Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	70000UZS
Размер	78.4KB
Покупки	6
Дата загрузки	30 Ноябрь 2023
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

Oʻzbek tilshunosligida fonema va tovush munosabati tavsifi

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. «Hozirgi o zbek adabiy tili» darsligi ʻ Ma’lumki,
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fan io zbektili va adabiyoti ta’lim yo nalishida
ʻ ʻ ʻ
umumkasbiy fanlar blokidagi asosiy fanlardan biri sifatida o qitiladi. O quv
ʻ ʻ
rejasiga muvofiq talabalar “Hozirgi o zbek adabiy tili” fanini ikki bosqich
ʻ
davomida o rganadilar, kurs yakunida esa ushbu fan bo yicha
ʻ ʻ kurs ishi
yozadilar.
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fanidan kurs ishlari o zbek tili va adabiyoti
ʻ ʻ
mutaxassislarini tayyorlashda talaba o rganishi zarur bo lgan asosiy fan
ʻ ʻ
sohasiga oid nazariy bilimlarni mustaqil o zlashtirishga qaratilgan hamda
ʻ
talabalarning bilim doirasini kengaytirish, nazariyani amaliyotga tatbiq etish,
fikrni erkin va mustaqil tarzda bayon eta olish malakasini shakllantiruvchi
amaliy ish turi hisoblanadi.
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fanidan ma’ruza mashg ulotlarida
ʻ ʻ
egallangan nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etish, talabalarni ilmiynazariy
qarashlar asosida umumlashma xulosalar chiqara olishga o rgatish,
ʻ
ularning ijodiy tafakko rini o stirish, ilmiy izlanishlar olib borish
ʻ ʻ
ko nikmasini shakllantirish, fikrni izchil va ifodali bayon eta olishga
ʻ
o rgatish fan bo yicha tashkil etiladigan kurs ishlarining bosh maqsadi
ʻ ʻ
hisoblanadi.
“Hozirgi o zbek adabiy tili” fani yuzasidan yoziladigan kurs ishi
ʻ
talabalarni ilmiy-ijodiy ishga yo naltiruvchi amaliy faoliyat turi sifatida
ʻ
muhim ahamiyatga ega. Talaba kurs ishini yozish asosida keyinchalik
yirikroq tadqiqot ishlarini bajarishga tayyorgarlik ko radi. Jumladan, fanlar
ʻ
bo yicha tashkil etiladigan kurs ishlari talabalarni ta’limning yuqori
ʻ
bosqichida bitiruv malakaviy ishini yozishga tayyorlab boradi.
Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi aniqlovchi haqida umumiy
ma’lumotlarni to plash, shuningdek olimlarning aniqlovchi haqidagi fikr-
ʻ
mulohazalarini ko rib chiqish orqali mavzuni to liq o rganish.
ʻ ʻ ʻ
4

birliklari uchun ifoda materiali bo’lib xizmat qiladi. Nutq tovushlarining quyidagi
o’ziga xos uch jihati mavjud:
1. Ular nutq apparati vositasida hosil qilinadi.
2. Nutq tovushlari eshituv apparati yordamida eshitiladi.
3. Ular ijtimoiy qiymatga ega.
Demak, nutq tovushlarini talaffuz etmay, shuningdek, eshitmay turib tevarak
olamdagi narsa-hodisalar haqida muayyan tushunchalarga ega bo’la olmaymiz.
Zero, real predmetlar tovush yoki tovushlar shaklida ongimizda qayta gavdalanadi.
Muhimi tovushlarning ketma-ketligi, o’ziga xos ma’no zanjiri vositasida bizga
axborot etkaziladi. Insonlar nutq tovushlari yordamida fikr berib, fikr oladilar.
Aynan mana shu xususiyatiga ko’ra nutq tovushlari tabiatdagi jonsiz jismlar va
hayvonlarning tovushidan farq qiladi. Umuman, inson tili tovush tili bo’lib,
ularning ishtirokisiz hech qanday nutq va muloqot amalga oshmaydi.
Demak, nutq tovushlarini talaffuz etmay, shuningdek, eshitmay turib tevarak
olamdagi narsa-hodisalar haqida muayyan tushunchalarga ega bo’la olmaymiz.
Zero, real predmetlar tovush yoki tovushlar shaklida ongimizda qayta gavdalanadi.
Muhimi tovushlarning ketma-ketligi, o’ziga xos ma’no zanjiri vositasida bizga
axborot etkaziladi. Insonlar nutq tovushlari yordamida fikr berib, fikr oladilar.
Aynan mana shu xususiyatiga ko’ra nutq tovushlari tabiatdagi jonsiz jismlar va
hayvonlarning tovushidan farq qiladi. Umuman, inson tili tovush tili bo’lib,
ularning ishtirokisiz hech qanday nutq va muloqot amalga oshmaydi.
Tilning tovush tomoni murakkab hodisa bo’lib, uni (fonetik va fonologik) jihatdan
quyidagi 4 aspektda o’rganiladi:
1. Fizik – akustik aspekt.
2. Anatomik – fiziologik aspekt.
3. Perseptiv (eshitib – xis etish) aspekt.
4. Lingvistik – funksional aspekt.
Fizik hodisa sifatida tovushning qanday akustik belgilari mavjud bo’lsa, nutq
tovushlarining fizik-akustik xususiyatlari ham ana shulardan iborat. YA’ni nutq
20

tovushlar deb ta'riflanadi. O zbek tilidagi unlilar tizimi yetti unlidan iborat bo lib,ʻ ʻ
ularni uch toifaga bo lish mumkin: old, markaziy va orqa unlilar. Old unlilarga /i/
ʻ
va /e/, markaziy unlilarga /a/, orqa unlilarga /o/, /u/, / / va / / kiradi. (Yusupov,
ɔ ʌ
2019) O‘zbek tilining fonologik qoliplari va qoidalarini tushunish uchun
unlilarning xususiyatlari va tarqalishini bilish zarur. 82-94-betlar.
2. Unli tovushlar
O zbek fonemalarining o ziga xos belgilarini jarangsiz undoshlar va undoshlar
ʻ ʻ
uyg unligi kabi bir qancha belgilar bilan bog lash mumkin. Ovozsiz undoshlar,
ʻ ʻ
jumladan, [p], [t], [k] va [q], ishlab chiqarish jarayonida tovush paychalarining
tebranishlari yo'qligi bilan ajralib turadi (Abbosov, 2011). Bundan tashqari, o zbek
ʻ
tilida old va orqa unlilar turli guruhlarga bo lingan va bir so z ichida yonma-yon
ʻ ʻ
yashay olmaydigan unlilar uyg unligi namoyon bo ladi (Mustafoyev, 2017). Bu
ʻ ʻ
o‘ziga xos fonetik xususiyatlar o‘zbek tilining o‘ziga xosligini ta’minlaydi.
O‘zbek fonemalarining o‘ziga xos xususiyatlari
Nagimova (2015) tomonidan olib borilgan tadqiqot o‘zbek tilshunosligi fanida
fonema va tovush munosabatlari mavzusini o‘rganadi. Muallif o‘zbek tilining
fonetik tuzilishini tushunish muhimligini ta’kidlaydi, chunki u til ichidagi
tovushlarni to‘g‘ri idrok etish va takrorlash imkonini beradi. Bu tushuncha ona
tilida
8

Ona tili bo‘lmaganlar o‘zbek fonetikasini o‘zlashtirishda duch keladigan
qiyinchiliklar
O‘zbek fonetikasi va fonologiyasi sohasida tadqiqotchilar fonema va fonetik
tovushlar o‘rtasidagi munosabatni tavsiflash va tahlil qilishga katta e’tibor
berganlar. Atoqli olimlardan biri Abdullaev (2018) o‘zbek tilidagi fonematik
tizimlarning to‘g‘ri tavsifini o‘rnatish uchun batafsil tadqiqotlar olib borish
muhimligini ta’kidlaydi. Bundan tashqari, u fonetik xususiyatlar va tovush
naqshlarini har tomonlama tushunish tilshunoslik tadqiqotlari uchun ham, til
pedagogikasi uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega ekanligini ta'kidlaydi.
Shunday ekan, o‘zbek tilining nozik jihatlarini to‘liq anglash uchun fonemik va
fonetik darajalarni chuqur o‘rganish zarur (Abdullaev, 2018).
Xulosa qilib aytganda, tadqiqot o‘zbek tilshunosligida fonema va tovush
munosabatini o‘rganib chiqdi. Topilmalar o‘zbek tilida undoshlar, unlilar va
diftonglardan iborat murakkab fonematik tizimga ega ekanligini aniqladi.
Tadqiqotda o zbek tovushlarining o ziga xos xususiyatlari va ularning fonematikʻ ʻ
ifodalanishi ham yoritilgan. Bundan tashqari, tilni samarali o‘rgatish va o‘rganish
uchun ushbu fonetik xususiyatlarni tushunish muhimligini ta’kidladi (Karimov,
2020).
Fonema va tovush. Eng kichik lisoniy birlik fonemalardir. Fonema muayyan til
egalarining ma'lum tovushlar tipi haqidagi umumiy tasavvurlaridir. Har bir fonema
so'zlovchilar ongida o'z tipini farqlovchi belgilari majmui asosida vujudqa kelqan
maxsus "akustik artikulyatsion portret" yoki "tovushlar obrazi" sifatida saqlanadi.
Muayyan fonemaning farqlovchi belgilari uning artikulyatsion va akustik
xususiyatlari asosida shakllanadi. Artikulyatsion belqilar muayyan tovushlarni
talaffuz qilish uchun nutq a'zolarining bir xildagi harakatga moslashgan avtomatik,
standart holatlari haqidagi tasavvur bo'lsa, akustik belgilar sifatida bir turdagi
tovushlarga xos talaffuz sifati va miqdori tushuniladi.
Fonema va tovush. Eng kichik lisoniy birlik fonemalardir. Fonema muayyan til
egalarining ma'lum tovushlar tipi haqidagi umumiy tasavvurlaridir. Har bir fonema
so'zlovchilar ongida o'z tipini farqlovchi belgilari majmui asosida vujudqa kelqan
17

