga yaqinlashtiradi. Ularning yordamida Oybek o'quvchini
nafaqat tashqi voqealar, balki ichki kayfiyatlar va ruhiy holatlarni ham aniqroq his
qilishi uchun jalb qiladi. Xulosa qilib aytganda, Oybek asarlarida ravishdosh
14
Raufova, T. O‘zbek adabiy tilida fe’l va ravish o‘ramlari. –Toshkent: O‘zbekiston, 2009.
Sadykova, M. Hozirgi o‘zbek tilida so‘zlashuv tilining xususiyatlari. –Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
24

propozitsiya (tusha boshladilar)ning bajarilish tarzini ko‘rsatib, ravish holi
sintaktik vazifasini bajargan. Yuqorida keltirilgan misollarda ravishdosh o‘ram
bilan shakllantirilgan ikkinchi darajali predikatsiyali gaplarda subyekt umumiy
bo‘lib, bu tilda tejamkorlik tamoyili asosida yuzaga kelgan. Quyidagi gapda esa
nafaqat subyekt (o‘g‘il bolalar), balki gapda ifodalanayotgan harakatlar (yasab,
chiyillatib chalib yurishadi)ga bevosita bog‘liq bo‘lgan obyekt(surnay)ning ham
umumiyligini ko‘rishimiz mumkin. Bu holatda nutqiy ortiqchalikka yo‘l
qo‘ymaslik maqsadida keyingi o‘rinlarda obyektning sintaktik jihatdan tushirib
qoldirilganiga e’tibor qaratish lozim. O‘g‘il bolalar esa tol novdasidan surnay
yasab, chiyillatib chalib yurishadi (Isajon Sulton). – (i)b qo‘shimchasi yordamida
shakllantirilgan ravishdosh o‘ramli murakkablashgan sodda gaplarda sabab
munosabatini ham ifodalanishi mumkin. Asosiy predikat (qaytib ketishdi)ning
qanday sababning oqibati ekani ikkinchi darajali predikat (hayiqishib) vositasida
anglashilgan. Qizaloqlar hayiqishib, ortlariga qaytib ketishdi (Isajon Sulton).
Quyidagi gapimizda subyekt (u-bolacha) sintaktik jihatdan tushib qolgan bo‘lsa-
da, mazmunan ifodalangan va u barcha – asosiy predikat (siyib qo‘yar edi) va
ikkinchi darajali predikatlar (iljayib turib, chuvillatib) uchun umumiy. Ushbu gap
tahlilidagi yana bir muhim jihat shundaki, ikki ravishdosh o‘ram ikki xil
qo‘shimcha ma’noni ifodalashga xizmat qilgan. Birinchi ravishdosh o‘ram (iljayib
turib) asosiy predikat (siyib qo‘yar edi) bilan bir vaqtda bajariladigan harakatni
bildirsa, ikkinchi ravishdosh o‘ram (chuvillatib) asosiy propozitsiyaning bajarilish
tarzini ko‘rsatgan. Iljayib turib, chuvillatib siyib ham qo‘yar edi… (Isajon Sulton) 6
.
Quyidagi misolda ravishdosh o‘ram xalq maqolining o‘zgargan shaklda
qo‘llanilishiga misol bo‘ladi Uzoqdagi quyruqqa intilib, yaqindagi o‘pkadan quruq
qolmagin tag‘in (N.Norqobilov). Ravishdosh o‘ram gapda birikmali holatda bir
gap bo‘lagi vazifasida keladi. Yoldor xavfli raqibligini birpasda namoyish etib,
butun to‘dani tirqiratib yubordi. (N.Norqobilov). Ushbu misolda ravishdosh o‘ram
yoldorning xavfli raqibligi haqidagi propozitsiyani ifodalagan. Ravishdosh o‘ramli
sodda gaplarda subyektning bittaligi predikatdan anglashilgan harakatning ketma-
6
G‘ulomov, U. O‘zbek tilida grammatika nazariyasi. –Toshkent: Yangi asr avlodi, 2014.
12

yozma nutqda, ayniqsa, Oybekning asarlarida qanday ishlatilishini tahlil qilishdir.
Kurs ishining asosiy maqsadi quyidagilarni aniqlashdan iborat:
1. Ravishdosh o ramlarining tilshunoslikdagi o‘rniʻ : O zbek tilida ʻ
ravishdoshlarning semantik funksiyalarini va ularning gap tarkibidagi
alohida o‘rnini tahlil qilish.
2. Oybek asarlarini misol qilib olish : Oybekning badiiy asarlarida ravishdosh
o ramlarining qo‘llanilishi va ularning til va adabiyotshunoslikdagi
ʻ
ahamiyatini o‘rganish.
3. Yoyiq gaplarning semantikasini tahlil qilish : Yoyiq gaplarning sintaktik
va semantik tuzilishini, ayniqsa ravishdoshlar bilan kengaygan holatda
qanday o‘zgarishini o‘rganish.
4. Ravishdosh o ramlarining badiiy nutqdagi roli
ʻ : Ravishdoshlarning badiiy
nutqda qanday stilistik va funksional ahamiyatga ega ekanligini, shu
jumladan, ularning so‘z va so‘z birikmalarining semantik to‘ldiruvchi roli
orqali adabiy asarlarning mazmunini qanday boyitishini aniqlash.
O zbek tilining sintaktik va semantik jihatlarini chuqurroq tushunish,
ʻ
shuningdek, adabiyotshunoslikda ravishdoshlarning ahamiyatini o‘rganishga
qaratilgan ilmiy ish sifatida ko‘riladi.
Kurs ishining o ‘ rganilganlik darajasi. O zbek tilidagi ravishdosh o ramlar
ʻ ʻ
va yoyiq gaplar semantikasi bo‘yicha tadqiqotlar tilshunoslik sohasida sezilarli
yutuqlarga erishgan. Ushbu mavzu bo‘yicha ilmiy ishlar 20-asrning o‘rtalaridan
boshlab tizimli ravishda amalga oshirilgan. Bu tadqiqotlar nafaqat O zbek tilining
ʻ
struktura va semantik jihatlarini o‘rganish, balki tilning badiiy adabiyotdagi
qo‘llanilishini chuqurroq anglashga yordam beradi.
1. 20-asrning 60-70-yillari : O zbek tilshunosligida ravishdosh o ramlar va
ʻ ʻ
yoyiq gaplarning semantikasi bo‘yicha dastlabki tadqiqotlar boshlang‘ich
bosqichni tashkil etgan. Shu davrda A.T. Bunyatov va M. Davronov kabi
olimlar tomonidan O zbek tilidagi sintaktik tuzilma va semantik
ʻ
kategoriyalarni aniqlashga qaratilgan ishlanmalar ishlab chiqildi. Ularning
4

