Dokument ma'lumotlari

Narxi 15000UZS
Hajmi 53.2KB
Xaridlar 13
Yuklab olingan sana 15 Avgust 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

O’zbek tilshunosligida grammatik kategoriya tushunchasi talqini

Sotib olish
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI ALISHER NAVOIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI Himoyaga tavsiya etaman Sirtqi bo’lim boshlig’i ________ N.Chiniqulov “____” ____________ “ O’zbek tilshunosligida grammatik kategoriya tushunchasi talqini ” mavzusida yozgan KURS ISHI Talaba: 405 -guruh talabasi Majidova Ominaxon O’zbek tili va adabiyoti kafedrasi o’qituvchisi ________ ________________ Himoyaga tavsiya etildi. O’zbek adabiyoti kafedrasi Mudiri R. Abdullayeva ____________ 1 Talabaning F.I.SH. Majidova Ominaxon Sirtqi ta’lim yo’nalishi: IV kurs 405- guruh Fan nomi : Hozirgi o’zbek adabiy tili Kurs ishi mavzusi : O’zbek tilshunosligida grammatik kategoriya tushunchasi talqini Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ ______________________________________________________________ Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______ R.Abdullayeva A’zolar: ______________________ __________ ______________________ __________ ______________________ __________ 2 MUNDARIJA KIRISH I.BOB. GRAMMATIK MA’NO HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA……………………………………………. ………………….. 1.1. Grammatik va leksik ma’no munosabati……………………………......... 1.2. Grammatik ma’no tarkibi va turlari………………………......................... II. BOB.GRAMMATIK KATEGORIYALAR TASNIFI……………. ….. 2.1. Grammatik kategoriya va uni hosil qilish vositalari……………………… 2.2. Grammatik kategoriyaning maxsus ko’rsatgichlari…………………..…… XULOSA ……………………………………………………………………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………………….. 3 KIRISH. Mavzuni o’rganilganlik darajasi . Inson shaxsining kamol topishida, tafakkurining rivojlanishida, tafakkur mahsulini nutq vositasida ifodalash salohiyatini egallashida asosiy vosita bo’ lmish ona tili fani maktabda yetakchi o’ quv fanlaridan biri sanaladi. Zero, ona tili millat tafakkurini shakllantiradi, rivojlantiradi, takomillashtirib boradi va namoyon ettiradi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov ham o’ zining “ Yuksak ma’ naviyat – yengilmas kuch” asarida ona tilimizning ana shu jihatiga alohida urg’ u bergan: “ Ma’ lumki, o’ zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’ rtasidagi ruhiy-ma’ naviy bog’ liqlik til orqali namoyon bo’ ladi. Jamiki ezgu fazilatlar inson qalbiga, avvalo, ona allasi, ona tilining betakror jozibasi bilan singadi. Ona tili – bu millatning ruhidir”. Shu bois ona tili ta’ limi samaradorligini oshirish davlat siyosatiga aylandi va buni isboti sifatida 2016-yil 13-mayda Alisher Navoiy nomidagi O’zbek tili va Adabiyoti universiteti tashkil qilindi. Umumta’ lim maktablarining ona tili va akademik litseylarning hozirgi o’zbek adabiy tili darslarida “Morfologiya” bo’ limini, shu bilan birga undov, taqlid, modal so’ zlarini izchil kurs sifatida o’ qitish juda katta ta’ limiy ahamiyatga ega. Bu bo’limni o’qitishning ta’ limiy ahamiyati shundaki, o’ quvchilar tilning asosiy birligi – so’z turkumlari haqidagi ta’ limot bilan tanishadilar. Zero, morfologiya tilning barcha bo’ limlari bilan uzviy bog’ liq bo’ lib, shu bo’ limlarni o’ qitishda izchillik bilan amalga oshiriladi. Ana shu uzviylikni ta’ minlashga qaratilgan usullarni va innovatsion texnologiyalarni tatqiq qilish va morfologiyaga oid bilimlarni mustahkamlashga qaratilgan mashqlar tizimini ishlab chiqish ishimizning