O’zbek tilshunosligida gap bo’laklari nazariyasi - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	67.3KB
Xaridlar	13
Yuklab olingan sana	15 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

O’zbek tilshunosligida gap bo’laklari nazariyasi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
MASOFAVIY TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Masofaviy ta’lim
fakultet dekani
________ N.Chiniqulov
“____” ____________
MAVZU: “ O’zbek tilshunosligida gap bo’laklari nazariyasi ” mavzusida

1

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………..4
I.BOB. GAP BO’LAKLARI NAZARIYASI ……..……. …………………..
1.1. Gap bo’laklari nazariyasiga asoslanuvchi an’anaviy sintaktik tahlil……...
1.2. Gap bo’laklarini o’qitishning nazariy asoslari ……………....................
II. BOB. Gapning ikkinchi darajali bo’laklari ……………..…………. …..
2.1. Gaplarni bo’laklarga ajratish haqida umumiy ma’lumot…………………
2.2 . Ikkinchi darajali bo’laklar haqida umumiy ma’lumot……………………
XULOSA ………………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………..
2

Kirish.
Inson shaxsining kamol topishida , tafakkurining rivojlanishida, tafakkur
mahsulini nutq vositasida ifodalash salohiyatini egallashida asosiy vosita
bo’lmish ona tili fani maktabda yetakchi o’quv fanlaridan biri sanaladi. Zero, ona
tili millat tafakkurini shakllantiradi, rivojlantiradi, takomillashtirib boradi va
namoyon ettiradi. Mamlakatimiz Prezidenti Sh.M. Mirziyoyev “Zamonaviy
bilimlarni o’zlashtirish, chinakam ma’rifat va yuksak madaniyat egasi bo’lish
uzluksiz hayotiy ehtiyojga aylanishi kerak” deb ta’kidladilar. Jamiki ezgu
fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan
singadi. Ona tili - bu millatning ruhidir” Shu bois ona tili ta’limi samaradorligini
oshirish davlat siyosatiga aylandi va buni isboti sifatida 2016-yil 13-mayda
Alisher Navoiy nomidagi O’zbek tili va Adabiyoti universiteti tashkil qilindi.
Umumta’lim maktablarining ona tili va akademik litseylarning hozirgi o’zbek
adabiy tili darslarida “Morfologiya” bo’limini, shu bilan birga undov, taqlid,
modal so’zlarini izchil kurs sifatida o’qitish juda katta ta’limiy ahamiyatga ega.
Bu bo’limni o’qitishning ta’limiy ahamiyati shundaki , o’quvchilar tilning asosiy
birligi - so’z turkumlari haqidagi ta’limot bilan tanishadilar. Zero, morfologiya
tilning barcha bo’limlari bilan uzviy bog’liq bo’lib, shu bo’limlarni o’qitishda
izchillik bilan amalga oshiriladi. Ana shu uzviylikni ta’minlashga qaratilgan
usullarni va innovatsion texnologiyalarni tatqiq qilish va morfologiyaga oid
bilimlarni mustahkamlashga qaratilgan mashqlar tizimini ishlab chiqish
ishimizning dolzarbligini belgilaydi.
Mamlakatimiz o’z mustaqilligini qo’lga kiritgandan keyin milliy
qadriyatlarimizni, jumladan, uning eng muhim tarkibiy qismi bo’lgan ona
tilimizni o’rganish, ilmiy-nazariy va amaliy tomondan tadqiq etishga bo’lgan
e’tibor kuchayib bormoqda. Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy
har bola timsolida, avvalo, shaxsni ko’rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib
chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobilyatiga ega
bo’lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish — ta’lim-tarbiya
sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo’lishi lozim deb qabul qilishimiz kerak.
3

Bu esa ta’lim va tarbiya ishini uyg’un holda olib borishni talab etadi. 1
Ta’lim-tarbiya tizimidagi islohotlar boshlangan dastlabki yillarda men jahon
tajribasi va hayotda ko’p bor o’zini oqlagan haqiqatdan kelib chiqib, agar bu
maqsadlarimizni muvaffaqqiyatli amalga oshira olsak , tez orada hayotimizda
ijobiy ma’nodagi portlash effektiga, ya’ni yangi ta’lim modelining kuchli
samarasiga erishamiz degan fikrni bildirgan edim. 2
Darhaqiqat, istiqlol davrida barpo etilgan, barcha shart-sharoitlarga ega bo’lgan
akademik litsey va kasb-hunar kollejlari oliy o’quv yurtlarida taxsil olayotgan,
zamonaviy kasb-hunar va ilm-ma’rifat sirlarini o’rganayotgan, hozirdanoq ikki-
uch tilda bemalol gaplasha oladigan ming-minglab o’quvchilar, katta hayotga
kirib kelayotgan o’z iste’ dodi va salohiyatini yorqin namoyon etayotgan yosh
kadrlarimiz misolida ana shunday orzu- intilishlarimiz bugunning o’zida o’z
hosilini berayotganining guvohi bo’lmoqdamiz. 3
Eng muhimi shundaki, “portlash effekti” ning haqiqiy mohiyati va ahamiyati vaqt
o’tishi bilan biz tarbiya qilayotgan sog’ lom va barkamol avlodning safimizga
tobora ildam kirib borishi bilan yanada yaqqolroq seziladi.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturining amalga oshirish jarayonida maktab ta’limi,
ayniqsa, umumta’lim maktablarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlashga
e’ tiborni kuchaytirish biz uchun kun tartibidagi eng muhim va jiddiy masalaga
aylandi.
Jumladan, o’zbek tili o’qitish nazariyasi va metodikasi fanida morfologiya
bo’limini o’rganish masalalari metodist olimlar tomonidan chuqur o’rganilgan. T.
Ziyodovaning “Ona tili ta’limi jarayonida o’quvchilarning so’z boyligini
oshirish” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini, 4
A.Bobomurodovaning “ Ona
tili ta’limi jarayonida o’yin-topishmoqlardan foydalanish” mavzusidagi
nomzodlik dissertatsiyasini 5
asos sifatida keltirish mumkin.
Ona tili darslarini samarali tashkil etish masalasi har doim ham yuksak ahamiyat
kasb etgan va hozirgi kunda ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Ona tili
darslarining samaradorligi masalasi tadqiq etilgan ilmiy Kurs ishilardan biri bu -
Sh. Yusupovaning “Ona tili ta’limi samaradorligini oshirishda ilg’ or pedagogik
4

texnologiyalarni joriy etish (noan’ anaviy usullar va kompyuterdan
foydalanish)” 6
nomli nomzodlik dissertatsiyasi hisoblanadi. Ishda “Aqliy
hujum” metodidan , shuningdek, axborot texnologiyalaridan foydalanib o’tilgan
darslardan namunalar va ularni tashkil qilish yo’l-yo’riqlari bayon qilingan.
Shuningdek, ishda “Bu bizniki” usulidan foydalanish yo’llari ko’rsatilgan.
Sh. Yusupovaning “Hozirgi o’zbek adabiy tili darslarida o’quvchilar tafakkurini
o’stirishning ilmiy-metodik asoslari” nomli doktorlik dissertatsiyasida ham dars
samaradorligini oshirish masalasiga e’ tibor qaratilgan bo’lib, unda zamonaviy
pedagogik texnologiyaning mazmuni yoshlarni falsafiy fikrlashga o’rgatish,
ularda bilishga qiziqish uyg’ otish, motivatsiya hosil qilish, nazariy qoidalarni
so’zma-so’z yodlashga emas, uni ta’limga tatbiq etish dolzarb vazifa ekanligini
ta’kidlaydi. Metodist o’z ishida o’quvchilar tafakkurini o’stirishda zamonaviy
pedagogik texnologiyalarning o’rni va ahamiyati haqida to’xtalib o’tgan bo’lib,
o’quvchi tafakkurini o’stirishda “Aqliy hujum” , “Bu bizniki” metodlarini
qo’llash yaxshi samara berishini olib borgan tajriba-sinov ishlari natijalari bilan
izohlaydi.
Ona tili darslarini qiziqarli tashkil etishning eng qulay yo’llaridan biri o’yin
darslaridir. Ona tili darslarida o’yin turlaridan foydalanish masalasi metodist
A.Bobomurodovaning dissertatsion ishida tahlil etilgan. 7
U o’z ishida ona tilining
har bir bo’limini o’rganishda qaysi tildagi va turdagi ta’limiy (didaktik) o’yin-
topshiriqlardan foydalanish maqsadga muvofiq ekanligi va buning yo’llarini
ko’rsatgan. O’yin usulida darsni yoki darsning ma’lum bir bosqichini tashkil
etish, albatta, o’z-o’zidan o’quvchilarni guruhlarga bo’lib, ularni hamkorlikda
faoliyat ko’rsatishga undaydigan ta’lim usuli hisoblanadi. A. Bobomurodova ona
tilidan o’quvchilarga beriladigan o’yin-topshiriqlarni murakkablik darajasiga
ko’ra uch turga ajratar ekan, birinchi turiga qayta xotiralashga asoslangan o’yin-
topshiriqlarni kiritadi. Faqat ushbu o’yinlarning kamchilik tomoni borligini
eslatadi: «Qayta xotiralashga asoslangan o’yin- topshiriqlar o’quvchidan hech
qanday ijodiylikni , egallagan bilimlarni yangi sharoitda qo’llashni,
yaratuvchanlikni talab etmaydi. Bunday o’yin-topshiriqlarni bajarish o’quvchiga
5

