O’zbek tilshunosligida grammatik kategoriya tushunchasi talqini

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	53.2KB
Xaridlar	12
Yuklab olingan sana	15 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

O’zbek tilshunosligida grammatik kategoriya tushunchasi talqini

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Sirtqi bo’lim boshlig’i
________ N.Chiniqulov
“____” ____________
“ O’zbek tilshunosligida grammatik kategoriya tushunchasi talqini ”
mavzusida yozgan
KURS ISHI
Talaba: 405 -guruh talabasi
Majidova Ominaxon
O’zbek tili va adabiyoti
kafedrasi o’qituvchisi
________ ________________
Himoyaga tavsiya etildi.
O’zbek adabiyoti kafedrasi
Mudiri R. Abdullayeva ____________
1

Talabaning F.I.SH. Majidova Ominaxon
Sirtqi ta’lim yo’nalishi: IV kurs 405- guruh
Fan nomi : Hozirgi o’zbek adabiy tili
Kurs ishi mavzusi : O’zbek tilshunosligida grammatik kategoriya tushunchasi
talqini
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______ R.Abdullayeva
A’zolar:
______________________ __________
______________________ __________
______________________ __________
2

MUNDARIJA
KIRISH
I.BOB. GRAMMATIK MA’NO HAQIDA UMUMIY
TUSHUNCHA……………………………………………. …………………..
1.1. Grammatik va leksik ma’no munosabati…………………………….........
1.2. Grammatik ma’no tarkibi va turlari……………………….........................
II. BOB.GRAMMATIK KATEGORIYALAR TASNIFI……………. …..
2.1. Grammatik kategoriya va uni hosil qilish vositalari………………………
2.2. Grammatik kategoriyaning maxsus ko’rsatgichlari…………………..……
XULOSA ………………………………………………………………………
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………..
3

KIRISH.
Mavzuni o’rganilganlik darajasi . Inson shaxsining kamol topishida,
tafakkurining rivojlanishida, tafakkur mahsulini nutq vositasida ifodalash
salohiyatini egallashida asosiy vosita bo’ lmish ona tili fani maktabda yetakchi o’
quv fanlaridan biri sanaladi. Zero, ona tili millat tafakkurini shakllantiradi,
rivojlantiradi, takomillashtirib boradi va namoyon ettiradi. Birinchi Prezidentimiz
I.A.Karimov ham o’ zining “ Yuksak ma’ naviyat – yengilmas kuch” asarida ona
tilimizning ana shu jihatiga alohida urg’ u bergan: “ Ma’ lumki, o’ zlikni anglash,
milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’ rtasidagi ruhiy-ma’ naviy bog’ liqlik
til orqali namoyon bo’ ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi,
ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir”. Shu
bois ona tili ta’ limi samaradorligini oshirish davlat siyosatiga aylandi va buni
isboti sifatida 2016-yil 13-mayda Alisher Navoiy nomidagi O’zbek tili va
Adabiyoti universiteti tashkil qilindi. Umumta’ lim maktablarining ona tili va
akademik litseylarning hozirgi o’zbek adabiy tili darslarida “Morfologiya” bo’
limini, shu bilan birga undov, taqlid, modal so’ zlarini izchil kurs sifatida o’ qitish
juda katta ta’ limiy ahamiyatga ega. Bu bo’limni o’qitishning ta’ limiy ahamiyati
shundaki, o’ quvchilar tilning asosiy birligi – so’z turkumlari haqidagi ta’ limot
bilan tanishadilar. Zero, morfologiya tilning barcha bo’ limlari bilan uzviy bog’ liq
bo’ lib, shu bo’ limlarni o’ qitishda izchillik bilan amalga oshiriladi. Ana shu
uzviylikni ta’ minlashga qaratilgan usullarni va innovatsion texnologiyalarni tatqiq
qilish va morfologiyaga oid bilimlarni mustahkamlashga qaratilgan mashqlar
tizimini ishlab chiqish ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Mamlakatimiz o’z
mustaqilligini qo’lga kiritgandan keyin milliy qadriyatlarimizni, jumladan, uning
eng muhim tarkibiy qismi bo’lgan ona tilimizni o’rganish, ilmiy-nazariy va amaliy
tomondan tadqiq etishga bo’lgan e'tibor kuchayib bormoqda. O’zbekiston
Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov “ Xalqning milliy madaniyati va
o’ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo'lmish o’zbek tilini rivojlantirish, bu tilning
davlat maqomini izchil va to’liq ro’yobga chiqarish, davlatimiz siyosatining eng
muhim ustuvor yo’nalishi ekanligini alohida ta'kidlagan. Buning uchun har qaysi
4

ota-ona, ustoz va murabbiy har bola timsolida, avvalo, shaxsni ko’rishi zarur. Ana
shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash
qobilyatiga ega bo’lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish
— ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo’lishi lozim deb qabul
qilishimiz kerak. Bu esa ta’lim va tarbiya ishini uyg’un holda olib borishni talab
etadi. 3 Ta’lim-tarbiya tizimidagi islohotlar boshlangan dastlabki yillarda men
jahon tajribasi va hayotda ko’p bor o’zini oqlagan haqiqatdan kelib chiqib, agar bu
maqsadlarimizni muvaffaqqiyatli amalga oshira olsak, tez orada hayotimizda
ijobiy ma’nodagi portlash effektiga, ya’ni yangi ta’lim modelining kuchli
samarasiga erishamiz degan fikrni bildirgan edim. Darhaqiqat, istiqlol davrida
barpo etilgan, barcha shart-sharoitlarga ega bo’ lgan akademik litsey va kasb-hunar
kolledjlari oliy o’ quv yurtlarida tahsil olayotgan, zamonaviy kasb-hunar va ilm-
ma’ rifat sirlarini o’rganayotgan, hozirdanoq ikki-uch tilda bemalol gaplasha
oladigan ming-minglab o’ quvchilar, katta hayotga kirib kelayotgan o’ z iste’ dodi
va salohiyatini yorqin namoyon etayotgan yosh kadrlarimiz misolida ana shunday
orzu– intilishlarimiz bugunning o’ zida o’ z hosilini berayotganining guvohi bo’
lmoqdamiz. Eng muhimi shundaki, “ portlash effekti” ning haqiqiy mohiyati va
ahamiyati vaqt o’ tishi bilan biz tarbiya qilayotgan sog’ lom va barkamol
avlodning safimizga tobora ildam kirib borishi bilan yanada yaqqolroq seziladi.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturining amalga oshirish jarayonida maktab ta’ limi,
ayniqsa, umumta’ lim maktablarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlashga e’
tiborni kuchaytirish biz uchun kun tartibidagi eng muhim va jiddiy masalaga
aylandi. Jumladan, o’ zbek tili o’ qitish nazariyasi va metodikasi fanida
morfologiya bo'limini o’ rganish masalalari metodist olimlar tomonidan chuqur o’
rganilgan. T.Ziyodovaning “ Ona tili ta’ limi jarayonida o’ quvchilarning so’ z
boyligini oshirish” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini,
A.Bobomurodovaning “ Ona tili ta’ limi jarayonida o’ yin-topishmoqlardan
foydalanish” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini asos sifatida keltirish
mumkin. Ona tili darslarini samarali tashkil etish masalasi har doim ham yuksak
ahamiyat kasb etgan va hozirgi kunda ham o’ z ahamiyatini yo’ qotgani yo’ q. Ona
5