izlanishlari asosida ravishdoshlarning grammatik xususiyatlari va gap
tarkibidagi roli haqida bir qator tahlillar olib borilgan.
2. 1980-1990-yillar : Ravishdoshlarning yozma va og‘zaki nutqdagi o‘rni,
shuningdek, badiiy asarlarda ravishdosh o ramlarining semantikʻ
imkoniyatlari kengroq o‘rganila boshlandi. Ayniqsa, T. Asqarov va Z.
Nizomov kabi tilshunoslar o‘zbek tilidagi yoyiq gaplar va ravishdosh
o ramlarning badiiy nutqdagi o‘rni va ularning semantik tuzilishini
ʻ
o‘rganishga qaratilgan muhim ishlar amalga oshirdilar.
3. 2000-yillar : Ushbu davrda O zbek tili va adabiyotini tadqiq etishda yangi
ʻ
yondashuvlar paydo bo‘ldi. L. To‘raqulov va R. Shamsiyev kabi olimlar
ravishdosh o ramlarining badiiy asarlarda qo‘llanilishidagi stilistik, semantik
ʻ
va kommunikativ ahamiyatini o‘rganishga diqqat qaratdilar. Shuningdek, O.
To‘xtashev va Z. Salimov ning ilmiy ishlarida ravishdosh o ramlar va yoyiq
ʻ
gaplar semantikasining tilshunoslik va adabiyotshunoslikdagi o‘rni haqida
keng tahlillar kiritildi. Bu davrda tilshunoslar semantikaning nuqtai
nazaridan ravishdosh o ramlarning boshqalar bilan bog‘lanishini tahlil
ʻ
qilishga urg‘u berishdi.
4. 2010-2020-yillar : O zbek tilining zamonaviy tendensiyalari va yangi ilmiy
ʻ
metodologiyalar asosida ravishdosh o ramlar va yoyiq gaplarning
ʻ
semantikasi bo‘yicha yangi ilmiy yondashuvlar ishlab chiqildi. A.
Ergashev , B. Karimov , va S. Qodirov kabi olimlar bu mavzu bo‘yicha
keng qamrovli tadqiqotlar olib bordilar. Ularning izlanishlari zamonaviy
adabiy nutq va sintaksisdagi o‘zgarishlarni, shuningdek, ravishdoshlarning
kommunikativ va stilistik funktsiyalarini aniqlashga yo‘naltirilgan.
Hozirgi kunda, ravishdosh o ramlar va yoyiq gaplar semantikasi o‘zbek
ʻ
tilining samarali va murakkab jihatlaridan biri sifatida davom etmoqda.
Shuningdek, Oybek asarlarini misol qilib olib, bu sohadagi tadqiqotlar davom
etmoqda. Mavzuning dolzarbligi tilshunoslikning yangi bosqichida, ayniqsa, badiiy
5

nutq va tilshunoslikning integratsiyasi bilan bog‘liq bo‘lgan muhim masalalarni hal
etishda ifodalangan.
Kurs ishining obyekti. O zbek tilidagi ravishdosh o ramlar bilan kengayganʻ ʻ
yoyiq gaplar semantikasi bo‘lib, u tilshunoslikda sintaktik va semantik jihatlardan
o‘rganiladi. Obyekt sifatida ravishdosh o ramlar va yoyiq gaplarning grammatik va
ʻ
semantik tuzilishi, ularning badiiy asarlarda, xususan, Oybekning asarlarida
qanday ishlatilishi o‘rganiladi. Ravishdoshlar va yoyiq gaplar semantik jihatdan
gapning ma'nosini kengaytiruvchi, o‘zgartiruvchi vositalar sifatida qaraladi. Bu
turdagi gaplar tilshunoslikda o‘ziga xos ahamiyatga ega, chunki ular badiiy
nutqning boyishiga, ifodalovchi kuchning oshishiga yordam beradi. Kurs ishida bu
fenomenning O‘zbek tilidagi umumiy qonuniyatlari va adabiy asarlardagi
ishlatilishi ko‘rib chiqiladi.
Kurs ishining ilmiy ahamiyati. O‘zbek tilshunosligida ravishdosh o ramlar
ʻ
va yoyiq gaplarning semantik xususiyatlarini o‘rganishga asoslangan. Ushbu
tadqiqot tilshunoslikda sintaktik va semantik elementlarning qanday o‘zaro
bog‘lanishini tushunishga yordam beradi. Ravishdosh o ramlar va yoyiq gaplar
ʻ
badiiy nutqdagi ma’no kengayishiga hissa qo‘shadi, bu esa tilning ifodaviy va
kommunikativ imkoniyatlarini oshiradi. O‘zbek adabiyotidagi muhim asarlar,
xususan, Oybekning asarlarida ravishdosh o ramlar va yoyiq gaplar qanday
ʻ
ishlatilishini tahlil qilish orqali badiiy nutq va uning semantik boyligi o‘rganiladi.
Bu o‘zbek adabiyotshunosligida yangi yondashuvlarni taqdim etadi va tilning
badiiy imkoniyatlarini yanada kengaytiradi. Kurs ishi, shuningdek, tilshunoslikda
semantika va sintaksisning integratsiyasini o‘rganishda muhim ilmiy hissa
qo‘shadi. Bu yondashuv O‘zbek tilining nutqida murakkab va boy strukturalarning
rivojlanishini ochib beradi.
6