katta murakkablik tug’ dirmaydi, oldin o’rganilgan mavzular va muayyan bilimga
ega bo’lgan o’quvchi bunday topshiriqlarni bemalol bajarishi mumkin». Albatta,
topshiriqlarni bemalol bajarish uchun bilim, ko’nikma va malakalar yaxshi
egallangan bo’lishi lozim. Buning uchun esa o’quvchi o’zi unutgan narsalarini
xotiraga tushirish haqida o’ylashi, biror yo’l bilan o’qib olishi, sinfdoshlaridan
eshitib bo’lsa ham, bila borishi darkor. 8
So’z-gaplar yuzasidan o’rta umumiy
ta’limda olgan bilimlarni mustahkamlash va uni amaliyotga tadbiq qilish, nazariy
bilimlarni kerakli o’rinlarda metod, o’yin-topshiriq va usullardan foydalangan
holda amaliyotda qo’llay olishni o’quvchilarga o’rgatish, shu orqali
ma’lumotlarni xotiraga muhrlashdir. So’z-gaplardan nutqda o’rinli foydalanish
ko’nikmasini hosil qilish, yozma nutqda foydalanayotganda imloviy va
punktuatsion belgilarga alohida e’ tibor berish lozim. Kurs ishining maqsadi
umumta’lim maktablarining Ona tili va akademik litseylarning Hozirgi o’zbek
adabiy tili darslarida Morfologiya bo’limining alohida olingan so’z turkumlari
mavzularini o’qitishning mazmuni shakli , vositalari va metodlarini, shu jarayonda
o’quvchilarning og’ zaki va yozma nutqini o’stirishga va ularda nutq
madaniyatini shakllantirishga qaratilgan mashq va topshiriqlar tizimini ishlab
chiqishdan iborat. Kurs ishining bosh vazifasi sifatida ta’lim bosqichlari ona tili
ta’limi jarayonida morfologiya bo’limi mavzularini o’qitish metodikasining
o’ziga xos xususiyatlarini tadqiq qilish masalasi belgilandi. Shunga ko’ra kurs
ishini yoritish davomida:
 Ta’lim bosqichlarida morfologiya bo’limining alohida olingan so’zlar
mavzularini o’qitishga doir turli xil qarashlarni o’rganish, uni o’qitish bilan
bog’liq ilmiy-nazariy va metodik adabiyotlarni tahlil qilish, mavzuning
yoritilganlik darajasini va mavjud muammolarni aniqlash;
 amaldagi “Ona tili” o’quv dasturi va darsliklarining morfologiya bo’limining
alohida olingan so’zlar mavzularini o’tish jarayonida innovatsion
texnologiyalarni qo’llash imkoniyatlarini o’rganish, tahlil qilish va xulosalar
chiqarish;
 ta’lim bosqichlarida o’qituvchilar faoliyatida innovatsion texnologiyalardan
6

foydalana olishining hozirgi holatini yoritish va tegishli xulosalar chiqarish;
 ona tilinining morfologiya bo’limining alohida olingan so’zlar mavzusini
o’qitishda innovatsion texnologiyalarni qo’llashga doir yondashuv va
tamoyillarni belgilash;
 ta’lim bosqichlarida innovatsion texnologiyalardan foydalanishning samarador
usul va vositalarini ishlab chiqish;
 ta’lim bosqichlarida innovatsion texnologiyalardan foydalanish bilan bog’liq
samarali mashqlar tizimini yaratish, shuningdek, o’quvchilarning matn yaratish
ustidagi ishlari, muomala odobini egallashlari bilan bog’ liq o’quv topshiriqlari va
mashqlar tizimini ishlab chiqish.
I BOB. GAP BO’LAKLARI NAZARIYASI
7

1.1 Gap bo’laklari nazariyasiga asoslanuvchi an’anaviy sintaktik tahlil
Gap bo’laklari nazariyasiga asoslanuvchi an’anaviy sintaktik tahlilning zaif
tomonlari haqida ba’zi tilshunoslar o’z fikr va mulohazalarini bildirishgan
bo’lishiga qaramay, bu sohada hali keskin o’zgarishlar sodir etilganicha yo’q. Rus
tilshunosi Z.D. Popova mazkur masala bobida quyidagilarni yozadi:
« Традиционное учение о членах предложения содержало в себе такие
противоречия , которые постоянно побуждали синтаксистов к его
пересмотру ». Tilshunoslikda gap nutq birligidir. Shuning uchun, uning sintaktik
tahlili nutq lingvistikasi qonun – qoidalari bo’yicha amalga oshirilishi kerak
bo’ladi. Nutq lingvistikasi qonun-qoidalari esa endigina ilmiy asoslana boshladi.
Shu sababli ular orqali sintaktik tahlilda o’z aksini topishi lozim bo’lgan gapning
struktur butunligini tashkil etayotgan bevosita ishtirokchi elementlarning tildan
nutqqa ko’chirilishi va bu jarayonda ularning qay tarzda sintaktik faollik olishi,
sintagmatik zanjirning voqelanishidagi ulushi masalalarini izohlab bo’lmaydi.
Z.D. Popova gap bo’laklari tushunchasiga yangicha yondashib, ularning gapda
bajaradigan vazifalarini birmuncha mukammalroq va aniqroq izohlashga harakat
qiladi. Olima G.A. Zolotova qo’llagan “subyektiv” va “predikativ” terminlaridan
foydalanib, gap bo’laklarini ularning vazifalariga ko’ra quyidagicha tasnif etadi.
Gapning struktur sxemasiga kiruvchi gap bo’laklari. Bunga subyektivlar (ega,
dativ subyektiv, genitiv subyektiv, instrumentativ subyekt va h.k.lar);
predikativlar (kesim, predikativ ravish, infinitiv va h.k.) kiradi. Gapning struktur
sxemasiga kirmaydigan gap bo’laklari. Bu bo’laklar, o’z navbatida, ikkiga
bo’linadi: 1. Gapning pozitsion sxemasiga kiruvchi ikkinchi darajali bo’laklar
(to’ldiruvchi, hol). 2. Gapning pozitsion sxemasiga kirmaydigan ikkinchi darajali
bo’laklar (aniqlovchi). Tilshunoslarning gapning ikkinchi darajali bo’laklari
haqida ham bildirishayotgan salbiy mulohazalarini kuzatamiz. Bu xususda
gapirganda akademik V. Vinogradov gapning ikkinchi darajali bo’laklari
masalasini tubdan qayta ko’rib chiqish kerakligini, ular grammatik tamoyillarga
izchil asoslanmaganligi tufayli gap strukturasida sodir bo’ladigan jonli sintaktik
aloqalarni mutlaqo sun’iy ifodalashini alohida ta’kidlagan edi. Bunday fikr Ya. I.
8

Rosloves tadqiqotlarida ham ko’zga tashlanadi. Uning « Вопросы языкознания »
jurnalida e’lon qilingan maqolasida quyidagilarni o’qiymiz: « Традиционное
учение о второстепенных членах предложения … переживает своеобразный
и противоречивый кризис ». Olim masalaning bunday holatga kelib qolishining
asosiy sababi mantiqiy va sintaktik kategoriyalarning, gap va hukmning, gap
bo’laklari va mantiqiy hukm bo’laklarining bir-biridan keskin
farqlanmayotganligida deb biladi. Tilshunoslik adabiyotlarida gap bo’laklari va
ularning talabga javob bera olmayotgani haqida aytilgan fikr va mulohazalar
anchagina bo’lishiga qaramay, hozirgacha bu xususda soflingvistik qonun-
qoidalarga izchil asoslanuvchi biror bir konkret taklif kun tartibiga qo’yilgani
yo’q. Bizningcha, buning amalga oshishi nutq lingvistikasining to’liq ilmiy
asoslanishi bilan bevosita bog’liqdir. Boshqacha aytganda, gap nutq birligidir va
shu bois uning sintaktik tahlili muammolarini ham nutqdan ayri holda hal etish
mushkuldir. O`zbek tilida gap bo`laklarining tartibi, asosan, erkin. Ularning
o`rnini almashtirish odatda grammatik holatni o`zgartirmaydi. Masalan: Oppoq
bulutlar qishloq ustidan shoshilmay, toqqa qarab o`tib ketadi. (S.Ahmad). -
Qishloq ustidan oppoq bulutlar shoshilmay o`tib ketadi toqqa qarab. - O`tib ketadi
shoshilmay toqqa qarab oppoq bulutlar qishloq ustidan. – SHoshilmay o`tib
ketadi qishoq ustidan toqqa qarab oppoq bulutlar. Mazkur gaplarda gap
bo`laklarining o`rinlarini almashtirish grammatik holatni o`zgartirmagan, ammo
gap mazmuniga ma’lum darajada ta’sir etgan, negaki har gal boshqa-boshqa gap
bo`laklariga odatdagidan ko`proq ahamiyat berilgan. Lekin, shunga qaramay, gap
bo`laklari ma’lum bir normativ tartibda joylashish xususiyatiga ega. O`zbek tilida
ega, odatda, gap boshida, kesim gapning oxirida keladi. Ikkinchi darajali
bo`laklar esa ega va kesim orasida joylashadi. Bunday tartib, asosan, darak
gaplarda bo`lib, u to`g`ri yoki normativ tartib deyiladi.
Har bir gap bo`lagiga nisbatan tartib quyidagicha bo`ladi:
I. Ega, odatda, gap boshida keladi: Kishilar mirishkor raisni qarsaklar bilan
olqishladilar. (Y.Shukurov).
9

II. Kesim odatda gapning oxirida keladi: Bog`da etti-sakkiz tup mevali daraxt,
ikki chinor, ikki tup mirzaterak o`sgan edi. (J.Abdullaxonov).
III. To`ldiruvchi odatda fe’l kesim oldida keladi. Masalan: Mashina shamoli
brezentning uchini hilpiratib, chakmonning etaklarini tortqilaydi. (P.Qodirov).
IV. Hol ham asosan kesimdan keladi: Hol odatda, gap boshida, ba’zan egadan
keyin, ayrim hollarda kesimdan oldin keladi. Masalan: Bugun vaxshiy tog`lar
orasida u bilan yuzma-yuz keldi. (S.Ahmad).
V. Aniqlovchi aniqlanmishdan oldin keladi. Agar bu tartib o`zgarsa, ularning
grammatik holati ham ao`zgaradi.
Agar gap bo`laklarining normativ, to`g`ri tartibi o`zgarsa, inversiya hodisasi ro`y
beradi. Inversiya hodisasi ko`proq jonli tilda va she’riyatda kuzatiladi.
Inversiyada odatda gap bo`laklarining grammatik holati o`zgarmaydi.
1.2. Gap bo’laklarini o’qitishning nazariy asoslari.
Mustaqil fikrli, ma’naviy yetuk shaxsni tarbiyalashda ona tili ta’limining o’rni
beqiyos. Ma’lumki, ona tili ta’limining bosh maqsadi o’quvchilarda og’zaki va
yozma nutq ko’nikmasini, to’g’ri va ifodali fikrlash malakasini tarkib toptirish,
ularni imlo va uslubiy jihatdan savodxon qilishdan iborat. ―Umumiy o’rta ta’lim
maktablari ona tili konsepsiyasi da ham fanni o’qitishdan ko’zlangan asosiy‖
maqsad: ―o’quvchilarda ijodiylik, mustaqil fikrlash, fikrini og’zaki va yozma
shakllarda to’g’ri, ravon ifodalash ko’nikmalarini shakllantirish va
rivojlantirishdan iboratdir, - deya qayd qilinadi. Bu xususida Ayub G’ulomov
shunday deydi: ―O’quvchi va talabalarni ona tili darslarida mustaqil, ijodiy
fikrlashga o’rgatish, ular ongida ma’naviy-ma’rifiy inqilob qilishga intilish
lozim . U, shuningdek, ―Zotan, Chinakam mustaqil, ijodiy tafakkurni
grammatikasiz, faqat so’z yoki iboralarni yodlatish, matn o’qitish orqaligina
shakllantirishning aslo imkoni yo’qligini ta’kidlab o’tadi. Zero, o’zbek xalq
maqollarida aytilganidek, uy mustahkamligi uning poydevoriga bog’liq. Bizning
10