dolzarbligini belgilaydi. Mamlakatimiz o’z mustaqilligini qo’lga kiritgandan keyin milliy qadriyatlarimizni, jumladan, uning eng muhim tarkibiy qismi bo’lgan ona tilimizni o’rganish, ilmiy-nazariy va amaliy tomondan tadqiq etishga bo’lgan e'tibor kuchayib bormoqda. O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimov “ Xalqning milliy madaniyati va o’ziga xosligini ifoda etuvchi vosita bo'lmish o’zbek tilini rivojlantirish, bu tilning davlat maqomini izchil va to’liq ro’yobga chiqarish, davlatimiz siyosatining eng muhim ustuvor yo’nalishi ekanligini alohida ta'kidlagan. Buning uchun har qaysi 4 ota-ona, ustoz va murabbiy har bola timsolida, avvalo, shaxsni ko’rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobilyatiga ega bo’lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish — ta’lim-tarbiya sohasining asosiy maqsadi va vazifasi bo’lishi lozim deb qabul qilishimiz kerak. Bu esa ta’lim va tarbiya ishini uyg’un holda olib borishni talab etadi. 3 Ta’lim-tarbiya tizimidagi islohotlar boshlangan dastlabki yillarda men jahon tajribasi va hayotda ko’p bor o’zini oqlagan haqiqatdan kelib chiqib, agar bu maqsadlarimizni muvaffaqqiyatli amalga oshira olsak, tez orada hayotimizda ijobiy ma’nodagi portlash effektiga, ya’ni yangi ta’lim modelining kuchli samarasiga erishamiz degan fikrni bildirgan edim. Darhaqiqat, istiqlol davrida barpo etilgan, barcha shart-sharoitlarga ega bo’ lgan akademik litsey va kasb-hunar kolledjlari oliy o’ quv yurtlarida tahsil olayotgan, zamonaviy kasb-hunar va ilm- ma’ rifat sirlarini o’rganayotgan, hozirdanoq ikki-uch tilda bemalol gaplasha oladigan ming-minglab o’ quvchilar, katta hayotga kirib kelayotgan o’ z iste’ dodi va salohiyatini yorqin namoyon etayotgan yosh kadrlarimiz misolida ana shunday orzu– intilishlarimiz bugunning o’ zida o’ z hosilini berayotganining guvohi bo’ lmoqdamiz. Eng muhimi shundaki, “ portlash effekti” ning haqiqiy mohiyati va ahamiyati vaqt o’ tishi bilan biz tarbiya qilayotgan sog’ lom va barkamol avlodning safimizga tobora ildam kirib borishi bilan yanada yaqqolroq seziladi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturining amalga oshirish jarayonida maktab ta’ limi, ayniqsa, umumta’ lim maktablarining moddiy-texnik bazasini mustahkamlashga e’ tiborni kuchaytirish biz uchun kun tartibidagi eng muhim va jiddiy masalaga aylandi. Jumladan, o’ zbek tili o’ qitish nazariyasi va metodikasi fanida morfologiya bo'limini o’ rganish masalalari metodist olimlar tomonidan chuqur o’ rganilgan. T.Ziyodovaning “ Ona tili ta’ limi jarayonida o’ quvchilarning so’ z boyligini oshirish” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini, A.Bobomurodovaning “ Ona tili ta’ limi jarayonida o’ yin-topishmoqlardan foydalanish” mavzusidagi nomzodlik dissertatsiyasini asos sifatida keltirish mumkin. Ona tili darslarini samarali tashkil etish masalasi har doim ham yuksak ahamiyat kasb etgan va hozirgi kunda ham o’ z ahamiyatini yo’ qotgani yo’ q. Ona 5 tili darslarining samaradorligi masalasi tadqiq etilgan ilmiy Kurs ishilardan biri bu – Sh.Yusupovaning “ Ona tili ta’ limi samaradorligini oshirishda ilg’ or pedagogik texnologiyalarni joriy etish (noan’ anaviy usullar va kompyuterdan foydalanish)” nomli nomzodlik dissertatsiyasi hisoblanadi. Ishda “ Aqliy hujum” metodidan, shuningdek, axborot texnologiyalaridan foydalanib o’ tilgan darslardan namunalar va ularni tashkil qilish yo’ l-yo’ riqlari bayon qilingan. Shuningdek, ishda “ Bu bizniki” usulidan foydalanish yo’ llari ko’ rsatilgan. Sh.Yusupovaning “ Hozirgi o’ zbek adabiy tili darslarida o’ quvchilar tafakkurini o’ stirishning ilmiy-metodik asoslari” nomli doktorlik dissertatsiyasida ham dars samaradorligini oshirish masalasiga e’ tibor qaratilgan bo’ lib, unda zamonaviy pedagogik texnologiyaning mazmuni yoshlarni falsafiy fikrlashga o’ rgatish, ularda bilishga qiziqish uyg’ otish, motivatsiya hosil qilish, nazariy qoidalarni so’ zma-so’ z yodlashga emas, uni ta’ limga tatbiq etish dolzarb vazifa ekanligini ta’ kidlaydi. Ona tili ta’limi samaradorligini oshirishda ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy etish (noan’anaviy usullar va kompyuterdan foydalanish) tafakkurini o’ stirishda zamonaviy pedagogik texnologiyalarning o’rni va ahamiyati haqida to’xtalib o’tgan bo’lib, o’quvchi tafakkurini o’stirishda “ Aqliy hujum” , “ Bu bizniki ” metodlarini qo’ llash yaxshi samara berishini olib borgan tajriba-sinov ishlari natijalari bilan izohlaydi. Ona tili darslarini qiziqarli tashkil etishning eng qulay yo’llaridan biri o’ yin darslaridir. Ona tili darslarida o’ yin turlaridan foydalanish masalasi metodist A.Bobomurodovaning dissertatsion ishida tahlil etilgan. U o’ z ishida ona tilining har bir bo’ limini o’ rganishda qaysi tildagi va turdagi ta’ limiy (didaktik) o’ yin-topshiriqlardan foydalanish maqsadga muvofiq ekanligi va buning yo’ llarini ko’ rsatgan. O’ yin usulida darsni yoki darsning ma’ lum bir bosqichini tashkil etish, albatta, o’ z-o’ zidan o’ quvchilarni guruhlarga bo’ lib, ularni hamkorlikda faoliyat ko’ rsatishga undaydigan ta’ lim usuli hisoblanadi. A.Bobomurodova ona tilidan o’ quvchilarga beriladigan o’ yin-topshiriqlarni murakkablik darajasiga ko’ ra uch turga ajratar ekan, birinchi turiga qayta xotiralashga asoslangan o’ yin-topshiriqlarni kiritadi. Faqat ushbu o’ yinlarning kamchilik tomoni borligini eslatadi: «Qayta xotiralashga asoslangan o’ 6 yintopshiriqlar o’ quvchidan hech qanday ijodiylikni, egallagan bilimlarni yangi sharoitda qo’ llashni, yaratuvchanlikni talab etmaydi. Bunday o’ yin-topshiriqlarni bajarish o’ quvchiga katta murakkablik tug’ dirmaydi, oldin o’ rganilgan mavzular va muayyan bilimga ega bo’ lgan o’ quvchi bunday topshiriqlarni bemalol bajarishi mumkin». Albatta, topshiriqlarni bemalol bajarish uchun bilim, ko’ nikma va malakalar yaxshi egallangan bo’ lishi lozim. Buning uchun esa o’ quvchi o’ zi unutgan narsalarini xotiraga tushirish haqida o’ ylashi, biror yo’ l bilan o’ qib olishi, sinfdoshlaridan eshitib bo’ lsa ham, bila borishi darkor. Mavzuning dolzarbligi . So’z-gaplar yuzasidan o’ rta umumiy ta'limda olgan bilimlarni mustahkamlash va uni amaliyotga tadbiq qilish, nazariy bilimlarni kerakli o’ rinlarda metod, o’yin-topshiriq va usullardan foydalangan holda amaliyotda qo’ llay olishni o’ quvchilarga o’ rgatish, shu orqali ma’ lumotlarni xotiraga muhrlashdir. So’z-gaplardan nutqda o’ rinli foydalanish ko’ nikmasini hosil qilish, yozma nutqda foydalanayotganda imloviy va punktuatsion belgilarga alohida e’ tibor berish lozim. Kurs ishining maqsadi . Kurs ishining maqsadi umumta’ lim maktablarining Ona tili va akademik litseylarning Hozirgi o’ zbek adabiy tili darslarida Morfologiya bo’ limining alohida olingan so’ z turkumlari mavzularini o’ qitishning mazmuni shakli, vositalari va metodlarini, shu jarayonda o’ quvchilarning og’ zaki va yozma nutqini o’ stirishga va ularda nutq madaniyatini shakllantirishga qaratilgan mashq va topshiriqlar tizimini ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining bosh vazifasi sifatida ta’ lim bosqichlari ona tili ta’ limi jarayonida