O’zbek tilida uyushiqlik hodisasi tadqiqi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	48.9KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	14 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

O’zbek tilida uyushiqlik hodisasi tadqiqi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
fakultet dekani
________ N. Chiniqulov
‘____’ ____________
MAVZU: “ O’zbek tilida uyushiqlik hodisasi tadqiqi ” mavzusida
KURS ISHI
Talaba: 305 -guruh talabasi
Ovlayeva Feruza
Masofaviy ta’lim
kafedrasi o’qituvchisi
_________ Z. Muzaffarova
Himoyaga tavsiya etildi.
Masofaviy ta’lim kafedrasi
Mudiri: R. Abdullayeva _________

Talabaning F.I.SH. Ovlayeva Feruza
1

Sirtqi ta’lim yo’nalishi 3- kurs 305 - guruh
Fan nomi: Hozirgi o’zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi: - “O’zbek tilida uyushiqlik hodisasi tadqiqi”
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______R. Abdullayeva
A’zolar:
Y. Abdulhakimova __________
D.Abdullayeva __________
D.Abdujalilova __________
2

MUNDARIJA:
Kirish…………………………………………………………………….......3
I-bob. Uyushiqning ifoda vositalari………………………………….….….5
1.1. Uyushiq bo’laklarda umumlashtiruvchi birliklar………………………...5
1.2. Uyushiq bo’laklarda umumlashtiruvchi so’zning qo’llanilishi……...…..12
II-bob. Ona tili darslarida uyushiq bo’lakli gaplarni o’rgatish………..17
2.1. O’zbek tilida uyushiq bo’laklarning qo’llanishi xususiyatlari………...17
2.2. Uyushiq bo’laklarda tinish belgilarning ishlatilishi…………………….21
Xulosa……………………………………………………………………….24
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………25

3

Kirish
Gapda bir xil so’roqqa javob berib, bir xildagi sintaktik vazifani bajarib, sanash
ohangi va teng bog'lovchilar yordamida birikkan gap bo’laklari gapning uyushiq
bo’laklari deyiladi. Masalan:
O’z yurtimiz, bog'imiz, o’z vodiymiz, tog'imiz, O’z qutli chirog'imiz hamisha
bo’lur omon. (G'. G'.) Bu gapdagi yurtimiz. bog'imiz. vodiyimiz, tog'imiz, chirog'imiz
so’zlari uyushib kelgan va bir xil so’roqqa javob bo’lib, sanash ohangi orqali o’zaro
birikkan. Har bir gap bo’lagi uyushib kela oladi. Masalan:
l.Ega uyushadi: Muhayo, Surayo, Ra'no, Muqaddas,
Ko’zlarni yashnatib kiyibsiz atlas. (Qo’shiq.)
2. Kesim uyushadi: 1) fe'l kesim: Haqiqat bukilar, lekin sinmas. (Maqol.) 2) ot
kesim; Xormisan yo gulmisan, tojdormisan yogulmisan. cho’g'izmisan, bulbulmisan,
nodon o’zing, xushxono’zing. (E.V.)
3.To’ldiruvchi uyushadi:1) vositasiz to’ldiruvchi: Aqlimni, dilimni, bebaxtlarimni
—Borishsiz dunyoda otgan azizim. (U.A.)2) vositali to’ldiruvchi: Navoiy obod
joylardagi ekinlarga, mevazor bog'larga diqqat qildi. (O.) Navoiy tarixda mashhur
shaxslarning hayotlari, fikrlari, maslaklari va ularga doir afsonalar haqida asar yozishni
Jomiyga taklif etdi. (O.)
4.Aniqlovchi uyushadi: 1) sifatlovchi: Maktabimiz bog'ida oqqizil, sariq va boshqa
anvoyi gullar bor; 2) qaratuvchi: Oq o’rik,
shotut, shaftoli, g'aynolining sap-sanq yaproqchalari hovli betini ko’mib yotibdi.
(I.R.)
5.Hol uyushadi: Buzoq, echki boqib, to’n tepishib, varrakuchirib, chillak o’ynab
yurgan bolalar uylariga tarqab ketishdi. (H. N.) Ariq suvi bir xilda, jimgina, sharpasiz
va shabadasizoqmoqda (I.R.).
Uyushiq bo’laklarda son, egalik, kelishik qo’shimchalari va ko’makchilar odatda
uyushuvchi so’zlarning oxiriga qo’shilib. hammasi uchun umumiy bo’ladi.
Maktabimizda rasm, musiqa va drama to’garaklari bor.(Gazetadan.)
Son, egalik, kelishik qo’shimchalari va ko’makchilar ba'zan uyushuvchi
so’zlarning har biriga qo’shilib keladi. Masalan: Tog' etaklaridan nafis gullarning,
xushbo’y giyohlarning hidlar an-qiydi. (O.) Xalqi uchun vatani uchun o’z jonini
4

ayamadi bizning mard o’g'lonlar. (Teleeshittiruvdan.)
Uyushiq bo’laklarda qo’shimchalar emas, balki so’zlar ham umumlashib, ular har
bir ujTishuvchi so’z bilan takrorlanmay, uvushiq bo’lak oxirida keladi. Dalada kim
unumli, kim ko’p, kim tez ishlash uchun musobaqa qilishdi.
Uyushiqning ifoda vositalari
Uyshiq bo’laklarda gap bo’laklarining uyushib kelishi ikki xil yo’l bilan amalga
oshadi. 1) ohang. 2) teng bog'lovchilar.
Ohang yordamida uyushiq bo’laklar sanash ohangi orqali birikadi va yozuvda
vergul bilan ajratiladi: Oqarar. bo’zarar, lovullar yuzlar, falak zamin bo’lar, osmon.
(U.A.)
Teng bog'lovchilar. Gap bo’laklarining uyushib kelishida bog'lovchilarning o’rni
katta. Bular quyidagicha:
1) va, hamda bog'lovchilari orqali: Bulbullarning va sa'valarning sayrashi bizga
zavq beradi. Ko’p o’tmasdan sergo’sht hamda mazali shavla tortildi. (O.)
2) Zidlovchi bog'lovchilar orqali: Ketma-ket chaqaloqningyo’g'on, lekin
bo’g'iq inga-ingasi eshitildi. (S.Z.)
3) Ayiruvchi va takrorlanuvchi bog'lovchilar orqali: Bektemirdam to’xtab,
dam xayol surib turgan generalga duchkeldi. (0.) Uo’z o’tmishini goh quvonch, goh
g'amgin esladi.
Dillarga orom bag'ishlovchi kuylar goh qizlarning so’lim ovozlariga, goh shaydo
bulbullarning gullar o’yiniga mast sayrashlariga, goh qirlar bag'rida cho’ponlaming
naylaridan taralgan dilbar ohanglariga jo’r bo’lar edi. (Sh. R.)
Uyushiq bo’laklar bog'lovchilar orqali birikkanda ular orasiga vergul qo’yiladi.
5