jarayonlarni, ya ni assimilyatsiya, dissimilyatsiya, unlilar uyg unliginiʼ ʻ
aniqlaganlar. Masalan, assimilyatsiya deganda tovush o'rni yoki artikulyatsiya
usuli bo'yicha yaqin atrofdagi tovushga o'xshab ketadigan jarayonni anglatadi.
Boshqa tomondan, dissimilyatsiya qo'shni o'xshash tovushlardan qochish uchun
tovushni o'zgartirish yoki yo'q qilishni o'z ichiga oladi. Bundan tashqari, o zbek
ʻ
tilida so z ichidagi unlilar o zining old tomoni va yaxlitlanish xususiyatlariga ko ra
ʻ ʻ ʻ
uyg unlashgan murakkab unlilar uyg unligi tizimiga egBu murakkab fonologik
ʻ ʻ
qoidalar majmui o‘zbek tilining o‘ziga xos fonetik xususiyatlariga xizmat qiladi
(Toshmatov, 2017).
10

assimilyatsiya, undosh turkumlari kabi turli omillar ta’sirida shakllanganligini
ta’kidlaydi. Qolaversa, insho til o‘rgatish va o‘rganishda fonetik va fonologik
tahlilning muhimligini ta’kidlaydi, chunki u o‘quvchilarga o‘zbek tilining o‘ziga
xos fonetik xususiyatlarini tushunishga va bu tilda samarali muloqot qilishga
yordam beradi (muallifning familiyasi, yili).
O zbek fonetikasida Tojikiston va O zbekiston tomonidan tasdiqlangan yigirmataʻ ʻ
unli mavjud bo lib, ular o n ikki og zaki unli va sakkizta burun unlisidan iborat
ʻ ʻ ʻ
(Yunus-odilova, 2007). Og zaki unlilar davom etishiga ko ra o z navbatida qisqa
ʻ ʻ ʻ
va cho ziq unlilarga bo linadi (Safarov, 2018). Bundan tashqari, o‘ttiz bir undosh,
ʻ ʻ
jumladan, sakkizta frikativ, oltita portlovchi, to‘rt burun, to‘rtta afrikat, uchta
yaqinlashuvchi, beshta yon va bir trill mavjud (Yunus-odilova, 2007). O‘zbek
tilidagi fonemalar va ularga mos keladigan tovushlar o‘rtasidagi munosabat ko‘p
allofonli murakkab orfografik tizim bilan tavsiflanadi (Safarov, 2018).
2.1.O‘zbek fonemasi va tovush munosabatlarining tavsifi
O‘zbek tilini o‘rganishda fonemik tahlil hal qiluvchi o‘rin tutadi. Bu tilshunoslarga
o‘zbek tilidagi alohida fonemalarni va ularga mos keladigan allofonemalarni
aniqlash va tahlil qilish imkonini beradi. Har bir tovushning fonetik xususiyatlarini
o‘rganib, tadqiqotchilar tilning fonologik qoidalari va jarayonlari haqida
tushunchaga ega bo‘ladilar. Masalan, Abduali va boshqalarning tadqiqotlari.
(2009) va Qobilov (2017) o‘zbek tilining fonematik tahlilini batafsil bayon qilib,
unli va undosh fonemalari, bo‘g‘in tuzilishi va fonotaktikasi haqida qimmatli
ma’lumotlarni taqdim etadi. Bunday tahlillar o‘zbek tilidagi tovush tizimini va
uning boshqa turkiy tillar bilan aloqasini yaxshiroq tushunishga xizmat qiladi.
O‘zbek tilida fonematik tahlil
Minimal juftliklar o zbek tili fonetika va fonetikasini o rganishda muhim jihatdir.
ʻ ʻ
Minimal juftliklar faqat bitta fonema bilan farq qiluvchi ikkita so'zdan iborat
bo'lib, alohida ma'nolarni yaratishda alohida tovushlarning ahamiyatini ta'kidlaydi.
Bu juftliklar tadqiqotchilarga o zbek tilining fonemik inventarini tushunish uchun
ʻ
13

Mundarija:
KIRISH………………………………………………………………………….....4
I.BOB. O‘ZBEK FONETIKASIGA UMUMIY NUQTAI NAZARI…………..6
1.1. Fonetikaning predmeti va vazifasi……………………………………..…..8
1.2. Fonetikaning bo’limlari…………………………………………..………..9
II.BOB. O‘ZBEK TILIDA FONOLOGIK QOIDALAR…………………….12
2.1. Tovush nutqning – eng kichik birligi sifatida…….…………………...…15
2.2. Fonema va fonologiya…………………………………..…………..…...17
III. BOB. O‘ZBEK FONETIKASIGA O‘RINDOSH SO‘ZLARNING
TA’SIRI………………………………………………………….…..……….…20
3.1. Fonema variantlari………………………………………..……………..23
3.2.Tovush va harf……………………………………..……………....…….25
IV. XULOSA…………………………………………………….……..….……26
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………….…...……28
3

Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining bosh vazifasi sifatida ta’lim
bosqichlari ona tili ta’ limi jarayonida aniqlovchi mavzusini va uning o rganilishʻ
tadqiqini ochib berish masalasi belgilandi. Shunga ko ra Kurs ishini yoritish
ʻ
davomida: Ta’lim bosqichlarida sintaksis bo limining alohida olingan aniqlovchi
ʻ
mavzularini o qitishga doir turli xil qarashlarni o rganish, uni o qitish bilan bog liq
ʻ ʻ ʻ ʻ
ilmiy-nazariy va metodik adabiyotlarni tahlil qilish, mavzuning yoritilganlik
darajasini va mavjud muammolarni aniqlash;
Kurs ishi mavzusining o rganilganlik darajasi.
ʻ O zbek tilshunosligida sodda ʻ
gap turlari, qurilishi mavzulari haqida N.Mahmudov, A.Nurmonov ” O zbek
ʻ
tilining nazariy grammatikasi” asarida ma’lumot bergan . Shuningdek SayfulIayeva
R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q.,
Abuzalova M.Q. ”Hozirgi o zbek adabiy tili” o quv qo llanmalari metodologik
ʻ ʻ ʻ
asos bo lib xizmat qildi.
ʻ
Kurs ishi predmeti . Ta’lim bosqichlari ona tili darslarining aniqlovchi, uning
turlari va uning o rganilish jarayoni, shu jarayonga xos ta’lim shakli, vositalari,
ʻ
mazmuni va metodlarining talqini.
O‘zbek tilshunosligida fonetika va fonologiyaning ahamiyati
Bu insho o‘zbek fonetikasi va fonologiyasida fonemalar va tovush munosabatlarini
sinchkovlik bilan tekshirish va tavsifini chuqur o‘rganishga qaratilgan. O‘zbek
tilining murakkab jihatlarini to‘liq anglash uchun fonemalarning tuzilishi va
qoliplarini chuqur bilish zarur. G‘ofurov (2016) ta’kidlaganidek, fonemalar tildagi
ma’noni ajratib turuvchi eng kichik tovush birliklaridir. Bundan tashqari, fonetika
va fonologiyani o'rganish bizga Alimdjanova (2020) ta'kidlaganidek, tovushlar va
ularning munosabatlari o'rtasidagi murakkab o'zaro ta'sirni o'rganishga imkon
beradi. Binobarin, bu insho o‘zbek tilining fonetik va fonologik xususiyatlari va
ularning tilning umumiy tuzilishiga ta’sirini ochib berishni maqsad qilgan.
Bitiruv malakaviy ish bayoni: Ushbu insho o‘zbek fonetikasi va fonologiyasida
fonema va tovush munosabatlarining tavsifini o‘rganadi.
O‘zbek tilshunosligida fonema va tovush munosabatlarini tavsiflash til tuzilishi va
fonetikasini tushunish uchun zarurdir. Abdurahmonov (2014) fikricha, fonema
5

farqlanib, ular o’z oldiga qo’ygan vazifasiga ko’ra nutqni tarkibiy qismlarga
ajratadi. Nutqning eng kichik bo’linmas birligi tovush bo’lib, tildagi so’zlar,
iboralar va umuman nutq tovushlar orqali shakllanadi. Nutq tovushlari nutqning bu
birliklari uchun ifoda materiali bo’lib xizmat qiladi. Nutq tovushlarining quyidagi
o’ziga xos uch jihati mavjud:
1. Ular nutq apparati vositasida hosil qilinadi.
2. Nutq tovushlari eshituv apparati yordamida eshitiladi.
3. Ular ijtimoiy qiymatga ega.
Demak, nutq tovushlarini talaffuz etmay, shuningdek, eshitmay turib tevarak
olamdagi narsa-hodisalar haqida muayyan tushunchalarga ega bo’la olmaymiz.
Zero, real predmetlar tovush yoki tovushlar shaklida ongimizda qayta gavdalanadi.
Muhimi tovushlarning ketma-ketligi, o’ziga xos ma’no zanjiri vositasida bizga
axborot etkaziladi. Insonlar nutq tovushlari yordamida fikr berib, fikr oladilar.
Aynan mana shu xususiyatiga ko’ra nutq tovushlari tabiatdagi jonsiz jismlar va
hayvonlarning tovushidan farq qiladi. Umuman, inson tili tovush tili bo’lib,
ularning ishtirokisiz hech qanday nutq va muloqot amalga oshmaydi.
Demak, nutq tovushlarini talaffuz etmay, shuningdek, eshitmay turib tevarak
olamdagi narsa-hodisalar haqida muayyan tushunchalarga ega bo’la olmaymiz.
Zero, real predmetlar tovush yoki tovushlar shaklida ongimizda qayta gavdalanadi.
Muhimi tovushlarning ketma-ketligi, o’ziga xos ma’no zanjiri vositasida bizga
axborot etkaziladi. Insonlar nutq tovushlari yordamida fikr berib, fikr oladilar.
Aynan mana shu xususiyatiga ko’ra nutq tovushlari tabiatdagi jonsiz jismlar va
hayvonlarning tovushidan farq qiladi. Umuman, inson tili tovush tili bo’lib,
ularning ishtirokisiz hech qanday nutq va muloqot amalga oshmaydi.
Tilning tovush tomoni murakkab hodisa bo’lib, uni (fonetik va fonologik) jihatdan
quyidagi 4 aspektda o’rganiladi:
1. Fizik – akustik aspekt.
2. Anatomik – fiziologik aspekt.
3. Perseptiv (eshitib – xis etish) aspekt.
4. Lingvistik – funksional aspekt.
27