tili darslarining samaradorligi masalasi tadqiq etilgan ilmiy Kurs ishilardan biri bu
– Sh.Yusupovaning “ Ona tili ta’ limi samaradorligini oshirishda ilg’ or pedagogik
texnologiyalarni joriy etish (noan’ anaviy usullar va kompyuterdan foydalanish)”
nomli nomzodlik dissertatsiyasi hisoblanadi. Ishda “ Aqliy hujum” metodidan,
shuningdek, axborot texnologiyalaridan foydalanib o’ tilgan darslardan namunalar
va ularni tashkil qilish yo’ l-yo’ riqlari bayon qilingan. Shuningdek, ishda “ Bu
bizniki” usulidan foydalanish yo’ llari ko’ rsatilgan. Sh.Yusupovaning “ Hozirgi o’
zbek adabiy tili darslarida o’ quvchilar tafakkurini o’ stirishning ilmiy-metodik
asoslari” nomli doktorlik dissertatsiyasida ham dars samaradorligini oshirish
masalasiga e’ tibor qaratilgan bo’ lib, unda zamonaviy pedagogik texnologiyaning
mazmuni yoshlarni falsafiy fikrlashga o’ rgatish, ularda bilishga qiziqish uyg’
otish, motivatsiya hosil qilish, nazariy qoidalarni so’ zma-so’ z yodlashga emas,
uni ta’ limga tatbiq etish dolzarb vazifa ekanligini ta’ kidlaydi. Ona tili ta’limi
samaradorligini oshirishda ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy etish
(noan’anaviy usullar va kompyuterdan foydalanish) tafakkurini o’ stirishda
zamonaviy pedagogik texnologiyalarning o’rni va ahamiyati haqida to’xtalib
o’tgan bo’lib, o’quvchi tafakkurini o’stirishda “ Aqliy hujum” , “ Bu bizniki ”
metodlarini qo’ llash yaxshi samara berishini olib borgan tajriba-sinov ishlari
natijalari bilan izohlaydi. Ona tili darslarini qiziqarli tashkil etishning eng qulay
yo’llaridan biri o’ yin darslaridir. Ona tili darslarida o’ yin turlaridan foydalanish
masalasi metodist A.Bobomurodovaning dissertatsion ishida tahlil etilgan. U o’ z
ishida ona tilining har bir bo’ limini o’ rganishda qaysi tildagi va turdagi ta’ limiy
(didaktik) o’ yin-topshiriqlardan foydalanish maqsadga muvofiq ekanligi va
buning yo’ llarini ko’ rsatgan. O’ yin usulida darsni yoki darsning ma’ lum bir
bosqichini tashkil etish, albatta, o’ z-o’ zidan o’ quvchilarni guruhlarga bo’ lib,
ularni hamkorlikda faoliyat ko’ rsatishga undaydigan ta’ lim usuli hisoblanadi.
A.Bobomurodova ona tilidan o’ quvchilarga beriladigan o’ yin-topshiriqlarni
murakkablik darajasiga ko’ ra uch turga ajratar ekan, birinchi turiga qayta
xotiralashga asoslangan o’ yin-topshiriqlarni kiritadi. Faqat ushbu o’ yinlarning
kamchilik tomoni borligini eslatadi: «Qayta xotiralashga asoslangan o’
6

yintopshiriqlar o’ quvchidan hech qanday ijodiylikni, egallagan bilimlarni yangi
sharoitda qo’ llashni, yaratuvchanlikni talab etmaydi. Bunday o’ yin-topshiriqlarni
bajarish o’ quvchiga katta murakkablik tug’ dirmaydi, oldin o’ rganilgan mavzular
va muayyan bilimga ega bo’ lgan o’ quvchi bunday topshiriqlarni bemalol
bajarishi mumkin». Albatta, topshiriqlarni bemalol bajarish uchun bilim, ko’ nikma
va malakalar yaxshi egallangan bo’ lishi lozim. Buning uchun esa o’ quvchi o’ zi
unutgan narsalarini xotiraga tushirish haqida o’ ylashi, biror yo’ l bilan o’ qib
olishi, sinfdoshlaridan eshitib bo’ lsa ham, bila borishi darkor. Mavzuning
dolzarbligi . So’z-gaplar yuzasidan o’ rta umumiy ta'limda olgan bilimlarni
mustahkamlash va uni amaliyotga tadbiq qilish, nazariy bilimlarni kerakli o’
rinlarda metod, o’yin-topshiriq va usullardan foydalangan holda amaliyotda qo’
llay olishni o’ quvchilarga o’ rgatish, shu orqali ma’ lumotlarni xotiraga
muhrlashdir. So’z-gaplardan nutqda o’ rinli foydalanish ko’ nikmasini hosil qilish,
yozma nutqda foydalanayotganda imloviy va punktuatsion belgilarga alohida e’
tibor berish lozim.
Kurs ishining maqsadi . Kurs ishining maqsadi umumta’ lim maktablarining Ona
tili va akademik litseylarning Hozirgi o’ zbek adabiy tili darslarida Morfologiya
bo’ limining alohida olingan so’ z turkumlari mavzularini o’ qitishning mazmuni
shakli, vositalari va metodlarini, shu jarayonda o’ quvchilarning og’ zaki va yozma
nutqini o’ stirishga va ularda nutq madaniyatini shakllantirishga qaratilgan mashq
va topshiriqlar tizimini ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining bosh vazifasi sifatida ta’ lim bosqichlari
ona tili ta’ limi jarayonida morfologiya bo’ limi mavzularini o’ qitish
metodikasining o’ ziga xos xususiyatlarini tadqiq qilish masalasi belgilandi.
Shunga ko’ ra Kurs ishini yoritish davomida: Ta’lim bosqichlarida morfologiya
bo’limining alohida olingan so’zlar mavzularini o’qitishga doir turli xil qarashlarni
o’rganish, uni o’qitish bilan bog’liq ilmiy-nazariy va metodik adabiyotlarni tahlil
qilish, mavzuning yoritilganlik darajasini va mavjud muammolarni aniqlash;
amaldagi “Ona tili” o’quv dasturi va darsliklarining morfologiya bo’limining
alohida olingan so’zlar mavzularini o’tish jarayonida innovatsion texnologiyalarni
7

qo’llash imkoniyatlarini o’rganish, tahlil qilish va xulosalar chiqarish; ta’lim
bosqichlarida o’qituvchilar faoliyatida innovatsion texnologiyalardan foydalana
olishining hozirgi holatini yoritish va tegishli xulosalar chiqarish; ona tilinining
morfologiya bo’limining alohida olingan so’zlar mavzusini o’qitishda innovatsion
texnologiyalarni qo’llashga doir yondashuv va tamoyillarni belgilash; ta’lim
bosqichlarida innovatsion texnologiyalardan foydalanishning samarador usul va
vositalarini ishlab chiqish; ta’lim bosqichlarida innovatsion texnologiyalardan
foydalanish bilan bog’ liq samarali mashqlar tizimini yaratish, shuningdek, o’
quvchilarning matn yaratish ustidagi ishlari, muomala odobini egallashlari bilan
bog’ liq o’ quv topshiriqlari va mashqlar tizimini ishlab chiqish.
Kurs ishi obyekti . Ishda O’ zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti
I.A.Karimovning va Prezident Sh.M.Mirziyoyevning nutqlari va asarlari, O’
zbekiston Respublikasining “ Davlat tili haqida”, “ Ta’lim to’g’risida” gi
Qonunlari, o’ zbek maktablarida ona tili ta’ limi Konsepsiyasi, taniqli psixolog,
filolog, pedagog va metodist olimlarning ona tili ta’ limining mazmunini
yangilash, uni o’ qitishning samaradorligini oshirish to’ g’ risidagi ilmiy-metodik
asarlari metodologik asos bo’ lib xizmat qildi.
Kurs ishi predmeti. Ta’ lim bosqichlari ona tili darslarining undov va taqlid,
modal so’ zlarini o’ qitish jarayoni, shu jarayonga xos ta’ lim shakli, vositalari,
mazmuni va metodlarining talqini.
Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Kurs ishining ilmiy ahamiyati ta’ lim
bosqichlari ona tili ta’ limida so’z-gaplarni o’ rganish holatini aniqlash hamda uni
o’ qitishning qulayroq shakl va usullarini tavsiya etishda namoyon bo’ ladi.
Shuningdek, Kurs ishining xulosalari va tahlil materiallari undov va taqlid, modal
so’ zlarni o’ qitish masalalariga oydinlik kiritadi, uni o’ rganishda va ta’ lim
bosqichlarida qo’ llashda manba bo’ la oladi. Ta’ lim bosqichlari ona tili ta’ limida
undov, taqlid va modal so’ zlarni o’ qitishda ishlab chiqilgan mashqlar tizimi
amaliy material bo’ lib xizmat qiladi.
8