I-bob. Uyushiqning ifoda vositalari
1.1. Uyushiq bo’laklarda umumlashtiruvchi birliklar
Uyushiq bo’lakli gaplarda umumiashtiruvchi so’z ham ishlatiladi.
Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan oldin yoki keyin kelishi mumkin.
Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklar uchun berilgan so’roqqa javob beradi va
umumlashtiruvchi so’zdan keyin ikki nuqta qo’yiladi: Daraxtdagi barcha qushlar: sa'va,
bulbul, mayna va boshqalar unga jo’r bo’ldi (H. F.) Umumlashtiruvchi birlik
uyushiqlardan keyin kelganda, undan oldin tire qo’yiladi. Samarqandlik. bog'dodlik.
misrlik, hindistonlik va xitoylik - hamma sayohatchilarga bu shahar manzur bo’ldi. (0.)
Gapning ajratilgan bo’laklari
O’zlari aloqador bo’Igan so’zlarning ma'nosini izohlab, bo’rttinb, aniqlashtirib
keladigan va boshqa bo’laklardan maxsus to’xtam bilan ajratilib, logik urg'u oladigan
bo’laklar gapning ajratilgan bo’laklari deyiladi. Masalan: Ariqning bo’yida qalin-qalin
mirzateraklarning soyasida, chiroyli taxta karavot turardi. (Sh. R.)
Ajratilgan bo’laklar, qaysi gap bo’lagiga oid ekanligiga ko’ra ajratilgan aniqlovchi,
ajratilgan to’ldiruvchi, ajratilgan hol kabi turlarga bo’linadi.
Ajratilgan aniqlovchilar. Ajratilgan aniqlovchilar uch xil: ajratilgan sifatlovchi,
ajratilgan qaratuvchi, ajratilgan izohlovchilarga bo’linadi.
Ajratilgan sifatlovchilar sifatlanmishdan keyin kelib uning belgisini bo’rttirish.
Alohida ta'kidlash uchun xizmatqiladi. Masalan: Seryoja—oddiy, navqiron, mard yigit
—o’rtoqlari uchun jonini fido qild'i. (Sh. R.)
Bu misolda oddiy, navqiron, mard yigit sifatlovchilari (Seryojaning) belgilarini
bo’rttirib ko’rsatish uchun sifatlanmishdan keyin keltirilgan.
Ayrim hollarda yakka kelgan sifatlovchilar ham ajratilishi mumkin. Masalan:
Shohista, beparvo taxta karavotning ustida nirna bilandir shug'ullanardi.
Ajratilgan qaratuvchilar o’zidan oldin kelgan qaratuvchining ma'nosini izolilash
uchun xizmat qiladi. Masalan: Sizning, universitet talabalarining, ko’rik tanlovda qo’lga
kiritgan g'alabalaringiz hammamizni xursand qildi. (Gazetadan.)
Ajratilgan izohlovchi izohlanmishdan keyin keladi va maxsus to’xtam bilan
aytiladi. Masalan: Biz, paxtakorlar bu yil mo’l hosil beramiz. Abdulla Qodiriy o’zbek
romanchiligining asoschisi - bizning qalbimizda abadiy yashaydi.
6

Aj ratilgan to’ldiruvchilar o’zidan oldin kelgan to’ldiruvchining ma'nosini
izohlaydi, aniqlashtiradi. Masalan: Bolalarining eng kichigini, Durbekni, oldin
ko’rmagan ekanman. Biz sinf rahbarimizga, Salima opaga, ko’proq o’rganib qolgan
edik.
Ajratilgan hollar o’zidan oldin kelgan holning ma'nosini izohlaydi va unga aniqlik
kiritadi. Masalan: Yozda, kanikul kunlarida, ko’pgina badiiy asarlar o’qidik. Uzoqda,
ko’kimtir tuman ichida mudragan tog'lar ustida, siyrak yulduzlar ko’zlarini horg'ingina
qisadilar. (O.)
Agap tomondagi mevazor bog'lar baland ko’tarilgan oy shu'lasida xuddi tutash
qalin o’rmonga o’xshab qorayib turar, o’ng, tomonda jarlikning ustida bir qo’rg'on
ko’zga chalinadi. (O. Yo.)
Ajratilgan bo’laklar o’zi aloqador bo’lgan bo’lakdan ham, gapning boshqa
bo’laklaridan ham, yozuvda vergul orqali ajratiladi.
Agar ajratilgan bo’laklar tarkibi—keng (yoyiq) bo’lsa, yoki uning tarkibida
uyushiq bo’lak bo’lsa ajratilgan bo’lak bilan izohlanayotgan bo’lak o’rtasida ya'm
so’zini ishlatish mumkin bo’lsa, ajratilgan sifatlovchi gap oxirida kelsa, bunday holda
ajratilgan bo’lak boshqa bo’laklardan tire bilan ajratiladi. Masalan: Gulnor o’limining
uchinchi kuni, Samarqanddan ulaming bir qarindoshi - Gulsinbibi opasining o’g'li,
sodda dehqon yigit— tasodifan kelgan edi. (O.)
Gap bo’laklari sanalmaydigan so’z va birikmalar
Gap tarkibida gap bo’lagi hisoblanmaydigan bo’laklar bilan grammatik jihatidan
bog'lanmaydigan so’z va birikmalar ham ishlatiladi. Bunday so’z va birikmalar faqat
ma'no jihatidan butun quyidagi turlarga bo’linadi: undalma, kirish so’z, kirish birikma
va kiritma gap.
Undalma
So’zlovchining nutqi qaratilgan shaxs yoki predmetni bildirgan so’z yoki so’z
birikmasi undalma deyiladi. Undalma bildirilayotgan fikrga tinglovchining diqqatini
tortish uchun xizmat qiladi.
Undalma bosh kelishik shaklidagi ot yoki otllashgan so’z bilan ifodalanadi va bu
jihatdan egaga o’xshaydi, lekin u gapning kesimi bilan grammatik jihatdan
bog'lanishligi va maxsus ohangga ega bo’lmasligi bilan gap bo’laklaridan farq qiladi.
7

Masalan:
Azizim, devorda chiqillar soat.
Kunu tunni bo’ldik yigirma to’rtga. (U. A.)
Undalma ikkinchi shaxsga qaratilgan bo’ladi. Ko’p hollarda shaxs otlari,
qarindoshlik, hunar, kasbni anglatuvclii so’zlar undalma bo’Iib keladi. Masalan:
Ey. mening munisginam,
Mehribonim, opajon. (U.A.)
To’kilganidan tomchilagan yomon, uka, tomchilagan yomon. Ayrim hollarda,
ayniqsa, she'riy asarlarda hayvonlar, qushlar, jonsiz predmetlarning nomini bildirgan
so’zlar ham undalma bo’Iib keladi. Masalan:
Sayrang. bulbulim, sayrang,
U gulning shoxi sinsin. (Qo’shiq.)
To’pim, to’p - to’p etasan,
Ursam uchib ketasan.
Undalma bir so’z bilan shuningdek, so’z birikmasi bilan ifodalanadi. Bir so’z bilan
ifodalangan undalma yolg'iz undalma deb yuritiladi. Masalan:
Qo’llarim gullagan edi, bahorim,
Qara, gullab turgan qo’llarim xazon. (U.A.)
So’z birikmasi bilan ifodalangan undalma yoyiq undalma deyiladi. Masalan:
Nechun bu tuproqni deb yig'ladi Furqat.
0, Koshgar tuprog'i, qishloqmiding sen. (E. V.)
Kelinglar, go’zal gullar,
Keling, oshiq bulbullar. (Sh. R.)
Undosh ma'nosim kuchaytirish uchun ba'zan undalma takrorlanadi: Qushlar,
qushlar, hoy qushlar! Qanot qoqib kelinglar! (Z. D.)
Undoshni kuchli ifodalash uchun undalmaning oldidan ba'zan ey, yo. hoy kabi
undovlar keladi. Bunday holatda undov bilan undalma orasiga vergul qo’yilmaydi:
Ey, quyosh, ko’rsat yuzing,
Tundan bag'ir qonlanmasin. (S. A.)
Undalma gap boshida kelsa, yozuvda undalmadan so’ng vergul qo’yiladi:
O’quvchilar, topshiriqlarni o’z vaqtida bajaringiz. Agar gap boshida kelgan undalma
8