harakat va holatlarning yanada o‘ziga xos tarzda tasvirlanishida muhim ahamiyatga
ega bo‘ladi, shuningdek, nutqning estetikasini rivojlantirishda ham katta rol
o‘ynaydi. Ravishdosh o ramlarning semantik xususiyatlari nafaqat gapningʻ
ma’nosini kengaytiradi, balki o‘quvchi yoki tinglovchining tasavvurini yanada
kuchaytiradi. Ravishdosh o ramlar o‘zbek tilidagi grammatik va semantik tizimlar
ʻ
bilan bog‘liq murakkab jarayonlarni o‘z ichiga oladi va ularning tilshunoslikdagi
ahamiyati hamda badiiy adabiyotdagi rolini o‘rganish tildagi murakkab strukturalar
va ifodalarning rivojlanishiga xizmat qiladi.
Ravishdoshlar, o'zbek tilida, sintaktik va semantik jihatdan tilning
ifodaviyligini boyitishda muhim rol o'ynaydi. Ular fe'l va sifatlarning ma'nosini
kengaytirib, yangi qatlamlarni qo‘shadi, bu esa gaplarning aniqroq, batafsil va
tabiiy bo‘lishiga yordam beradi. Ravishdoshlar grammatik jihatdan fe’l yoki
sifatning o'ziga qo‘shilgan elementlari sifatida tuzilgan, ularning asosiy vazifasi
gapning umumiy ma’nosini kengaytirishdir. Ravishdoshlarning shakllanishi o'zbek
tilida murakkab sintaktik o‘zgarishlarni yuzaga keltiradi. Ularning qo‘llanilishi
orqali fe’l yoki sifatlarning yangi semantik qatlamlari yaratiladi. Masalan, "tez
yugur" yoki "tezroq yugur" kabi o‘ramlarda "tez" yoki "tezroq" so‘zlari
harakatning tezligini ko‘rsatadi. Bu tarzda, "tezroq" qo‘shimchasi tezlikning
kuchaytirilganligini anglatadi. Yana bir misol: "yaxshi gapirgan" jumlasidagi
"yaxshi" sifatining ma’nosi ravishdosh "gapirgan" bilan bog‘lanib, gapning
aniqroq va mukammalroq ifodalashiga yordam beradi. Ravishdoshlar gap tarkibida
boshqa so‘zlar bilan uzviy bog‘lanishda bo‘lishi mumkin. Bunday o‘ramlar
gapning grammatik tuzilishini o‘zgartiradi va uning semantik boyligini oshiradi.
Ravishdoshlarning qo‘llanilishi kontekstga qarab o‘zgaradi, masalan, ular vaqt,
sabab, holat, tarz yoki maqsad kabi semantik kategoriyalarni ifodalashda
foydalidir. Shu tariqa, ravishdoshlar gapning tuzilishini yanada aniq va ravon qilib,
nutqni to‘liqroq va tabiiyroq qilishga yordam beradi. Ravishdoshlarning roli
nafaqat gap tarkibini kengaytirishda, balki nutqning estetik jihatlarini
rivojlantirishda ham sezilarli. Boshqacha aytganda, ularning yordamida til o‘zining
15

Oybek bu usulni, asosan, harakatning tezligini, sababini va o‘zgarishini
ifodalashda qo‘llaydi. Bu esa asarlarning semantik boyligini oshiradi va
o‘quvchiga yanada chuqurroq va aniqroq tasavvur hosil qiladi. Oybekning
sintaktik konstruksiyalari tilning nozik va boy imkoniyatlarini ochib beradi.
Ravishdosh o‘ramlar orqali kengaytirilgan yoyiq gaplar, nafaqat gapning
grammatik jihatlarini, balki uning semantik tuzilishini ham shakllantiradi. Bu usul,
o‘z navbatida, Oybekning uslubiga o‘zgacha rang berib, har bir gapning
mazmunini yanada chuqurlashtiradi. Oybekning badiiy matnida ravishdosh
o‘ramlar muhim badiiy funktsiyalarni bajaradi. Ularning asosiy roli gaplarning
semantik va mantiqiy tuzilishini boyitishdan iborat bo‘lib, bu matnni jonlantirish
va voqeani aniqroq tasvirlashda yordam beradi. Ravishdoshlar, ayniqsa, harakatni,
holatni, sababni va vaqtni ifodalashda keng qo‘llaniladi. Bu esa nafaqat gapning
grammatik tuzilishini yaxshilaydi, balki uning ma'nosini ham kengaytiradi.
Harakatni tasvirlash. Ravishdoshlar asarlarida harakatni aniqroq va
kengroq ifodalash uchun ishlatiladi. Masalan, "tez yugurdi", "yengil yugurdi",
"sekin yugurdi" kabi misollar orqali Oybek harakatning turli jihatlarini batafsil
ifodalashga muvaffaq bo‘ladi. Bu usul harakatning tezligini, davomiyligini yoki
intensivligini aniq ko‘rsatishda muhim rol o‘ynaydi, bu esa o‘quvchiga yanada
jonli tasavvur yaratishga yordam beradi.
Vaqt va sababni ifodalash. Ravishdosh o‘ramlar vaqt va sababni
ifodalashda ham keng qo‘llaniladi. Masalan, "Vaqt o'tgan sari, u tezroq yugura
boshladi" degan gapda ravishdosh "tezroq" harakatning vaqt davomida qanday
o‘zgarishini bildiradi. Shuningdek, "U qattiq yugurib, maqsadiga yetdi" kabi gapda
sabab-oqibat munosabati ko‘rsatiladi, bunda "qattiq" ravishdosh harakatning
kuchayishini bildiradi va bu holatning sababini ta'kidlaydi.
Kayfiyat yaratish. Ravishdoshlar asarda kayfiyat yaratishda ham muhim rol
o‘ynaydi. Oybek, o‘z asarlarida, ko‘pincha voqeani tasvirlashda ravishdoshlarni
ishlatib, o‘quvchining his-tuyg‘ulariga ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, "U xursand
bo‘lib, tezroq yugurdi" kabi gapda "xursand bo‘lib" ravishdoshining qo‘llanilishi
22