morfologiya bo’ limi mavzularini o’ qitish metodikasining o’ ziga xos xususiyatlarini tadqiq qilish masalasi belgilandi. Shunga ko’ ra Kurs ishini yoritish davomida: Ta’lim bosqichlarida morfologiya bo’limining alohida olingan so’zlar mavzularini o’qitishga doir turli xil qarashlarni o’rganish, uni o’qitish bilan bog’liq ilmiy-nazariy va metodik adabiyotlarni tahlil qilish, mavzuning yoritilganlik darajasini va mavjud muammolarni aniqlash; amaldagi “Ona tili” o’quv dasturi va darsliklarining morfologiya bo’limining alohida olingan so’zlar mavzularini o’tish jarayonida innovatsion texnologiyalarni 7 qo’llash imkoniyatlarini o’rganish, tahlil qilish va xulosalar chiqarish; ta’lim bosqichlarida o’qituvchilar faoliyatida innovatsion texnologiyalardan foydalana olishining hozirgi holatini yoritish va tegishli xulosalar chiqarish; ona tilinining morfologiya bo’limining alohida olingan so’zlar mavzusini o’qitishda innovatsion texnologiyalarni qo’llashga doir yondashuv va tamoyillarni belgilash; ta’lim bosqichlarida innovatsion texnologiyalardan foydalanishning samarador usul va vositalarini ishlab chiqish; ta’lim bosqichlarida innovatsion texnologiyalardan foydalanish bilan bog’ liq samarali mashqlar tizimini yaratish, shuningdek, o’ quvchilarning matn yaratish ustidagi ishlari, muomala odobini egallashlari bilan bog’ liq o’ quv topshiriqlari va mashqlar tizimini ishlab chiqish. Kurs ishi obyekti . Ishda O’ zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning va Prezident Sh.M.Mirziyoyevning nutqlari va asarlari, O’ zbekiston Respublikasining “ Davlat tili haqida”, “ Ta’lim to’g’risida” gi Qonunlari, o’ zbek maktablarida ona tili ta’ limi Konsepsiyasi, taniqli psixolog, filolog, pedagog va metodist olimlarning ona tili ta’ limining mazmunini yangilash, uni o’ qitishning samaradorligini oshirish to’ g’ risidagi ilmiy-metodik asarlari metodologik asos bo’ lib xizmat qildi. Kurs ishi predmeti. Ta’ lim bosqichlari ona tili darslarining undov va taqlid, modal so’ zlarini o’ qitish jarayoni, shu jarayonga xos ta’ lim shakli, vositalari, mazmuni va metodlarining talqini. Kurs ishining ilmiy va amaliy ahamiyati. Kurs ishining ilmiy ahamiyati ta’ lim bosqichlari ona tili ta’ limida so’z-gaplarni o’ rganish holatini aniqlash hamda uni o’ qitishning qulayroq shakl va usullarini tavsiya etishda namoyon bo’ ladi. Shuningdek, Kurs ishining xulosalari va tahlil materiallari undov va taqlid, modal so’ zlarni o’ qitish masalalariga oydinlik kiritadi, uni o’ rganishda va ta’ lim bosqichlarida qo’ llashda manba bo’ la oladi. Ta’ lim bosqichlari ona tili ta’ limida undov, taqlid va modal so’ zlarni o’ qitishda ishlab chiqilgan mashqlar tizimi amaliy material bo’ lib xizmat qiladi. 8 Kurs ishining tuzilishi . Ish kirish, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’ yxatidan iborat. I.BOB. GRAMMATIK MA’NO HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA Ma’lumki, grammatik ma’no ifodalashning turli vositasi mavjud. Masalan, fonetik, leksik, morfologik va sintaktik vosita shular jumlasidan. Demak, grammatik ma’noni faqat so’z yoki so’zshaklga nisbat berish ma’qul emas. Nutqni shakllantiruvchi barcha lisoniy birlik grammatik ahamiyat kasb etishi mumkin. Grammatik ma’no deganda til (fonetik, leksik, morfologik va sintaktik) birliklarning nutqni shakllantiruvchi umumlashma abstrakt ma’nolari tushuniladi. Ta’rifni qisqacha sharhlaymiz. Ko’rinadiki, ta’rifda uch muhim unsur mavjud. Ular quyidagilar: a) grammatik ma’noning barcha til birliklariga xosligi; b) bevosita (!) nutqni