I.BOB. O‘ZBEK FONETIKASIGA UMUMIY NUQTAI NAZARI
Fonetikada nutq tovushlari, fonemalar va ularga mos keladigan talaffuzlarni
o'rganish ko'rib chiqiladi. Ushbu fonetik birliklar tilni o'rganishda hal qiluvchi rol
o'ynaydi, chunki ular tadqiqotchilarga tilda mavjud bo'lgan tovush naqshlari,
o'zgarishlari va qoidalarini tushunishga yordam beradi. Ketford (1988) fikricha,
fonetika nutq tovushlarining jismoniy tomonlarini, jumladan, ularni hosil qilish,
uzatish va idrok etishni tahlil qilishda yordam beradi. Tilshunoslar fonetikani
o rganish orqali turli tillarning fonologik tizimlari haqida tushunchaga ega bo lib,ʻ ʻ
tovush tuzilmalarini solishtirish va qarama-qarshi qo yish imkonini beradi. Oxir
ʻ
oqibat, fonetika til tovushlarini tushunish va aniq ifodalash uchun asos yaratadi.
Fonetikaning ta’rifi va uning til o‘rganishdagi o‘rni
O zbek tili 22 undosh va 10 unlidan iborat o rtacha murakkab fonetik inventarga
ʻ ʻ
egUndosh tovushlarga jarangli va jarangsiz to‘xtashlar, frikativlar, burunlar va
afrikatlar kiradi. Unlilar beshta oddiy va beshta qo‘shma unli tovushdan iborat.
Shunisi e'tiborga loyiqki, o'zbek tilida unlilar uyg'unligi tizimi mavjud bo'lib, unda
so'z ichidagi unlilar bir sinfga tegishli bo'lishi kerak. (Abdullaev, 2015)
1.1. O‘zbekcha fonetik inventar
Undosh tovushlar - tovush yo'llarida siqilish yoki yopilish natijasida hosil bo'lgan
nutq tovushlari, natijada havo oqimi cheklanadi. O‘zbek fonetikasida undosh
tovushlarni tavsiflashda bo‘g‘inlanish o‘rni va uslubi, tovush, geminatsiya kabi
turli parametrlar mavjud. Masalan, [p], [b] va [m] undoshlari lablarning yopilishi
natijasida hosil bo lgan billabli portlovchilar bo lsa, [s], [z] va [ ] havo oqimining
ʻ ʻ ʃ
tor kanali orqali hosil bo lgan sibilantlardir. Bundan tashqari, ovozning mavjudligi
ʻ
yoki yo'qligi [t] va [d] kabi juftlarni ajratib turadi. (Irgashev, 2005 yil)
1. Undosh tovushlar
O‘zbek tili fonetikasi va fonologiyasida unlilar hal qiluvchi o‘rin tutadi. Ular
cheklanmagan havo oqimi bilan va hech qanday artikulyar to'siqsiz hosil bo'lgan
7

ahamiyatga egMasalan, arab, lotin, kirill yozuvlarida «t» harfi har xil (T, ٺ )
yoziladi, lekin t tovushi yagona artikulyasion bazaga ega.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, inshoda o‘zbek tilshunosligidagi fonema va tovush
munosabatlari har tomonlama tahlil qilingan. Muhokama qilingan asosiy fikrlar
fonemalarning ta'rifi va ularning til o'rganishdagi ahamiyati, fonetikada
allofonemalarning o'rni, unli va undosh tovushlarning tavsifini o'z ichiga oladi.
Bundan tashqari, insho kontekst omillari va diftonglarning xususiyatlari tufayli
ovoz ishlab chiqarishdagi o'zgarishlarni ta'kidladi. Umuman olganda, bu insho
o‘zbek tilidagi fonetik tuzilishning murakkab tafsilotlarini o‘rganib, uning
murakkabligi va o‘ziga xosligini yoritib berdi (Muallifning familiyasi, yili).
Inshoda muhokama qilingan asosiy fikrlarni takrorlash
O‘zbek tilini o‘rganishda fonetika va fonologiyani tushunish katta ahamiyatga ega.
Fonetika tovushlarning jismoniy va akustik xususiyatlarini o rganishni o z ichiga ʻ ʻ
32

so zlar orasidagi minimal kontrastlarni o rganib, fonetik va fonemik tizimlarniʻ ʻ
tahlil qilish imkonini beradi. (muallifning familiyasi, yili)
1. Minimal juftliklar
Allofonemlar - ma'lum bir tildagi so'zning ma'nosini o'zgartirmaydigan
fonemaning o'zgarishi. Ularga odatda atrofdagi tovushlar yoki fonetik muhit ta'sir
qiladi. Masalan, o‘zbek tilida jarangli alveolyar affrikat /d / ikkita allofonga ega:
ʒ
[d ] va [ ]. Birinchisi so'zning bosh holatida, ikkinchisi esa unlidan oldin so'zning
ʒ ʤ
ichki holatida keladi. Bu farq o‘zbek fonetikasidagi o‘ziga xos talaffuz qoidalarini
tushunish uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega (Tofikov, 2017).
2. Allofonlar
O‘zbek tilidagi tovush qoliplari va tarqalishi tilning fonetika va fonologiyasini
tushunishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Tovushlarning tarqalishi fonologik muhit,
morfologik tuzilish va paydo bo'lish chastotasi kabi turli omillar bilan belgilanadi.
Misol uchun, ba'zi fonemalarning boshlang'ich, medial yoki oxirgi pozitsiyalarda
mavjudligi so'zning ma'nosini sezilarli darajada o'zgartirishi mumkin (Fayzieva,
2015). Qolaversa, o zbek tilidagi tovush qoliplari unlilar uyg unligi, assimilyatsiya
ʻ ʻ
va palatalizatsiya jarayonlari bilan ajralib turadi, bu esa tilning tovush tizimini
yanada murakkablashtirishga yordam beradi (Xalilov, 2020). Bu qoliplarni va
ularning taqsimlanishini tushunish o‘zbek tilini o‘rganuvchilar uchun to‘g‘ri
talaffuz va tushunishga erishish uchun zarurdir.
2.2.O‘zbek tilida tovush qoliplari va tarqalishi
O‘zbek tilshunosligida fonema va tovush munosabatlari bo‘g‘in tarkibi sifatida
tavsiflanadi. O‘zbek tilidagi fonologik qoida va qoliplarni tushunishda bo‘g‘in
tuzilishi hal qiluvchi ahamiyatga egBo'g'in odatda boshlanish, yadro va kodadan
iborat. Boshlanish bo g inning boshlang ich undosh yoki undosh to plamini
ʻ ʻ ʻ ʻ
bildiradi, yadro odatda unli yoki sonorant, koda esa oxirgi undosh yoki undosh
turkumdan iborat. (Zokirov, 2015 yil)
1. Bo‘g‘in tuzilishi
14

________________________
Maxmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1995,
so‘zlashuvchilar uchun ham, o‘zbek tilini chet tili sifatida o‘rganuvchilar uchun
ham juda muhim, chunki u samarali muloqot va talaffuzni osonlashtiradi.
Nagimova ijodi o zbek fonologiyasining o ziga xos xususiyatlarini yoritib, fonemaʻ ʻ
va tovushlar o rtasidagi murakkab munosabatlar haqida tushuncha berib,
ʻ
tilshunoslikning keng sohasiga hissa qo shadi.
ʻ
O‘zbek tilidagi fonologik jarayonlarni o‘zlashtirish, dissimilyatsiya, metateza,
o‘chirish kabi bir necha turlarga bo‘lish mumkin. Assimilyatsiya tovush qo'shni
tovushga o'xshash bo'lganda sodir bo'ladi. Masalan, o‘zbek tilida yakuniy /t/
ko‘pincha jarangli undoshdan oldin /d/ ga o‘zlashtiriladi. Boshqa tomondan,
dissimilyatsiya tovushning qo'shni tovushga kamroq o'xshash bo'lishi uchun
o'zgarishini o'z ichiga oladi. O zbek tilida keng tarqalgan dissimilyatsiya jarayoni
ʻ
ovozsiz to xtashning boshqa ikkita to xtash oralig ida kelganda affrikatga
ʻ ʻ ʻ
o tishini /stip/ so zining [st ip] bo lishida ko rish mumkin. Metateza - bu
ʻ ʻ ʃ ʻ ʻ
tovushlarning tartibi teskari bo'lgan jarayon. O zbek tilida talaffuzni osonlashtirish
ʻ
uchun metateza sodir bo lishi mumkin, xuddi /bir kun/ so zida [brə kun] bo lib, bu
ʻ ʻ ʻ
yerda /r/ va /ə/ o rin almashadi. Nihoyat, o'chirish - bu ma'lum bir kontekstdagi
ʻ
tovushning qoldirilishi.
1.2.O‘zbek tilidagi fonologik jarayonlar
Tilshunoslikning kichik sohasi sifatida keng e'tirof etilgan fonologiya fonemalar
deb ataladigan nutq tovushlarini, ularning til tizimida tashkil etilishi va tarqalishini
tartibga soluvchi naqsh va qoidalarni o'z ichiga oladi. U til tahlilida katta
ahamiyatga ega, chunki u tovush va ma'no o'rtasidagi tizimli munosabatni
o'rganadi, turli til komponentlarini tushunishga yordam beradi va lingvistik
tuzilmalar va jarayonlar haqida qimmatli tushunchalarni beradi (Crystal, 1997).
Fonologiyaning ta’rifi va uning til tahlilidagi ahamiyati
O‘zbek tilidagi fonologik qoidalar tilning tovush tizimini shakllantirishda hal
qiluvchi rol o‘ynaydi. Olimlar o zbek tilida sodir bo ladigan turli fonologik
ʻ ʻ
9