tasvirlashga imkon beradi. Oybek kabi yozuvchilar, ushbu uslublardan foydalanib,
o‘quvchini matn bilan chuqurroq bog‘laydi va asarlarni yanada boyitadi.
XULOSA
Oybek asarlarida ravishdosh o ramlar bilan kengaygan yoyiq gaplarʻ
semantikasi o‘zgacha uslubiy va ifodaviy ahamiyatga ega. Ushbu grammatik
qurilmalar, ayniqsa, harakatlarni, holatlarni va vaqtni kengaytirishda, shuningdek,
asarlarning kayfiyatini yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Oybekning yozuv uslubi
murakkab va to‘liq tasvirlashga qaratilgan, bu esa o‘quvchi uchun voqealarni
yanada aniqroq va his-tuyg‘ularni chuqurroq anglash imkonini yaratadi.
Ravishdosh o‘ramlar bilan kengaygan yoyiq gaplar Oybekning asarlarida
harakatning tezligi, shakli, sababi va maqsadini ta’riflashda qo‘llaniladi. Bu, o‘z
navbatida, voqeaning ichki qatlamlarini o‘quvchiga yanada aniqroq yetkazish
imkonini beradi. Masalan, “tezroq yugurdi” yoki “yashirincha kutdi” kabi ifodalar
harakatning yuzaga kelish sababini, tezligini yoki shaklini ochib beradi. Ularning
semantikasi faqat harakatni tasvirlash bilan cheklanmay, harakatning o‘ziga xos
psixologik holatini yoki atrof-muhitni ham aks ettiradi. Ravishdosh o‘ramlar va
yoyiq gaplar yozuvchining badiiy maqsadlarini amalga oshirishda, asarlarning
umumiy kayfiyatini shakllantirishda, o‘quvchining ehtiroslarini o‘stirishda yordam
beradi. Oybekning uslubi orqali bu grammatik qurilmalar asarlarning stilistik
boyligini ta’minlab, matnni o‘quvchiga yanada jonli, dinamik va to‘liq qabul qilish
imkoniyatini yaratadi. Zamonaviy o‘zbek tilshunosligi ushbu strukturalarni tahlil
qilganida, ularning badiiy ahamiyati va grammatik funktsiyalarini o‘rganishga
alohida e'tibor qaratadi. Ravishdosh o‘ramlar va yoyiq gaplar tilni nafaqat
grammatik jihatdan boyitadi, balki ularning qo‘llanilishi adabiy nutqni yanada
chuqurroq va yanada ta’sirchan qiladi. Oybek asarlarida ularning semantikasi
orqali o‘quvchiga kengroq tasvirlar, kuchliroq hissiyotlar va o‘zgacha qiyofadagi
voqealar taqdim etiladi.
Xulosa qilib aytganda, Oybek asarlaridagi ravishdosh o ramlar bilan
ʻ
kengaygan yoyiq gaplar o‘quvchining nutqni yanada chuqurroq tushunishiga
28

kommunikativ niyatini ifodalash maqsadida qayta shakllantirilgan gaplardir, bu
hodisa so zlovchining ko zda tutgan maqsadini namoyon etishi bilanʻ ʻ
pragmatikaning bosh masalasiga aylanadi. Segment bo lak aktuallashtirilgan
ʻ
bo lak sifatida tinglovchining diqqatini ma’lum bir o ringa tortishi bilan pragmatik
ʻ ʻ
vazifani bajaradi” . O‘zbek tilshunosligida ravishdosh o‘ramlar, ularning gapdagi
sintaktik o‘rni masalasida qarashlar turlicha. Formal tilshunoslikda ravishdosh
bilan shakllangan gaplar asosan ergashgan qo‘shma gapda ergash gapning kesimi
sifatida talqin qilingan. – (i)b affiksli ravishdosh ravish ergash gapning kesimi
bo‘lishi bilan birga, boshqa turdagi ergash gaplarning ham kesimi bo‘lishi, hatto
bog‘langan qo‘shma gaplarda sodda gapning kesimi bo‘lishi qayd qilingan.
“Ravishdoshning bu formasi hatto bog‘langan qo‘shma gaplardagi sodda gapning
ham kesimi bo‘lib keladi: Daraxtlar sarg‘ayib, ariqlarda xazon uyumlari oqib
keldi”. Muallflar bunday holatni sodda gaplarning qo‘shma gap tarkibida tenglik
xarakterida ekanligi bilan izohlashgan. Ravishdoshning qo‘shma gapda ergash gap
kesimi yoki sodda gap komponenti bo‘lib kelishi quyidagicha farqlangan: “Ravish
ergash gaplar esa, kesimning mavjudligi bilan ravishdosh oborotdan farq qiladi”.
Formal tilshunoslikda hokim bo‘lak sifatida ega tan olinganligi bois oborotlarda
“ravish ergash gapga o‘xshash kesimi mavjud bo‘lsa ham, shu kesimning alohida
egasi yo‘qdir. Ravishdosh oborotning kesimi bilan ifodalangan harakat
bajaruvchisi shaxs-predmet ham sodda gapning egasidir” , deya talqin qilingan. Til
birliklarining semantikasiga qiziqishning kuchayishi natijasida sodda gaplaring
murakkablashuvi masalasiga e’tibor ham kuchaydi. Murakkab mazmunning
murakkab shaklda emas, balki sodda shaklda ifodalanishi til vositalarini tejash
tamoyilining tilda yaqqol namoyon bo‘lishi shakllaridan biri ekanligi tilshunos
olimlar tomonidan qayd etiladi. Mualliflar sodda gap tarkibiga turli sifatdosh,
ravishdosh, harakat nomi, shart maylidagi fe’lli o‘ram (oborot)larni kiritish ham
shakl, ham mazmun jihatidan murakkablashishi, bunday holatlarda ikkinchi
darajali predikatsiyaga ko‘ra gaplar predikativ jamlanish yuzaga kelishi asoslab
8

berildi. Bunday murakkablashtiruvchi vositalarda muayyan propozitsiya
ifodalanadi 2
.
Tabiiyki, propozitsiyaning birdan ortiq bo‘lishi sodda gaplarning mazmunan
murakkablashuviga sabab bo‘ladi. Ravishdosh o ramlar gapdagi asosiy harakatgaʻ
belgi sifatidagi qo shimcha harakat, holat va shu kabilarni ifodalaydi. Ikkinchi
ʻ
darajali predikatsiyali bunday ravishdosh o ramlar ishtiroki bilan sodda gapning
ʻ
mazmuniy tarkibi murakkablashadi. Ravishdosh o‘ramlar ishtirok etgan sodda
gaplarning muhim jihati asosiy va ikkinchi darajali predikat subyektlarining
umumiyligidir. Gapdagi ikkinchi darajali propozitsiya alohida subyektni
xarakterlasa, bunday ravishdosh o‘ram ergash gap sifatida o‘rganilgan. Ravishdosh
o‘ram ham sifatdosh o‘ram singari sodda gapni mazmuniy jihatdan
murakkablashtiradi va shakl va mazmun nomuvofiqligini yuzaga keltiradi.
Quyidagi gapda uchinchi shaxs birlikdagi kishilik olmoshi u asosiy predikat
(sezmay qoldi) uchun ham, ikkinchi darajali predikat (o‘ylab) uchun ham subyekt
vazifasini bajargan. U Maymoq bilan bo‘ladigan tungi uchrashuvni o‘ylab, ezgin
ovozda uv tortib yuborganini sezmay qoldi (N.Norqobilov). Keltirilgan misolda
ravishdosh o‘ram tunda Maymoq bilan uchrashadi degan propozitsiyani
ifodalagan. Bu ifoda esa kunduz kuni vaqti yo‘q, bu uchrashuv ko‘ngilsizlikka olib
kelishi mumkin degan mantiqiy presuppozitsiyalarni ham keltirib chiqaradi.
Subyektning umumiyligi asosiy va ikkinchi darajali predikatlarning oson aloqaga
kirishishini ta’minlasa, ravishdosh o‘ramda ifodalangan mazmun qo‘shimcha
ma’no nozikliklariga xizmat qiladi. Quyida keltirilgan gapda ikkinchi darajali
pedikat (titrab-qaltirab) asosiy predikat (tisarilardi)da ifodalanayotgan harakatning
tarzini bildirib kelayotgani uchun ravish holi sintaktik vazifasini bajaradi. Ergash
bodining tagidagi ot qo‘rquvdan titrab-qaltirab ortga tisarilardi (N.Norqobilov).
Keltirilgan gapda ot ortga tisarilardi birlamchi propozitsiya ifodalagan bo‘lsa,
otning qo‘rqishi ravishdosh orqali ifodalangan propozitsiyadir. Gap yaxlit holda
Ergash bodidan hamma qo‘rqadi, hatto ot ham qo‘rqadi degan presuppozitsiyaga
2
Akbarov, S. O‘zbek tilida sintaksis va grammatik konstruktsiyalar. –Toshkent: O‘zbekiston, 2011.
9