ravon nutqimiz esa sintaksis birligi bo’lgan gaplardan tuziladi. Sintaksisda asosiy
mazmun va mohiyat gapga qaratiladi. Gapni tashkil etuvchi bo’laklar esa gap
bo’laklaridir. Umuman olganda, o’zbek tili fani bo’yicha nashr qilingan ko’pgina
ilmiy adabiyotlarda gap bo’laklari mavzusi bo’yicha ma’lumotlar keltirilgan.
Maktab darsliklarida gap bo’laklarilarni o’rganishda nimalarga e’tibor berish
kerak? Bu haqida olimlarimizning fikrlari, ilmiy qarashlari jamlangan kitoblarini
o’qishimiz maqsadga muvofiqdir. Chunki har bir o’rgatilayotgan bilim ma’lum
bir adabiyotlarga tayangan holda olib borilishi yaxshi samara beradi. Ya’ni, fan
taraqqiy etib borar ekan, fanda yangi-yangi qarashlarni kuzatamiz, ilmiy
tadqiqotlarga tayanib ish ko’ramiz. Tilshunoslik tarixida ma’lumki, gap bo’laklari
bo’yicha ko’pgina tadqiqotlar olib borilgan. Ayniqsa, bosh bo’laklarning
o’rganilishida tilshunos olimlarimizdan G’. Abdurahmonov, A. Hojiyev,
B.O’rinboyev, N.Mahmudov, A.Nurmonovlarning nomlarini faxr bilan tilga olsak
arziydi. Quyida gapning bosh bo’laklari haqida fikrlari bilan tanishamiz. Ularning
o’xshash va farqli jihatlariga guvoh bo’lamiz. Til tizimida rivojlanish bo’lar ekan,
o’zgarishlar ham davom etaveradi. Umuman olganda, gap bo’laklari mavzusi
yuzasidan ko’plab olimlarimiz ish olib borishganini ilmiy adabiyotlarni
o’rganganimizda, ilmiy jurnallarni o’qishimizda ko’rishimiz mumkin. Ulardan
G’.Abdurahmonov, X.Abdurahmonov, Sh.Iskandarova, T.Yusupova hamda
H.Ne’matov kabi olimlarning ishlarini , shuningdek, ko’pgina turli yillarda nashr
qilingan ―Hozirgi o’zbek adabiy tili kitoblarini misol keltirish mumkin.
Shuningdek, Ona tilidagi yangi ma’lumotlarni ommaga tatbiq etuvchi ―O’zbek
tili va adabiyoti jurnalining turli yildagi turli sonlaridagi ilmiy maqolalarni
keltirish mumkin. Masalan, M.Ochilova, M.Qurbonova, H.Shokirovalarning
ilmiy maqolalari shular jumlasidandir6 . Shuningdek, M.Mirtojiyevning ―Gap
bo’laklarida semantiksintaksis nomutanosiblik nomli monografiyasida ham gap
bo’laklari va ularning gap tarkibidagi qo’llanishi xususida atroflicha to’xtalib
o’tilgan . Dunyo fani rivojlanish bosqichida davom etar ekan, fan sohasida
yangiyangi ma’lumotlar ko’plab uchrab turadi va shu yangiliklar asosida darslarni
tashkil etamiz. Hozirda o’tiladigan darslar yangi pedagogik texnologiyalar
11

asosida olib borilmoqda. Bu, albatta, o’quvchiga yangi ma’lumotni tez va oson
yetkazishi mumkin. Va dars jarayonida vaqtdan unumli foydalanish ham ko’zda
tutilgan. Chunki ma’lum innovatsion pedagogik texnologiyalaridan foydalanib
olib boriladigan dars sifatli va oson tushuniladi. Bunda o’quvchi bir paytning
o’zida ham eshitib, ham ko’rib bilimni qabul qiladi. Aslida, jahon andozalariga
asoslangan dars usuli ham shudir. O’quvchiga tushuntiriladigan mavzu, albatta,
nazariy jihatdan isbotlangan bo’lmog’i lozim. Agarda biror ilmiy adabiyotga
asoslanmasdan, biror mavzu yuzasidan ma’lumot berilsa, mavzuda xatoliklar
paydo bo’ladi, mashqlarni bajarishda ketma-ket xatoliklarga yo’l qo’yiladi.
Aslida gap bo’laklari nima? ―Gap tarkibida ma’lum bir so’roqqa javob bo’lib,
ma’lum bir sintaktik vazifada keluvchi so’z yoki so’z birikmalari gap
bo’laklaridir. Masalan, gap tarkibida bosh va ikkinchi darajali bo’laklarning
ishtirok etishi yoki ishtirok etmasligini nazarda tutsak, gapga tegishli yangi
nazariy qoidalar ham kelib chiqadi. Shunday ekan, avvalo, gap bo’laklari haqida
to’liq ma’lumotga ega bo’lish, va ular tahlili bilan to’liq tanishib chiqish keyingi
bilimlarni olishda o’quvchi uchun ahamiyatlidir. Ona tili darslarida gap bo’laklari
xususida gapirilganda O’zbek tili grammatikasiga oid kitobidagi fikrlarga
asoslanib darslarni tashkil qilish ham ma’lumotlarning yanada to’liq bo’lishini
ta’minlaydi. Avvalo, gap bo’laklari haqidagi ta’riflarga to’xtalsak. ―Gap
tarkibida ma’lum so’roqqa javob bo’luvchi so’z yoki so’zlar birikmasiga gap
bo’lagi deyiladi 9 . Nurmonov esa gap bo’laklarining ―tobe bog’lanishiga‖
alohida urg’u beradi: ―Gap tarkibida tobe bog’lanib, ma’lum so’roqqa javob
bo’luvchi so’z yoki so’zlar birikmasiga gap bo’lagi deyiladi.
A.G’ulomov va M.Asqarovalar esa ―gapning bo’laklari ma’lum grammatik
munosabat bilan xosil bo’lgan butunlikning bo’laklaridir” deya qisqa ta’rif berib
o’tishgan. Demak, ― tobe aloqa tarkibida muayyan sintaktik vaziyatda keluvchi
eng kichik sintaktik shakl gap bo’lagi sanaladi. Gap bo’laklarining aniqlashda,
asosan, ularning so’z turkumligi nisbiy me’zon qilib olingan. Ammo gap
bo’laklarining belgilashda asosiy xususiyat ular orasidagi sintaktik aloqadir.
So’zlarga so’roq berish, ularning qaysi turkumga mansubligi gap ichida
12

joylashish tartibi, qanday qo’shimchalar olishi tom ma’noda gap bo’laklarining
turlarini belgilashda asos bo’la olmaydi. Tobe aloqaga kirishayotgan so’z shakllar
juftligida tobe qism hokim qism talab etgan vaziyatda keladi. Ko’rinadiki, tobe
qismning vaziyati aniq, hokim qismning vaziyati noaniq bo’ladi. Uning qaysi
vaziyatda kelayotganligi nutq zanjirining keyingi halqasida aniqlanadi. Gap
bo’lagi ham til birligi sifatida shakl va mazmun qarama-qarshiligi birligidan
tashkil topgan murakkab qurilmadir. Ana shunday murakkab qurilmaning, ya’ni
sintaksisning, gap bo’laklarining o’rganilishi ham ancha qiyinchiliklarni talab
qiladi. Gap bo’laklari murakkab shakliy va mazmuniy tuzilishga ega ekanligini
prof е ssor A.Nurmonov alohida ta’kidlagan holda: ―Har qanday gap bo’lagi
shakliy jihatdan moddiy asos (morfologik shakl) va sintaktik vaziyat (sintaktik
shakl) qarama-qarshiligi va birligidan iborat, -d е ydi. Gapning bo’laklari gapni
tashkil qilishdagi, uning strukturasidagi rollariga qarab G’.Abdurahmonov,
A.Hojiyev, B.O’rinboyev, N.Mahmudov, A.Nurmonovlar ikkiga bo’ladilar: -bosh
bo’laklar; -ikkinchi darajali bo’laklar. O’zbek tili sintaktik tuzilishi tarkibidagi
barcha sintaktik shakllar gap bo’laklari tarkibiga kiritilmaydi. An’anaviy
tilshunoslikda sintaktik shaklning aloqaga kirishi haqida turli–tuman fikrlar
mavjud: 1. Gap bo’laklari sintaksisi dunyoga k е lgandan buyon gap bo’laklariga
ajratish masalasida tilshunoslar bir umumiy fikrga k е lgan emas. Buning bosh
sababi butunni bo’laklarga ajratish tamoyilining ko’pchilikka ma’qul
k е lmaganligi, bo’lish tamoyilining buzilganligidir. Gap bo’laklari sintaksisi
sohasida gapni bo’laklarga ajratish va ularning darajalanishida ham bahslar
mavjud. Sintaktik birlik hisoblangan gapning shakliy tuzilish jihatdan uning
zidiyatini hisobga olgan holda quyidagi sintaktik shakllarga bo’lib o’rganib
k е lmoqdalar: 1) sintaktik aloqaga kirishadigan sintaktik shakllar. Buni ―gap
bo’laklari atamasi bilan ataydilar. Bular ega, kesim, to’ldiruvchi, aniqlovchi, hol‖
sanaladi. Sintaktik aloqaga kirishmaydigan sintaktik shakllar. Buni ayrim
tilshunoslar ikki cho’qqili nazariyaga asoslangan holda gap tarkibida ikki cho’qqi
– ega va kesim bosh bo’laklar, bosh bo’laklarga tobe bog’lanib, ularning
ma’nosini izohlab kelgan bo’laklarni ikkinchi darajali bo’laklar, har ikki guruhga
13