Kurs ishining tuzilishi . Ish kirish, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’ yxatidan
iborat.
I.BOB. GRAMMATIK MA’NO HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
Ma’lumki, grammatik ma’no ifodalashning turli vositasi mavjud. Masalan, fonetik,
leksik, morfologik va sintaktik vosita shular jumlasidan. Demak, grammatik
ma’noni faqat so’z yoki so’zshaklga nisbat berish ma’qul emas. Nutqni
shakllantiruvchi barcha lisoniy birlik grammatik ahamiyat kasb etishi mumkin.
Grammatik ma’no deganda til (fonetik, leksik, morfologik va sintaktik)
birliklarning nutqni shakllantiruvchi umumlashma abstrakt ma’nolari tushuniladi.
Ta’rifni qisqacha sharhlaymiz. Ko’rinadiki, ta’rifda uch muhim unsur mavjud. Ular
quyidagilar:
a) grammatik ma’noning barcha til birliklariga xosligi;
b) bevosita (!) nutqni shakllantirishi;
v) umumlashma va abstraktligi.
Keyingi mavzularning birida grammatik ma’no ifodalash usullari haqida fikr
yuritganda grammatik ma’no ifodalashning barcha til birliklariga xosligini
anglab yetasiz. Grammatik ma’noning bevosita nutqni shakllantirishi deganda
shuni
tushunish lozimki, lisoniy birlik grammatik ma’nodan xoli qilinsa, u nutq uchun
tayyor bo’lmay qoladi. Masalan, [bola] leksemasining lug’aviy ma’nosi nutqqa
grammatik ma’no vositasida kiradi. Uning kelishik, son, sub’yektiv baho, hokim
yoki tobe uzvlik, qaysi gap bo’lagi ekanligi kabi grammatik ma’nolari lisoniy
sathda yo’q. Demak, leksema lug’aviy ma’nosi ustiga ana shu grammatik ma’no
qavatlansa, u nutq tarkibiga kira oladi. Grammatik ma’no nutqda to’g’ridan-to’g’ri
voqelanaveradi. Bunga morfologik shaklning grammatik ma’nosi asosida amin
bo’lish mumkin. Grammatik ma’no umumlashma tabiatga ega deganda uning juda
ko’p lisoniy birliklarga birday tegishli, umumiy ekanligi nazarda tutiladi. Masalan,
«ot», «sifat», «son» grammatik ma’nosi juda katta miqdordagi so’zlar uchun
umumiy. Lug’aviy ma’no (semema) har bir leksemada o’ziga xos va yakka,
9

xususiy bo’lsa, grammatik ma’no bir tipdagi juda ko’p leksema uchun umumiy.
Yoki [WPm – kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi] sintaktik
qolipining o’ng tomoni uning grammatik ma’nosi bo’lib, u chap, ya’ni shakliy
tomoni bilan birgalikda o’zbek tilidagi barcha nutqiy gap uchun umumiy.
Grammatik ma’noning abstraktligi deganda uning bevosita kuzatishda
berilmaganligi nazarda tutiladi. Masalan, hozirgina keltirilgan [WPm – kesimlik
ko’rsatkichi bilan shakllangan atov birligi] sintaktik qolipining grammatik ma’nosi
ko’zga tashlanib turgan til birliklari zamiriga yashiringan. Grammatik ma’no
morfologik sathda so’zlarning umumiy ma’nosi bo’lgan so’z turkumlari (masalan,
otlarda umumiy predmetlik, fe’llardagi jarayonlilik), shuningdek, har bir
so’zshaklning ma’lum bir morfologik kategoriya doirasida qarama-qarshi
qo’yiluvchi ma’nosi (masalan, zamon, shaxs-son, egalik, kelishik) sifatida yuzaga
chiqsa, sintaksis doirasidapredikativlik, so’z birikmasidagi hokim va tobe
uzvlarning, gap bo’laklarining bir-biriga o’zaro munosabati sifatida namoyon
bo’ladi.Keng ma’noda so’z yasalish hodisasi ham Grammatik ma’noga daxldor.
Chunki yasalish natijasida so’zning turkumlardagi o’rni o’zgarib ketadi. Bu esa
ularning yangi grammatik tabiat kasb etganligini ko’rsatadi. Masalan, [aql] so’zi
«ot», «mavhum ot» grammatik ma’nolariga ega. Undan [-li] so’z yasovchi shakli
vositasida sifat yasalishi bilan, albatta, grammatik ma’noda ham katta o’zgarish
yuz berdi. Ko’rinadiki, birorta lisoniy birlik (bir planli bo’lgan fonetik birliklardan
tashqari) grammatik ma’nodan xoli bo’lolmaydi. Faqat mustaqil leksemadagina
lug’aviy va grammatik ma’nodialektik bog’liqlikda bo’ladi. Sintaktik qolip,
yordamchi leksema va grammatik shaklda faqat grammatik ma’no mavjud.
Grammatik ma’no grammatik shakllanmagan leksemaning lisoniy mohiyatida
mavjud bo’lishi ham, grammatik shakl yoki grammatik qolip yordamida
ifodalanishi ham mumkin. Masalan, (kitoblar) so’zshaklining «turdosh ot»
grammatik ma’nosi boshqa barcha turdosh otda bo’lgani kabi uning mohiyatida
mavjud, «ko’plik» ma’nosi esa ma’lum bir shakl (-lar) yordamida ifodalangan.
Kitobni o’qimoq birikuvidagi (kitob) so’zining «tobe uzv» grammatik ma’nosi
unga lisoniy sintaktik qolip asosida «yopishtirilgan».
10

1.1. Grammatik va leksik ma’no munosabati .
Bolalar qiziqarli kitobni o’qiydilar gapini olaylik. Aytilganidek, mustaqil so’z
o’zida bir vaqtda leksika va grammatikani birlashtiradi. (Bolalar) so’zida ikki xil
ma’no anglashilib turadi: lug’aviy ma’no («odam jinsiga mansub bo’lgan, yosh
jihatdan voyagayetmagan shaxs yoki voyaga yetgan kishining farzandi, avlodi»);
turdosh ot, ko’plik son, bosh kelishik, ega vazifasida. Bu so’z leksik va grammatik
ma’noni o’zida mujassamlashtirgan. Shuning uchun so’zlar grammatik va leksik
birlik sifatida so’z turkumlariga guruhlanadi. Bunday guruhlash, avvalo, leksik
asosda, ya’ni ularning lug’aviy ma’nosiga asoslangan holda amalga oshiriladi,
guruhlashning yuqori bosqichida u grammatik xarakter kasb etadi: Masalan,
[o’qituvchi],[doktor], [ishchi], [injener] otlari bir butun holda «kasb oti» lug’aviy
guruhini tashkil etadi va birlashish leksik asosda. Chunki bu so’zlar boshqa guruh
otlaridan farqli o’ziga xos, qandaydir ayricha grammatik xususiyatga ega emas.
Lekin bu otlarning boshqa tur otlari bilan birlashib hosil qilgan katta guruhi,
deylik, turdosh otlar atoqli otlardan farqli grammatik xususiyatga ega. Masalan,
turdosh ot birlik va ko’plikda qo’llanadi, atoqli ot esa asosan birlikda qo’llanadi.
Shuning uchun otning atoqli va turdosh otga ajratilishi grammatik ahamiyatga ega.
Deylik, narsa-buyum otlari va o’simlik oti orasida grammatik farqlar bo’lmaganligi
sababli bu bo’linish leksik tabiatli. Chunki bu ikki guruhga kiruvchi so’zlar
turlanish, son, tuslanish va boshqa grammatik omilga bir xil munosabatda.So’z
grammatik birlik sifatida morfologik ma’no tizimiga ega. Shunga ko’ra, grammatik
ma’noni quyidagi tipga bo’lish mumkin: ma’lum bir turkumga kiruvchi so’zning
ular qaysi morfologik shaklda bo’lishidan qat’i nazar barchasi uchun birday
tegishli bo’lgan grammatik ma’no (masalan, otlarda predmetlik, sifatlarda belgilik,
fe’llarda jarayonlilik);bir turkumdagi biror guruhning qanday grammatik shaklda
bo’lishidan qat’i nazar barcha so’zlariga xos bo’lgan grammatik ma’no (masalan,
11