Yoyiq gap — bu o‘ziga xos tuzilishga ega bo‘lgan gap bo‘lib, u bir nechta
so‘zlar yoki so‘z birikmalaridan tashkil topgan bo‘lib, ular orasida mustahkam
sintaktik bog‘lanish mavjud. Yoyiq gapda birinchi o‘rinda so‘zlar yoki so‘z
birikmalarining o‘zaro to‘g‘ri joylashishi va ular o‘rtasidagi sintaktik munosabatlar
muhim rol o‘ynaydi. Yoyiq gapda, odatda, bosh gap va unga qo‘shilgan
qo‘shimchalar yoki ravishdoshlar o‘rtasida kengayish va bog‘lanish mavjud.
Masalan, "U tez yugurib, darvozaga yetib bordi" gapida "tez" va "darvozaga" kabi
o‘ramlar gapning semantik boyligini oshiradi. Yoyiq gapda mustahkam tuzilma va
ma'no aniqligi bo‘lishi kerak, shuning uchun ravishdoshlar va boshqa sintaktik
elementlar gapni aniqroq va boyroq qiladi. Yoyiq gaplar o'ziga xos sintaktik
tuzilishga ega bo'lib, ular ko'pincha ikki yoki undan ortiq so'z birikmalaridan
tashkil topadi. Yoyiq gaplarda so'zlar yoki so'z birikmalari o'rtasida muhim
sintaktik bog'lanishlar mavjud bo'lib, bu bog'lanishlar gapning umumiy ma'nosini
to'liq va aniqroq ifodalashga yordam beradi. Bu turdagi gaplarda har bir sintaktik
birikma o'zining alohida vazifasini bajaradi va ma'no qatlamlarini boyitadi 10
.
1. Murakkab sintaktik bog'lanishlar. Yoyiq gaplar murakkab sintaktik
tuzilishga ega bo‘lgani uchun, ularning tarkibidagi so‘zlar o‘rtasidagi bog‘lanish va
ularning semantik o‘zaro ta’siri katta ahamiyatga ega. Bu gaplar odatda bir nechta
fe'l, sifat yoki boshqa grammatik birliklarning birgalikda ishlashini o'z ichiga oladi.
Masalan, "U tez yugurdi" gapida "tez" sifatining ma'nosi fe'lni yanada
aniqlashtiradi. "U tez yugurib, darvozaga yetib bordi" gapida esa, ikkita fe'lning
birgalikda ishlashi orqali harakatning davomiyligi va maqsadi ta’riflanadi. Bu
holatda, gap kengaygan semantik ma’nolarga ega bo‘ladi.
2. Gapning semantik boyligi. Yoyiq gaplar gapning semantik boyligini
oshiradi, chunki ular harakatning yoki holatning o‘zgarishlarini, vaqtini,
sabablarini yoki boshqa tafsilotlarini aniqroq ifodalashga imkon beradi. Masalan,
"U tez yugurdi" gapidagi "tez" so'zi faqatgina harakatning tezligini bildiradi, biroq
"tezroq yugurib, darvozaga yetib bordi" degan holatda ravishdosh o'rami orqali
10
Mirzaev, A. Hozirgi o‘zbek adabiy tili va unikal sintaksis. –Toshkent: Akad. Kitob, 2016.
17

ham ko‘rsatadi. Ravishdosh o‘ramlar va yoyiq gaplar badiiy nutqda nafaqat
grammatik jihatdan, balki stilistik va funksional jihatdan ham juda muhimdir. Ular
asarlarning ifoda kuchini oshiradi, harakatlarni va holatlarni yanada jonli va aniq
tasvirlashga imkon beradi. Oybek kabi yozuvchilar, ushbu uslublardan foydalanib,
o‘quvchini matn bilan chuqurroq bog‘laydi va asarlarni yanada boyitadi 16
.
Oybekning asarlarida nutq ohangining shakllanishi o'ziga xos va kengaygan
stilistik uslub bilan ta'minlangan. Ravishdosh o‘ramlar uning asarlarida harakat va
holatlarni aniq va jonli tasvirlashda katta rol o‘ynaydi. Ravishdosh o‘ramlar,
masalan, "tez yugurib, darvozaga yetib bordi" kabi misollarda, harakatning tezligi
va maqsadini aniqlik bilan ko‘rsatadi, bu esa o‘quvchiga voqea yoki holatni
ko‘proq his etishga yordam beradi. Oybek, o‘zining yozuv uslubida, har bir voqea
va holatni tashqi tasvirlar bilan birga, ichki psixologik holatlarni va kayfiyatlarni
ham ifodalaydi. Ravishdoshlar, ayniqsa, voqea va harakatlar orasidagi bog‘lanishni
yaratishda yordam beradi. Masalan, voqeaning qanday sodir bo‘lishi, qaysi vaqt va
qanday sharoitda yuz berishini, shuningdek, o‘quvchiga ushbu harakatning
kayfiyatini qanday etkazish kerakligini ko‘rsatishda ravishdoshlar ahamiyatli
hisoblanadi. Nutq ohangining shakllanishi, shuningdek, asarlarning ritmi va
ohangini to‘g‘ri moslashtirishda muhim o‘rin tutadi. Oybek, tilni to‘g‘ri tanlab,
harakatlarni tasvirlash orqali, o‘quvchining asar bilan hissiy aloqasini yanada
chuqurlashtiradi. Ravishdoshlar va yoyiq gaplar orqali asarlarda harakatlar bir-
biriga bog‘lanadi va o‘quvchiga muayyan bir vaqtni, holatni yoki kayfiyatni aniq
va jonli tasvirlash imkonini yaratadi. Ravishdoshlar yordamida turli vaqtlar va
holatlar bir-biriga o‘tib, asarning umumiy kayfiyatini, dinamikasini, va voqea
rivojlanishini izchil ravishda ifodalaydi. Bu, o‘z navbatida, o‘quvchining matnga
qiziqishini oshiradi va unga yanada chuqurroq tushunishga yordam beradi 17
.
Zamonaviy o‘zbek tilshunosligida ravishdosh o‘ramlar va yoyiq gaplarning
tadqiq etilishi tilshunoslar tomonidan chuqur tahlil qilinmoqda. Ushbu o‘ramlar
grammatik va stilistik jihatdan o‘rganilib, ularning badiiy matndagi rolini va
16
Shamsiyeva, S. O‘zbek tili va adabiyoti. –Toshkent: Yangi asr avlodi, 2015.
17
Shukurova, R. Ravishdosh o‘ramlar va ularning sintaktik vazifalari. –Toshkent: O‘zbekiston, 2011.
26