hayajon bilan aytilsa, undan so’ng undov belgisi qo’yiladi: O’rtoqlar! Aziz o’rtoqlar!
Haqiqat o’z o’rnini topdi.
Undalma gap ichida kelsa uning har ikki tomonidan vergul qo’yiladi: So’zla.
ko’zgujon. haqiqatni et bayon. (P.)
Undalma gap oxirida kelsa undan oldin vergul qoyiladi: O’zbekistonni gullarga
burkaylik. do’stlar! Topshiriqni o’z vaqtida bajarganingiz uchun rahmat, azamatlar.
Kirish so’z va kirish birikma
So’zlovchining o’zi bayon qilayotgan fikriga yoki uni ifoda qilish usuliga bo’lgan
munosabatini bildiruvchi so’z va so’z birikmasi kirish so’z yoki kinsh birikma deyiladi.
Masalan; Dunyoda hech bir xalq to’g'ri kelolmas, mening bilishimcha, sening elingga.
(H.O.)
Kirish so’z butun gapga, qo’shma gaplarda esa odatda uning bir qismiga aloqador
bo’ladi. Misollarni solishtiring: Afsuski, shu choq hovlida uning kichik nevaralari yo’q
ekan. (O’.U.)- Albatta, har bir talaba fan yutuqlarini puxta egallash uchun qunt bilan
o’qishi kerak. (Gazetadan.)
Kirish so’z va birikmalarning ma'no ifodalash xususiyatini jadvalda quyidagicha
ko’rsatish mumkin.
Kiritma gap va kiritma belgi
So’zlovchining o’zi bayon qilgan fikriga qo’shimcha mulohazasini bildirgan gap
kiritma gap deyiladi.
Kiritma gap asosiy fikrni qo’shimcha izohlash, aniqlash, toldirish uchun ishlatiladi
va o’ziga aloqador bo’lmagan gapdan maxsus to’xtam bilan ajratiladi. Masalan: U
bejirim tuflisi bilan yemi duk-duk bosib (bu duk-duklardan Qahramonning yuragi go’yo
mix qoqilayotganday zirqirab ketdi) mashina tomon yurdi. (O.Yo.)
Kiritma gaplar odatda qavs ichiga olinadi: O’sha yosh bolam (u ota- onasiz qolgan
edi) boyga qarol qilib berishdi. Ayrim hollarda kiritma gap o’zi bilan aloqador bo’lgan
gapdan tire bilan ajratiladi. Masalan: Universitet hovlisi—men hozirgina aylanib
chiqdim— talabalar bilan gavjum bo’lib turibdi.
So’zlovchining qo’shimcha fikrini alohida ta'kidlaydigan maxsus belgilar ham
bo’lishi mumkin. Bu darak belgilari shaklida qo’yiladi. Masalan: "Avtor mana shu
bachkana (?) munosabatlarning hammasini poyetiklashtirib tasvir etadi."Nahot
9

poyetiklashtirilgan (!) tasvir bachkana bo’lolsa. (M.N.)
Bir bosh bo’Iakli gaplar va ularning turlari
Tarkibida grammatik asoslaridan yo ega yoki kesimi mavjud bo’lgan gap bir bosh
bo’Iakli gap deyiladi. Bir bosh bo’Iakli gaplar. bosh bo’laklardan qaysi birining
ishtirokiga ko’ra ikki turga bo’linadi: 1) egasiz bir bosh bo’Iakli gaplar, 2) kesimsiz bir
bosh bo’Iakli gaplar
Egasiz bir bo’lakli gaplar. Faqat kesim tarkibidan iborat bo’ladi va unda harakatni
bajaruvchi shaxsni topib bo’lmaydi yoki uni kesimdan anglash mumkin. Bunday gaplar
ikki turga bo’linadi: 1) egasi topilar gap, 2) egasi topilmas gap. Kesimsiz bir bosh
bo’lakli gaplar atov (ya'ni nominativ) gaplar.
Egasi topilar gap. Bir bosh bo’lakli gaplarning bu turida ega bo’lmaydi, ammo uni
gapning kesimidan payqab olish mumkin. Bunda asosiy e'tibor harakatni bajaruvchi
shaxsga emas, balki harakatga qaratiladi. Egasi topilar gaplar ana shu xususiyatlariga
ko’ra: shaxsi aniq, shaxsi noaniq. shaxsi umumlashgan gaplarga bo’linadi.
Shaxsi aniq gap. Kesimi fe'l bilan ifodalangan va kesimi orqali harakat bajaruvchi
shaxsni topish mumkin bo’lgan bir bosh bo’lakli gap shaxsi aniq gap deyiladi. Shaxsi
aniq gaplarda ega odatda, leksik jihatdan shakllanmaydi va unga ehtiyoj ham bo’lmaydi,
chunki kesim vazifasida kelgan so’z tarkibidagi tuslovchi qo’shimchalar shaxsini aniq
ko’rsatib turadi. Masalan:
Chappar urib gullagan bog'in,
O’par edim vatan tuprog'in. (H.O.)
Shaxsi aniq gapning kesimi quyidagicha ifodalanadi:
1. Aniqlik maylidagi fe'l bilan:
Seni bir ko’ray deb keldim,
Mehringga to’yay deb keldim (Qo’shiq.)
2. Buyruq mayli shaklidagi fe'l bilan: Bo’lsang yigit, bo’lsang hamki chol,
Qo’lingga qurol ol! (H.O.)
3. Shart -istak maylidagi fe'l bilan: Ayb emasdir sevilsam, sevsam,Ayb
emasdir seni yor desam.
Shu berilgan topshiriqlarni o’ z vaqtida tugataylik!
Ko’p hollarda shevalarda ham shaxsi aniq gaplar ishlatiladi. Masalan: Do’stingdan
10