ozaytirma daraja sifatning faqat rang bildiruvchi turlariga xos); biror turkumdagi
ma’lum bir so’zning ma’lum bir shakldagi turigagina xos bo’lgan grammatik
ma’no (masalan, o’zlik olmoshiga kelishik qo’shimchasi faqat egalik
qo’shimchasidan keyin qo’shiladi, olmoshning boshqa turlarida bunday hol
kuzatilmaydi, yoki [-yap] qo’shimchali aniq hozirgi zamon shakli III shaxsda [–di]
shakli bilangina voqelana oladi). GM turlari. UGM, OGM, XGM haqida.
Grammatik shaklning fahmiy hisqilinadigan alohida ma’nosi xususiy grammatik
ma’no (qisq. XGM) deyiladi. Masalan, egalik qo’shimchalari umuman «keyingi
so’zni oldingi so’zga bog’lash» mohiyatiga ega. Bu umumiy grammatik ma’no
(qisq.UGM) bo’lib, u nutqiy birlik bo’lgan Halimning kitobi birikuvida «(kitob)
so’zini (Halim) so’ziga bog’lash», daftarning varag’i birikuvida esa «(varaq)
so’zini (daftar) so’ziga bog’lash» tarzida xususiylashgan. Bu – XGM. UGM
lisoniy tabiatli bo’lib, lisoniy birliklarga xos barcha belgiga, XGM esa nutqiy
ma’no bo’lganligi uchun nutqiy birliklarga xos belgiga ega. UGM umumiy,
mavhum, zaruriy, barqaror, invariant, uzual, ijtimoiy bo’lsa, XGM bu belgilarning
aksi bo’lgan xususiylik, aniq, tasodifiy, beqaror, okkazional, individual kabi
belgiga ega. UGM va XGM xususiyatini idrok etish uchun barcha borliq
hodisalarida umumiy yashash qonuniyati bo’lgan umumiylik va xususiylik
tushunchalari munosabatini yaxshi bilish lozim.Nutqiy birlikda turli lisoniy
umumiyliklarning belgilari mujassamlanganligi, qorishganligi kabi, XGMlar ham
o’zi mansub UGM zarralari bilan birgalikda boshqa lisoniy birliklarning zarralarini
ham o’zida birlashtirgan. Masalan, egalik qo’shimchasining «(kitob) so’zini
(Halim) so’ziga bog’lash» XGMsida «keyingi so’zni oldingi so’zga bog’lash»
UGMsi ko’rinishi bilan birgalikda «qarashlilik» ma’nosi, shuningdek, [Halim] va
[kitob] leksemalarining (umumiyliklari) zarralari qorishgan holda yuzaga chiqqan.
Grammatik ma’no so’zning grammatik shakli bilan va undan xoli holdagi
holatidan, ya’ni o’zak-negizidan anglashilganligi kabi UGM va XGMlar ham ikki
xil tabiatli. Masalan, «predmetlik» ot turkumining, «jarayonlilik» fe’l turkumining,
«belgi» sifat turkumining grammatik shaklsiz ifodalanadigan UGMsi. Bu
Halimning kitobidir gapidagi (kitob) so’zining «Halimga tegishli o’qish uchun
12

mo’ljallangan predmetni ifodalovchi turdosh ot» ma’nosi bu so’zning grammatik
shaklsiz ifodalanadigan XGMsi. UGM va XGM Grammatik shaklda o’ziga xos
tarzda namoyon bo’ladi. Har bir grammatik kategoriyaning ma’nosi – uning
shakllarining ma’nosiga nisbatan UGM. Masalan, barcha kelishik shakllari uchun
umumiy bo’lgan «oldingi mustaqil so’zni keyingi mustaqil so’zga bog’lash»
ma’nosi – kelishik kategoriyasining UGMsi. Bu kategorial umumiylik alohida
shakllarning ma’nosiga nisbatan belgilanadi. Boshqacha aytganda, kelishik
kategoriyasining yuqorida aytilgan UGMsi uning tarkibiga kiruvchi 6 ta kelishik
shaklining ma’nosidan sintezlanadi, ya’ni keltirib chiqariladi.Har bir kelishik
shaklining ma’nosi undan quyidagi ma’noga nisbatan UGM. Masalan, qaratqich
kelishigining UGMsi – «oldingi ism turkumiga kiruvchi so’zni keyingi ism
turkumiga kiruvchi so’zga bog’lash». UGM har doim ham quyi ma’noga nisbatan
olinadi. Masalan, kelishik kategoriyasi UGMsi quyidagi kelishiklarning ma’nosiga
nisbatan olinsa, har bir kelishikning UGMsi undan quyidagi bu kelishik
UGMsining «parchalari»ga nisbatan belgilanadi. Chunki har bir kelishikning
ma’nosiga nisbatan UGM termini qo’llanilmaydi. Kategoriya va shakl ma’nosi
hamda uning xususiy ko’rinishi haqida bahs ketganda ularni qanday baholash
muammosi ham bor. Bunda dialektikaning umumiylik-maxsuslik-alohidalik
kategoriyasiga metodologiya sifatida tayanish lozim bo’ladi. Tilshunoslikda
grammatik ma’noga nisbatanbu umumiy grammatik ma’no-oraliq grammatik
ma’no (qisq.OGM) –xususiy grammatik ma’no tarzida tatbiq etilgan. Misol
sifatida tushum kelishigi shakli ma’nosini olaylik. Kelishik kategoriyasining
«oldingi mustaqil so’zni keyingi mustaqil so’zga bog’lash», tushum kelishigining
«oldingi ismni keyingi fe’lga vositasiz to’ldiruvchi sifatida bog’lash» va tushum
kelishigining muayyan nutq parchasi bo’lmish kitobni o’qimoq birikuvida
voqelangan «(kitob) so’zini (o’qimoq) so’ziga vositasiz to’ldiruvchi sifatida
bog’lash» nutqiy ma’nosi yaxlitlikda olinganda, UGM-OGM-XGM munosabatida.
Kelishik kategoriyasining «oldingi mustaqil so’zni keyingi mustaqil so’zga
bog’lash» ma’nosi tushum kelishigining «oldingi ismni keyingi fe’lga vositasiz
to’ldiruvchi sifatida bog’lash» ma’nosiga nisbatan UGM maqomida, tushum
13

kelishigining muayyan nutq parchasi bo’lgan kitobni o’qimoq birikuvida
voqelangan «(kitob) so’zini (o’qimoq) so’ziga vositasiz to’ldiruvchi sifatida
bog’lash» nutqiy ma’nosi XGM. Tushumkelishigining «oldingi ismni keyingi
fe’lga vositasiz to’ldiruvchi sifatida bog’lash» ma’nosi esa UGM va XGM orasida
turganligi hamda ularni bog’lovchi bo’g’in bo’lganligi uchun OGM maqomida.
OGMning mavqei nisbiy. Masalan, kelishik kategoriyasining UGMsi e’tibordan
soqit qilinsa va fikr faqat tushum kelishigi va uning quyi ma’nolari haqida ketsa,
mazkur OGM UGM sifatida qaraladi. Tushum kelishigining zikr etilgan XGMsi
e’tibordan soqit qilinib, so’z kelishik kategoriyasi va tushum kelishigi munosabati
xususida ketsa, bunda OGM ushbu UGMga nisbatan XGM sifatida ham qaralishi
ham mumkin. Demak, borliq hodisalari umumiylik – maxsuslik – xususiylik
(alohidalik) munosabatida bo’lganligi kabi grammatik ma’no ham «umumiy
grammatik ma’no – oraliq grammatik ma’no – xususiy grammatik ma’no»
ko’rinishiga ega.
14