kirmaydigan sintaktik birlik – undalma, kirish, kiritmalarni bo’lsa ―uchinchi
darajali bo’laklar nomi bilan yuritadilar. Bosh bo’laklarga qaysi tamoyil asosida
qanday bo’laklarning kiritilishi ham muammoli. Attributiv mantiqqa asoslangan
tilshunoslikning gapning ikki cho’qqilik tamoyiliga amal qilgan, bosh bo’laklarni
ikkiga bo’lgan holda ular orasida egaga mavqe beriladi. Gapning sodda va
qo’shmaligini aniqlashda egaga tayaniladi. Tilshunos R.Sayfullayeva
ta’kidlaganidek, ―bosh bo’lakllarga bunday yondashish mantiqiy subyekt
predikat munosabatini grammatik ega-kesim munosabati bilan qorishtirib
yuborishga olib keladi. Munosabat mantig’iga tayanib, tillarning grammatik
xususiyatlarini e’tiborga olgan tilshunoslar faqat k е simni eng muhim, konstruktiv
bo’lak – bosh bo’lak hisoblaydilar. Gap bo’laklarini ikki guruhga-bosh va
ikkinchi darajali bo’laklarga ajratib o’rgangan tilshunoslar ham ikkinchi darajali
bo’lak – to’ldiruvchi, aniqlovchi, hollarni o’rganish jarayonida bu bo’laklarning
gap tuzilishida ishtirok etishi bir xil emasligini angladilar. Natijada ularni gap
bo’laklari va gap bo’lagining bo’laklariga ajratdilar. Shuning o’ziyoq gap
bo’laklarini ikki darajali bo’laklarga ajratishning y е tarli asosga ega emasligini
ko’rsatdi. Bu bo’laklar gapning tuzilishidagi ishtirokiga ko’ra bir n е cha darajaga
bo’linishi mumkin ekanligini tasdiqladi. Ular bir n е cha darajalarga bo’linishi
mumkin. Gap bo’laklariga ajratishning tamoyilini ham qayta ko’rib chiqish va
uni butunni bo’laklarga ajratishni eng qulay tamoyili bilan almashtirish
lozimligini ko’rsatadi. ―Ana shunday tamoyil shakl va mazmun munosabat
tamoyilidir, - d е ydi B.O’rinbo е v. Bu tamoyilga muvofiq har qanday mazmun
muayyan shakl orqali o’z ifodasini topadi: shaklsiz mazmun, mazmunsiz shakl
mavjud emas. Shunday ekan, gapning tarkibidagi kirish va kiritmalar ham
muayyan mazmuniy munosabatning uzvlari sanaladi. Ular ma’lum mazmuniy
munosabatni ifodalar ekan, u muayyan tashqi ifodasiga ham ega bo’ladi. Shuning
uchun ularni grammatik aloqadan tashqaridagi bo’laklar sifatida qarash mantiqqa
xilof. K е ltirilgan fikr-mulohazalar shuni ko’rsatadiki, o’zb е k tilshunosligida hali
o’rganilishi lozim bo’lgan masalalar y е tarli. O’zbek tilshunosligidagi mavjud
sintaktik nazariyalarda bosh bo’laklarning gapdagi maqomi aynan bir xil emas:
14

1. Gapda ega absolyut hokim, kesim ham unga tobe;
2. Ega va kesim o’rtasida muayyan teng huquqlilik mavjud;
3. Gapni gap qilib shakllantiruvchi asos – markaz kesimdir.
Bosh va ikkinchi darajali bo’laklarni ajratishdagi farqlilik turli yo’nalishlarda
predikativ asosni har xil tushunish bilan bog’liq. Bu esa gapning ikki cho’qqili va
bir cho’qqili nazariyalarining vujudga kelishiga sabab bo’ldi. So’nggi davrlarda
bu ikkisi bir-biriga qarshi qo’yildi va, natijada, gapning mazmuniy-qurilish
markazi kesim deb qaraldi. Gapning qolgan barcha bo’laklari kesimga bo’lgan
munosabatiga qarab belgilanadi. Bosh bo’laklar haqidagi sintaktik nazariyalar
ta’sirida ularga berilgan ta’riflar bir qanchani tashkil qiladi. A.G’ulomov hamda
bir qator tilshunos olimlar ta’biri bilan aytganda, ikki sostavli gaplardagi har bir
sostavning grammatik hokim so’zlari –bo’laklari birlikda gapning bosh
bo’laklarining tashkil qiladi. Bu bo’laklar – so’zlar ega bilan kesimdir . Gapda
eganing umumiy belgisini bildirgan bo’lak kesim deyiladi. Demak, gap bo’laklari
gapda egallaganligi mavqeiga qarab ikki turga ajratiladi. Bosh bo’laklardan biri
bu - kesimdir. 8-sinf Ona tili darsligida kesimga quyidagicha ta’rif beriladi:
Kesim gapning markazi bo’lib, tasdiq -inkor, zamon, mayl, shaxs-son ma’nolarini
ifodalab keladi, hukmni ifodalaydi va gapning boshqa bo’laklarining o’z atrofida
birlashtiradi. Kesim nima qildi? nima qilyapti? nima qiladi? (ba'zan nechanchi?
qanday?) so’roqlariga javob bo’ladi. Gapning yuzaga keltirish, fikrni ifodalash
jihatidan kesimning gapdagi ahamiyatini juda katta. U hukmni ifodalaydi,
gapning asosiy belgilarini ko’rsatadi. Gapda ega ham, ikkinchi darajali ham
bevosita yoki bilvosita kesim bog’lanadi. A.Nurmonov fikricha, ―gapning gap
bo’lib shakllanishida muhim bo’lgan, uning mazmuniy va grammatik markazi
hisoblanuvchi bo’lak tarzida ta’riflanadi. Gapda kesim singari bosh bo’laklardan
biri bu – egadir. Attributiv mantiq vakillari egaga quyidagicha ta’rif beradilar: ―
Gapdagi fikr qarashli bo’lgan, ikki sostavli gapning mutloq hokim bo’lagi
hisoblangan bosh bo’lak ega deb ataladi . U gapdagi fikrni, hukmni o’ziga
qaratuvchi predmetning nomidir. Bu predmet harakatni bajaruvchi yoki qabul
qiluvchi shaxsdir. Yoki kesim bilan ifodalangan holat yo belgining egasidir.
15

Maktab darsliklari orasida, asosan, sintaksis sohasida bahs yuritgan 8-sinf ona tili
darsligida egaga quyidagicha tavsif beriladi: gapda kesim bilan bog’lanib, shu
kesimdagi qo’shimcha ifodalagan shaxs-sonni bildiruvchi va kim? nima? qayer?
so’roqlariga javob bo’ladigan bosh bo’lak ega deb ataladi. Odam (kim?) ko’p , ish
(nima?) kam. Atrof (qayer?) jimjit. ―Ega shu gapdagi fikr qarashli bo’lgan – fikr
o’zi haqida borayotgan, belgisi kesim tomonidan aniqlanadigan predmetni
anglatadi, ―fikrning kimga yoki nimaga qarashli ekanini ko’rsatadi. Sist е m–
struktur ta’limoti bo’yicha sodda gapning eng kichik qurilish qolipi dir, ya’ni
gapning markazi k е simdir. U ega haqidagi hukmni bildirib, predikativlikni
ifodalovchi gapni uyushtiruvchi va shakllantiruvchi markaziy bo’lakdir. Ega
kesim ifodalagan belgi, harakatholatning egasi sifatida kesimdan keyingi bo’lak
sanaladi. Hozirgi kunda sanab o’tilishi mumkin bo’lgan ilmiy va o’quv uslubiy
darsliklar hamda majmualarda o’zbek tili grammatikasi substansial (formal, ya’ni
struktural) sintaksisning nazariy asoslariga asoslanib yaratilmoqda. Bunda lison
va nutq differantatsiyasiga asoslanuvchi tahlil usuliga tayaniladi. Xususan,
akademik litseylar uchun nashr qilingan ―Hozirgi o’zbek adabiy tili darsligi
bunga yorqin misol bo’la oladi. Gapning bosh bo’laklari xususida bo’lganidek,
gapning ikkinchi darajali bo’laklari xususida ham xilma- xil qarashlar mavjud.
Gapdagi ikki sostavning hokim elementlaridan boshqa elementlari ikkinchi
darajali bo’laklardir. Ular tobe vaziyatda kelib, hokim qism talab etgan sintaktik
vaziyatda kelib, unga nisbatan hokim qismni aniqlab, to’ldirib, izohlab keladi.
Tilshunoslarning bir qismi ularni tasnif qilishda ularni hokim bo’lakka bog’lanish
usuliga tayanadilar, ya’ni: boshqaruvli bo’lak, moslashuvli bo’lak, bitishuvli
bo’lak kabi uch turga ajratadi F.I.Buslayev. Boshqa guruh tilshunoslar esa ushbu
tasnifda ularning moddiy asosi bo’lgan so’z turkumlari va ularning shakllariga
asoslanadilar. Ot, fe’l, ravishni bir-biriga qarama-qarshi qo’ygan A.A.Potebnya
fikriga ko’ra, ot o’ziga qarama-qarshi qo’yilgan ikki shaklga – bosh va vosita
kelishiklariga, fe’l ikki shaklga – shaxsli va shaxssiz shakllarga egadir. Ular gap
bo’laklari uchun moddiy asos bo’lib xizmat qilad. Ravishdan ifodalangan bo’lak
– hol, bosh kelishikdagi otdan ifodalangan bo’lak– ega, vosita kelishigidagi otdan
16