$top! Ishonmagin do’stingga, somon tiqar po’stingga. (Maqol.) Bir hangomalashaylik. Shaxsi aniq gaplar badiiy adabiyotda, ayniqsa diologik shaklida nutqda ko’p ishlatiladi. Shaxsi noaniq gap. Kesimi fe'l bilan ifodalanib, harakatni bajaruvchi shaxsni aniq ko’rsatib turmaydigan bir bosh bo’lakli gap shaxsi noaniq gap deyiladi. Shaxsi noaniq gapning kesimi III shaxsga qaratilgan bo’lsa ham bajaruvchi shaxs noma'lum bo’ladi. Masalan: Umr daftarini bezashdi. Yoshlik xotirasini yozilmagan oq varaq deydilar. (Sh.) 1. III shaxsning ko’plik shaklidagi fe'l bilan: Mendan senga xabar bersalar. (K.S.) Shunday chiroyli, mard yigitni buncha qiynaydilar. (O.) 2. Birgalik nisbatdagi fe'l bilan: Ulami hozir olib ketishdi. Siznirektoratga chaqirishdi. 3. III shaxsning birlik shaklidagi fe'l bilan: Hech bo’lmasa, alikolsa-chi? (U.) Bunday gaplar nisbatan kam uchraydi, ilmiyadabiyotlarda esa qo’llanmaydi. Shaxsi umumlashgan gap. Kesimi fe'l bilan ifodalanib, mazmuni umumga qaratilgan bir bosh bo’lakli gaplar shaxsi umumlashgan gap deyiladi. Shaxsi umumlashgan gaplarning kesimi buyruq maylining II shaxs shakli bilan ifoda qilinadi. Xalq maqollari, asosan, shaxsi umumlashgan gaplarga teng bo’ladi. Masalan: Kerilma g'oz, hunaring oz. Hurmat qilsang hurmat ko’rasan. Kattaga hurmatda, kichikka izzatda bo’l. Bir tok eksang bir tup tol ek. Sayoq yursang tayoq yeysan. Shaxsi umumlashgan gaplarning bosh bo’lagi ayrim hollarda birinchi shaxsing ko’plik shaklida ham bo’lishi mumkin. Masalan: Dushmanlardan har doim ogoh bo’laylik! Shaxsi umumlashgan gaplarda undalma, kirish so’z, kiritmalar, maqol so’z va yuklamalar qatnashmaydi. Egasi topilmaydigan gap. Kesimi orqali harakatni bajaruvchi shaxs (ega)ni topish mumkin bo’lmagan bir bosh bo’lakli gaplar egasi topilmaydigan gap deyiladi. Bunday gaplar quyidagicha ifodalanadi: 1. Ravishdosh va bo’ladi \\ bo’lmaydi fe'li bilan: Oyni etakbilan yopib bo’lmaydi. Mehnatsiz rohatga erishib bo’lmaydi. 2. Shart maylidagi fe'l va bo’ladi \\ bo’lmaydi so’zlari: shuyo’ldan borilsa bo’ladi. 11$

3. Harakat nomi va zarur, mumkin, shart, lozim, darker, kerakso’zlaridan biri
bilan: Odamlarga to’g'risini aytishimiz zarur.
4. Majhullik nisbatidagi fe'l bilan: Qishloqqa bir soatdan keyinkirib boriladi.
5. To’g'ri so’zi hamda kelmoq fe'lining tuslangan shakli bilan:Bugun yig'ilish
o’tkazishga to’g'ri keladi.
6. Aniqlik may lining III shaxs shaklidagi fe'l bilan: Bu o’tirishnibekorchiga
chiqargan.
Atov (nominativ) gap. Bosh kelishik shaklidagi ot yoki otlashgan so’z bilan
ifodalanib, predmet, narsa-hodisalarning mayjudligini ko’rsatuvchi bir bosh bo’lakli
gaplar atov (nominativ) gap deyiladi.
Nominativ gaplarda fikrning nisbiy tugalligi, hukm ohang orqali ifoda etiladi. Bu
gaplarda ohang asosiy vazifani bajaradi. Oddiy so’z ham ohang sababli gapda
qo’llanadi. Atov gap yolg'iz ishlatilmaydi, undan keyin boshqa gap keladi.
12

1.2. Uyushiq bo’laklarda umumlashtiruvchi so’zning qo’llanilishi
Sanalayotgan bo’laklar ma’nosini jamlab ifodalagan so’z umumlashtiruvchi so’z
deyiladi. Umumlashtiruvchi so’z umumlashtiruvchi ma’noli so’zlar (olmoshlar, otlar,
fe'llar va hokazo), so’z birikmasi, kengaygan birikmalar bilan ifodalanishi mum kin.
Uyushiq bo’laklar umumlashtiruvchi so’zning ma’nosini izohlab, aniqlab kejadi.
Uyushgan bo’laklar, narsa va hodisalami, belgi-xususiyatlarni alohida-alohida ifoda-
lasa, umumlashtiruvchi so’z ularning hammasini jamlagan holda ifodalaydi. Demak,
uyushgan bo’laklar bilam umumlashtiruvchi so’z o’rtasida xususiylik-umumiylik, jins-
tur munosabati mavjud bo’ladi. Uyushgan bo’laklar xususiylikni, jinsni;
umumlashtiruvchi so’z esa umumiyllkni, turni bildiradi.
Uyushgan bo’laklar qaysi grammatik shaklda bo’lsa va qanday so’roqqa javob
bo’lsa, umumlashtiruvchi so’z ham ko’pincha ana shunday shaklda bo’ladi va shunday
so’roqqa javob bo’ladi.
Uyushgan bo’laklar qaysi bo’lak bilan tobe munosabatda bo’lsa, umumlashtiruvchi
so’z ham shu bo’lak bilan tobe aloqada bo’ladi.
Ayrim gapiarda grammatik qo’shimchalar uyushiq bo’laklarga emas, umum -
lashtiruvchi so’zga qo’shiladi. Bunda uyushiq bo’laklarning sintaktik vazifasi umum -
lashtiruvchi so’zning sintaktik vazifasiga qarab belgilanadi. Masalan, Dasturxpn- ga
husaynl, charos, asadi~ hammasidan qo’ydik. Bu gapda -dan kelishik qo’shimchasi
uyushiq bo’laklarga qo’shilmagan, ulaming uyushiq to’ldiruvchi ekanligi
umumlashtiruvchi bo’lakning grammatik shakliga qarab aniqlandi.
Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan oldin ham, keyin ham kelishi
mumkin.
Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan oldin kelsa, umumlashtiruvchi so’z
bilan uyushiq bo’laklar o’rtasiga ikki nuqta (:) qo’yiladi. Masalan: Bog'imizda mevalar:
olma, o’rik, shaftolilar bor. Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan keyin kelsa,
umumlashtiruvchi so’z bilan uyushiq bo’laklar o’rtasiga tire (-) qo’yiladi. Masalan: Ku-
tubxonamizda Abdulla Oripov, Erkin Vohidov - barcha taniqli shoirlarning asarlari bor.
Misollar:
Yaxshi xulolar: diyonat, qanoat, shijoat, vijdon, Vatanni suymak va boshqalar in-
sonni ulug'laydi.
13