1.1. Grammatik ma’no tarkibi va turlari.
Grammatik ma’no tarkibi murakkab. Masalan, son kategoriyasining UGMsi
predmetning miqdoriy va sifatiy tavsifini berishdan iborat, bu umumiy kategorial
ma’no son kategoriyasining shaklida «miqdoriy aniqlik–noaniqlik va sifatiy
bo’linmaslik», [-lar] shaklida “miqdoriy noaniq ko’plik va sifatiy bo’linuvchan va
bo’linmaslik” kabi har bir shaklga ixtisoslashgan ko’rinishga ega bo’lib, ularni sifat
va miqdor kabi turga ajratish mumkin. Son kategoriyasining nomidan ma’lumki, u
miqdor ifodalashga ixtisoslashgan morfologik hodisa. Shuningdek, uning UGMsida
“noaniq”, “aniq”, “sifat”, “bo’linuvchan”, “bo’linmas” kabi unsurlar kategoriya
markazidagi “miqdor” unsuriga bevosita daxldor emas. Biroq “bevosita daxldor
emaslik”ni u UGMdan tashqari deb tushunmaslik kerak. Chunki, deylik, [-lar]
shakli miqdor (ya’ni ko’plik) ifodalar ekan, u bir paytning o’zida o’z-o’zidan
yuqorida zikr etilgan “bo’linuvchanlik–bo’linmaslik”, “noaniq” kabi belgilarini
ham ifodalaydi. Demak, son kategoriyasi shaklida miqdor belgisi har doim sifat
belgisi bilan birga yashaydi, u bilan dialektik bog’lanishda. Boshqacha aytganda,
miqdor belgisi hech qachon sifat belgisisiz yuzaga chiqmaydi. Nutqda bu ma’nodan
birining kuchayishi boshqasining susayishiga, boshqasining kuchayishi
birinchisining susayishiga olib keladi. Masalan, Do’konda suvlar bor gapida [–lar]
shaklida miqdoriy belgi ham (ya’ni «ko’plik»), sifatiy belgi ham
(«bo’linuvchanlik», «har xil») ifodalanmoqda. Bunda sifatiy belgi ustuvorlik kasb
etib, miqdor belgisi kuchsizlanganligi sezilib turadi. Lekin baribir «ko’plik» yuzaga
chiqmoqda. Ma’lum bo’ladiki, grammatik shakl UGMsi tarkibiy qismlaridan biri
uning mohiyati bo’lsa (masalan, sonda «miqdor»), boshqalari unga yondosh,
mohiyatga mansub bo’lmagan, biroq u bilan dialektik yaxlitlik kasb etgan ma’no
15

(masalan sonda «bo’linuvchanlik»). Shuning uchun grammatik shakl UGMsi
tahlilida kategorial ma’no va unga yondosh hodisa farqlanadi.Kategorial va
yondosh ma’no har bir grammatik shaklda mavjud. Grammatik shakllar nutqda
ba’zan UGMsida bo’lmagan ma’noni ham voqelantiradi. Masalan, ko’rilgan [-lar]
shakli nutqda «hurmat» ma’nosini ifodalashi ham mumkin. Bu ma’no shaklning
UGMsi tarkibiga kirmaydi. U UGM bilan birga yuzaga chiqishi ham, chiqmasligi
ham mumkin. Bunday ma’no hamroh ma’no deb yuritiladi. Demak, kategorial
ma’no shaklning mohiyati va UGMning asosi. Yondosh ma’no UGMga kirsa-da,
mohiyat tarkibiga kirmaydi. Hamroh ma’no esa shakl mohiyatiga ham, UGM
tarkibiga ham kirmaydi. Quyidagi gaplarni qiyoslang: 1. Aqllari bormi? –ukasiga
istehzoli kuldi Halim. U kishining fikrlari bizga ma’qul. Birinchi gapda (aqllari)
so’zshaklining [-lari] egalik qo’shimchasida “kesatish”ma’nosi ham (aslida aqling),
«II shaxs, birlik» ma’nosi ham anglashilmoqda. «Kesatish», umuman, egalik
kategoriyasi UGMsiga daxldor emas. Lekin “II shaxs birlik” ma’nosi bu
kategoriyaning [– (i)ng] shakliga xos kategorial ma’no bo’lib, [-lari] shakli bu
ma’noni ifodalash uchun xoslangan va UGM ko’rinishiga vaqtincha “yopishgan”
tajalli hisoblanadi.Uning bunday xususiyatga egaligi ushbu “noqulay” ifodalovchi
bilan nutqqa chiqishi uchun zarur nutqiy sharoit, bog’liq qurshov talab
qilayotganligi bilan ham belgilanadi. Zero gapdan muallif gapi (“ukasiga istehzoli
kuldi Halim”) olib tashlansa, [-lari] shaklidan anglashilayotgan ushbu hamroh
ma’no uqilmay qoladi. UGMni ochish yo’llari. UGM nutqiy ma’no bo’lgan
XGMlarni bosqichli umumlashtirish orqali ochiladi. Bunda XGMdagi o’zi mansub
UGMga tegishli bo’lmagan barcha begona tajallilar idrokiy yo’l bilan e’tibordan
soqit qilinadi. Quyida [-moqda] hozirgi zamon davom fe’li shakli va umuman
zamon kategoriyasining UGMsini bosqichli tiklash namunasini beramiz.1-
bosqichda [-moqda] shaklining turli matniy va uslubiy hollarda qo’llanishini tahlil
etish asosida bu shaklning nutqiy, matniy ma’no turlari, ya’ni XGMlari aniqlanadi.
Shakl XGMlariga misollar keltiramiz: 1. Suv egatlarda jildirab oqmoqda. 2. Umr
o’tmoqdadir. 3. Zamin aylanmoqda mag’rur tebranib. Shakl 1-misolda «ish-harakat
nutq paytida davom etayotganligining badiiy uslub nasriy turiga xos obrazli
16

ifodasi», 2-misolda “ish-harakat nutq paytida davom etayotganligining badiiy uslub
lirik turiga xos ko’tarinki ifodasi», 3-misolda «ish-harakat nutq paytida davom
etayotganligining badiiy uslub lirik turiga xos tantanavor ifodasi» XGMlarini
voqelantirgan. Misollarni davom ettirsak, XGMlar soni yana ortib boradi. Biroq
umumlashtirish uchun ushbu XGMlar yetarli. Ular orasidagi umumiylik «ish-
harakat nutq paytida davom etayotganligining ifodasi» bo’lib, XGMlarning qolgan
unsurlari farqlar (1-misolda «badiiy uslub nasriy turiga xos obrazli ifodasi», 2-
misolda «badiiy uslub lirik turiga xos ko’tarinki ifodasi», 3-misolda esa «badiiy
uslub lirik turiga xos tantanavor ifodasi»). Farqlar e’tibordan soqit qilinib, ulardagi
bir xillik (umumiylik)lar ajratib olinadi. Farq shu bosqich uchun qiymatga ega
bo’lsa, bir xillik yuqori bosqich qiyoslashlari uchun ahamiyat kasb etadi. 2-
bosqichda [-moqda] qo’shimchali zamon shakli birinchi bosqich xulosalari asosida
[–(a)y] qo’shimchali hozirgi –kelasi zamon, [-yap] qo’shimchali aniq hozirgi
zamon, [-yotir] qo’shimchali hozirgi zamon shakli kabi barcha hozirgi zamon
turlari bilan munosabatlarda ko’rilib, shu asosda [-moqda], [-yotir], [-yap], [-(a)y]
qo’shimchali hozirgi zamon shakllarining mohiyati
– UGMlari ochiladi. Keyingi bosqich uchun farqlar e’tibordan soqit qilinib,
ulardagi bir xillik (umumiylik)lar ajratib olinadi. Bu bir xilliklargina keyingi
bosqich qiyoslashlari uchun ahamiyatli bo’ladi. 3-bosqichda avvalgi bosqich
xulosalari asosida hozirgi zamon shakllari umumiylik sifatida olinib, uning kelasi
zamon shakllari umumiyligi bilan aloqa-munosabatlari, o’xshash va farqli jihatlari
oydinlashtiriladi. Joriy bosqich uchun ulardagi farqlar, keyingi bosqich uchun bir
xillik (umumiylik)lar ahamiyatli bo’ladi.4-bosqichda oldingi bosqich xulosalari
asosida «sodir bo’lmagan va bo’layotgan harakat-holat»ni ifodalovchi o’tgan
zamon shakli bilan munosabatlari tekshirilib, hozirgi-kelasi va o’tgan zamon
shakllarining UGMsi ochiladi. 5-bosqichda 4-bosqich xulosalari asosida hozirgi,
kelasi va o’tgan zamon shakllari ma’noviy xususiyatlari bilan munosabatlarini
aniqlash asosida zamon va mayl kategoriyalarining UGMlari tiklanadi.
Xususiylikdan umumiylikka qarab yo’naltirilgan bu tadqiq jarayonida har bir
bosqichga o’tish bilan xususiyliklarning zamiridagi UGMga chuqurlashib boriladi.
17