ifodalangan bo’lak – to’ldiruvchi, fe’lning shaxsli shaklidan kesim ifodalansa,
shaxssiz shaklida ikkinchi darajali tobe qism sanaladi. Ikkinchi darajali bo’laklar
bosh bo’laklar bilan (boshqa ikkinchi darajali bo’laklar bilan ham) bog’lanishi va
gapdagi vazifasiga ko’ra uch turga bo’linadi: aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol.
Gapning biror bo’lagiga (ko’pincha kesimga) boshqaruv yo’li bilan bog’lanib, uni
to’ldirib kelgan, kimni? nimani? so’roqlariga javob bo’luvchi ikkinchi darajali
bo’lak to’ldiruvchi deyiladi. R. Sayfullayeva esa to’ldiruvchiga quyidagicha ta’rif
beradi: so’z kengaytiruvchisi gapning konstruktiv bo’laklari sirasiga kirmaydi,
balki gapdagi so’zlarning lug’aviy ma’nosini muayyanlashtiruvchi vosita
sanaladi. To’ldiruvchi ham nuyqiy gap qurilishida so’z kengaytiruvchi sifatida
ishtirok etadi va fe’l bilan ifodalangan har qanday bo’lak yoki bo’lak qismining
ma’noviy valentligini to’ldiradi . Hol ega kabi gap kesimidagi kesimlik shakllari
ma’noviy xususiyatini muayyanlashtiruvchi, oydinlashtiruvchi bo’lak, ya’ni gap
kengaytiruvchisi sanaladi. Hol kesimga bog’lanib, undan anglashilgan
ishharakatning o’rnini, paytini, holatini, bajarilish sababini, maqsadini bildiradi
hamda shunday ma’no turlariga ega. Uning ma’no turi qanday qilib? qay tarzda?
qanday? qayer(-ga,-dan)da? qachon? nega? nima uchun? qancha? kabi
so’roqlardan biriga javob bo’lishi bilan belgilanadi. Aniqlovchi predmetning
belgisini yoki bir predmetning boshqasiga qarashli ekanligini bildirib, qanday?
qanaqa? qaysi? qancha? kimning? nimaning? qayerning? so’roqlaridan biriga
javob bo’ladi. Aniqlovchi otga bog’lanib, aniqlovchi aniqlanmish birikmasini
hosil qiladi. Bir guruh aniqlovchilar ifodalanishi va ma’nosi jihatidan ikkinchi
guruh aniqlovchilardan farq qiladi. Aniqlovchilarning predmet yoki shaxsni qayta
nomlash uchun qo’llanadigan turi izohlovchi deyiladi. To’ldiruvchi singari so’z
kengaytiruvchisi sifatida gap tarkibida qatnashayotgan otlarning lug’aviy
valentligini to’ldiradigan vosita sifatida namoyon bo’ladi va gap konstruktiv
tuzilmasidan o’rin egallamaydi. Uning lisoniy sathga aloqadorligi –
muayyanlashuvchi otning qanday valentligiga muvofiq kelishi va uni sintaktik
aloqa bilan voqealantirishidir. U mustaqil holda biror bo’lakka bog’lanishi ham,
kengaytiruvchilar tarkibida kelishi ham mumkin. Yuqoridagi yuritilgan fikrlarga
17

asoslanib, ularni quyidagicha umumlashtiramiz: Gap bo’laklarini ajratishda
ularning gapdagi joylashish o’rni muhim sanaladi. O’zbek tilida gap
bo’laklarining joylashish tartibi asosan erkin bo’lsa-da, ular gapda ma’lum
grammatik qoidalar asosida o’rinlashadi. Ega va unga bog’langan bo’laklar oldin,
kesim va unga bog’langan bo’laklar keyin joylashadi. Ba’zan so’zlovchining
nutqiy maqsadiga ko’ra ushbu tartib o’zgarishi mumkin. Gap bo’laklarini tahlil
qilishda nafaqat sintaktik bog’lanish, sintaktik vaziyat, balki semantika, ularning
mazmuniy jihati e’tiborga olinishi lozim. Gap bo’laklariga ajratishda sintaktik
pozitsiya tamoyiliga amal qilish tahlilni osonlashtiradi: -gap bo’laklariga ajratish;
-bo’laklarni funksional turlarga ajratish. Bunda, masalan, holda nomustaqil va
mustaqillik hodisasi yuzaga keladi. N.Mahmudov aniqlovchilarni gapning
konstruktiv bo’lagi hisoblamagani holda to’ldiruvchi va hollarning ham gapdagi
vazifasini farqlashni, gapda birdan ortiq predikat ishtirok etganda munosabatga
kirishgan to’ldiruvchi va hol bilan ikkinchi darajali predikat bilan munosabatga
kirishgan to’ldiruvchi va hol o’rtasida gapning sintaktik tuzilishidagi vaziyati
bo’yicha katta farq mavjudligini ta’kidlaydi. Ular bo’lakning bo’lagi sifatida
e’tirof etiladi. Gap bo’laklarini ajratishda sintaktik aloqa turi asos bo’ladi: -
predikativ – ega-kesim munosabati, -attributiv – aniqlovchi-aniqlanmish
munosabati, -kompletiv – to’ldiruvchi-to’ldirilmish, relyativ – hol-hollanmish.
Gap bo’laklarini hosil qilishda grammatik vositalarga tayaniladi: kelishiklar,
ko’makchilar, ohang kabi, Gap bo’laklarining turi bir-biriga nisbat berib
tayinlanadi. Chunonchi ega kesimga, kesim egaga nisbatan, to’ldiruvchi
to’ldirilmishga, hol hollanmishga, aniqlovchi aniqlanmishga nisbatan belgilanadi.
Nisbat beriluvchi element bo’lmas ekan, u yoki bu bo’lak haqida ham gapirish
mumkin emas.
II BOB. Gapning ikkinchi darajali bo’laklari
2. 1 Gaplarni bo’laklarga ajratish haqida umumiy ma’lumot
Gap bo’laklari gapning uzviy qismi sifatida maydonga kelgan sintaktik
kategoriyadir. So’zlar gapda grammatik-semantik jihatdan mustaqil funksiya
18

ifodalab (sintezlanib) muayyan so’roqqa javob bo’lib kelgandagina, gap bo’lagi
sanaladi. So’zlarning biror bo’lak vazifasida kelishi yoki kela olmasligini gap
qurilishining sintaktik qonunlari belgilaydi. Masalan, Shoir o’zining ilhomini
sevimli xalqidan oladi. Keyingi yillarda O’zbekistonning xalqaro obro’si nihoyat
darajada oshib ketdi. Birinchi gapda oltita so’z ishtirok etgan bo’lib, ularning har
biri mustaqil bo’lak vazifasini bajarmoqda. Ikkinchi gapda esa o’nta so’z oltita
bo’lak vazifasida qo’llangan. Gap bo’lagi gapning boshqa bo’laklari bilan o’zaro
grammatik bog’ langan, uzviy munosabatga kirishgan organik qismidir. Gap
bo’lagining gap orasidagi munosabati qism bilan butun orasidagi munosabatdek
bo’lib, dealektik xarakterga ega: butunsiz qism, qismsiz butun mavjud bo’lmaydi.
Gap bo’laklari mustaqil so’zlar va so’z birikmalari bilan ifodalanadi. Har qaysi
turkum so’zlar gapda ma’lum bir tipik sintaktik funksiyada qo’llaniladi. Fe’lning
kesim, sifatning aniqlovchi, ravishning hol, otning ega, to’ldiruvchi vazifasida
kelishi shu holat bilan izohlanadi. Biroq bundan so’z turkumlari va gap bo’laklari
tushunchasi bir xil hodisa ekan degan xulosa kelib chiqmaydi. So’z va so’z
birikmalarining mohiyati gap sostavida bajargan vazifasiga qarab belgilanadi.
Muayyan bir so’z formasining o’zi boshqa so’zlar bilan bo’lgan munosabatiga
ko’ra gapning har xil bo’lagi vazifasida kela oladi. So’z turkumlari leksik-
grammatik belgilar asosida aniqlanadi. Gap bo’laklari esa funksional jihatdan
ajratiladi. Gap bo’laklari sintaktik kategoriya sifatida, so’z turkumlari leksik
birlik sifatida o’rganiladi. So’zlar kontekstdan tashqarida ko’p ma’noli bo’lishi
mumkin, lekin gapda, uning bo’lagi sifatida, faqat bitta sintaktik funksiya
bajaradi. Gap bo’laklarini o’rganish gapning leksik-semantik strukturasini
o’rganish bilan uzviy bog’ liqdir. Chunki gapni bo’laklarga ajratish ularning ifoda
materiali va ma’nolarini o’rganishni ham taqozo qiladi. Gapning har bir bo’lagi
ifoda qilinayotgan hukmning butunligini ta’minlashda alohida o’rin tutadi. Gap
bo’laklari, asosan, quyidagicha ifodalanadi:
1. So’zning sintetik formasidagi so’zlar bilan:
Olmaotalik mehmonlar Mirzacho’lga borishdi gapida ikkita soda, ikkita qo’shma
so’z ishtirok etgan bo’lib, to’rtta bo’lak mavjud (aniqlovchi+ega+hol+kesim)
19

2. So’zning analitik formasi bilan. Bular quyidagi ko’rinishlarga ega:
a) mustaqil so’z+to’liqsiz fe’ l: Biz qishloqqa borgan edik.
b) mustaqil so’z+predikativ modal so’zlar:
Biz zavod-fabrikalarga xom ashyo yetkazib berishimiz zarur.
Bilish uchun o’qish kerak, izlanish kerak.
v) mustaqil so’z+ko’makchi: Men dunyoga kelgan kundayoq vatanim deb seni
tanidim.
g) mustaqil so’z+ko’makchi fe’ llar:
Bizni mahalladagilar ham bilib qolishdi.
d) mustaqil so’z+iborat, demak tipidagi so’zlar: Komsomolning tarixi
safarbarlikdan iborat.
e) mustaqil so’z+yuklama: Yorim borgan joylarga, men ham bormay qolmayman.
j) mustaqil so’z+yordamchi so’z bor, yo’q so’zlari:
Qirg’oginda kaklik bo’lib sayragim, sayragim bor-sayragim bor.
Faqat senga ochganim yo’q, ochganim yo’q yurak zorin.
3. Juft va takroriy so’zlar bilan:
Men bu vaqtlarda hayotning past-balandini bilmagan, oq-qorani tanimagan bir
yigitcha edim.
4. Murakkab terminlar, murakkab so’zlar, frazeologik birikmalar bilan:
Bu kishi O ‘zbekiston Fanlar akademiyasida ishlaydi.
Salimboyvachcha o ‘zining qordan qutilib, yomg’irga tutilganini angladi.
5. Ayrim konstruksiyalar bilan. Bular, asosan quyidagilar:
a. bir umumiy qo’shimcha bilan boshqariladigan birikmalar: Qo’sh og’ izli miltiq
hamisha shofyorda turar edi.
b. son-numerativ so’zlardan tuzilgan birikmalar: Alisher Navoiy bir ming to’rt
yuz qirq birinchi yilda Hirotda tug ‘ ilgan;
c. birga qo’llanishi zarur bo’lgan aniqlovchi+aniqlanmish modelidagi birikmalar:
Botir baland ruh va tetik qadam bilan jo’nadi.
d. ko’p vaqt sifat, sifatdosh+bor, yo’q kabi so’zlar gapda ot yoki otlashgan
so’zdan keyin kelib, shu so’z (ot) bilan birga bitta bo’lak vazifasida keladi, bir
20