G'azab, jaholat, adovat, g'iybat, tama, zulm - vomon xulalar kishini tubanlik qa'riga
tashlaydi.
Quyosh, havo, suv - hammasi bizning eng qadrli do’stimiz.
Bittanaiz: yo Shahobiddin yoki siz so’zga chiqasiz.
Yig'ilishda hech kim: na Sa'dulla, na Akbarali bu haqda gapirmadilar.
So’zlashdan oldin yiq'ilaanlaraa: minbardagilarga, pastda o’tirganlarga, eshik va
devor oldida turganlarga bir-bir qaradi.
Ba'zan uyushiq bo’lakli gapiarda kiritma ham ishtirok etadi.
Agar umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan keyin kelsa va undan oldin
kiritma qatnashsa, kiritmadan oldin tire, kiritmadan keyin vergul qo’yiladi. Masalan:
Oppoq soqoli bilan farzandlarini ham, nevaralarini ham, qo’shni o’g'il-qizlami ham,
ko’cha-ko’ydagi begona bolalami ham - xuilas, barchani sizlab gapirardi. Bu gap da
xuilas kiritma, barcha ni umumlashtiruvchi so’z bo’lib, xullasAan oldin tire, keyin
vergul qo’yiladi.
Agar umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan oldin kelsa va undan keyin kirit -
ma qatnashsa, kiritmadan oldin vergul, keyin ikki nuqta ishlatiladi. Masalan: Mam-
lakatimizdagi ko’plab pedaaogika institutlari. masalan: Farg'ona, Namangan va Guliston
institutlari - universitetlarga aylantirildi. Bu gapda pedagogika institutlari
umumlashtiruvchi so’z, masalan kiritma bo’lib, masalandan oldin vergul, keyin ikki
nuqta qo’yiladi.
Uyushiq bo’laklar yozuvda vergul bilan ajratiladi. Agar uyushiq bo’laklar guruh-
gu- ruh bo’lib kelsa, guruhlar bir-biridan nuqtali vergul bilan ajratiladi. Masalan: Ularda
o’nlab xildagi gullar: nasrin, nastarin, nargis, nilufar, savsan, rayhon, xino, zanboq guli,
lola, sadbarg, ra’no, hazorg'uncha, zag'far, sumanpar; yoqimli hidi va go’zal ko’rinishi
bilan gulni eslatuvchi giyohlar: sunbui, ishqi pechan; manzarali daraxtlar: sarv, ar-ar,
arg'uvon, shamshod kabilar haqida ma’lumot beradi.
Ovga kirishadigan sohibchangal qushlardan: qarchig'ay, miqqiy, qirg'iy;
urishadigan qushlardan: dakan xo’roz, oddiy xo’roz, amirxon xo’roz, kaklik, bedana (bu
so’nggi ik- kisi sayrash uchun ham boqilib, cho’pqafasda, to’rqafasda saqlanadi);
sayraydiganlar- dan: qumri, sa’va, bulbul, mayna va boshqalar.
Demak, uyushiq bo’lakli gapiarda tinish belgilardan: vergul, ikki nuqta, nuqtali
14

ver gul, tire ishlatiladi.
Ajratilgan bo’laklar
Gapning ajratilgan bo’laklari o’zlari aloqada bo’lgan bo’laklarning ma'nosini
izohlab, bo’rttirib, aniqlashtirib yoki ta’kidlab keladi. Ular boshqa bo’laklardan maxsus
to’xtam bilan ajralib gap urg'usini oladi. Misollar: Soraxon shuncha kundan beri
yetolmagan niyatga - Roziyani avvalgiday shod, go’zal ko’rish niyatiga - Sattor bir
lahzada yetdi. Sizga, o’rta bo’yli qizga, atlas juda yarashibdi.
Ajratilgan bo’laklar: a) bir bo’lak holida keladi: Boyagi yigitning, Avazning, qo’li
gul ekan; b) birikmali holda keladi: Shu kuni kechqurun, daladan qaytishda, qori
Sidiqjonga hamroh bo’lib qolibdj. .
Ajratilgan bo’lak o’zi izohlayotgan bo’lakdan doimo keyin keladi va yozuvda
vergul, tire, ba'zan qavs bilan ajratiladi.
Ajratilgan bo’laklar gapdagi qaysi bo’lakka oidligiga ko’ra quyidagi tuiiarga
bo’linadi: ajratilgan hollar, ajratilgan aniqlovchilar, ajratilgan izohlovchilar, ajratilgan
to’ldiruvchilar.
Ajratilgan hoi o’zidan oldin kelgan holning ma’nosiga aniqlik kiritadi. Ajratilgan
bo’lak vazifasida ko’pincha o’rin, payt hollari keladi: hu ana shu joyda, taxta
ko’prikning ostida, kichik bir buloq bor. Dadam shu atrofdan - qishloqning
chiqaverishidan - do’kon qidirdi. Cho’pon otadan bir chaqirimcha pastlikda,
Boysunning naq bo’yida, uch-to’rt tup jiyda o’sgan bir xilvat joy bor.
Ajratilgan to’ldiruvchi o’zidan oldin kelgan to’ldiruvchining ma'nosini izohlaydi,
unga aniqlik kiritadi. Vositasiz to’ldiruvchi ham, vositali to’ldiruvchi ham ajratilgan
bo’lak sifatida qo’llanishi mumkin: Nasihatimni, otangning so’zini, esingda tut. Xatni
uning o’ziga, Muqad- dasga, bering. Unsin uchun, bechora qiz uchun, bu qanday
mudhish motam!
Ajratilgan aniqlovchi stiaxs yoki narsaning belgisini, kimga yoki nimaga qarash -
liligini ta'kidlab, ayirib ko’rsatish uchun ishlatiladi. Masalan: Qobil bobo, yalangbosh,
yalangoyoq, eshik yonida dag'-dag' titraydi. Bizning, o’quvchi yoshlarning, o’zimizga
yarasha or-nomusimiz bor. Axir uning, Vohidning ham_o’ziga yarasha obro’si, yigitlik
g'ururi bor. Seryoja -oddiy, navqiron, mard yigit - o’rtoqlari uchun jonini fido qiladi.
Ajratilgan izohlovchilar, asosan, izohlanmishdan keyin keladi va o’ziga xos ohang
15

bilan aytiladi. Ajratilgan izohlovchilar ko’pincha egaga taalluqli bo’ladi: O’g'lim,
qo’zichog'im, orom olyapti. Birozdan so’ng Hasan aka, fizika o’qituvchisi, kirib keldi.
Ajratilgan gap bo’laklarini hosil qilish usullari
Esda saqlang. Gap tarkibidagi ma’lum bo’lakning ma’nosini ta’kidlab, izohlab
keluvchi, boshqa bo’laklardan to’xtam va ohang jihatidan ajralib turuvchi bo’laklar
ajratilgan bo’laklar, shunday bo’lakli gaplarga esa ajratilgan bo’lakli gapiar deyiladi.
Ajratilgan bo’laklar ishtirok etgan gapiar mazmunan murakkablashadi. Gapning
asosiy qismi ifodalagan axborotga ajratilgan bo’lakdan anglashilgan qo’shimcha
axborot qo’shiladi. Masalan: Tursunali akaga, shunday katta olimga, kuyov bo’lish hazil
gap emas (O’.Usmonov). Bu gapda birinchi axborot - Tursunali akaga kuyov bo’lish
hazil gap emasligi gapning asosiy qismi orqali, ikkinchi axborot - Tursunali akaning
katta olimligi ajratilgan bo’lak orqali ifodalanadi.
Yuqorida bayon qilihganidek, ajratilgan bo’laklar ikki xil vazifani bajaradi:
ma'lum bir bo’lak ma’nosini ta’kidlash, bo’rttirish;
ma’lum bir bo’lakning umumiy ma'nosini izohlash, konkretlashtirish, tushunarsiz
ma'nosini tushuntirish.
Ajratilgan bo’lakning bu ikki xil vazifasi uning ajratish usuli orqali ham bilinib
turadi.
Esda saqlang. Ajratilgan bo’laklar yuqoridagi vazifaga muvofiq ikki xil yo’l bilan
ajratiladi:
tartibni o’zgartirish;
bir nomni boshqacha nomlash.
Tartibini o’zgartirish orqali gap bo’laklarini ajratish
Sifatlovchi-aniqlovchi, odatda, aniqlanmishdan oldin keladi. Ba'zan tinglovchlning
diqqati sifatlovchiga tortilganda so’zlovchi uning odatdagi tartibini o’zgartirib,
sifatlanmishdan keyin keltiradi. Natijada sifatlovchi gapning boshqa bo’laklaridan
boshqacha ohang*bilan ajralib qoladi. Sifatlovchining ma’nosi odatdagi tartib bo’yicha
qo’llangan sifatlovchiga nisbatan bo’rttiriladi, alohida ta’kidlanadi. Gapdagi eng
ahamiyatii, yangi axborot tashuvchi qismga aylanadi.
Esda saqlang. Tartibi o’zgartirilgan, lekin sifatlovchilik xususiyatini saqlab qolgan
sifatiovchi-aniqlovchilar ajratilgan bo’lakka aylanadi.
16