Chunki [–moqda] qo’shimchali zamon shaklining nutqiy voqelanishlarida zamon
kategoriyasi UGMsiga xos hozirgi-kelasi zamon shakli UGMsi ko’rinishining
hozirgi zamon UGMsi ko’rinishchasiga mansub turining bevosita kuzatishda
berilishini ko’ramiz va bu XGMlarda barcha oldingi bosqichlar UGMlari zarralari
mavjud bo’ladi. Shuning uchun [–moqda] qo’shimchali zamon shaklining
ziddiyatlari va UGMsi faqat 2-bosqichdagina ochilishi mumkin. 3-bosqichda [–
moqda] va [–(a)y], [-yap-] qo’shimchali zamon shakllari mustaqil til birliklari
sifatida emas, balki hozirgi zamon shaklining variantlari sifatida yuzaga chiqadi.
Bu pog’ona qancha yuqorilasa, xususiy ko’rinishlar shunchalik katta guruhlarga
birlashib, o’z mustaqilliklarini yo’qotib, umumlashib boraveradi. Shu boisdan
grammatik shakllarning ma’noviy xususiyatlari haqida gapirganda tekshirish qaysi
bosqichda olib borilayotganligi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi.
18

II. BOB.GRAMMATIK KATEGORIYALAR TASNIFI.
Kategoriya atamasi tilshunoslikka falsafadan kirgan termin. U falsafada
«ob’yektiv borliq va bilishdagi mohiyatan ko’proq qonuniy aloqa va munosabatni
aks ettiruvchi umumiy tushuncha» tarzida ta’riflanadi. Falsafada ham,
tilshunoslikda ham kategoriya bir xil narsani ataydi, ya’ni kategoriya uchun juftlik
va alohidalik xos bo’lishi shart. Falsafada juftlikni sabab-natija, mohiyat-hodisa,
butun qism, alohidalikni borliq, miqdor, makon tashkil etsa, tilshunoslikda
kategoriya atamasi ostida zidlangan ikkilik (son kategoriyasi) yoki ko’plik
(kelishik kategoriyasi) tushuniladi.Bugungi tilshunosligimizda grammatik
kategoriya atamasi ostida, asosan, morfologik kategoriyani tan olish ustuvor.
Umuman, sintaktik kategoriya ham grammatik kategoriya sifatida
qaralsada,xususiy hollarda, ya’ni sintaktik tekshirishlarda kategoriya tushunchasi
e’tiborga molik ahamiya kasb etmaydi. Bunga qo’shilib bo’lmaydi, albatta. Butun
uchun qism va ular orasidagi munosabat, sistema uchun element va ularni
birlashtiruvchi aloqa shart va zarur bo’lganligi kabi grammatik kategoriya
(qisq.GK) uchun ham (ayni paytda morfologik hodisa haqida so’z
yuritayotganimiz tufayli grammatik kategoriya atamasi ostida morfologik
kategoriyani nazarda tutamiz) aloqa va aloqada turuvchi birlik zarur. Muayyan
ma’no umumiyligi ostida birlashgan va o’zaro bu ma’noning parchalanishi,
xususiylashuvi asosida zidlanadigan shakllar sistemasi GK hisoblanadi. GK
grammatik shakllarning oddiy arifmetik yig’indisi emas, balki ma’lum bir turdagi
shakllarning umumiy ma’no asosidagi barqaror munosabati tizmasidan iborat
19

bo’lgan yangi bir butunlik. Bunda umumiylik va farq umumiy ma’no asosida
bo’lishi lozim. Buni yorqin idrok etish uchun kelishik kategoriyasi va
ravishdoshlarni grammatik kategoriya tushunchasiga munosabat nuqtai nazaridan
kuzatish yetarli.Ma’lumki, kelishikning mohiyati «oldingi mustaqil so’zni keyingi
mustaqil so’zga tobelab bog’lash»dir. Bu mohiyat faqat ana shu morfologik
ko’rsatkichlar tizimiga xos. Har bir kelishik ushbu ma’noni o’ziga xos tarzda
xususiylashtirib, bu bilan bir-biriga zidlanadi. Masalan, qaratqich kelishigi
«oldingi ismni keyingi ismga», tushum kelishigi «oldingi ismni keyingi fe’lga»
xususiylashmasiga ega. Bu xususiylashmalar lisoniy ma’noning parchalanishlari
bo’lish bilan birga, mazkur kelishiklarning farqlovchi belgisi ham. Demak, har bir
kelishikka xos «parcha» kelishik mohiyatining xususiylashmasi, zidlanish esa ana
shu parchalar asosida. Ravishdosh shakllari esa «fe’lni fe’lga bog’lash» ma’nosiga
ega. Biroq ravishdosh shakllariaro farq o’zga kategoriyalar ma’nosining ushbu
shakllardagi tajallisi evaziga. Masalan, [-gani] ravishdosh shaklidagi «maqsad»
ma’nosi mayl kategoriyasining ushbu shakldagi tajallisi, yoki [-gach] shaklidagi
«payt» ma’nosi zamon kategoriyasi ma’nosining mazkur ko’rsatkichdagi kÿrinishi.
Agar shakllari faqat «fe’lni fe’lga bog’lash» ma’nosining parchalanishi asosida
zidlansa edi, ravishdoshni alohida kategoriya sifatida baholash lozim bo’lur edi.
Holbuki, ravishdosh shakllari fe’lni fe’lga bog’lash nuqtai nazaridan o’zaro farq
qilmaydi
20

2.1 . Grammatik kategoriya va uni hosil qilish vositalari.
Ta’kidlash lozimki, grammatik kategoriya va unga mansub grammatik shakl
o’zaro pog’onali, butun-bo’lak munosabatlarida bo’ladi. Bu esa biror grammatik
shaklning qaysidir grammatik kategoriyaga mansub bo’lmasligi mumkin
emasligini ko’rsatadi. To’g’ri, ayrim kategoriyada moddiy ifodali grammatik shakl
bitta bo’ladi. Moddiy ko’rsatkichi bitta bo’lgan kategoriyasida muayyan
morfologik formani yasovchi asosning o’zi nol ko’rsatkichli bo’lib, ikkinchi
morfologik shaklni tashkil qiladi. Masalan, otning son kategoriyasida shunday
holni ko’rish mumkin. Bunda birlik son nol shaklli grammatik ko’rsatkich bo’lib, u
ushbu shakliy va shunga muvofiq ma’noviy mohiyati bilan [–lar] shakliga
ziddiyatda turadi. Sifatlardagi oddiy va qiyosiy daraja shakllari ham fikrimizni
dalillaydi. Darslik va akademgrammatikada [-niki], [-dagi], [-dek], [-gacha]
birliklarini goh nokategorial shakl yasovchi, goh so’z yasovchi sifatida qarash
hollari uchrab turadi. Bu tilshunosligimizda o’rganilishi lozim bo’lgan
muammolardan. Demak, nokategorial grammatik shakl bo’lishi mumkin emas.
Shuning uchun grammatik shaklni kategorial va nokategorial kabi turga ajratish va
zid qo’yish ilmiy asosli emas. Shunday qilib, grammatik kategoriyaga quyidagicha
ta’rif berish mumkin. Bir umumiy grammatik ma’no ostidabirlashuvchi, shu
asosda bir-birini taqozo va bu umumiy ma’noning parchalanishi asosida inkor
qiluvchi shakllar tizimi grammatik kategoriya deyiladi.
21