shakllantirishi; v) umumlashma va abstraktligi. Keyingi mavzularning birida grammatik ma’no ifodalash usullari haqida fikr yuritganda grammatik ma’no ifodalashning barcha til birliklariga xosligini anglab yetasiz. Grammatik ma’noning bevosita nutqni shakllantirishi deganda shuni tushunish lozimki, lisoniy birlik grammatik ma’nodan xoli qilinsa, u nutq uchun tayyor bo’lmay qoladi. Masalan, [bola] leksemasining lug’aviy ma’nosi nutqqa grammatik ma’no vositasida kiradi. Uning kelishik, son, sub’yektiv baho, hokim yoki tobe uzvlik, qaysi gap bo’lagi ekanligi kabi grammatik ma’nolari lisoniy sathda yo’q. Demak, leksema lug’aviy ma’nosi ustiga ana shu grammatik ma’no qavatlansa, u nutq tarkibiga kira oladi. Grammatik ma’no nutqda to’g’ridan-to’g’ri voqelanaveradi. Bunga morfologik shaklning grammatik ma’nosi asosida amin bo’lish mumkin. Grammatik ma’no umumlashma tabiatga ega deganda uning juda ko’p lisoniy birliklarga birday tegishli, umumiy ekanligi nazarda tutiladi. Masalan, «ot», «sifat», «son» grammatik ma’nosi juda katta miqdordagi so’zlar uchun umumiy. Lug’aviy ma’no (semema) har bir leksemada o’ziga xos va yakka, 9 xususiy bo’lsa, grammatik ma’no bir tipdagi juda ko’p leksema uchun umumiy. Yoki [WPm – kesimlik ko’rsatkichlari bilan shakllangan atov birligi] sintaktik qolipining o’ng tomoni uning grammatik ma’nosi bo’lib, u chap, ya’ni shakliy tomoni bilan birgalikda o’zbek tilidagi barcha nutqiy gap uchun umumiy. Grammatik ma’noning abstraktligi deganda uning bevosita kuzatishda berilmaganligi nazarda tutiladi. Masalan, hozirgina keltirilgan [WPm – kesimlik ko’rsatkichi bilan shakllangan atov birligi] sintaktik qolipining grammatik ma’nosi ko’zga tashlanib turgan til birliklari zamiriga yashiringan. Grammatik ma’no morfologik sathda so’zlarning umumiy ma’nosi bo’lgan so’z turkumlari (masalan, otlarda umumiy predmetlik, fe’llardagi jarayonlilik), shuningdek, har bir so’zshaklning ma’lum bir morfologik kategoriya doirasida qarama-qarshi qo’yiluvchi ma’nosi (masalan, zamon, shaxs-son, egalik, kelishik) sifatida yuzaga chiqsa, sintaksis doirasidapredikativlik, so’z birikmasidagi hokim va tobe uzvlarning, gap bo’laklarining bir-biriga o’zaro munosabati sifatida namoyon bo’ladi.Keng ma’noda so’z yasalish hodisasi ham Grammatik ma’noga daxldor. Chunki yasalish natijasida so’zning turkumlardagi o’rni o’zgarib ketadi. Bu esa ularning yangi grammatik tabiat kasb etganligini ko’rsatadi. Masalan, [aql] so’zi «ot», «mavhum ot» grammatik ma’nolariga ega. Undan [-li] so’z yasovchi shakli vositasida sifat yasalishi bilan, albatta, grammatik ma’noda ham katta o’zgarish yuz berdi. Ko’rinadiki, birorta lisoniy birlik (bir planli bo’lgan fonetik birliklardan tashqari) grammatik ma’nodan xoli bo’lolmaydi. Faqat mustaqil leksemadagina lug’aviy va grammatik ma’nodialektik bog’liqlikda bo’ladi. Sintaktik qolip, yordamchi leksema va grammatik shaklda faqat grammatik ma’no mavjud. Grammatik ma’no grammatik shakllanmagan leksemaning lisoniy mohiyatida mavjud bo’lishi ham, grammatik shakl yoki grammatik qolip yordamida ifodalanishi ham mumkin. Masalan, (kitoblar) so’zshaklining «turdosh ot» grammatik ma’nosi boshqa barcha turdosh otda bo’lgani kabi uning mohiyatida mavjud, «ko’plik» ma’nosi esa ma’lum bir shakl (-lar) yordamida ifodalangan. Kitobni o’qimoq birikuvidagi (kitob) so’zining «tobe uzv» grammatik ma’nosi unga lisoniy sintaktik qolip asosida «yopishtirilgan». 