kiradi. CHunki, «u» fonemasi har qanday holatda so’z boshida ham, so’z o’rtasida
ham, so’z oxirida ham yuqori tor lablangan unli sifatida namoyon bo’ladi. Tilning
gorizontal harakatiga ko’ra bo’linishi fonemaning qayerda va qanday tovushlar
bilan yondosh kelishiga bog’langan, shuning uchun bu unli fonemaning doimiy
belgisiga kirmaydi. Masalan, «u» fonemasi qul so’zida orqa qator, gul so’zida old
qator unli tarzida talaffuz etiladi.
Har bir fonema o’zining turlicha o’rinda kelishi bilan bog’liq bo’lmagan doimiy
belgilarga egMasalan, unli fonemalarning doimiy belgilariga tilning tik
xarakatishga ko’ra ko’tarilish darajasi hamda lablanganlik va lablanmaganlik
kiradi. CHunki, «u» fonemasi har qanday holatda so’z boshida ham, so’z o’rtasida
ham, so’z oxirida ham yuqori tor lablangan unli sifatida namoyon bo’ladi. Tilning
gorizontal harakatiga ko’ra bo’linishi fonemaning qayerda va qanday tovushlar
bilan yondosh kelishiga bog’langan, shuning uchun bu unli fonemaning doimiy
belgisiga kirmaydi. Masalan, «u» fonemasi qul so’zida orqa qator, gul so’zida old
qator unli tarzida talaffuz etiladi.
Undosh fonemalarning doimiy artikulyatsion belgilari deb ovoz va shovqinning
ishtiroki, hosil bo’lish o’rni va usuli kabilar hisobga olinadi. SHuningdek, undosh
tovushlar o’zbek tilida unlilardan avval kelganda aksariyat o’z artikulyatsiyalari
bilan talaffuz qilinadi. Masalan, zamon, somon so’zlaridagi z, e, m undoshlari aniq
talaffuz qilinyapti, noz, nos so’zlarida esa so’z oxirida kelganligi va ulardan keyin
unli tovush bo’lmagani uchun aniq farqlanmaydi. Jarangli va jarangsizlik undosh
fonemalarning o’zgaruvchan belgisi hisoblanadi. Jarangli undoshlar so’z oxirida va
jarangsiz undosh yonida kelganda doim jarangsiz variant bilan aytiladi.
Tovush va harf
Nutq tovushlari va harfni farqlash kerak. Harf tovushning yozuvdagi shartli belgisi
hisoblanadi. Nutq tovushlarini talaffuz qilamiz va eshitamiz harflarni ko’ramiz va
yozamiz. Tovushlarning hosil bo’lishida o’pkadan chiqayotgan havoning og’iz
bo’shlig’ida to’siqqa uchrab yoki uchramasdan chiqishi muhim rol o’ynaydi.
Harflar esa qo’l yoki turli texnik vositalar yordamida yoziladi. Harflar davriy
31

farqni aniqlashga, boshlang’ich sinf o’quvchilarining nutqini to’g’ri
shakllantirishga katta yordam beradi.
Hozirgi vaqtga kelib fonetika tilshunoslikning eng rivojlangan sohalaridan biri
bo’lib, ikki mustaqil qism fonetika va fonologiyadan tarkib topgandir.
Fonetikaning bo’limlari.
Fonetikada nutq tovushlari turli jihatdan o’rganiladi. SHunga asosan uning
quyidagi bo’limlari mavjud:
1. Umumiy fonetika – fonetikaning barcha tillarga xos umumnazariy masalalari
haqida ma’lumot beruvchi turi.
2. Xususiy fonetika – fonetikaning muayyan bir til tovushlarini, ularning turlari
fizik-akustik va artikulyasion xususiyatlari xususida bahs yurituvchi turi. U
quyidagi 2 qismdan iborat:
A) tavsifiy fonetika – muayyan tilning fonetik tizimini statik (o’zgarmas) holatda
(til taraqqiyotining oldingi bosqichida yuz bergan hodisalar bilan bog’lamay)
o’rganadi.
B) tarixiy fonetika – biror tilning tovush tizimini diaxron planda va dinamik
holatda (tilning tarixiy taraqqiyoti bilan bog’lab) o’rganadi va shu asosda tilning
fonetik-fonologik tizimida yuz bergan tarixiy o’zgarishlar aniqlanadi.
3. Qiyosiy fonetika – qardosh yoki noqardosh tillarning tovush tizimlarini qiyoslab
o’rganadi.
4. Eksperemental fonetika – nutq tovushlari, o’rg’u kabi birliklarning fizik-akustik
va artikulyasion xususiyatlarini maxsus asboblar vositasida o’rganadigan
fonetikadir.
3.2.Tovush nutqning – eng kichik birligi sifatida
Inson nutqi makon va zamonda ketma-ket paydo bo’ladigan kichik va katta
birliklardan tashkil topadi. Tilda uch asosiy qatlam – fonetika, leksika, grammatika
farqlanib, ular o’z oldiga qo’ygan vazifasiga ko’ra nutqni tarkibiy qismlarga
ajratadi. Nutqning eng kichik bo’linmas birligi tovush bo’lib, tildagi so’zlar,
iboralar va umuman nutq tovushlar orqali shakllanadi. Nutq tovushlari nutqning bu
19

Fizik hodisa sifatida tovushning qanday akustik belgilari mavjud bo’lsa, nutq
tovushlarining fizik-akustik xususiyatlari ham ana shulardan iborat. YA’ni nutq
tovushlarining akustik xususiyatlari tovushning kuchi, balandligi, tembri, cho’ziq-
qisqaligi bilan izohlanadi.
Fizik hodisa sifatida tovushning qanday akustik belgilari mavjud bo’lsa, nutq
tovushlarining fizik-akustik xususiyatlari ham ana shulardan iborat. YA’ni nutq
tovushlarining akustik xususiyatlari tovushning kuchi, balandligi, tembri, cho’ziq-
qisqaligi bilan izohlanadi.
Nutq tovushlarini hosil qilishda qatnashuvchi odam a’zolari va ularning ishtiroki,
harakat-holatini o’rganish anatomik-fiziologik aspektning tadqiqot doirasiga
kiradi.
Fonetik birliklarning eshitish a’zolariga ta’sirini his etish orqali so’zning ma’nosini
yoxud nutq va gap mazmunini idrok etish qonuniyatlarini perseptiv aspekt
o’rganadi.
Lingvistik – funksional aspektda fonetik birliklarning ijtimoiy vazifa bajarishi
ya’ni ma’no farqlash xususiyati e’tiborga olinadi. Tilshunoslikda bu aspekt
fonologiya deb ataladi.
XIX asr oxirlariga kelib, nutq tovushlarini o’rganishda ularning 2 xil ko’rinishi –
til tovushlari va nutq tovushlarini farqlay boshlandi. Til tovushlari haqidagi ilk
g’oyalar rus va polyak tilshunosi I.A.Boduen de Kurtene tomonidan ilgari surildi.
U (va shogirdi Krushevskiy) o’z tadqiqotlarida til tovushlarini ilk bor fonema deb
nomladi. Fonema yoki til tovushlari mavhum – hodisa bo’lib, bevosita kuzatishda
berilmaydi, faqat aql bilan idrok etiladi. Masalan, miyaning til xotirasi qismida
o’zbek tilidagi har bir tovushning ramzi (belgisi) mavjuddir. Ana shu ramzda til
tovushiga xos belgi – xususiyatlar haqidagi axborotlar mujassamlangan bo’ladi.
Miyadan biror tovushni aytish haqida «ko’rsatma» berilsa, nutq a’zolari shu
tovushning ramzida mujassamlangan axborotga binoan harakatga kelib, (masalan,
«u» tovush uning ramzida «ovozdan iborat», «og’iz bo’shlig’t tor holatda, tovush
hosil bo’lish oralig’i tilning orqa qismida», lablar aktiv qatnashadi degan
axborotlar bor) ma’lum holat egallaydi va o’pkadan zarb bilan chiqariladigan havo
28

maxsus "akustik artikulyatsion portret" yoki "tovushlar obrazi" sifatida saqlanadi.
Muayyan fonemaning farqlovchi belgilari uning artikulyatsion va akustik
xususiyatlari asosida shakllanadi. Artikulyatsion belqilar muayyan tovushlarni
talaffuz qilish uchun nutq a'zolarining bir xildagi harakatga moslashgan avtomatik,
standart holatlari haqidagi tasavvur bo'lsa, akustik belgilar sifatida bir turdagi
tovushlarga xos talaffuz sifati va miqdori tushuniladi.
Fonema va tovush. Eng kichik lisoniy birlik fonemalardir. Fonema muayyan til
egalarining ma'lum tovushlar tipi haqidagi umumiy tasavvurlaridir.
________________________
Maxmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1995, 82-94-
betlar.
Fonetika – grekcha phone – tovush so’zidan olingan bo’lib, tilshunoslikning
alohida bo’limi hisoblanadi va tilning tovush tomonini o’rganadi.
Fonetika keng ma’noda nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etadigan nutq
a’zolarining tuzilishini, fonetik birliklarning o’ziga xos xususiyatlarini va tovush
o’zgarishi hodisalarini o’rganadi. Fonetik birliklarga nutq tovushlari, bo’g’in,
fonetik so’z, takt, fraza, o’rg’u, ohang kabilar kiradi. SHuni ta’kidlash lozimki,
fonetika, tabiatdagi har qanday tovushlarni emas, balki inson nutq apparatida hosil
bo’luvchi, ijtimoiy qiymatga ega bo’lgan nutq tovushlarini o’rganadi. Tabiatdagi
boshqa tovushlarni esa fizika fanining akustika bo’limi tekshiradi.
Fonetikaning maqsadi fonetik birliklarning akustik, anatomik-fiziologik va
funksional asoslarini o’rganish va ularning til mexanizmidagi rolini aniqlashdan
iborat.
Fonetikaning maqsadi fonetik birliklarning akustik, anatomik-fiziologik va
funksional asoslarini o’rganish va ularning til mexanizmidagi rolini aniqlashdan
iborat.
Fonetika tovushlarning eshitilish tomonini o’rganishda akustikaga, talaffuz
qilinishi, aytilishi, hosil bo’lish tomonlarini o’rganishda fiziologiyaga talqib ish
ko’radi.
25