O’zbek tilshunosligida tilimizdagi 9 ta GK mavjudligi tan olinadi:
1) nisbat kategoriyasi;
2) o’zgalovchi kategoriyasi;
3) harakat tarzi kategoriyasi;
4) bo’lishli-bo’lishsizlik kategoriyasi;
5) son kategoriyasi;
6) daraja kategoriyasi;
7) kelishik kategoriyasi;
8) egalik kategoriyasi;
9) kesimlik kategoriyasi:
9.1) shaxs-son;
9.2) zamon;
9.3) tasdiq-inkor;
9.4) mayl (modallik
22

2.2. Grammatik kategoriyaning maxsus ko’rsatgichlari .
Grammatik kategoriya-maxsus ko’rsatkichlar yordamida so’zlarning
o’zgarishi,birikish va gap hosil qilish qoidalariga asoslangan umumgrammatik
tushuncha. Grammatik kategoriya grammatikaning qaysi sohasiga olinganligiga
ko’ra morfologik va sintaktik kategoriyaga bo’linadi.Sintaktik kategoriyalar
morfologik kategoriyaga teng bo’lmaydi.Masalan:bizning oila –to’q oila. Bu
jumlada morfologik jihatdan to’rt so’z ,uch xil so’z turkumi bor(olmosh, ot,
sifat,ot),sintaktik jihatdan esa faqat ikki bo’lak –ega va kesim mavjud. Fe’lda 3ta
gramatik kategoriya bor. Mayl,zamon,shaxs-son kategoriyasi. Grammatik shakl-
grammatik vosita bildruvchi, grammatik ma’no ifodalovchi til shakli. Masalan:
o’zbek tilida ‘’yaxshi-yaxshi’’deb ‘’yaxshi’’ sifati takrorlansa, bu so’z o’z
ma’nosini kuchaytrish uchun xizmat qiladi. Xuddi shu grammatik vosita ba’zi
tillarda, mas, malaya yoki indonez tilda ko’plikni bildiradi. Muayyan bir tilda turli
Grammatik shakl bir ma’noda qo’llanishi ham mumkin: -yotir, -yapti, -moqda
kabi o’zbek tilidagi grammatik shakl fe’lning hozirgi zamon shaklidir. Aksincha,
ayni bir grammatik shakl birdan ortiq grammatik ma’noni bildira oladi. Masalan,’’-
lar ‘’shakli ‘’ishlar’’so’zida ham fe’l ,ham sifatdosh, ham ko’plik hisoblanadi.
Grammatik birliklarni grammatik kategoriyalarga birlashtrishda shu
kategoriyalarga birlashtrishda shu kategoriyaga xos umumlashgan ma’no mazkur
kategoriyaga birlashgan har bir grammemada takrorlanadi. Shu bilan birgalikda
23

kategoriya doirasidagi har bir grammemaning boshqasidan farq qiladigan ma’nosi
ham bor. Ana shu ma’nolar katego’riya unsurlarining o’zaro zidlanishida asos
bo’lib xizmat qiladi. Shunday qilib, kategoriya tarkibidagi grammema ma’nosi
o’rtasida tur-jins munosabati mavjud. Grammatika ma’lum til qurilishini qanday
o’rganishiga ko’ra, amaliy grammatika va nazariy gramamtikaga bo’linadi. Amaliy
grammatika muayyan bir tilda gapning tog’ri qurilishi uchun zarur bo’lgan
grammatik qoidalarni tafsiflaydi.
U o’z navbatida 2 turga bo’linadi: tavsifiy va me’yoriy grammatika tavsifiy
grammatika.
Grammatik kategoriya (GK) ham serqirra mohiyatli lisoniy hodisa bo’lganligi
sababli turli tomondan tasnif qilinadi. Ulardan ayrimlarini keltiramiz:
1. Kategoriya shakllarining ma’noviy tarkibiga ko’ra
2. Morfologik kategoriya (MK) ning so’z turkumi yoki gap bo’laklariga xosligiga
ko’ra
3. MK sintaktik qobiliyatining yo’nalishiga ko’ra.
Birinchi tasnifga muvofiq, grammatik kategoriya sodda va murakkab kategoriyaga
bo’linadi. Nisbat, sub’yektiv munosabat, son, qiyoslash, daraja, egalik sodda
kategoriya sifatida qaraladi. Chunki ularda ma’no sodda bo’lib, ularda boshqa
kategoriya tajallisini kÿrmaymiz. Chunonchi, son kategoriyasining ma’nosi
miqdoriy va sifatiy belgilarning ma’lum yig’indisidan iborat bo’lsa, kelishik
kategoriyasi tobelikni ifodalaydi. Daraja kategoriyasi belgining qiyosan ekanligini
ko’rsatsa, nisbat kategoriyasi fe’l anglatgan bajaruvchining miqdor va sifat
jihatdan tavsifini beradi. Bu soddalik, albatta, nisbiydir. Chunki grammatik ma’no
tarkibi kategorial, yondosh va hamroh ma’nodan iboratligi bunday hukm
chiqarishga yo’l bermaydi. Biroq bu kategoriyalarda mavjud ma’nolardagi
yondosh va hamroh ma’no boshqa bir morfologik kategoriyaga emas, balki
umuman boshqa qaysidir sathga tegishli. Murakkab kategoriya shakllarida ma’no
murakkab bo’lib, boshqa kategoriyaga mansub ma’nolar ham mujassamlashgan
24

bo’ladi. Egalik,o’zgalovchi, harakat tarzi, kesimlik ana shunday GKlardan.
Masalan, egalik kategoriyasida uch xil ma’no mujassamlashgan bo’ladi:
a) lisoniy (so’zlarni bir-biriga bog’lash) va nolisoniy (borliqdagi bir
b) narsa/shaxsning ikkinchi bir narsa/shaxsga mansubligi) munosabatni
ifodalash;
c) shaxs ma’nosi (egalik kategoriyasi uchun nokategorial, ya’ni yondosh);
d) son ma’nosi (egalik kategoriyasi uchun nokategorial, ya’ni yondosh).
Kesimlik kategoriyasi ham murakkab bo’lib, unda tasdiq/inkor, mayl-zamon,
shaxs-son va zamon ma’nolari birlashgan va ular bitta qo’shimchada yoki bir
necha qo’shimchada yuzaga chiqadi. Masalan, olmani ol gapida (ol) so’zshakli
tasdiq, buyruq mayli, ikkinchi shaxs, birlik son va hozirgi zamonma’nolarini
voqelantirib kelmoqda va bular nol shakl bilan ifodalanmoqda. Kitobni olmadingiz
gapida inkor ma’nosi (-ma) qo’shimchasi bilan, mayl va zamon ma’nosi (-di)
shakli bilan, ko’plik ma’nosi (-iz) shakli bilan ifodalanmoqda. O’zgalovchi
kategoriyasi ham murakkab bo’lib, unda ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi
shakllari ma’nolari yondosh ma’no sifatida bir butunlikni tashkil etadi. So’z
turkumi yoki gap bo’lagiga xosligi jihatidan MK ikkiga bo’linadi:
a) leksik-morfologik kategoriya;
b) funksional-morfologik kategoriya.
Leksik-morfologik kategoriya so’zlarning ayrim guruhiga, ya’ni tukumlarga xos
bo’lib, ular sirasiga nisbat, harakat tarzi, bo’lishli-bo’lishsizlik, o’zgalovchi, son,
sub’yektiv munosabat, qiyoslash, daraja kategoriyalari kiradi. Kelishik, egalik,
kesimlik funksional-morfologik kategoriyadir. Chunki kesimlik kategoriyasi kesim
vazifasida keluvchi barcha so’zga xos. Kelishik kategoriyasi so’z birikmasidagi
tobe a’zo vazifasida keluvchi so’zni shakllantirsa, egalik kategoriyasi qaratuvchili
birikmadagi hokim a’zoni shakllantiruvchi grammatik kategoriyadir. Formal
o’zbek tilshunosligida kelishik va egalik kategoriyasining ot turkumiga, shaxs-son
kategoriyasining fe’lga xosligi uqtirilar edi. Bu ham, albatta, asossiz emas. Chunki
25