10 1.1. Grammatik va leksik ma’no munosabati . Bolalar qiziqarli kitobni o’qiydilar gapini olaylik. Aytilganidek, mustaqil so’z o’zida bir vaqtda leksika va grammatikani birlashtiradi. (Bolalar) so’zida ikki xil ma’no anglashilib turadi: lug’aviy ma’no («odam jinsiga mansub bo’lgan, yosh jihatdan voyagayetmagan shaxs yoki voyaga yetgan kishining farzandi, avlodi»); turdosh ot, ko’plik son, bosh kelishik, ega vazifasida. Bu so’z leksik va grammatik ma’noni o’zida mujassamlashtirgan. Shuning uchun so’zlar grammatik va leksik birlik sifatida so’z turkumlariga guruhlanadi. Bunday guruhlash, avvalo, leksik asosda, ya’ni ularning lug’aviy ma’nosiga asoslangan holda amalga oshiriladi, guruhlashning yuqori bosqichida u grammatik xarakter kasb etadi: Masalan, [o’qituvchi],[doktor], [ishchi], [injener] otlari bir butun holda «kasb oti» lug’aviy guruhini tashkil etadi va birlashish leksik asosda. Chunki bu so’zlar boshqa guruh otlaridan farqli o’ziga xos, qandaydir ayricha grammatik xususiyatga ega emas. Lekin bu otlarning boshqa tur otlari bilan birlashib hosil qilgan katta guruhi, deylik, turdosh otlar atoqli otlardan farqli grammatik xususiyatga ega. Masalan, turdosh ot birlik va ko’plikda qo’llanadi, atoqli ot esa asosan birlikda qo’llanadi. Shuning uchun otning atoqli va turdosh otga ajratilishi grammatik ahamiyatga ega. Deylik, narsa-buyum otlari va o’simlik oti orasida grammatik farqlar bo’lmaganligi sababli bu bo’linish leksik tabiatli. Chunki bu ikki guruhga kiruvchi so’zlar turlanish, son, tuslanish va boshqa grammatik omilga bir xil munosabatda.So’z grammatik birlik sifatida morfologik ma’no tizimiga ega. Shunga ko’ra, grammatik ma’noni quyidagi tipga bo’lish mumkin: ma’lum bir turkumga kiruvchi so’zning ular qaysi morfologik shaklda bo’lishidan qat’i nazar barchasi uchun birday tegishli bo’lgan grammatik ma’no (masalan, otlarda predmetlik, sifatlarda belgilik, fe’llarda jarayonlilik);bir turkumdagi biror guruhning qanday grammatik shaklda bo’lishidan qat’i nazar barcha so’zlariga xos bo’lgan grammatik ma’no (masalan, 11 ozaytirma daraja sifatning faqat rang bildiruvchi turlariga xos); biror turkumdagi ma’lum bir so’zning ma’lum bir shakldagi turigagina xos bo’lgan grammatik ma’no (masalan, o’zlik olmoshiga kelishik qo’shimchasi faqat egalik qo’shimchasidan keyin qo’shiladi, olmoshning boshqa turlarida bunday hol kuzatilmaydi, yoki [-yap] qo’shimchali aniq hozirgi zamon shakli III shaxsda [–di] shakli bilangina voqelana oladi). GM turlari. UGM, OGM, XGM haqida. Grammatik shaklning fahmiy hisqilinadigan alohida ma’nosi xususiy grammatik ma’no (qisq. XGM) deyiladi. Masalan, egalik qo’shimchalari umuman «keyingi so’zni oldingi so’zga bog’lash» mohiyatiga ega. Bu umumiy grammatik ma’no (qisq.UGM) bo’lib, u nutqiy birlik bo’lgan Halimning kitobi birikuvida «(kitob) so’zini (Halim) so’ziga bog’lash», daftarning varag’i birikuvida esa «(varaq) so’zini (daftar) so’ziga bog’lash» tarzida xususiylashgan. Bu – XGM. UGM lisoniy tabiatli bo’lib, lisoniy birliklarga xos barcha belgiga, XGM esa nutqiy ma’no bo’lganligi uchun nutqiy birliklarga xos belgiga ega. UGM umumiy, mavhum, zaruriy, barqaror, invariant, uzual, ijtimoiy bo’lsa, XGM bu belgilarning aksi bo’lgan xususiylik, aniq, tasodifiy, beqaror, okkazional, individual kabi belgiga ega. UGM va XGM xususiyatini idrok etish uchun barcha borliq hodisalarida umumiy yashash qonuniyati bo’lgan umumiylik va xususiylik tushunchalari munosabatini yaxshi bilish lozim.Nutqiy birlikda turli lisoniy umumiyliklarning belgilari mujassamlanganligi, qorishganligi kabi, XGMlar ham o’zi mansub UGM zarralari bilan birgalikda boshqa lisoniy birliklarning zarralarini ham o’zida