Masalan: Bu o’zbek yigiti - tanti, mehribon.
Solishtiring: Rangi o’chgan, Umri kechgan kuz guli, Bir yo’li pastroq egil
(Abdulhamid Cho’lpon). Kuz guli - Rangi o’chgan, Umri kechgan.
Juda muhim. Ajratilgan sifatiovchi-aniqlovchilar yozuvda boshqa bo’laklardan
doimo vergul bilan, agar sifatlovchi-aniqlovchilarning o’zi uyushgan bo’lib, ichida
vergul bilan ajratilgan bo’lsa, ajratilgan bo’lak boshqa bo’laklardan tire bilan ajratiladi.
Juda muhim. Ajratilgan sifatlovshi aniqlovchi, ajratilgan ravish holi, ajratilgan
izohlovchilar tartibni o’zgartirish orqali hosil qilinadi. Masalan, Sizga xushbo’v.
muattar gullar keltirdim (oddiy sifatlovchi-aniqlovchi) - Sizga gul keltirdim xushbo’y,
muattar (ajratilgan sifatlovchi-aniqlovchi). Qo’llar tez. Mo’jizakor /sAi/ar(oddiy ravish
holi) - Qo’llar ishlar- tez. Mo’jizakor ajratilgan ravish holi). Xonaga fizika o’aituvchisi
Hasan aka kirib keldi (oddiy izohlovchi) -Xonaga Hasan aka, fizika o’qituvchisi. kirib
keldi (ajratilgan izohlovchi).
17

II-bob. Ona tili darslarida uyushiq bo’lakli gaplarni o’rgatish
2.1. O’zbek tilida uyush’iq bo’laklarning qo’llanishi xususiyatlari
O’zbek tilida gap bo’laklarining uyushib kelishi ancha uzoq tarixga ega. Uyushiq
bo’laklarning ko’plab qo’llanishini XI asrda va undan so’ng yaratilgan asarlarda ko’plab
uchratamiz. Bu hodisa barcha turkiy xalqlar, shu jumladan, o’zbek xalqi uchun ham
mushtarak bo’lgan turk- runiy yozuvlarida ham, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad
Bobur asarlarida ham ko’plab uchraydi.
Chektilar sharbatu taom avval, Ikkisidin yetushdi kom avval (Navoiy) Ushbu yil
shu haliq taomdin parhez qila boshladim. Pichoq va qoshiq va dasturxong’acha ehtiyot
qilur edim (”Boburnoma”).
Demak, hozirgi zamon o’zbek tilida uyush’iq bo’laklarning qo’llanishi tasodifiy
hol bo’lmay, tarixan shakllanib kelayotgan o’ziga xos sintaktik hodisadir.
Bu o’zining quyidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi.
1.Uyushiq bo’lak qismlari o’zaro teng aloqada bo’ladi.
2.Ular gapda bir xil sintaktik vazifa bajaradi.
3.Ular o’zi uchun umumiy hisoblangan bo’lak bilan bir xil munosabatda bo’ladi.
4.Teng bog’lovchilar yordami bilan bog’lanadi yoki bog’lanishi mumkin.
5.Sanash intonatsiyasi orqali talaffuz qilinadi.
6.Odatda bir xil so’z turkumlaridan ifodalanadi.
Uyushiq bo’laklarning o’zaro bog’lanishi teng bog’lovchilar, yuklamalar va
to’xtam, ohang yordami bilan bo’ladi. Teng bog’lovchilar yordamida bog’langan
uyushiq bo’laklar gap bo’laklarining o’zaro uyushish munosabatlaridagi ayrim
xususiyatlariga ko’ra, intonatsiya yordamida bog’langan uyushiq bo’laklarga nisbatan
ozmi-ko’pmi farq qiladi: bog’lovchilarning qatnashuvi uyushgan bo’laklarning ochiq,
yanada aniqroq ifodalashni ta’min etadi.
Uyushgan bo’laklarning o’zaro bog’lanishida ishlatiladigan bog’lovchilar
qo’llanish usullariga ko’ra asosan uch xil: o’zbek tilida gapning uyushiq bo’laklarini
bog’lash uchun teng bog’lovchilar - biriktiruv, zidlov, ayiruv bog’lovchilari qo’llanadi.
Bu bog’lovchilar o’z vazifalariga ko’ra bir-biridan farq qiladi. O’zbek tilida gapning
uyushiq bo’laklari yozuvchilarning asarlarida ma’ruzachilarning nutqida uslubiy vosita
sifatida juda keng qo’llanmoqda. Chunki ular fikrni aniq, to’liq, obrazli ifodalaydi,
18

shuningdek, nutqqa ifodalilik, ko’tarinkilik berish uchun xizmat qiladi.
Ular ifodani ixcham tuzish, unda hishayajon holatlarni to’la aks ettirish, stilistik
ravonlik va ixchamlik singari xususiyatlar bilan tilimizda katta ahamiyatga ega bo’lgan
grammatik kategoriyalardan hisoblanadi. Shuning uchun bu sintaktik hodisa ifoda
vositasi sifatida nutqimizning deyarli hamma turida, ayniqsa, yozma nutq turlarida,
badiiy adabiyotning turli janrlarida ancha keng qo’llaniladi va dolzarb hodisa
hisoblanadi.
Ona tili darslarida ta’lim-tarbiyaviy vazifalar bir butunlikda hal qilinadi, bolalar
atrofni o’rab olgan muhit haqida, mustaqil Vatanimizning o’tmishi, bugungi va kelajagi
haqidagi bilimlari kengayadi; milliy g’oya shakllanadi, ular aqliy jihatdan kamol
topadilar, mustaqil fikrlashga, mushohada yuritishni o’rganadilar. Boshlang’ich
sinflarda “Ona tili kitobi”ni tahlil qilish fikrimizni tasdiqlaydi. Bu kitobda topshiriqlar
mazmuni va matnlar o’zaro bog’liq holda berilgan.
Ta’lim-tarbiyaviy vazifalarni birgalikda amalga oshirish uchun Ona tili darslarida
matn va mashqlar ustida ishlash kerakligi ham muhimdir. Ona tili darslarida
o’quvchilarga bilim va ko’nikmalarning ma’lum jihatlarini egallatishni, ularda o’ziga
xos shaxsiy sifatlarni shakllantirish bilan bog’lab amalga oshiriladi.
Ona tili kitoblariga kiritilgan matn va mashqlarda Vatan, ona, xalq, tarix haqidagi
bilimlar o’quvchilarning sinfdan sinfga o’tishi bilan tobora chuqurlashtirila boriladi.
Vatan, uning o’tmishi va hozirgi kuni Ona tili kitoblarida markaziy mavzu hisoblanadi.
Mavzularni o’rganish jarayonida uyushiq bo’lakli gaplardan qanday foydalanish
kerakligi bo’yicha malakaga ega bo’ladilar. Ona tili darslarida mavzular bir-biri bilan
uzviy bog’lanadi. Bu hol ta’lim va tarbiya jarayonining birligi haqida to’xtashga imkon
beradi. O’quvchilar atrof-muhit, borliq haqida qanday bilimlarni egallashlari, ularda
qanday bu ishlarni amalga oshirishni o’rganadilar.
4-sinfda o’quvchilar otlarning egalik qo’shimchalari bilan qo’llanishi, kelishik
qo’shimchalari bilan turlanishi va asosiy so’roqlariga qarab ularning birbiridan
farqlanishi, kelishik qo’shimchalarining yozilishini; sifat yuzasidan o’rganilganlar
takrorlanib, qip-qizil, yum- yumaloq kabi sifatlarning yozilishini; son, uning ma’nosi,
sanoq va tartib sonlar, ularning so’roqlari, tartib sonlarning yozilishini; kishilik
olmoshlari, ularning uch shaxsda, birlik va ko’plik sonda qo’llanishini, kelishiklar bilan
19