(Fonetika – nutqdagi, fonologiya «ongdagi» holatni o’rganadi). SHuning uchun,
fonetika fonologiya bilan tilning material – ifoda rejasini o’rganish borasida
umumiylik tashkil qiladi.
(Fonetika – nutqdagi, fonologiya «ongdagi» holatni o’rganadi). SHuning uchun,
fonetika fonologiya bilan tilning material – ifoda rejasini o’rganish borasida
umumiylik tashkil qiladi.
Fonema – tildagi ma’nodor birliklar bo’lmish so’z va marfemalarni tashkil etuvchi
va ularni farqlash uchun xizmat qiluvchi, tilning eng kichik, o’zi mustaqil ma’noga
ega bo’lmagan (bir planli) birligidir. Masalan, qol, qul, qo’l; tor, tog’, tok, tol; boy,
bor, bog’ so’zlarida o, u, o’, r, g’, k, l; y, r, g’ fonemalariga ko’ra ma’no
farqlangan.
Fonemaning tovushga va tovushning fonemaga munosabati turlicha bo’ladi.
Barcha fonemalar tovush hisoblanadi, ammo har bir nutq tovushini fonema deb
bo’lmaydi. Jumladan, p va t undoshlari pol, tol so’zlarida alohida fonema sanaladi.
SHu undoshlar kitop (kitob), ozot (ozod) so’zlarida talaffuz jihatidan alohida
tovush bo’lsa ham, lekin fonema emas, ular jarangsiz tovush bilan yondosh holda
yoki so’z oxirida jarangsizlashib, b, d fonemalarining varianti bo’lib kelgan.
Jarangsizlashish nutq jarayonida yuz bergani uchun ham u tovushga (tovush
o’zgarishi) tegishli holat hisoblanadi (fonemaga emas).
Fonema variantlari
Fonema varianti – fonema ottenkalari (L.V.SHcherba) deb ham yuritiladi. Fonema
ottenkalari deganda til tovushlarining (fonemalarning) talaffuzdagi real ko’rinishi
tushiniladi. Ular ikki xil bo’ladi: 1) kombinator ottenka – fonemaning so’z
tarkibidagi boshqa tovushlar ta’sirida yuzaga kelgan ko’rinishi. Masalan, ketdi-
ketti («t» ning ta’sirida «d» ham jarangsizlashdi). 2) pozision ottenka –
fonemalarning so’zda tutgan o’rniga ko’ra moslashishi. Masalan, kitob-kitop («b»
undoshi so’z oxirida kelgani uchun ham jarangsiz «p» variantini hosil qilyapti).
Har bir fonema o’zining turlicha o’rinda kelishi bilan bog’liq bo’lmagan doimiy
belgilarga egMasalan, unli fonemalarning doimiy belgilariga tilning tik
xarakatishga ko’ra ko’tarilish darajasi hamda lablanganlik va lablanmaganlik
30

tovushlarining akustik xususiyatlari tovushning kuchi, balandligi, tembri, cho’ziq-
qisqaligi bilan izohlanadi.
Fizik hodisa sifatida tovushning qanday akustik belgilari mavjud bo’lsa, nutq
tovushlarining fizik-akustik xususiyatlari ham ana shulardan iborat. YA’ni nutq
tovushlarining akustik xususiyatlari tovushning kuchi, balandligi, tembri, cho’ziq-
qisqaligi bilan izohlanadi.
Nutq tovushlarini hosil qilishda qatnashuvchi odam a’zolari va ularning ishtiroki,
harakat-holatini o’rganish anatomik-fiziologik aspektning tadqiqot doirasiga
kiradi.
Fonetik birliklarning eshitish a’zolariga ta’sirini his etish orqali so’zning ma’nosini
yoxud nutq va gap mazmunini idrok etish qonuniyatlarini perseptiv aspekt
o’rganadi.
Lingvistik – funksional aspektda fonetik birliklarning ijtimoiy vazifa bajarishi
ya’ni ma’no farqlash xususiyati e’tiborga olinadi. Tilshunoslikda bu aspekt
fonologiya deb ataladi.
XIX asr oxirlariga kelib, nutq tovushlarini o’rganishda ularning 2 xil ko’rinishi –
til tovushlari va nutq tovushlarini farqlay boshlandi. Til tovushlari haqidagi ilk
g’oyalar rus va polyak tilshunosi I.A.Boduen de Kurtene tomonidan ilgari surildi.
U (va shogirdi Krushevskiy) o’z tadqiqotlarida til tovushlarini ilk bor fonema deb
nomladi. Fonema yoki til tovushlari mavhum – hodisa bo’lib, bevosita kuzatishda
berilmaydi, faqat aql bilan idrok etiladi. Masalan, miyaning til xotirasi qismida
o’zbek tilidagi har bir tovushning ramzi (belgisi) mavjuddir. Ana shu ramzda til
tovushiga xos belgi – xususiyatlar haqidagi axborotlar mujassamlangan bo’ladi.
Miyadan biror tovushni aytish haqida «ko’rsatma» berilsa, nutq a’zolari shu
tovushning ramzida mujassamlangan axborotga binoan harakatga kelib, (masalan,
«u» tovush uning ramzida «ovozdan iborat», «og’iz bo’shlig’t tor holatda, tovush
hosil bo’lish oralig’i tilning orqa qismida», lablar aktiv qatnashadi degan
axborotlar bor) ma’lum holat egallaydi va o’pkadan zarb bilan chiqariladigan havo
oqimi nutq tovushi sifatida namoyon bo’ladi. Nutq tovush moddiy hodisa bo’lib,
uning akustik va fiziologik xususiyatlarini maxsus asboblar yordamida tekshirish
21

ma’lum bir tildagi so‘zlarni ajrata oladigan eng kichik tovush birligini bildiradi. Bu
tushuncha juda muhim, chunki fonemalar "pil" va "bil" kabi minimal juftlik kabi
ma'noli birliklarni farqlash uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, Tursunov (2015)
tovush munosabatlarini o‘rganish o‘zbek tilidagi fonetik qoliplar va talaffuz
qoidalarini aniqlashda muhim ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. Ushbu
fonetik naqshlarni tushunish til o'rganish materiallarini va talaffuzni o'rgatish
usullarini ishlab chiqishga yordam beradi..
O‘zbek tili fonetikasi tovush tizimini, jumladan nutq tovushlari va ularning
yasalishini o‘rganadi. O‘zbek tilining fonetik tuzilishi ham o‘ziga xos
xususiyatlarni, ham dinamik jarayonlarni namoyon etadi. O zbek tilidagi unlilarʻ
to qqizta asosiy fonema bilan ifodalanib, balandligi, orqa tomoni va yumaloqligi
ʻ
bilan farqlanadi. Undosh tovushlar o rni va artikulyatsiya uslubiga ko ra
ʻ ʻ
tasniflanadi, ba zi tovushlar esa allofonik o zgarishlarni ko rsatadi. Masalan, /h/
ʼ ʻ ʻ
dastlab [x] so'z sifatida talaffuz qilinadi va / / va / / kabi unlilarda fonemik
ɑ ɑː
uzunlik kuzatiladi. (Muallifning familiyasi, yili, sahifa raqami).
6