butun holda ajratiladi:
Nashriyotimizda qalami o’tkir, yuqori saviyali yoshlar ishlaydi.
Insofi yo’q yigit ekansiz.
Aqli bor yigit har bir yaxshi ishning tashabbuskori bo’ladi.
6. Izofali birikmalar, qaratqichli birikmalar bilan: sukut - alomati rizo ekan. Bu
yigit - Rustamjonning o’rtog’ i.
Gapni bo’laklarga ajratishda so’zlarning gapdagi funksiyasi, boshqa so’zlar bilan
munosabati, grammatik formasi kabi hodisalar hisobga olinadi. Bunda
intonatsiyaning ham roli katta. Masalan, Rais kolxoz tarixidan gapirib ketdi.
Gapirib ketdi - kesim, biroq gapirib so’zidan oldin pauza qilinishi uni (gapirib)
hol, keyingi so’zni (ketdi) kesim holatiga tushiradi.
Yangi choy damladi gapida ham ikki holat bor:
a) logik urg’ u yangi so’ziga tushsa, hol;
b) choy so’ziga tushsa, yangi so’zi aniqlovchi bo’ladi. Bunga yangi va choy
so’zlari bir butun intonatsiya bilan aytiladi.
Gap bo’laklarini tuzilishiga ko’ra quyidagi tiplarga ajratish mumkin: sodda
bo’lak, sostavli bo’lak, murakkab bo’lak. Sintetik formadagi so’z bilan ifodalanib
bir sodda tushuncha anglatadigan bo’lak sodda bo’lak deyiladi. Masalan,
Otquloqning ildizidan bo’yoq olinadi. Yo’lchi saharlab Xo’jakentga jo’nadi
gaplaridagi bo’laklar sodda bo’laklardir. Analitik formadagi so’z bilan
ifodalangan bo’lak sostavli bo’lak deyiladi. Sostavli bo’lak birdan
komponentlardan tuziladi. Unda bir komponent mustaqil bo’lib, bo’lakning
asosiy ma’nosi shu komponent orqali ifodalanadi. Yordamchi komponent leksik
ma’no ifodalay olmaydi. Yetakchi komponentning ma’nosiga har xil grammatik
ma’nolar orttirish, yetakchi komponentni grammatik jihatdan shakllantirish,
uning boshqa bo’laklar bilan sintaktik aloqasini ko’rsatish kabi vazifalarni
bajaradi. Sostavli bo’lak material jihatdan quyidagi ko’rinishlarda bo’ladi:
1. mustaqil so’z+to’liqsiz fe’ l: Masalan: Kelgan yigit agronom ekan.
2. mustaqil so’z+predikativ-modal so’z: Ravshan qurilishga borishi kerak.
3. mustaqil so’z+ko’makchi fe’ l: Anvar talaba bo’ldi kabi.
21

Ikki va undan ortiq mustaqil so’zlarning tobelanishidan tuzilib, murakkab
tushunchani anglatuvchi birikmalar bilan ifodalangan bo’lak murakkab bo’lak
deyiladi. Murakkab bo’lakning materialini murakkab so’zlar, frazeologik
birikmalar, gapda yaxlit holda qo’llanadigan ajralmas so’z birikmalari tashkil
qiladi. Murakkab bo’lakning material jihatdan ko’rinishi:
1. Partiya, davlat, hukumat, tashkilot nomlari: Milliy tiklanish partiyasi, Andijon
viloyati partiya raisi.
2. Ilmiy siyosiy va madaniy muassasa nomlari: Andijon davlat universiteti,
Navoiy teatri, O’zbekiston Respublikasining Fanlar akademiyasi kabi.
3. Kitob, gazeta, jurnal nomlari: “O’zbek tili va adabiyoti” jurnali, “Hozirgi
o’zbek adabiy tili”
4. Turli geografik nomlar: Shimoliy muz okeani, O’rta Osiyo, O’rta Sharq, Orol
dengizi kabi.
5. Har ikkala komponenti ham holi o’z leksik ma’nolarini butunlay yo’qotmagan,
biroq bir butun holdagina gapning murakkab bo’lagi funksiyasida keladigan borib
kelmoq, topib olmoq, sotib olmoq, kelib ketmoq tipidagi murakkab fe’ llar.
6. Havo rang, kul rang, shisha rang, och rang kabi murakkab sifatlar.
7. O’n besh, bir yuz ellik, bir kam sakson, bir ming to’qqiz yuz yetmish to’rtinchi
tipidagi murakkab sonlar; har kim, har nima, har bir, hech bir, hech narsa, ba’zi
bir, qaysi bir, ana o’sha, mana shu kabi murakkab olmoshlar.
8. Har vaqt, har zamon, har qachon, har dam, har xil, bir zamon, bir zum, bir
nafas, hech vaqt, hech qachon, hamma vaqt, o’tgan kuni, shu zahoti, tunov kuni,
kuni kecha, shu yerda kabi har birini alohida qo’llash mumkin bo’lgan ikkita
so’zning birikib, harakatning bitta belgisini ifodalaydigan murakkab ravishlar.
9. Kapalagi uchib ketmoq, tegirmonga tushsa butun chiqadi, boshini olib ketmoq,
yostig’ini quritmoq kabi frazeologik birikmalar odatda, erkin so’z birikmalari
gapda ajralib turadi, ularning komponentlari alohida bo’lak funksiyasida
shakllanadi, gap mazmuniga nisbatan mustaqil bo’ladi. Masalan, ko’pincha
atributiv birikmaning tobe komponenti aniqlovchi, hokim komponenti boshqa
bo’lak, relyativ birikmaning tobe komponenti hol, hokim komponenti boshqa
22

bo’lak funksiyasida keladi.
Biroq so’z birikmalarining har bir komponenti gapda doim alohida bo’lak
vazifasida kelavermasdan, ba’zan, so’z birikmasi yaxlitligicha bitta bo’lak bo’lib
keladi. Masalan, Bu kishi Arslonbek akaning o’g’ li. Militsiyamiz -
qonunbuzarlar dushmani gaplaridagi Arslonbek akaning o’g’ li, qonunbuzarlar
dushmani birikmalari gapning bitta ajralmas bo’lagi bo’lib, kesim vazifasida
kelgan. Yoki O’zbekistonning poytaxti - Toshkent. Ko’ngil xazinasining guli - til
(Navoiy) gaplarining egasi so’z birikmasi bilan ifodalangan.
Demak, murakkab bo’lak so’z birikmasi bilan ifodalanadi.
Murakkab bo’lak vazifasida ko’pincha izofa xarakteridagi ajralmas birikmalar:
qaratqichli aniqlovchili birikmalar, son+numerativ so’zlardan tuzilgan birikmalar,
kesimi sifat, bor, yo’q so’zlari bilan ifodalangan «ega+kesim» modelidagi
qo’shilmalar, sifatdosh va ravishdosh oborotlari, gapdan tashqarida erkin bo’lsa
ham, gapda alohida bo’lak sifatida ajratish mumkin bo’lmagan so’z birikmalari
kela oladi.
Masalan, Yaxshining so’zi - qaymoq, yomonning so’zi - to’qmoq (maqol) Erning
vaziri - xotin (maqol)
Dunyoning ishlari Ziyodulla o’ylagandan ancha mushkulroq bo’lib chiqdi.
Navoiy - g’azal mulkining sultoni (Shayxzoda)
Begona yurtda shoh bo’lgandan, o’z yurtingda gado bo’lgan yaxshi (maqol)
Bo’laklar gapda vazifa bajarishi jihatidan bir xil emas. Ba’zi bo’laklar gapning
mazmuniga aniqlik kiritish, to’ldirish kabi vazifalarni bajaradi, bularning
qo’llanmasligi gap mazmunini, tuzilishini tubdan o’zgartirib yubormaydi. Ular
gapda qo’llanmasa ham, o’zining gaplik holatini o’zgartirmaydi. Ba’zi bo’laklar
esa, aksincha, gapda ishtirok etishi mutlaqo zarurdir. Chunki bularsiz gapning
o’zi maydonga kelmaydi. Mana shu nuqtai nazardan bo’laklar ikki turga
ajratiladi: bosh bo’laklar, ikkinchi darajali bo’laklar.
Gapning bosh bo’laklari gapning asosini - markazini tashkil qiladi, ular
konstruktorlik xususiyatiga ega bo’lib, gapda boshqa bo’laklarni
markazlashtiradi. Bosh bo’laklar ikkinchi darajali bo’laklarsiz ham hukm
23

ifodalaydi - kommunikativ funksiya bajaradi. Demak, gap uchun zarur bo’lgan
predikativlik tushunchasi bosh bo’laklar orqali ifodalanadi. Predikativ aloqa
(ega+kesim aloqasi) bayoni aloqa bo’lib, inkor va tasdiqni o’z ichiga oladi. Bular
harakat, holat, belgi tushunchalarni voqelik va zamon bilan bog’laydi,
so’zlovchining ana shu voqelikka bo’lgan munosabatini ko’rsatadi. Masalan, Bola
sho’x gapida predmet va belgi tushunchalari qo’shilib, sho’xlik belgisining
bolada mavjud ekanligi hukm yo’li bilan tasdiqlangan, voqelik hozirgi zamon
bilan bog’ langan. Predmet va belgi munosabati so’z birikmalarida ham
ifodalanadi (sho’x bola, sayroqi qush kabi), biroq bundagi predmet va belgi
tushunchalari bir butun murakkab tushuncha bo’lib, nominativ funksiya
ifodalaydi.
Ikkinchi darajali bo’laklar bosh bo’laklarga bog’ lanib, ularni mazmunan
to’ldirib, belgi va holat jihatidan aniqlab keladi. Ana shu xususiyatidan kelib
chiqib, ikkinchi darajali bo’laklar aniqlovchi, to’ldiruvchi, hol turlariga ajratilgan.
Ikkinchi darajali bo’laklar gapda mustaqil qo’llana olmaydi, ular bosh bo’laklarga
bog’ lana olgandagina, nutqda ishtirok etadi. Demak, ikkinchi darajali
bo’laklarning mavjudligi bosh bo’laklar tufaylidir.
Bosh va ikkinchi darajali bo’laklarning grammatik - semantik munosabati shuni
ko’rsatadiki, ikkinchi darajali bo’laklar tobe, bosh bo’laklar hokim bo’laklardir.
Gapda ikkinchi darajali bo’laklar bosh bo’laklarning biriga tobelanadi yoki ular
o’zaro bir-biriga bog’ lanib, so’ng bosh bo’lakka tobelanadi.
Har qanday gap shakl va mazmun birligidan iborat butunlik bo’lishiga
qaramasdan, yaqin yillargacha, sintaktik Kurs ishlarida, asosan, gapning shakliy
tomoniga e’ tibor berilgan. Faqat ayrim o’rinlardagina (masalan, gapning ifoda
maqsadiga ko’ra turlarini belgilashda, ikkinchi darajali bo’laklarning ichki
tasnifida) mazmun tomoniga murojaat qilindi. Hozirgi kunda gap mazmunini
o’rganuvchi mazmuniy sintaksis deyarli hamma tilshunoslar tomonidan e’ tirof
etilgan bo’lsa ham, ammo mazmuniy sintaksis maqomi masalasiga bir xillik yo’q.
Ular orasida ikki qarama-qarshi yo’nalish ajralib turadi. Birinchi yo’nalish
tarafdorlari gapning zaruriy unsurlarining grammatik tomoniga asoslanadi.
24