turlanishini o’rganadilar. Bu sinfda o’quvchilarga fel zamonlari: fe’llarning tuslanishi
(shaxs-son qo’shimchalari bilan o’zgarishi) haqida tushuncha beriladi, uch zamonda:
o’tgan, hozirgi, kelasi zamonda qo’llanishi, o’tgan zamon qo’shimchasi (-di) ning
aytilishi va yozilishi o’rgatiladi. Dasturning “Gap” bo’limi materiallarini o’rganishga
bolalarni tayyorlash maqsadida ular nutqida ko’proq ishlatiladigan bog’lovchilar bilan
amaliy tanishtiriladi.
So’zning tarkibi va so’z turkumlarini o’rganish jarayonida turli so’z turkumlariga
oid so’zlarning xilma-xil ma’nolarda qo’llanilishi, so’zni gapda, so’z birikmasida
to’g’ri, o’rinli, aniq ishlatishni bilib olishga yordam beradigan leksik mashqlar,
shuningdek, o’quv yili davomida o’rganiladigan imlosi qiyin so’zlarning yozilishini
bilib olishga ko’maklashadigan lug’aviy-imloviy mashqlar o’tkaziladi.
O’quvchilar darslikda berilgan lug’atdan, boshlang’ich sinflar uchun nashr etilgan
imlo lug’atidan foydalanishga o’rgatiladi.
Boshlang’ich sinf o’quvchilariga gap haqida: gapning ifoda maqsadiga ko’ra turlari
(darak, so’roq, buyruq gap) haqida, his-hayajon bilan aytilgan gaplar; gapning
mazmuniga ko’ra oxiriga nuqta, so’roq va undov belgisining qo’yilishi haqida; gap
bo’laklari, gapda so’zlarning bog’lanishi haqida, gaplar so’z birikmalariga ajratilishi
haqida dastlabki ma’lumotlar to’rt o’quv yili davomida izchillik bilan berib boriladi.
Birinchi sinfda o’quvchilar nutqdan gapni ajratib olishga, gapni alohida so’zdan
farqlashga, gapni o’qiganda ohangiga rioya qilishga, ma’lum tayyorgarlikdan so’ng,
gapning birinchi so’zini bosh harf bilan boshlab yozishga va oxiriga nuqta qo’yishga
o’rganadilar. Ikkinchi sinfda esa oldingi sinfda berilgan bilimlar yangi til materiallari
asosida mustahkamlanadi, o’quvchilar gapning oxirida nuqtadan tashqari so’roq belgisi
va undov belgisining ishlatilishi bilan tanishadilar va oxiriga qo’yilgan tinish belgisiga
mos ohangda gapni o’qishga o’rganadilar.
O’quvchilar gap bo’laklarini o’rganishga ikkinchi sinfda tayyorlanadilar, ular gap
kim? (kimlar?) yoki nima? (nimalar?) haqida aytilishini bildirgan so’zni (egani) hamda
ular haqida nimalar deyilganini bildirgan so’zni (kesimni) topishga, o’rgatiladi (ega va
kesim atamalari berilmaydi). Bu mavzularni o’rganish jarayonida gapda o’zaro
bog’langan so’zlarni aniqlashga oid mashqlar o’tkazib boriladi. Uchinchi sinfda
gapning turlari (darak, so’roq, buyruq gap) o’rgatiladi. Ularni ohangiga ko’ra talaffuz
20

qilish tinish belgilarini to’g’ri qo’ya bilish haqida tushuncha beriladi, og’zaki va yozma
nutqda qo’llashga o’rgatiladi. Bu sinfda gap bo’laklari: ega, kesim va ikkinchi darajali
bo’laklar mavzulari ham o’rganiladi (Ikkinchi darajali bo’laklar turlarga ajratilmaydi).
21

2.2. Uyushiq bo’laklarda tinish belgilarning ishlatilishi
Uyushiq bo`lakli gaplarda xilma–xil tinish belgilari qo`llaniladi.
Uyushuvchilar o`zaro bog`lovchisiz (faqat sanash intonatsiyasi bilan); zidlov
bog`lovchilari, takrorlanuvchi bog`lovchilar; bog`lovchi vazifasidagi yuklamalar
yordamida aloqaga kirishganda, ular orasiga vergul qo`yiladi. Masalan:
Qashqardaryo, Surxondaryo, Namangan, Samarqand viloyatlarida bo`lsangiz, 500-
600 yillik chinorlarni ko`rasiz. U doktorlarga goh zug`um qilib, goh yaxshi gapirib
statsionardan chiqdi.
Uyushuvchilar o`zaro va, hamda, bilan biriktiruv bog`lovchilari orqali,
shuningdek, yakka ayiruv bog`lovchilari yordamida aloqaga kirishganda, ular
orasiga vergul qo`yilmaydi: Anhorda suv sokin va ulug`vor oqardi. Salim ota bilan
yigitlar mehmonni ... kuzatib tashqariga chiqishdi.
Uyushiq bo`lakli gaplarda umumlashtiruvchi birliklar uyushuvchilardan oldin
kelsa, shu birlikdan so`ng ikki nuqta qo`yiladi: Hamma yerda: uylarda, ko`chalarda
ivirsib yotgan xazon yuzi ertalab qirovdan ... oppoq bo`lib qoladi.
Umumlashtiruvchi birliklar uyushuvchilardan so`ng kelganda, undan oldin
tire qo`yiladi: Kishilar, xotinlar, bolalar – kutib oluvchilar vagon bo`ylab
chopdilar.
Uyushiq bo’laklar juft holda ham qo’llanadi. Juft holda qo’llangan uyushiq
bo’laklarning ohangi o’ziga xos: har bir juft uyushiq bo’lakning birinchi so’zida
ovoz ko’tariladi, keyingisida esa pasayadi, har bir juft uyushiq bo’lak
keyingisidan pauza orqali ajratiladi.
Olma va o’rik, nok va shaftoli nihollari mehnatsevar bog’bonlarning
mehnatidan rizq olib, ko’m-ko’k yaproqlar bilan bezandi. Bog’ go’zal. Unda
quyosh va yengil shamolning, gullar va maysalarning quvnoq o’yini kun bo’yi
davom etadi.
O’quvchilar bu gaplarni ifodali o’qiydilar. Uyushiq bo’laklarni o’rgatishda juft
qo’llangan uyushiq bo’laklarning ohangiga doir mashqlar o’quvchilarning ifodali
o’qish, ifodali nutq, og’zaki nutq madaniyatini oshirishga qaratiladi.
O’quvchilar o’zaro biriktiruv va zidlov bog’lovchilari yordami bilan
22