bilan yondosh kelishiga bog’langan, shuning uchun bu unli fonemaning doimiy
belgisiga kirmaydi. Masalan, «u» fonemasi qul so’zida orqa qator, gul so’zida old
qator unli tarzida talaffuz etiladi.
Har bir fonema o’zining turlicha o’rinda kelishi bilan bog’liq bo’lmagan doimiy
belgilarga egMasalan, unli fonemalarning doimiy belgilariga tilning tik
xarakatishga ko’ra ko’tarilish darajasi hamda lablanganlik va lablanmaganlik
kiradi. CHunki, «u» fonemasi har qanday holatda so’z boshida ham, so’z o’rtasida
ham, so’z oxirida ham yuqori tor lablangan unli sifatida namoyon bo’ladi. Tilning
gorizontal harakatiga ko’ra bo’linishi fonemaning qayerda va qanday tovushlar
bilan yondosh kelishiga bog’langan, shuning uchun bu unli fonemaning doimiy
belgisiga kirmaydi. Masalan, «u» fonemasi qul so’zida orqa qator, gul so’zida old
qator unli tarzida talaffuz etiladi.
Undosh fonemalarning doimiy artikulyatsion belgilari deb ovoz va shovqinning
ishtiroki, hosil bo’lish o’rni va usuli kabilar hisobga olinadi. SHuningdek, undosh
tovushlar o’zbek tilida unlilardan avval kelganda aksariyat o’z artikulyatsiyalari
bilan talaffuz qilinadi. Masalan, zamon, somon so’zlaridagi z, e, m undoshlari aniq
talaffuz qilinyapti, noz, nos so’zlarida esa so’z oxirida kelganligi va ulardan keyin
unli tovush bo’lmagani uchun aniq farqlanmaydi. Jarangli va jarangsizlik undosh
fonemalarning o’zgaruvchan belgisi hisoblanadi. Jarangli undoshlar so’z oxirida va
jarangsiz undosh yonida kelganda doim jarangsiz variant bilan aytiladi.
Nutq tovushlari va harfni farqlash kerak. Harf tovushning yozuvdagi shartli belgisi
hisoblanadi. Nutq tovushlarini talaffuz qilamiz va eshitamiz harflarni ko’ramiz va
yozamiz. Tovushlarning hosil bo’lishida o’pkadan chiqayotgan havoning og’iz
bo’shlig’ida to’siqqa uchrab yoki uchramasdan chiqishi muhim rol o’ynaydi.
Harflar esa qo’l yoki turli texnik vositalar yordamida yoziladi. Harflar davriy
ahamiyatga egMasalan, arab, lotin, kirill yozuvlarida «t» harfi har xil (T, ٺ )
yoziladi, lekin t tovushi yagona artikulyasion bazaga ega.
Fonema va tovush. Eng kichik lisoniy birlik fonemalardir. Fonema muayyan til
egalarining ma'lum tovushlar tipi haqidagi umumiy tasavvurlaridir. Har bir fonema
so'zlovchilar ongida o'z tipini farqlovchi belgilari majmui asosida vujudqa kelqan
24

mumkin. Fonemaning kashf etilishi fonetikaning yanada ko’proq rivojlanishiga va
uning keyingi bosqichi fanologiyaning tarkib topishiga olib keldi. Fonologiyada
tilning tovush tomoni funksional jihatdan o’rganiladi. Muayyan tilning fonemalar
tizimini, bu tizimdagi fonemalarning fonologik belgilarini («ramzdagi axborotlar»
majmui) shu tilning konkret talaffuz xususiyatlarini o’rganmay turib tadqiq etib
bo’lmaydi.
XIX asr oxirlariga kelib, nutq tovushlarini o’rganishda ularning 2 xil ko’rinishi –
til tovushlari va nutq tovushlarini farqlay boshlandi. Til tovushlari haqidagi ilk
g’oyalar rus va polyak tilshunosi I.A.Boduen de Kurtene tomonidan ilgari surildi.
U (va shogirdi Krushevskiy) o’z tadqiqotlarida til tovushlarini ilk bor fonema deb
nomladi. Fonema yoki til tovushlari mavhum – hodisa bo’lib, bevosita kuzatishda
berilmaydi, faqat aql bilan idrok etiladi. Masalan, miyaning til xotirasi qismida
o’zbek tilidagi har bir tovushning ramzi (belgisi) mavjuddir. Ana shu ramzda til
tovushiga xos belgi – xususiyatlar haqidagi axborotlar mujassamlangan bo’ladi.
Miyadan biror tovushni aytish haqida «ko’rsatma» berilsa, nutq a’zolari shu
tovushning ramzida mujassamlangan axborotga binoan harakatga kelib, (masalan,
«u» tovush uning ramzida «ovozdan iborat», «og’iz bo’shlig’t tor holatda, tovush
hosil bo’lish oralig’i tilning orqa qismida», lablar aktiv qatnashadi degan
axborotlar bor) ma’lum holat egallaydi va o’pkadan zarb bilan chiqariladigan havo
oqimi nutq tovushi sifatida namoyon bo’ladi. Nutq tovush moddiy hodisa bo’lib,
uning akustik va fiziologik xususiyatlarini maxsus asboblar yordamida tekshirish
mumkin. Fonemaning kashf etilishi fonetikaning yanada ko’proq rivojlanishiga va
uning keyingi bosqichi fanologiyaning tarkib topishiga olib keldi. Fonologiyada
tilning tovush tomoni funksional jihatdan o’rganiladi. Muayyan tilning fonemalar
tizimini, bu tizimdagi fonemalarning fonologik belgilarini («ramzdagi axborotlar»
majmui) shu tilning konkret talaffuz xususiyatlarini o’rganmay turib tadqiq etib
bo’lmaydi.
(Fonetika – nutqdagi, fonologiya «ongdagi» holatni o’rganadi). SHuning uchun,
fonetika fonologiya bilan tilning material – ifoda rejasini o’rganish borasida
umumiylik tashkil qiladi.
22

________________________
Maxmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1995, 82-94-
betlar.
III. BOB. O‘ZBEK FONETIKASIGA O‘RINDOSH SO‘ZLARNING
TA’SIRI O zbek talaffuzidagi dialektal o zgarishlar mamlakat lingvistikʻ ʻ
landshaftida katta rol o ynaydi, buning natijasida turli mintaqalarda fonetik farqlar
ʻ
yuzaga keladi. Bu xilma-xillikni muayyan fonema va tovushlarning talaffuzida
kuzatish mumkin. Masalan, Toshkent viloyatida / / fonemasi [s] tarzida talaffuz
ʃ
qilinsa, Farg‘ona vodiysida [ ] tarzida talaffuz qilinishi mumkin. Bu dialektal
ʃ
farqlar o‘zbek tilining fonetik va fonologik jihatlarini o‘rganishning muhimligini
ko‘rsatadi, chunki ular mamlakat ichidagi tillarning boy rang-barangligiga hissa
qo‘shadi (To‘raeva, 2015).
O‘zbek talaffuzidagi dialektal o‘zgarishlar
O‘zbek tili fonetikasiga o‘rin olgan so‘zlar katta ta’sir ko‘rsatgan. Xorijiy so‘zlar
o‘zbek lug‘atiga o‘zlashar ekan, ular o‘zlari bilan ona o‘zbek tili fonetik tizimida
mavjud bo‘lmagan o‘ziga xos tovush va fonetik tuzilmalarni olib keladi. Bu
hodisani o zbek tili fonemik inventarining kengayishi, [p], [j], [v] kabi
ʻ
tovushlarning kirib kelishida kuzatish mumkin (Jo raboev, 2015). Qo‘shma
ʻ
so‘zlarning kiritilishi nafaqat tilning fonetik xilma-xilligini boyitibgina qolmay,
balki ona tilida so‘zlashuvchilarga ushbu xorijiy tovush naqshlarini aniq yaratishda
qiyinchiliklar tug‘dirdi.O‘zbek fonetikasini o‘zlashtirishda ona tili bo‘lmaganlar
duch keladigan qiyinchiliklar til fonema va tovush tizimining murakkab tabiatidan
kelib chiqadi. Aniq unli va undosh tovushlar, shuningdek, undoshlar klasterlarining
mavjudligi o'quvchilar uchun qiyinchilik tug'diradi. Abdullaev (2016) fikriga ko'ra,
ona tili bo'lmaganlar duch keladigan alohida to'siqlardan biri /t/ va /t / tovushlari
ʃ
orasidagi farqdir. Fonetik diskriminatsiyadagi bu qiyinchilik ko'plab
o'quvchilarning ona tillarida /t / tovushining yo'qligi tufayli yuzaga keladi.
ʃ
16

________________________
Maxmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi. Toshkent: O‘qituvchi, 1995,
82-94-betlar.
3. Unli tovushlar uyg‘unligi
Undosh tovushlar mutatsiyasi, ya’ni undoshlar almashishi ham bir qancha tillarda,
shu jumladan o‘zbek tilida ham kuzatiladigan fonologik jarayondir. Bu undoshning
so zdagi o rni yoki qo shni tovushlar bilan o zaro ta siri tufayli talaffuziningʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
o zgarishini bildiradi. O‘zbek tilida undosh mutatsiya asosan assimilyatsiya va
ʻ
dissimilyatsiya hodisalari orqali namoyon bo‘ladi. Assimilyatsiya undosh tovushini
o zgartirganda, qo shni tovushga o xshash bo lganda, dissimilyatsiya esa qo shni
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tovushlarga kamroq o xshash bo lib qolishi bilan sodir bo ladi. Bu fonologik
ʻ ʻ ʻ
jarayonlar o‘zbek tilining fonetik va fonologik tizimini shakllantirishda hal
qiluvchi rol o‘ynaydi. (O'zbek tilshunosligida fonema va tovush munosabati
tavsifi, 2021)
4. Undosh tovushlarning mutatsiyasi
O‘zbek tilida bir qancha fonologik jarayonlar namoyon bo‘lib, ular o‘ziga xos
xususiyatlarni namoyon etadi. Unli tovushlar uyg'unligi bunga misol bo'la oladi,
bunda so'zdagi unlilar oldingi yoki orqa artikulyatsiyasi jihatidan mos kelishi
kerak. Chunonchi, “bola” so‘zida oldingi /o/ unlisi quyidagi oldingi unli /a/ bilan
uyg‘unlashadi. Yana bir misol, undosh tovushlarni assimilyatsiya qilish, bunda
undosh yaqin undoshning sifatlarini oladi. Masalan, kitob (kitob) so‘zida /t/
tovushi quyidagi /b/ tovushiga o‘zlashtirilib, ovozli /d/ tovushiga aylanadi. Bu
fonologik jarayonlar o zbek tilining lingvistik murakkabliklari va boyligini aks
ʻ
ettiradi (muallif tarjimasi).
O‘zbek tilidagi fonologik jarayonlarga misollar
“O zbek tilshunosligida fonema va tovush munosabati tavsifi” deb nomlangan
ʻ
inshoda aytilishicha, o zbek tilidagi fonema va tovush munosabatlarini o rganish
ʻ ʻ
uning o ziga xos lingvistik xususiyatlarini tushunishda muhim ahamiyatga
ʻ
egMuallif o‘zbek tilidagi fonemik tuzilma va tovush qoliplari unlilar uyg‘unligi,
12