2. 1. Ikkinchi darajali bo’laklar haqida umumiy ma’lumot.
Boshqaruv yo’l bilan gapning biror bo’lagiga tobelanib, uning ma’nosini
to’ldirish uchun xizmat qiladigan gap bo’lagi to’ldiruvchi deyiladi. Boshqaruvchi
so’zning talabiga ko’ra to’ldiruvchi tushum, jo’nalish, o’rin-payt, chiqish
kelishigidagi so’z yoki ko’makchi bilan ifodalanadi. Masalan:
Bulaming barchasi senga atalgan.
Sening ishqing bilan o’sgan yetilgan.
("Navoiy"dramasi)
Ilmni mehnatsiz egallab bo’lmaydi. (Maqol.) Keltirilgan misollarning birinchisida
to’ldiruvchi (ishqing bilan) ko’makchili ot bilan, ikkinchisi (ilmni) tushum
kelishikli so’z bilan ifodalangan va ularning har ikkisi kesimga (o’sgan, egallab
bo’lmaydi) boshqaruv yo’li bilan bog’langan. To’ldiruvchi ot, sifat, olmosh, son.
harakat nomi otlashgan sifat, sifatdosh, ravish, taqlid so’z undov so’zlar bilan
ifodalanadi.
Ot bilan ifodalanishi: Dunyoni yoritar bizning sevgimiz, ikkimiz hech qachon
o’lmasmiz aslo.(H. O.)
Nahotki asrlar, yillarcha jafo,
Chekkan odamlarga shu yetar vafo. (H. O.)
Sifat bilan ifodalanishi: Yaxshiga qilsang yaxshilik ham aytadi. ham qaytadi,
yomonga qilsang yaxshilik na aytadi na qaytadi. (H.)
Son bilan ifodalanishi. Beshga beshni qo’shsak, o’n bo’ladi.
Olmosh bilan: Mana senga olam-olam gul,
Etaginga siqqanicha ol. (H.O.)
O’zingni er bilsang, o’zgani sher bil. (Maqol.)
25

Harakat nomi bilan ifodalanishi: Laylakning ketishiga boqma, kelishiga boq.
(Maqol.)
Sifatdosh bilan ifodalanishi: Bilmaganni so’rab o’rgangan olim, orlanib
so’ramagan o’ziga zolim. (Maqol.) Ravish bilan ifodalanishi. Ko’pdan quyon
qochib qutihnas. (Maqol.) Oz-ozdan o’rganib dono bo’lur. (Maqol.) To’ldiruvchi
ikki xil: vositasiz va vositali.
Vositasiz to’ldiruvchi. Harakatni bevosita o’ziga qabul qilgan predmetni
ifodalaydigan va kimni? nimani? qaverni? kabi so’roqlardan biriga javob
beradigan to’ldiruvchi vositasiz to’ldiruvchi deyiladi. Vositasiz to’ldiruvchining
tushum kelishigidagi so’z bilan ifodalanishi. Masalan: Erni er qiladigan ham
xotin, qora yer qiladigan ham. (Maqol.) Vositasiz to’ldiruvchi belgili va belgisiz
tushum kelishik shaklidagi so’z bilan ifoda qilinadi. Masalan: Bilib qo’yki seni
Vatan kutadi. (G’. G’.) Botirlari kanal qazadi. (H.O.)
Vositali to’ldiruvchi. Bosh, qaratqich tushum kelishiklaridan boshqa
kelishiklardagi va ko’makchili so’zlar bilan ifodalangan to’ldiruvchi vositali
to’ldiruvchi deyiladi. Masalan: Boshimdan o’tganini o’zim bilaman.
Shodlik yo’lga boshladi meni, Baxtiyorlik bo’ldi odatim. (H.O.)
Maydon o’zining ko’rkamligi va ulug’vorligi bilan butun shaharga hush kiritgan
edi. (P. Q.)
Vositali tuldiruvchi kimga? nimaga? kimdan? nimadan? kimda? nimada? kim
bilan? nima bilan? kim haqida? nima haqida? kabi so’roqlardan biriga javob
beradi. Masalan:
Do’st bilan obod uying.
Gar bo’lsa u vayrona ham. (E. V.)
Mehmonlarga har nav shirinliklar, pista, bodom, quruq mevalar tortildi. (0.)
26

Aniqlovchi va uning ifodalanishi
Predmetning turli belgilarini, bir predmetning ikkinchi predmetga qarashli
ekanligini bildiruvchi ikkinchi darajali bo’lak aniqlovchi deyiladi. Aniqlovchi
qanday? qanaqa? qaysi? qancha? kimning? nimaning? qayerning? kabi
so’roqlaridan biriga javob beradi. Masalan: Oq, sariq. qizil, rang-barang
chirmoviqlar, tikanli gullaming hammasi shudring bilan top-toza yuvilgan.
(O.Yo.) Aniqlovchi asosan, otga bog’lamb keladi. Aniqlovchi qanday ma’noni
ifodalashiga ko’ra uch xil:
1) sifatlovchi;
2) qaratqichli;
3) izohlovchi.
Sifatlovchi. Predmetning belgi-xususiyatL hajmi, shakli, maza-ta’mi, rang-turi,
miqdor-darajasi, tartibi kabilarni bildiruvchi aniqlovchi turi sifatlovchi deyiladi.
Sifatlovchi bog’lanib kelgan so’z sifatlanmish deyiladi. Sifatlovchi o’z
sifatlanmishiga bitishib yoki bog’lanib, sifat, son, olmosh, ravish, sifatdosh.
undov, taqlid so’zlar va so’z birikmasi bilan ifodalanadi.
Sifat bilan ifodalanishi: Nasiba g’ayratli, ishchan tashabbuskor bir qiz bo’lib
o’sdi. (O. Yo.) Rang-barang gullar gulzorning husniga husn qo’shib turiLdi.
(Sh.R.)
Son bilan ifodalanishi. Uch og’ayini botirlar ertagini o’qidim. Ikkala do’st
qizg’in bahslashardi.
Olmosh bilan ifodalanishi: Huv, o’sha aytgan yigit sizmisiz. Devor ortidagi
qo’rg’onchada xotin kishi aytayotgan qo’shiq Bol-tavoyga huv, o’sha anorzor
bog’ni, Salomatni eslatib qo’ydi (S. A.)
Ot bilan: Po’lat pichoq qinsiz qolmas. (Maqol.) Oltin boshoqlar shitirlaydi.
Temir darvozadan kiriladi.
Sifatlovchi bilan ifodalanishi: Aytilgan so’z—otilgan o’q. (Maqol.)
27

Gurillagan shabada sekin esadi.
Ravish bilan: Qirning uzoq-yaqin yon bag’irlaridan qo’y-qo’zilarning ma’rashi
eshitilib turar edi. Husniddin mardlarcha tepalikni himoya qildi.
Taqlidiy so’z bilan ifodalanishi: Qisliloqqa sen haqingda duv-duv gap tarqalgan.
G’uj-g’uj oppoq tutlar shoxlarida marjondek tizilib turishibdi. (P. T.) Atrofda
g’uv-g’uv pashsha. (O.) Kampir so’zini tugatmasdanoq “miyov” degan ovoz
eshitildi. (Sh. S.)
Aniqlovchining bunday shakli aniqlanmishga bitishiv yo’l bilan birikadi.
Ayrim paytda sifatlovchi birikma holida ham kelishi mumkin. Masalan: Shu
topda daraxtlar orasidan otilib chiqqan kiyik Alisherni hidladi, erkalanib surkaldi.
(O.)
Qattiq yerdan tatalab chiqqan boychechak,
Yumshoq yerdan yumalab chiqqan oychechak. (U.)
Qaratuvchi. O’zi ifoda qilayotgan shaxs yo predmetga boshqa bir shaxs yoki
predmetning qarashli ekanligini bildiruvchi aniqlovchi turi qaratuvchi deyiladi.
Qaratuvchi quyidagi so’z turkumlari bilan ifodalanadi:
Ot bilan. Xalqni jondan sevgan Alisher Navoiy insonning haq-huquqlarini
himoya qiladi va baxt-saodat uchun kurashadi. (0.) Laylakning bo’yi novcha,
tumshug’i bor tarnovcha. (U.)
Olmosh bilan. Osmonlarda mening ham bitta lochin akam bor. (Qo’shiq.)
Bizning Vatanimiz ozod va hur O’zbekiston. (Tele eshittirishdan.)
Otlashgan sifat bilan.
Yaxshining yaxshiligini ayt nuri toshsin,
Yomonning yomonligini ayt quti qochsin.
(Maqol).
28