bog’langan, bog’lovchisiz bog’langan juft holda qo’llangan uyushiq bo’lakli
gaplarga misollar keltiradilar, ularda vergulning ishlatilish - ishlatilmasligini
tushuntiradilar.
So’ngra quyidagi misollarga o’quvchilar e’tibori jalb qilinadi.
1. Narigi qirg’oqdagi mevazorlarda o’rik, olcha, olma, shaftolilar qiyg’os gullab yotibdi.
2. Mehnat tufayli inson ijtimoiy xayotdagi o’rni va jamiyat uchun foydaliligini
chuqurroq anglaydi. Uyushiq bo’laklarni toping. Gapning qaysi bo’laklari uyushgan?
Ularning kaysilari sodda bo’lak, qaysilari murakkab bo’lak? Nima uchun?
Uyushiq bo’lakli gaplarning fikrni ifodalashdagi ahamiyatini izohlashda
quyidagicha gaplar qiyoslanadi.
1. Xo’jaligimiz paxtadan mo’l
hosil
oldi. 1.Xo’jaligimiz paxtada sholidan,
makkajo’xoridan mo’l hosil oldi.
2. Xo’jaligimiz, sholidan mo’l
hosil
oldi.
3. Xo’jaligimiz makkajo’xoridan
mo’l hosil oldi.
(Avval chap tomondagi, so’ngra o’ng tomondagi gaplar o’qilib, ularning farqi
izohlanadi: chap tomondagi uchta gap orqali bayon qilingan fikr o’ng tomonda
bitta uyushiq bo’lakli gap bilan ifodalanganligi, bunga predmetlarni sanab
ko’rsatish orqali erishilganligi uqtiriladi. Yana misollar keltiriladi.)
1.Tiniq havoda oq kapalaklar
uchishadi. 1. Tiniq havoda oq, pushti, sariq
kapalaklar uchishadi.
2.Tiniq havoda pushti kapalaklar
uchishadi.
3.Tiniq havoda sariq kapalaklar
uchishadi.

23

(Keltirilgan uchta gapda bayon qilingan fikrni uyushiq bo’lakli bitta gap orqali
ifodalash mumkinligi, bunga predmetlarning belgilarini sanab ko’rsatish orqali
erishilganligi ta’kidlanadi.) Predmet, harakat va ularning belgilarini sanab ko’rsatish,
ta’kidlash gapning uyushiq bo’laklari orqali ifodalanadi. Ular fikrni aniq, to’liq bayon
qilish, nutkda ifodalilik, ko’tarinkilik berish uchun xizmat kiladi. Shuning uchun ham
uyushiq bo’lakli gaplar og’zaki va yozma nutqda, uning turli uslublarida ko’p
qo’llanadi. Quyidagi gaplarni qiyoslash orqali uyushiq bo’laklar va gapda ma’nosini
kuchaytirish uchun takrorlanib qo’llangan bo’laklar izohlanadi:
1. Kombayn o’radi, yig’adi, yanchadi, tozalaydi.
2. Guvilla, guvilla, ko’m-ko’k o’rmon.
24

XULOSA
Xulosa qiladigan bo’lsak, o`quvchilarning savodxonligini oshirish ularning bilim
ko`lamini chuqurlashtirishimizda asosiy omil bo`ladi. Yana shuni alohida ta'kidlash
lozimki, boshlang`ich sinf o`quvchilariga uyushiq bo`lakli gaplarni o`rgatish orqali
ularning og`zaki va yozma nutqi shakllantiriladi. O`qituvchi har bir darsga tayyorlanish
jarayonida Uyushiq bo`lakli gaplarni o`quvchilarga o`rgatishning eng qulay usullarini
va darsning qaysi o`rnida tushuntirishni bеlgilab oladi. O`quvchilarning o`zbеk tilining
sintaktik qurilishida uyushiq bolakli gaplarni o`rganish masalasi atroflicha ishlanishni
talab qiluvchi, nazariy va amaliy qimmati katta bo`lgan dolzarb masalalaridandir.
Maxsus mashqlar yordamida mavzuni o`tish yyushiq bo`lakli gaplarni o`rganishda katta
yordam bеradi. Natijada o`quvchilarning so`z boyligi oshadi, nutqi ravonlashadi.
Xulosa qilib aytganda, Uyushiq bo`lakli gaplarni o`quvchilarga o`rgatish
o`quvchilarning o`z fikrini aniq, mantiqli va ifodali bayon etishga yordam bеradi.
Uyushiq bo’laklar umumlashtiruvchi so’zlar bilan ham qo’llanadi. Umumlashtiruvchi
so’z uyushiq bo’laklarni jamlab ko’rsatib, uyushiq bo’laklar bilan bir xil vazifani
bajarib, bir xil so’roqda javob bo’ladi. Ko’pincha belgilash, bo’lishsizlik olmoshlari va
jamlikni bildiradigan otlar umumlashtiruvchi so’z bo’lib keladi. Umumlashtiruvchi
so’zlar uyushiq bo’laklardan oldin yoki keyin keladi. Umumlashtiruvchi so’z uyushiq
bo’laklardan oldin kelganda, u izohlashni talab qiladi, ya’ni umumlashtiruvchi so’zni
uyushiq bo’laklar orqali izohlash lozim bo’ladi. Shuning uchun uyushiq bo’laklardan
oldin kelgan umumlashtiruvchi so’z izohlash, ta’kidlash ohangi bilan aytiladi:
umumlashtiruvchi so’zda tovush ko’tariladi, keyin pauza qilinib, uyushiq bo’laklar
pasayuvchi ohang bilan aytiladi. Umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan keyin
kelganda, u uyushiq bo’laklarni jamlab, umumlashtirib ifodalashga xizmat qiladi.
Bunda umumlashtiruvchi so’z uyushiq bo’laklardan ajratilib, pasayuvchi tovush bilan
aytiladi.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. H. Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005
2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978
3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981.
4. B. Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007
5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995.
6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996
7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001
8. S. Rahimov, B. Umurqulov, A. Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001
9. S. Rahimov, B. Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003.
10. www.ziyonet.uz O’zbekiston respublikasi prezidenti asarlari va ma'ruzalari.
11. I.Karimov “Barkamol avlod orzusi» asari 2000 yil.
12. Sh. Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-Yurt
taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi» asari 2021 yil
13. Abduraxmonov A., Sulaymonov A , Xoliyorov X, Omonturdiyev J. hozirgi o’zbek
adabiyo tili. Sintaksis. Toshkent. O’qituvchi, 1979, 62-87-betlar.
14. Sayfullayeva R. Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M., Yunusova Z. Abuzalova
M. Hozirgi o zbek adabiy tili. –T.: «Fan va texnologiya», 2009.ʻ
15. O’zbek tili grammatikasi Sintaksis Toshkent, Fan, 1976, 139-163-betlar.
16. G’ulomov A., Askarova M. Hozirgi o’zbek adabiyo tili. Sintaksis. Toshkent:
o’qituvchi, 1965, 120-141-betlar.
17. Maxmudov N., Nurmonov A. O’zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent:
O’qituvchi, 1995, 82-94-betlar.
18. Omonturdiyev J. Hozirgi o’zbek adabiy tilida gap bo’laklari tipologiyasi. Toshkent:
o’qituvchi, 1988, 119-208-betlar.
26

O’zbek tilida uyushiqlik hodisasi tadqiqi

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

O’zbek tilida uyushiqlik hodisasi tadqiqi

O'xshash dokumentlar