olsa, fonologiya esa tildagi tovushlarning mavhum va aqliy ifodalanishiga e tibor ʼ
qaratadi. Ushbu jihatlarning nozik tomonlarini tushunib, o‘quvchilar so‘z va
jumlalarni to‘g‘ri talaffuz qila oladi, bu esa ona tilida so‘zlashuvchilar bilan
samarali muloqot qilish imkonini beradi (Cho‘lponqulov, 2020). Bundan tashqari,
fonetika va fonologiyani chuqur bilish o‘quvchilarga o‘zbek tilida mavjud bo‘lgan
turli fonetik o‘zgarishlar va dialektal tafovutlarni bilish va izohlashga yordam
beradi (Cho‘lponqulov, 2020). Bu bilimlar tilda ravon gapirish va tushunish
qobiliyatini rivojlantirish uchun juda muhim bo‘lib, uni o‘zbek tilini o‘rganishning
muhim tarkibiy qismiga aylantiradi.
O‘zbek tilini o‘rganishda fonetika va fonologiyani tushunishning ahamiyati
Xulosa qilib aytish mumkinki, o‘zbek tilshunosligida fonema va tovush
munosabatlarini o‘rganish katta ahamiyatga ega. Bu o‘zbek tilida til hosil qilish va
idrok etish mexanizmlarini yaxshiroq tushunish imkonini beradi. Tovush
o zgarishlari va fonema tarqalishini tartibga soluvchi fonologik qolip va qoidalarni
ʻ
o rganib, tadqiqotchilar o zbek fonologiyasining o ziga xos xususiyatlari haqida
ʻ ʻ ʻ
tushunchaga ega bo ladilar. Bu bilim turli xil ilovalar, jumladan, tilni o‘rgatish va
ʻ
33

maxsus "akustik artikulyatsion portret" yoki "tovushlar obrazi" sifatida saqlanadi.
Muayyan fonemaning farqlovchi belgilari uning artikulyatsion va akustik
xususiyatlari asosida shakllanadi. Artikulyatsion belqilar muayyan tovushlarni
talaffuz qilish uchun nutq a'zolarining bir xildagi harakatga moslashgan avtomatik,
standart holatlari haqidagi tasavvur bo'lsa, akustik belgilar sifatida bir turdagi
tovushlarga xos talaffuz sifati va miqdori tushuniladi.

3.1.Fonetikaning predmeti va vazifasi
Fonetika – grekcha phone – tovush so’zidan olingan bo’lib, tilshunoslikning
alohida bo’limi hisoblanadi va tilning tovush tomonini o’rganadi.
Fonetika keng ma’noda nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etadigan nutq
a’zolarining tuzilishini, fonetik birliklarning o’ziga xos xususiyatlarini va tovush
o’zgarishi hodisalarini o’rganadi. Fonetik birliklarga nutq tovushlari, bo’g’in,
fonetik so’z, takt, fraza, o’rg’u, ohang kabilar kiradi. SHuni ta’kidlash lozimki,
fonetika, tabiatdagi har qanday tovushlarni emas, balki inson nutq apparatida hosil
bo’luvchi, ijtimoiy qiymatga ega bo’lgan nutq tovushlarini o’rganadi. Tabiatdagi
boshqa tovushlarni esa fizika fanining akustika bo’limi tekshiradi.
Fonetikaning maqsadi fonetik birliklarning akustik, anatomik-fiziologik va
funksional asoslarini o’rganish va ularning til mexanizmidagi rolini aniqlashdan
iborat.
Fonetikaning maqsadi fonetik birliklarning akustik, anatomik-fiziologik va
funksional asoslarini o’rganish va ularning til mexanizmidagi rolini aniqlashdan
iborat.
Fonetika tovushlarning eshitilish tomonini o’rganishda akustikaga, talaffuz
qilinishi, aytilishi, hosil bo’lish tomonlarini o’rganishda fiziologiyaga talqib ish
ko’radi.
Fonetikaning bo’g’in, o’rg’u bilan shug’ullanuvchi tarmoqlari badiiy adabiyot,
she’riyat bilan aloqador.
Fonetikani o’rganish orfografiya (to’g’ri yozish), orfoepiya (to’g’ri talaffuz qilish)
me’yorlarini yaxshi o’zlashtirib olishga, adabiy talaffuz bilan shevalar o’rtasidagi
18

So‘z urg‘usi o‘zbek fonetikasi va fonologiyasida hal qiluvchi ahamiyatga egBu
so'zning ma'nosi va idrokiga katta ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan so'zlardagi
bo'g'inlarning urg'usini anglatadi. O‘zbek tilidagi so‘zlardagi urg‘u
o‘zboshimchalik bilan emas, balki ma’lum qoidalar bilan boshqarilishi kuzatilgan.
Masalan, o‘zbek tilining aksariyat so‘zlarida urg‘u bosh bo‘g‘inga tushadi, lekin
urg‘u ikkinchi yoki uchinchi bo‘g‘inga qo‘yiladigan holatlar ham mavjud. O‘zbek
tilidagi so‘z urg‘usini o‘rganish tilning fonetik va fonologik tuzilishi haqida
qimmatli ma’lumotlar beradi. (muallifning familiyasi, yili)
2. So‘z urg‘usi
Intonatsiya qoliplari gapning emotsional va lingvistik ma’nolarini ifodalashi bilan
o‘zbek fonetikasida katta o‘rin tutadi. Mualliflar (Xojimatova, Ro'ziyeva, &
Baxromova, 2020) intonatsiya naqshlari balandlik, urg'u va ritmdan iborat
ekanligini ta'kidlaydilar. Ohang o'zgarishi ayniqsa muhimdir, chunki ular turli xil
his-tuyg'ular va munosabatlarni ifodalashga imkon beradi. Qolaversa, o‘zbek
tilidagi urg‘u, birinchi navbatda, so‘z ko‘lami bilan bog‘liq bo‘lib, ritm esa tilning
umumiy oqimi va ohangdorligiga xizmat qiladi. O‘zbek tilshunosligida intonatsiya
qoliplari og‘zaki nutq so‘zlash va izohlashda muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi.
3. Intonatsiya naqshlari
O‘zbek tilshunosligida fonemalarning tavsifi, tovush va talaffuz munosabati
atroflicha o‘rganiladi.
Qalandarov (2017) fikricha, fonetika tildagi nutq tovushlarini turkumlash va tahlil
qilish bilan shug‘ullanadi. U ma'lum bir til hamjamiyatida ma'noni bildiruvchi
o'ziga xos tovushlar yoki fonemalarni aniqlashga qaratilgan. Toshxo‘jaev (2019)
qo‘shimcha qiladiki, fonemalarni tushunish tadqiqotchilarga o‘zbek tili
tuzilmalarida tovush hosil qilish va idrok etishning tizimli qonuniyatlarini
o‘rganish imkonini beradi.
O‘zbek fonetikasi va fonologiyasidagi muammolar va o‘zgarishlar tilning
lingvistik murakkabligini aks ettiradi. /sh/, /ch/ va /g / kabi noyob fonemalarningʻ
mavjudligi o quvchilar uchun qiyinchilik tug diradi. Bundan tashqari, turli unli
ʻ ʻ
sifatlar va ohanglarning kontrastli ishlatilishi murakkablikni oshiradi.
15

ADABIYOTLAR :
1. O'zbekiston respublikasi prezidenti asarlari va ma'ruzalari.
2. I.Karimov “Barkamol avlod orzusi» asari 2000 yil.
3. Sh. Mirziyoyev “Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash-Yurt
taraqqiyoti va xalq faravonligining garovi» asari 2021 yil
4. Abduraxmonov A., Sulaymonov A , Xoliyorov X, Omonturdiyev J. hozirgi
o‘zbek adabiyo tili. Sintaksis. Toshkent. O‘qituvchi, 1979, 62-87-betlar.
5. Sayfullayeva R. Mengliyev B.,Boqiyeva G., Qurbonova M.,Yunusova
Z.Abuzalova M. Hozirgi o zbek adabiy tili. –T.: «Fan va texnologiya», ʻ
2009..
6. O‘zbek tili grammatikasi Sintaksis Toshkent, Fan, 1976, 139-163-betlar.
7. G‘ulomov A., Askarova M. Hozirgi o‘zbek adabiyo tili. Sintaksis. Toshkent:
o‘qituvchi, 1965, 120-141-betlar.
8. Maxmudov N., Nurmonov A. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi.
Toshkent: O‘qituvchi, 1995, 82-94-betlar.
9. Omonturdiyev J. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida gap bo‘laklari tipologiyasi.
Toshkent: o‘qituvchi, 1988, 119-208-betlar.
34