birlashtirgan. Masalan, egalik qo’shimchasining «(kitob) so’zini (Halim) so’ziga bog’lash» XGMsida «keyingi so’zni oldingi so’zga bog’lash» UGMsi ko’rinishi bilan birgalikda «qarashlilik» ma’nosi, shuningdek, [Halim] va [kitob] leksemalarining (umumiyliklari) zarralari qorishgan holda yuzaga chiqqan. Grammatik ma’no so’zning grammatik shakli bilan va undan xoli holdagi holatidan, ya’ni o’zak-negizidan anglashilganligi kabi UGM va XGMlar ham ikki xil tabiatli. Masalan, «predmetlik» ot turkumining, «jarayonlilik» fe’l turkumining, «belgi» sifat turkumining grammatik shaklsiz ifodalanadigan UGMsi. Bu Halimning kitobidir gapidagi (kitob) so’zining «Halimga tegishli o’qish uchun 12 mo’ljallangan predmetni ifodalovchi turdosh ot» ma’nosi bu so’zning grammatik shaklsiz ifodalanadigan XGMsi. UGM va XGM Grammatik shaklda o’ziga xos tarzda namoyon bo’ladi. Har bir grammatik kategoriyaning ma’nosi – uning shakllarining ma’nosiga nisbatan UGM. Masalan, barcha kelishik shakllari uchun umumiy bo’lgan «oldingi mustaqil so’zni keyingi mustaqil so’zga bog’lash» ma’nosi – kelishik kategoriyasining UGMsi. Bu kategorial umumiylik alohida shakllarning ma’nosiga nisbatan belgilanadi. Boshqacha aytganda, kelishik kategoriyasining yuqorida aytilgan UGMsi uning tarkibiga kiruvchi 6 ta kelishik shaklining ma’nosidan sintezlanadi, ya’ni keltirib chiqariladi.Har bir kelishik shaklining ma’nosi undan quyidagi ma’noga nisbatan UGM. Masalan, qaratqich kelishigining UGMsi – «oldingi ism turkumiga kiruvchi so’zni keyingi ism turkumiga kiruvchi so’zga bog’lash». UGM har doim ham quyi ma’noga nisbatan olinadi. Masalan, kelishik kategoriyasi UGMsi quyidagi kelishiklarning ma’nosiga nisbatan olinsa, har bir kelishikning UGMsi undan quyidagi bu kelishik UGMsining «parchalari»ga nisbatan belgilanadi. Chunki har bir kelishikning ma’nosiga nisbatan UGM termini qo’llanilmaydi. Kategoriya va shakl ma’nosi hamda uning xususiy ko’rinishi haqida bahs ketganda ularni qanday baholash muammosi ham bor. Bunda dialektikaning umumiylik-maxsuslik-alohidalik kategoriyasiga metodologiya sifatida tayanish lozim bo’ladi. Tilshunoslikda grammatik ma’noga nisbatanbu umumiy grammatik ma’no-oraliq grammatik ma’no (qisq.OGM) –xususiy grammatik ma’no tarzida tatbiq etilgan. Misol sifatida tushum kelishigi shakli ma’nosini olaylik. Kelishik kategoriyasining «oldingi mustaqil so’zni keyingi mustaqil so’zga bog’lash», tushum kelishigining «oldingi ismni keyingi fe’lga vositasiz to’ldiruvchi sifatida bog’lash» va tushum kelishigining muayyan nutq parchasi bo’lmish kitobni o’qimoq birikuvida voqelangan «(kitob) so’zini (o’qimoq) so’ziga vositasiz to’ldiruvchi sifatida bog’lash» nutqiy ma’nosi yaxlitlikda olinganda, UGM-OGM-XGM munosabatida. Kelishik kategoriyasining «oldingi mustaqil so’zni keyingi mustaqil so’zga bog’lash» ma’nosi tushum kelishigining «oldingi ismni keyingi fe’lga vositasiz to’ldiruvchi sifatida bog’lash» ma’nosiga nisbatan UGM maqomida, tushum 13 kelishigining muayyan nutq parchasi bo’lgan kitobni o’qimoq birikuvida voqelangan «(kitob) so’zini (o’qimoq) so’ziga vositasiz to’ldiruvchi sifatida bog’lash» nutqiy ma’nosi XGM. Tushumkelishigining «oldingi ismni keyingi fe’lga vositasiz to’ldiruvchi sifatida bog’lash» ma’nosi esa UGM va XGM orasida turganligi hamda ularni bog’lovchi bo’g’in bo’lganligi uchun OGM maqomida. OGMning mavqei nisbiy. Masalan, kelishik kategoriyasining UGMsi e’tibordan soqit qilinsa va fikr faqat tushum kelishigi va uning quyi ma’nolari haqida ketsa, mazkur OGM UGM sifatida qaraladi. Tushum kelishigining zikr etilgan