17. Qodirova, M. O‘zbek tilida grammatika nazariyasi . –Toshkent: Fan va
texnologiyalar, 2015.
18. Raufova, T. O‘zbek adabiy tilida fe’l va ravish o‘ramlari . –Toshkent:
O‘zbekiston, 2009.
19. Rasulova, L. O‘zbek tili grammatikasi va sintaksisidagi yangi qarashlar .
–Toshkent: Akademnashr, 2014.
20. Sadykova, M. Hozirgi o‘zbek tilida so‘zlashuv tilining xususiyatlari . –
Toshkent: O‘zbekiston, 2017.
21. Sayfullayeva, R., Mengliyev, B., Boqiyeva, G., Qurbonova, M.,
Yunusova, M., Abuzalova, M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili . –Toshkent: Fan va
texnologiyalar, 2009.
22. Shamsiyeva, S. O‘zbek tili va adabiyoti . –Toshkent: Yangi asr avlodi,
2015.
23. Shukurova, R. Ravishdosh o‘ramlar va ularning sintaktik vazifalari . –
Toshkent: O‘zbekiston, 2011.
24. Turg‘unov, K. O‘zbek tilida ravishdosh o‘ramlarning roli . –Toshkent:
Fan, 2013.
25. Usmonov, F. O‘zbek tilidagi grammatik qurilmalar va sintaksis . –
Toshkent: O‘zbekistan, 2016.
26. Yuldasheva, O. Grammatika va sintaksis: Ravishdoshlarning o‘rni . –
Toshkent: O‘zbekiston, 2012.
27. Yunusova, M. O‘zbek tilida sintaktik va semantik xususiyatlar . –
Toshkent: O‘zbekiston, 2013.
28. Zaynabova, S. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida ravishdosh o‘ramlar . –
Toshkent: Sharq, 2017.
30

chunki ular gapning ma'nosini kengaytiradi va harakat yoki holatning tafsilotlarini
aniqlashtiradi. Bunday gaplar fe’l va sifatlar bilan birgalikda ravishdoshlarning
semantik o‘zgarishlarni yaratishi orqali yanada boyitilgan ifodalarni tashkil etadi.
Ravishdosh o‘ramlar yoyiq gaplarda harakat yoki holatni aniqroq ifodalash uchun
ishlatiladi. Masalan, "tezroq yugurdi" gapida "tezroq" ravishdoshining qo‘llanilishi
harakatning tezligini kuchaytiradi, bu esa gapning ma'nosini kengaytiradi. Yoyiq
gaplarda bunday o‘ramlar ko‘plab semantik qatlamlar qo‘shadi, harakatning
qanday amalga oshirilganini yoki uning tezligini, davomiyligini ta'riflaydi. Misol
uchun, "U tez yugurib, darvozaga yetib bordi" degan gapda ravishdosh "tezroq"
fe’lning holatini kuchaytirish bilan birga, harakatning maqsadi va yo‘nalishini ham
aniqroq bildiradi 11
.
Yoyiq gaplarda ravishdoshlar mantiqiy tuzilishga ham ta’sir qiladi, chunki
ular harakatning sababini, vaqtini yoki holatini ko‘rsatishi mumkin. Bunday gaplar
ko‘pincha sabab-natija, vaqt yoki shartlarning o‘zaro bog‘lanishini o‘z ichiga oladi.
Masalan, "U tez yugurib, darvozaga yetib bordi" gapida harakatning sababi yoki
uning natijasi "darvozaga yetib borish" ko‘rsatilgan. Ravishdosh "tezroq"ning
qo‘llanilishi esa harakatning tezligini bildiradi, bu esa gapning mantiqiy tuzilishini
yanada aniqroq qiladi.Ravishdosh o‘ramlar orqali harakatning qandayligini, vaqtini
va sabablarini aniqroq ifodalash mumkin. Masalan, "U tez yugurdi" degan gap
faqat harakatning tezligini ko‘rsatadi. Ammo, "U tezroq yugurib, darvozaga yetib
bordi" deganda, ravishdosh "tezroq" harakatning o‘zgarishini ko‘rsatar ekan,
"darvozaga yetib borish" harakatining natijasini bildiradi. Bu gapda harakatning
maqsadi ham, yo‘nalishi ham aniq ifodalanadi. Ravishdoshlar yoyiq gaplarni
semantik jihatdan kengaytirib, aniqroq ifodalash imkonini beradi. Yoyiq gaplarda
ravishdoshlar harakatning maqsadi, sababi yoki vaqti kabi semantik tafsilotlarni
qo‘shadi. Bunday gaplar ko‘pincha tasviriy yoki narativ yozuvlarda, shuningdek,
ko‘proq tafsilotlar kerak bo‘lgan vaziyatlarda ishlatiladi. Misol uchun, "U tez
yugurib, darvozaga yetib bordi" degan gapda harakatning qanday amalga
oshirilgani va uning natijasi haqidagi tafsilotlar aniqroq ifodalanadi. Ravishdosh
11
Mirzajonov, X. O‘zbek tili sintaksisi va morfologiyasi. –Toshkent: O‘zbekiston, 2014.
19