(Fonetika – nutqdagi, fonologiya «ongdagi» holatni o’rganadi). SHuning uchun,
fonetika fonologiya bilan tilning material – ifoda rejasini o’rganish borasida
umumiylik tashkil qiladi.
Fonema – tildagi ma’nodor birliklar bo’lmish so’z va marfemalarni tashkil etuvchi
va ularni farqlash uchun xizmat qiluvchi, tilning eng kichik, o’zi mustaqil ma’noga
ega bo’lmagan (bir planli) birligidir. Masalan, qol, qul, qo’l; tor, tog’, tok, tol; boy,
bor, bog’ so’zlarida o, u, o’, r, g’, k, l; y, r, g’ fonemalariga ko’ra ma’no
farqlangan.
Fonemaning tovushga va tovushning fonemaga munosabati turlicha bo’ladi.
Barcha fonemalar tovush hisoblanadi, ammo har bir nutq tovushini fonema deb
bo’lmaydi. Jumladan, p va t undoshlari pol, tol so’zlarida alohida fonema sanaladi.
SHu undoshlar kitop (kitob), ozot (ozod) so’zlarida talaffuz jihatidan alohida
tovush bo’lsa ham, lekin fonema emas, ular jarangsiz tovush bilan yondosh holda
yoki so’z oxirida jarangsizlashib, b, d fonemalarining varianti bo’lib kelgan.
Jarangsizlashish nutq jarayonida yuz bergani uchun ham u tovushga (tovush
o’zgarishi) tegishli holat hisoblanadi (fonemaga emas).
Fonema variantlari
Fonema varianti – fonema ottenkalari (L.V.SHcherba) deb ham yuritiladi. Fonema
ottenkalari deganda til tovushlarining (fonemalarning) talaffuzdagi real ko’rinishi
tushiniladi. Ular ikki xil bo’ladi: 1) kombinator ottenka – fonemaning so’z
tarkibidagi boshqa tovushlar ta’sirida yuzaga kelgan ko’rinishi. Masalan, ketdi-
ketti («t» ning ta’sirida «d» ham jarangsizlashdi). 2) pozision ottenka –
fonemalarning so’zda tutgan o’rniga ko’ra moslashishi. Masalan, kitob-kitop («b»
undoshi so’z oxirida kelgani uchun ham jarangsiz «p» variantini hosil qilyapti).
Har bir fonema o’zining turlicha o’rinda kelishi bilan bog’liq bo’lmagan doimiy
belgilarga egMasalan, unli fonemalarning doimiy belgilariga tilning tik
xarakatishga ko’ra ko’tarilish darajasi hamda lablanganlik va lablanmaganlik
kiradi. CHunki, «u» fonemasi har qanday holatda so’z boshida ham, so’z o’rtasida
ham, so’z oxirida ham yuqori tor lablangan unli sifatida namoyon bo’ladi. Tilning
gorizontal harakatiga ko’ra bo’linishi fonemaning qayerda va qanday tovushlar
23

Fonetikaning bo’g’in, o’rg’u bilan shug’ullanuvchi tarmoqlari badiiy adabiyot,
she’riyat bilan aloqador.
Fonetikani o’rganish orfografiya (to’g’ri yozish), orfoepiya (to’g’ri talaffuz qilish)
me’yorlarini yaxshi o’zlashtirib olishga, adabiy talaffuz bilan shevalar o’rtasidagi
farqni aniqlashga, boshlang’ich sinf o’quvchilarining nutqini to’g’ri
shakllantirishga katta yordam beradi.
Hozirgi vaqtga kelib fonetika tilshunoslikning eng rivojlangan sohalaridan biri
bo’lib, ikki mustaqil qism fonetika va fonologiyadan tarkib topgandir.
Fonetikaning bo’limlari.
Fonetikada nutq tovushlari turli jihatdan o’rganiladi. SHunga asosan uning
quyidagi bo’limlari mavjud:
1. Umumiy fonetika – fonetikaning barcha tillarga xos umumnazariy masalalari
haqida ma’lumot beruvchi turi.
2. Xususiy fonetika – fonetikaning muayyan bir til tovushlarini, ularning turlari
fizik-akustik va artikulyasion xususiyatlari xususida bahs yurituvchi turi. U
quyidagi 2 qismdan iborat:
A) tavsifiy fonetika – muayyan tilning fonetik tizimini statik (o’zgarmas) holatda
(til taraqqiyotining oldingi bosqichida yuz bergan hodisalar bilan bog’lamay)
o’rganadi.
B) tarixiy fonetika – biror tilning tovush tizimini diaxron planda va dinamik
holatda (tilning tarixiy taraqqiyoti bilan bog’lab) o’rganadi va shu asosda tilning
fonetik-fonologik tizimida yuz bergan tarixiy o’zgarishlar aniqlanadi.
3. Qiyosiy fonetika – qardosh yoki noqardosh tillarning tovush tizimlarini qiyoslab
o’rganadi.
4. Eksperemental fonetika – nutq tovushlari, o’rg’u kabi birliklarning fizik-akustik
va artikulyasion xususiyatlarini maxsus asboblar vositasida o’rganadigan
fonetikadir.
Tovush nutqning – eng kichik birligi sifatida
Inson nutqi makon va zamonda ketma-ket paydo bo’ladigan kichik va katta
birliklardan tashkil topadi. Tilda uch asosiy qatlam – fonetika, leksika, grammatika
26

oqimi nutq tovushi sifatida namoyon bo’ladi. Nutq tovush moddiy hodisa bo’lib,
uning akustik va fiziologik xususiyatlarini maxsus asboblar yordamida tekshirish
mumkin. Fonemaning kashf etilishi fonetikaning yanada ko’proq rivojlanishiga va
uning keyingi bosqichi fanologiyaning tarkib topishiga olib keldi. Fonologiyada
tilning tovush tomoni funksional jihatdan o’rganiladi. Muayyan tilning fonemalar
tizimini, bu tizimdagi fonemalarning fonologik belgilarini («ramzdagi axborotlar»
majmui) shu tilning konkret talaffuz xususiyatlarini o’rganmay turib tadqiq etib
bo’lmaydi.
XIX asr oxirlariga kelib, nutq tovushlarini o’rganishda ularning 2 xil ko’rinishi –
til tovushlari va nutq tovushlarini farqlay boshlandi. Til tovushlari haqidagi ilk
g’oyalar rus va polyak tilshunosi I.A.Boduen de Kurtene tomonidan ilgari surildi.
U (va shogirdi Krushevskiy) o’z tadqiqotlarida til tovushlarini ilk bor fonema deb
nomladi. Fonema yoki til tovushlari mavhum – hodisa bo’lib, bevosita kuzatishda
berilmaydi, faqat aql bilan idrok etiladi. Masalan, miyaning til xotirasi qismida
o’zbek tilidagi har bir tovushning ramzi (belgisi) mavjuddir. Ana shu ramzda til
tovushiga xos belgi – xususiyatlar haqidagi axborotlar mujassamlangan bo’ladi.
Miyadan biror tovushni aytish haqida «ko’rsatma» berilsa, nutq a’zolari shu
tovushning ramzida mujassamlangan axborotga binoan harakatga kelib, (masalan,
«u» tovush uning ramzida «ovozdan iborat», «og’iz bo’shlig’t tor holatda, tovush
hosil bo’lish oralig’i tilning orqa qismida», lablar aktiv qatnashadi degan
axborotlar bor) ma’lum holat egallaydi va o’pkadan zarb bilan chiqariladigan havo
oqimi nutq tovushi sifatida namoyon bo’ladi. Nutq tovush moddiy hodisa bo’lib,
uning akustik va fiziologik xususiyatlarini maxsus asboblar yordamida tekshirish
mumkin. Fonemaning kashf etilishi fonetikaning yanada ko’proq rivojlanishiga va
uning keyingi bosqichi fanologiyaning tarkib topishiga olib keldi. Fonologiyada
tilning tovush tomoni funksional jihatdan o’rganiladi. Muayyan tilning fonemalar
tizimini, bu tizimdagi fonemalarning fonologik belgilarini («ramzdagi axborotlar»
majmui) shu tilning konkret talaffuz xususiyatlarini o’rganmay turib tadqiq etib
bo’lmaydi.
29

II.BOB. O‘ZBEK TILIDA FONOLOGIK QOIDALAR
O‘zbek tilidagi fonologik jarayon bo‘lgan assimilyatsiya tovushning qo‘shni
tovushga ko‘proq o‘xshash bo‘lib o‘zgarishini bildiradi. Bu jarayon ikkita qo'shni
tovush o'zaro ta'sirlashganda va bir tovushning xususiyatlari ikkinchi tovush
tomonidan qabul qilinganda sodir bo'ladi. Chunonchi, o‘zbek tilida jarangli ikki lab
burun /m/ tovushsiz qo‘sh to‘xtash /p/ qo‘shilsa, unsiz bo‘ladi. Ushbu
assimilyatsiya jarayonini regressiv assimilyatsiya sifatida tahlil qilish mumkin,
chunki keyingi tovushning ta'siri oldingi tovushga ta'sir qiladi
1. Assimilyatsiya
Dissimilyatsiya - bu so'z yoki iborada ikkita o'xshash tovush yoki xususiyatlar
kamroq o'xshash bo'lib o'zgarganda yuzaga keladigan fonologik jarayon. Bu hodisa
o‘zbek fonologiyasida ham kuzatiladi. Masalan, “buk” (kitob) so‘zida [b]
tovushining [d] ga dissimilyatsiya qilinishi bu jarayonning keng tarqalgan
namunasidir (O‘zbek, 2010). Bu jarayon til ichidagi tovushlarning idrok etish
xususiyatini oshirishga xizmat qiladi, so‘zlovchilarning so‘zlarni to‘g‘ri idrok
etishi va ishlab chiqarishini osonlashtiradi.
2. Dissimilyatsiya
Tovush uyg unligi o zbek tilida mavjud bo lgan fonologik hodisadir. Unliʻ ʻ ʻ
tovushlarning so‘z ichidagi tizimli qo‘shilib kelishini bildiradi. Davronov (2016)
fikricha, o zbek tilida ham old-orqa, ham yumaloqlik uyg unligi namoyon bo ladi,
ʻ ʻ ʻ
bunda so z ichidagi unlilar o xshash oldingi orqa va yumaloqlik xususiyatlariga
ʻ ʻ
ega bo lishi kerak. Bu garmonik qolip nafaqat talaffuzga ta'sir qiladi, balki yangi
ʻ
so'zlarning morfologiyasi va leksik yaratilishida ham hal qiluvchi rol o'ynaydi
(Usmonova, 2017).
11

Oʻzbek tilshunosligida fonema va tovush munosabati tavsifi

Купить