Otlashgan sifatdosh bilan. Maqtanganning to’yiga, kerilganning uyiga borma.
(Maqol.)
Izohlovchi. Shaxs yoki predmetni boshqacha nom berish yo’li bilan aniqlaydigan
aniqlovchining bir turi izohlovchi deyiladi. Izohlovchi, odatda, ot bilan
ifodalanib, quyidagi ma’nolami bildiradi.
1. Unvonni: Akademik Shoabdurahmonov atoqli o’zbektilshunosidir. Zobit
Aslonov mashg’ulotlarni katta mahorat bilan o’tkazadi.
2. Mashg’ulot kasb, mutaxassislikni: shoir Usmon Azim tog’liBoysunda
tug’ilgan. O’qituvchi Rahim Ahmedov matematikadandars bergan.
3. Amalni: Yo’lboshchi G’ayrat akam g’oyat ajoyib ekan.(M.A.) Hisobchi Marat
aka qishloqqa keldi.
4. Laqabni: Xurshida bonuni yangi libosda ko’rib yana boyagidaybir daqiqa
tikilib qoldi. (O. Yo.) Toshpo’lat tajang nima deydi.
5. Qarindoshlikni yoki shunga o’xshatilgan munosabatni:Sochlari oqargan bu
professor, Ernazar akaga qarab qarsak chalibyubordi. (I. R.)
6. Taxallusini: Muso Toshmuhammad o’g’li Oybek o’zbekadabiyotiga katta hissa
qo’shdi. Muhammad Aminxo’ja Muqimiy o’zbek mumtoz adabiyotining yirik
vakilidir.
7. O’xshash belgi mustaqillik so’zi naqadar laziz (U.) Bizgaerk berdi mustaqillik
- ozodlik - quyosh.
Hol va uning ifodalanishi
Ish-harakatning belgisi, qay tarzda bajarilishi, sababi maqsadi va uning bajarilishi
bilan bog’liq bo’lgan o’rin va paytga munosabatini ifodalovchi gap bo’lagi hol
deyiladi. Qay tarzda? qay holatda? qayerda? qayerga? qayerdan? qachon? kabi
so’roqlardan biriga javob beradi.
Hol ravish, ravishdosh, jo’nalish, chiqish, o’rin payt kelishigidagi ot yoki
ko’makchili ot bilan, taqlidiy so’z va son bilan ifodalanadi. Hol vazifasida
keluvchi so’z turkumi, asosan, ravishdir. Masalan:
29

Tong chog’i tun bilan kunduz uchrashdi, Tunda armon bilan yulduz uchrashdi.
(U. A.) Ravishdoshning ham asosiy vazifasi gapda hol bo’lib kelishdir. Masalan:
G’ulomjon qishloqda bo’lgan voqealarni oqizmay- tomizmay so’zlab berdi.
(M.I.)
Hol ma’no xususiyatiga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: ravish holi,payt holi,
o’rin holi, sabab holi, maqsad holi, daraja - miqdor holi.
Ravish holi. Ish-harakatning qay tarzda bajarilishini bildiradigan hol ravish holi
deyiladi. Masalan: Ali Qushchi o’ychan odimlaganicha rasadxonaga kirdi. (0.
Yo.)
Bulut zamin bilan yig’lab uchrashdi,
Shamol kurtaklarni ilg’ab uchrashdi. (U. A.)
O’rin holi. Ish-harakatning bo’lish, yo’nalish, boshlanish o’rnini bildirgan hol
o’rin holi deyiladi. Masalan:
Bunda bulbul kitob o’qiydi
Bunda qurtlar ipak to’qiydi. (H.O.)
Qalandar atrofiga diqqat bilan razm soldi. (0, Yo.) Tepadan unga tanish
ko’chalar, uylar, dalalar bir-bir ko’rinib o’tadi. (P. Q.)
Payt holi. Ish-harakatning bajarilish paytini bildiradigan hol payt holi deyiladi.
Masalan: Ertalab osh suzsak, bir nasiba kam. (G’.G :
.) Ular Samarqanddan kecha
tun yarmida chiqqan, tong otguncha, yo’l yurib, subhidan shu jilg’aning
boshidagi yong’oq-zorga kelib qo’nishgan edi.(0. Yo.)
Daraja -miqdor holi. Ish-harakatning bajarilishini daraja-miqdor jihatidan
aniqlab keladigan hol daraja-miqdor holi deyiladi. Masalan: Yigirma uch gul
fasli, bargday umrimdan o’chdi. (U.A.) Mard bir marta o’ladi, nomard ming
marta. (Maqol.) Ko’p o’yla, kam so’yla. (Maqol.)
30

Sabab holi. Ish-harakatning bajarilish sababini bildiruvchi hol sabab holi
deyiladi. Masalan:
Ne uchun sevaman O’zbekistonni,
Tuprog’in aylab ko’zga to’tiyo. (A. 0.)
Mustaqillik bo’lgani uchun biz dunyo hamjamiyatiga a’zo bo’ldik. (Gazetadan.)
Sen bor uchun men bu yerlarga keldim. Elmurod xursandligidan tez-tez qadam
bosib ilgari yurib ketdi. (P. T.) O’zi seni nega sevdim, Buncha bo’lmasam ojiz.
Maqsad holi. Ish-harakatning bajarilish maqsadini anglatuvchi hol maqsad holi
deyiladi.
Bola ekan tish chiqardim.
Yovlarni tishlasin deb. (H.O.)
Ko’rgali husningni zori mubtalo bo’ldim senga. (A.N.) Atay senga she’r yozdim
mustaqil O’zbekiston. (Gazetadan.) Olimpiada g’oliblarini qutlagani butun shahar
to’plandi. (Gazetadan.)
Gap bo’laklarining joylashish tartibi
Gap bo’laklarining tartibi o’zbek tilida, asosan, erkindir. Gapda ularning o’rnini
almashtirish har doim ham grammatik holatni o’zgartiravermaydi. Masalan:
Talabalar yozgi ta’tilga chiqishdi. Yozgi ta’tilga talabalar chiqishdi. Bu gaplarda
so’zlarning o’rnini almashtirish bilan grammatik holat o’zgarmagan. Shunday
bo’lsa-da gapning mazmumga ma’lum darajada ta’sir ko’rsatgan.
Odatda ega gap boshida, kesim esa gap oxirida, ikkinchi darajali bo’laklar orasida
keladi. Bu esa gapdagi to’g’n tartib hisoblanadi.
Ammo ayrim hollarda gap bo’laklarining o’rni o’zgaradi bu esa ma’no ham
o’zgartiradi.
1. Ega bilan kesimning tartibini o’zgartirsak, ega kesim vaaksincha kesim ega
bo’lib qoladi. Masalan: ikki yorti—bir butun;bir-butun—ikki yorti.
31

2. Sifatlovchi bilan sifatlanmishning tartibi o’zgarsa sifatlan-mish ega kesim
bo’lib keladi. Masalan: ikkita dugona; dugonaikkita: Mana shu ko’ringan -
universitet; universitet—mana shuko’ringan.
Gap bo’laklarining odatdagi tartibi o’zgarsa inversiya hodisasi yuz beradi. Bu
hodisa ko’proq shevalarda hamda she’riyatda uchraydi. Masalan:
Xo’rsinadi bechora pari,
Yuguradi yalangda har yon
Silkinadi hali bu jahon
Zulmat cho’kar, bo’ron yeladi (U.A.)
Bu gaplarda kesim oldin ega esa keyin keladi.
XULOSA
Mavzuni o’rganish natijasida o’qituvchi mahoratli pedagog sifatida quyidagi
talablarga javob berishi lozimligi haqida xulosalarga keldim:
1. Yuksak pedagogik mahorat har bir o’qituvchining shaxsiy e`tiqodi va
ehtiyojiga aylanishi.
2. O’ q ituvchida pedagogik ma h orat egallash uchun bilim, ko’nikma, malakalar
shakllangan bo’lish i .
32

3. O’qituvchi pedagogik mahorat egasi bo’lishi uchun tinmay izlanishi,
pedagogik-psixologik, usuliy ma`lumotlarni faoliyatning bosh mezoni deb bilishi.
4. Muntazam ravishda o’z faoliyati oldida turgan vazifalarni yangicha yo’l bilan
h al etishga intilish i .
5. Pedagogik ma h oratni bos q ichma-bos q ich q o’lga kiritish uchun tizimli musta q il
ish olib borishi.
6. Muntazam o’z faoliyati natijalarini ta h lil q ilish malakalari shakllangan bo’lishi.
7. Ilg`or, ijodkor pedagoglar faoliyatini o’rganib shaxsiy faoliyatga imkoniyati
chegarasida qo’llash malakasi hosil bo’lgan bo’lishi;
8.O’ q ituvchining musta q il bilim olishi, il g` or pedagogik tajribalarni o’rganib,
faoliyatga q o’llashi uch un shart-sharoitlar yaratishi;
9. O’qituvchi shaxsiy pedagogik tajribaga ega bo’lishi va h.k.
Zаmоnаviy tа’limni tаshkil etishgа qo’yilаdigаn muhim tаlаblаrdаn biri оrtiqchа
ruhiy vа jismоniy kuch sаrf etmаy, qisqа vаqt ichidа yuksаk kаfоlаtli nаtijаlаrgа
erishishdir, bu tаlаbni yuzаgа keltirishdа pedteхnоlоgiyalаr to’lа ishоnchli vоsitа
bo’lа оlаdi. Kurs ishidа tаvsiya qilingаn interfаоl metоd lаrdan o’rinli, mаqsаdli,
sаmаrаli foydalanish tа’lim оluvchidа mulоqоtgа kirishuvchаnlik, jаmоаviy
fаоliyat yuritish, mаntiqiy fikrlаsh, mаvjud g`оyalаrni sintezlаsh, tаhlil qilish,
turli qаrаshlаr оrаsidаgi mаntiqiy bоg`liqlikni tоpа оlish
IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. O`zbek tilining izohli lug`ati. 1- jild. Madvaliyev A. tahriri ostida. - Т .:
O`zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2006. 624-b.
2. Rasulov R.Umumiy tilshunoslik –Toshkent Fan. 2007. - B. 255.
3. Rasulov R. (2020). Kelajak - til sohiblariniki. Til va adabiyot ta ’limi
2. H. Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005
3. M.Mirzayev, C. Usmonov, I. Rasulov. O’zbek tili. T.,1978
4. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981.
33

5. B. Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007
6. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995.
7. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996
8. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001
9. S. Rahimov, B. Umurqulov, A. Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T.,
2001
10. S. Rahimov, B. Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003.
11. www.ziyonet.uz
34

O’zbek tilshunosligida gap bo’laklari nazariyasi

Sotib olish