harakatning kuchayishini ko'rsatadi. Bu o'zgarishlar gapning ma'nosini boyitib,
nuqtai nazarni kengaytiradi.
3. Ravishdoshlar bilan kengayish. Yoyiq gaplarda ko‘pincha ravishdoshlar
ishlatiladi. Ravishdoshlar, o‘z navbatida, fe’l yoki sifatlarning ma’nolarini
kengaytiradi yoki aniqlashtiradi. Yoyiq gapda ravishdoshlar qo‘shilib, ma'no
qatlamlarini oshirib, gapni yanada to‘liq va batafsil ifodalashga yordam beradi.
Masalan, "tez yugurdi" gapidagi "tez" so‘zi harakatni tezlik nuqtai nazaridan
ko‘rsatadi, "tezroq yugurdi" deganda esa bu tezlikning kuchayishini bildiradi. "U
tez yugurib, darvozaga yetib bordi" gapida esa harakatning qanday va qaysi
yo‘nalishda amalga oshirilganligi aniqroq ko‘rsatilgan.
4. Yoyiq gaplarning ma'no yaratishdagi roli. Yoyiq gaplar gapning
umumiy ma'nosini yanada kengaytirib, aniqroq ifodalash imkonini beradi. Ular
orqali faqatgina oddiy harakat yoki holat ta'rifi bilan cheklanmay, balki
harakatning sabablarini, maqsadini, vaqtini yoki boshqa tafsilotlarini ham bayon
qilish mumkin. Bunday gaplar ko‘pincha narativ yoki tasviriy uslublarda, hikoya
yoki voqea izohlarida qo‘llaniladi. Misol uchun, "U tez yugurib, darvozaga yetib
bordi" degan gapda ravishdosh "tezroq" va "darvozaga" so‘zlari harakatning
qandayligi va qayerga yo‘nalganligi haqida qo‘shimcha ma’lumot beradi. Bunday
ravishdosh o‘ramlar gapni to‘liqroq va tasviriyroq qiladi.
5. Yoyiq gaplarni tahlil qilish. Yoyiq gaplarni tahlil qilishda, avvalo,
gapning sintaktik tuzilishini va undagi ravishdoshlarning rolini aniqlash zarur.
Ravishdoshlar gapning ma'nosini kengaytirib, harakatning qandayligini ko‘rsatadi.
Bunday tahlil orqali gapning semantik va sintaktik tuzilishini, uni shakllantirgan
sintaktik elementlar va ularning o‘zaro aloqalarini to‘liqroq tushunish mumkin.
Yoyiq gaplar faqat sintaktik emas, balki semantik jihatdan ham murakkab bo‘lib,
gapning har bir elementining rolini va ma'nosini kengaytirishga yordam beradi. Bu
gaplar nafaqat tilning grammatik qoidalariga, balki ularning mantiqiy tuzilishiga
ham muvofiq bo‘lgan holda, ma'no qatlamlarini yaratadi. Ravishdosh o‘ramlar
bilan kengaygan yoyiq gaplar sintaktik va semantik jihatdan murakkab bo‘ladi,
18

anglashiladi) umumiyligi muhim ahamiyatga ega: Uyga qaytgach, tijoratchi
oshnamning yoniga bordim (Sotim Avaz).Ushbu misolda uyga qaytdim,
oshnamning yoniga bordim propozitsiyalari ifodalangan. Ravishdosh o‘ramning
kesimi qaytdim fe’li ketgan edim degan presuppozitsiyaga ham ishora qilgan.
Ko‘rinib turibdiki, ravishdosh o‘ramli sodda gaplarda bir necha propozitsiya
ifodalanishi bilan birga presuppozitsiyaga ham ishora qilish imkoniyatining
mavjudligi uni ham mazmun, ham shakl jihatidan murakkablashuviga sabab
bo‘lgan. – (i)b qo‘shimchasi yordamida shakllantirilgan ravishdosh o‘ramlar turli
qo‘shimcha ma’nolarni ifodalay oladi. Quyida ikkinchi darajali predikatsiyali
ravishdosh o‘ramda ifodalangan harakat (turib)ning asosiy predikat (o‘tirib
oldi)dan avval bajarilganlik ma’nosini ko‘rishimiz mumkin. Yoldor yotgan joyidan
turib, bahuzur cho‘nqayib o‘tirib oldi (N.Norqobilov). Bu gapda ham subyekt bitta.
Ravishdosh o‘ram harakatning bajaruvchisi yotgan edi degan propozitsiya
ifodalash bilan birga uning o‘tirishga imkoni yo‘qligiga ishora qiluvchi
presuppozitsiyaga ham yo‘l ochadi. Quyidagi misolda sodda gaplarning har biriga
bajarilgan harakatlar orasida payt munosabati, ketma-ketlik qo‘shimcha ma’nosi
ravishdosh o‘ram vositasida yuklangan. Oxiri u pichog‘ini qorga sanchib, kuh-
kuhlab, kaftlarini isitishga tushdi. Orada chuqurning nishabroq bo‘lib ko‘ringan
devori tomon siljib, undan chiqishni o‘yladi 5
.
Oqibat, barcha urinishlari behudaligini, yarador oyog‘i bilan yuqoriga
tirmashib bo‘lmasligini anglab, sudralib yana joyiga qaytdi (N.Norqobilov).
Keltirilgan misolda ravishdosh o‘ramlar qorga sanchib, chuqurning nishabroq
bo‘lib ko‘ringan devori tomon siljib gapni propozitsiya ifodalashi bilan
murakkablashtirgan bo‘lsa, uning tarkibidagi so‘zlar hozir qish, sovuq, chiqa
olmaydigan darajadagi chuqurda yotibdi kabi presuppozitsiyalarga ishora qilgan.
Ravishdosh o‘ram asosiy predikatda ifodalangan harakatning bajarilish tarzi kabi
qo‘shimcha ma’nolarini korsatishga xizmat qiladi: Epchil yigitlar arqonga osilib,
osilmay chuqurga tusha boshladilar (N.Norqobilov). Yuqoridagi jumlada ham
ikkinchi darajali propozitsiya vazifasida kelgan ikki fe’l (osilib, osilmay) asosiy
5
Boqiyeva, G., Yunusova, M., Qurbonova, M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. –Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2009.
11