kelishik va egalik kategoriyasi ko’rsatkichlari ko’p hollarda otni shakllantirsa,
kesim vazifasida kelishga asosan fe’l xoslangan. Fe’l fe’l bo’lganligi uchun emas,
balki kesim vazifasida kelganligi uchun tuslanadi. Ot esa ot bo’lganligi uchun
emas, balki tobe a’zo vazifasida kelganligi uchun turlanadi. Chunki so’zlarning
turkumga ajralishidagi dastlabki asos ularning sintaktik vazifasidir. «Avvalo gap
bo’laklari farqlangan va, shunga muvofiq, so’z turkumlari ajratilgan»
(I.I.Meshchaninov). Demak, kelishik va egalik kategoriyasini faqat otga, kesimlik
kategoriyasini faqat fe’lga bog’lab qo’yish ularning imkoniyatini toraytirib
qÿyishdir. MK sintaktik qobiliyatining yo’nalishiga ko’ra tasnifida «birin-
ketinlik», ya’ni grammatik kategoriya sintaktik qobiliyatining «oldingisi bilan» va
«keyingisi bilan» sifatida belgilanishi nazarda tutiladi. Masalan, (kitobning)
so’zshaklidagi (–ning) o’zidan keyin egalik shaklini olgan ot kelishi shartligini,
(kitobi) so’zidagi (–i) bu so’zshakldan oldin qandaydir qaratqich aniqlovchi
bo’lishi zarurligini ko’rsatadi. O’zbek tilida egalik, nisbat, o’zgalovchi, kesimlik,
qiyoslash, son kategoriyasi so’zshaklning «oldingisi bilan» aloqalarini ko’rsatsa,
kelishik va o’zgalovchi kategoriyasining ravishdosh va sifatdosh shakllari
so’zshaklning “keyingisi bilan” aloqasini ifodalaydi. O’zgalovchi kategoriyasining
harakat nomi shakli hamda sub’yektiv baho kategoriyasi bu jihatdan mo tadil.ʻ
26

IV. XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, grammatika bizga so’z va gapning
formalgrammatik tomoni-so’z o’zgarishi, sintaktik birliklar va ularning turli
ko’rinishi,strukturasi va hosil qiluvchi vositalari, shuningdek, ifodalaydigan
Grammatik ma’nosini o’rgatadi. Bundan tashqari grammatik kategoriyalarni
doimo to’g’ri qo’llash lozim, agar kategoriyalar o’z o’rnida qo’llanmasa,
tuzilayotgan gapning grammatik jihatdan ma’nosi buziladi, gapdagi anniqlik va
izchillik yo’qoladi. Gap shaxs va sonda moslashmaydi. Shuning uchun ham
grammatik kategoriyalarni o’z o’rnida qo’llash zarur. Agar grammatika o’z
o’rnida qo’llanmasa ma’no jihatdan g’alizlik paydo bo’ladi. Shunday ekan
tilshunoslikning eng katta qismi bo’lgan grammatikani o’rganish biz uchun
hamma sohalarda zarurdir.
Bugungi tilshun о sligimizda grammatik kat е g о riya atamasi о stida, as о san,
m о rf о l о gik kat е g о riyalarni tan о lish ustuv о rlik qiladi. Umuman, sintaktik
kat е g о riyalar ham grammatik kat е g о riya sifatida qaralsa-da, х ususiy h о llarda,
ya’ni sintaktik t е kshirishlarda kat е g о riya tushunchasi e’tib о rga m о lik ahamiyat
kasb etmaydi. Bunga qo’shilib bo’lmaydi. Butun uchun qismlar va ular о rasidagi
mun о sabat, sist е ma uchun el е m е nt va ularni birlashtiruvchi al о qalar shart va zarur
bo’lganligi kabi grammatik kat е g о riya (qisq.GK) uchun ham (biz ayni paytda
m о rf о l о gik h о disalar haqida so’z yuritayotganimiz tufayli grammatik kat е g о riya
27

atamasi о stida m о rf о l о gik kat е -g о riyalarni nazarda tutamiz) al о qa va al о qada
turuvchi birliklar zarur. Muayyan z о tiy ma’n о umumiyligi о stida birlashgan va
o’zar о z о tiy ma’n о ning parchalanishi, х ususiylashuvi as о sida zidlanadigan
shakllar sist е masi GK his о blanadi. GK grammatik shakllarning о ddiy arifm е tik
yig’indisi emas, balki ma’lum bir turdagi shakllarning z о tiy ma’n о as о sidagi
barqar о r mun о sabatlari tizmasidan ib о rat bo’lgan yangi bir butunlikdir. Bunda
umumiylik va farqlar z о t i y m a ‘ n о as о sida bo’lishi l о zim. Buni yorqin idr о k
etish uchun k е lishik kat е g о riyasi va ravishd о shlarni grammatik kat е g о riya
tushunchasiga mun о sabat nuqtayi nazaridan kuzatish y е tarli.
V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Rahmatullayev Sh., Mamatov N., Shukurov R. O’zbek tili antonimlarining
izohli lug’ati. – Toshkent: O’qituvchi, 1980. 75, 180 b.
2. Novikov L.A. (1973) Antonimiya v russkom yazыke. - M. , 290-bet
3. O’zbek tilining izohli lug’ati. 5 jildli. 5-jild. (2006)– Toshkent:
4. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. – 525 b.
5. R.Sayfullayeva “Hozirgi o’zbek adabiy tili” Toshkent-2009
6. H.Jamolxonov “Hozirgi o’zbek adabiy tili” Toshkent- “Taqrizchi”-2005
7. O’zbek tilining izohli lug’ati ziyo.uz
8. Turniyozov N,Yo’ldoshev B “Matn tilshunosligi “ S.2011
9. O’zbek tilining izohli lug’ati ziyo.uz
10. Ne’mat Turniyozov, Bekmurod Yo’ldoshev Matn tilshunosligi S.2011
11. Ne’mat Turniyozov, Bekmurod Yo’ldoshev Matn tilshunosligi S.2011
12. Abdupattoev M.T. 0 ‘zbek matnida supersintaktik butunliklar
13. Filol.fan.nom. ...diss.avtoref. - T., 1998. 2. Boymirzaeva S. Matn mazmunida
temperollik semantikasi. Toshkent, “0 ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi”
14. Davlat ilmiy nashriyoti, 2009.
15. Hakimov N. O ‘zbek ilmiy matnining sintagmatik talqini. DDA. - Toshkent,
2001. - 50b.
16. Hojiev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati. - Toshkent, 2002.-168 b
28

$17. I.Qo’chqortoev. Badiiy nutq stilistikasi, T., 1975 6. Karimov S. 0 ‘zbek tilining badiiy uslubi, Samarqand, 1992 18. Mengliyev B.R. Hozirgi o’zbek tili. Morfemika. Derivatsiya. Morfologiya. II qism. Qarshi-2005. 19. Abuzalova M.Q. Hozirgi o’zbek tili. Morfologiya, 1-qism. Mustaqil so’z turkumlari. (Ma’ruza matnlari). Buxoro-2003. 20. Nurmonov A., Shahobiddinova Sh., Iskandarova Sh. va boshqalar. O’zbek tilining nazariy grammatikasi. Morfologiya.-T.: Yangi asr avlodi. 2001.- 182 b. 21. O’zbek tili grammatikasi. I tom. Morfologiya. Max.muh. G’.A.Abdurahmonov va boshq. T.: Fan, 1972.-610 b. 22. Zamonaviy o’zbek tili: Morfologiya\ Mualliflar jamoasi. Max. muh. H.G’.Ne’matov va boshqalar. T. Mumtoz so’z, 2008. 23. Sayfullaeva R.R., Mehgliyev B.R. va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. O’qv qo’llanma.-T., Fan va texnologiya,2009. -416. 24. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. -T.: O’qituvchi. 1995.-127 b. 25. Musulmanova N.R. Grammatik shakllarda kategorial, yuondosh va hamroh ma’no (zamon va mayl kategoriyalari misolida) Filol.fan.nomz...diss. - Toshkent, 2007.-116 b 26. 29$

O’zbek tilshunosligida grammatik kategoriya tushunchasi talqini

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

O’zbek tilshunosligida grammatik kategoriya tushunchasi talqini

O'xshash dokumentlar