ishora qiladi. Murakkablashgan sodda gaplarda ravishdosh o‘ram gapda turli
birikmali gap bo‘laklari vazifasida keladi 3
.
Ravishdosh fe’lning o‘zgalovchi ketegoriyalaridan biri bo‘lib, ko‘p hollarda
gapda harakatning belgisini ifodalaydi hamda hol vazifasida keladi. Quyidagi
misolda ravishdosh o‘ramning tarz holi vazifasida kelganini ko‘rishimiz mumkin:
G‘uchchi pakana esa bolishni quchoqlab, tuni bilan uxlayolmay chiqadi
(N.Norqobilov). Ushbu misoldagi G‘uchchi pakana esa bolishni quchoqlab
ravishdosh o‘ram G‘uchchi pakana nimadandir bezovta, shu sababli uxlay olmaydi
degan propozitsiya ifodalagan. “Ikkinchi darajali predikasiyali ravishdosh
o ramlar ishtiroki bilan ikki yoki undan ortiq mazmun munosabatiningʻ
subyektlarning umumiyligiga ko ra qo shiluvi natijasida sodda gap mazmunan
ʻ ʻ
murakkablashar ekan, ikkinchi (darajali predikatdagi harakatning asosiy
predikatdagi harakatdan oldin bajarilganlik ma'nosidan iborat ko shimcha ma'no
ʻ
juda ham aniq ifodalanadi”. U soylardan sakrab, archazorlardan quyunday uchib,
hududining sharqiy chegarasi hisoblanmish tor yalanglikka yetib kelganda, hanuz
g‘azabdan quturmoqda edi. (N.Norqobilov). Yuqoridagi gap hajm jihatdan
salmoqdor bo‘lsa-da, subyekt (u)ning gap tarkibidagi barcha (asosiy va ikkinchi
darajali) predikatlar uchun umumiyligi uni murakkablashgan sodda gap sifatida
o‘rganishimizni taqazo etadi. Shuningdek, ushbu jumla mazmuniga e’tibor
qaratadigan bo‘lsak, ravishdosh o‘ramlar (soylardan sakrab, quyunday uchib)
asosiy predikat (quturmoqda edi) harakatini bajarishgacha amalga oshirilgan
harakatlarni ifodalashga xizmat qilganini ko‘rishimiz mumkin. Subyektlarning bu
umumiyligi mazkur sodda gap doirasida ikki propozitsiyaning qo‘shiluvi uchun
zaruriy sharoit sifatida imkoniyat yaratgan, sintaktik sodda gapning mazmuniy
tarkibi murakkablashgan. Ayni damda ikkinchi darajali propozitsiyadagi harakat
asosiy propozitsiyadagi harakatdan oldin sodir bo‘lganini ko‘rsatib turibdi 4
.
- gach qo‘shimchasi yordamida yasalgan ravishdosh o‘ram payt ma’nosini
ifodalagan quyidagi gapda ham subyekt (asosiy predikat shaxs-sonidan
3
Alimov, A., Azizov, M. O‘zbek tilining semantika va morfologiyasi. –Toshkent: Fan va texnologiyalar, 2008
4
Askarov, F. O‘zbek adabiy tili (O‘rta asrlar va zamonaviy davr). –Toshkent: Adabiyot, 2015.
10

ket yuzaga kelishini ifodalaydi. Ba’zan ifodalanayotgan harakat mantiqan bir-
biriga zid bo‘lgan leksik birliklardan ham tarkib topishi mumkin. Yig‘lay-yig‘lay
tiniqib, keyin yana chaqchaqlashib o‘tiraverishardi. (Isajon Sulton). Yig‘lamoq va
chachaqlashmoq harakatlari bir paytda yuz beradigan harakat emas, mantiqan bir-
biriga to‘g‘ri kelmaydigan ikki tushuncha. Ammo gap tarkibidagi tiniqmoq fe’li
presuppozitsiyaga ishora qilgan, ya’ni yig‘lab ko‘ngillarini bo‘shatib, keyin
chaqchaqlashishadi degan ma’no anglatish uchun xizmat qilgan. Xulosa qilib
aytganda ravishdosh o‘ramli sodda gaplar tildagi tejamkorlik tamoyili asosida
yuzaga keladi. Ravishdosh o‘ramlar vositasida murakkablashuv hodisasi tilning
ifoda imkoniyatlari bilan birga uning pragmatik imkoniyatlarini ham ko‘rsatib
beradi. Ravishdosh o‘ramlar vositasida sodda gaplarning murakkablashuvi asosiy
predikatdan ifodalangan harakatning bajarilish tarsi, o‘rni, maqsadi, sababi
kabilarni ifodalashga xizmat qiladi 7
.
Ravishdosh, o‘zbek tilida sintaktik va semantik jihatlardan fe’l yoki sifatga
qo‘shilgan, ular orqali gapni boyituvchi, kengaytiruvchi, aniqlashtiruvchi sintaktik
birlik sifatida aniqlanadi. Ushbu so‘zlar yordamida gapdagi harakatning yoki
holatning yanada aniqroq va to‘liqroq ifodalanishi amalga oshiriladi.
Ravishdoshlar, asosan, fe’l va sifatlarning ma’nolarini kengaytirishga xizmat
qiladi. Misol uchun, “tez yugurdi” yoki “yaxshi o‘qidi” kabi gaplarda, “tez” va
“yaxshi” so‘zlari harakat yoki holatni yanada aniqlashtiradi. Ravishdoshlarning
grammatik funksiyasi, ularga qo‘shilgan fe’l va sifatni kengaytirish, ularning
ma'nolarini boyitish bilan cheklanmaydi, balki gapning strukturaviy tuzilmasini
ham o‘zgartiradi. Ular gapda fe’l yoki sifat bilan birgalikda ishlatiladi va ma'no
jihatidan ularga turli semantik qatlamlarni qo‘shadi. Masalan, “tez” so‘zi fe’lni
tezlikda bajarilayotgan harakat sifatida aniqlaydi, shu bilan birga bu so‘z o‘zining
grammatik funktsiyasini o‘zaro bog‘lanishda amalga oshiradi.
Ravishdoshlar o‘zbek tilida grammatik jihatdan to‘liq va aniq tushunarli
bo‘lishi uchun, ular faqatgina fe’l yoki sifat bilan o‘zaro bog‘lanib ishlatiladi. Bu
bog‘lanish esa gapning semantik imkoniyatlarini kengaytiradi. Ular gapda maqsad,
7
Ismatov, J. O‘zbek tilining grammatik tizimi. –Toshkent: Universitet, 2011.
13

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
1. Ravishdosh o ramlarning nazariy asoslari…………………………………….ʻ 7
2. Yoyiq gap tushunchasi va uning sintaktik
tuzilishi……………………………. 17
3. Oybek asarlarida ravishdosh o ramlar bilan kengaygan yoyiq gaplarning
ʻ
qo‘llanilishi ………………………………………………………………………
21
3. Ravishdosh o ramlar va yoyiq gaplarning stilistik va funksional
ʻ
ahamiyati….. 25
XULOSA……………………………………………………………………….. 27
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 28
2

Купить