XGMsi e’tibordan soqit qilinib, so’z kelishik kategoriyasi va tushum kelishigi munosabati xususida ketsa, bunda OGM ushbu UGMga nisbatan XGM sifatida ham qaralishi ham mumkin. Demak, borliq hodisalari umumiylik – maxsuslik – xususiylik (alohidalik) munosabatida bo’lganligi kabi grammatik ma’no ham «umumiy grammatik ma’no – oraliq grammatik ma’no – xususiy grammatik ma’no» ko’rinishiga ega. 14 1.1. Grammatik ma’no tarkibi va turlari. Grammatik ma’no tarkibi murakkab. Masalan, son kategoriyasining UGMsi predmetning miqdoriy va sifatiy tavsifini berishdan iborat, bu umumiy kategorial ma’no son kategoriyasining shaklida «miqdoriy aniqlik–noaniqlik va sifatiy bo’linmaslik», [-lar] shaklida “miqdoriy noaniq ko’plik va sifatiy bo’linuvchan va bo’linmaslik” kabi har bir shaklga ixtisoslashgan ko’rinishga ega bo’lib, ularni sifat va miqdor kabi turga ajratish mumkin. Son kategoriyasining nomidan ma’lumki, u miqdor ifodalashga ixtisoslashgan morfologik hodisa. Shuningdek, uning UGMsida “noaniq”, “aniq”, “sifat”, “bo’linuvchan”, “bo’linmas” kabi unsurlar kategoriya markazidagi “miqdor” unsuriga bevosita daxldor emas. Biroq “bevosita daxldor emaslik”ni u UGMdan tashqari deb tushunmaslik kerak. Chunki, deylik, [-lar] shakli miqdor (ya’ni ko’plik) ifodalar ekan, u bir paytning o’zida o’z-o’zidan yuqorida zikr etilgan “bo’linuvchanlik–bo’linmaslik”, “noaniq” kabi belgilarini ham ifodalaydi. Demak, son kategoriyasi shaklida miqdor belgisi har doim sifat belgisi bilan birga yashaydi, u bilan dialektik bog’lanishda. Boshqacha aytganda, miqdor belgisi hech qachon sifat belgisisiz yuzaga chiqmaydi. Nutqda bu ma’nodan birining kuchayishi boshqasining susayishiga, boshqasining kuchayishi birinchisining susayishiga olib keladi. Masalan, Do’konda suvlar bor gapida [–lar] shaklida miqdoriy belgi ham (ya’ni «ko’plik»), sifatiy belgi ham («bo’linuvchanlik», «har xil») ifodalanmoqda. Bunda sifatiy belgi ustuvorlik kasb etib, miqdor belgisi kuchsizlanganligi sezilib turadi. Lekin baribir «ko’plik» yuzaga chiqmoqda. Ma’lum bo’ladiki, grammatik shakl UGMsi tarkibiy qismlaridan biri uning mohiyati bo’lsa (masalan, sonda «miqdor»), boshqalari unga yondosh, mohiyatga mansub bo’lmagan, biroq u bilan dialektik yaxlitlik kasb etgan ma’no 15 (masalan sonda «bo’linuvchanlik»). Shuning uchun grammatik shakl UGMsi tahlilida kategorial ma’no va unga yondosh hodisa farqlanadi.Kategorial va yondosh ma’no har bir grammatik shaklda mavjud. Grammatik shakllar nutqda ba’zan UGMsida bo’lmagan ma’noni ham voqelantiradi. Masalan, ko’rilgan [-lar] shakli nutqda «hurmat» ma’nosini ifodalashi ham mumkin. Bu ma’no shaklning UGMsi tarkibiga kirmaydi. U UGM bilan birga yuzaga chiqishi ham, chiqmasligi ham mumkin. Bunday ma’no hamroh ma’no deb yuritiladi. Demak, kategorial ma’no shaklning mohiyati va UGMning asosi. Yondosh ma’no UGMga kirsa-da, mohiyat tarkibiga kirmaydi. Hamroh ma’no esa shakl mohiyatiga ham, UGM tarkibiga ham kirmaydi. Quyidagi gaplarni qiyoslang: 1. Aqllari bormi? –ukasiga istehzoli kuldi Halim. U kishining fikrlari bizga ma’qul. Birinchi gapda (aqllari) so’zshaklining [-lari] egalik qo’shimchasida “kesatish”ma’nosi ham (aslida aqling), «II shaxs, birlik» ma’nosi ham anglashilmoqda. «Kesatish», umuman, egalik kategoriyasi UGMsiga daxldor emas. Lekin “II shaxs birlik” ma’nosi bu kategoriyaning [– (i)ng] shakliga xos kategorial ma’no bo’lib, [-lari] shakli bu ma’noni ifodalash uchun xoslangan va UGM ko’rinishiga vaqtincha “yopishgan” tajalli hisoblanadi.Uning bunday xususiyatga egaligi ushbu “noqulay” ifodalovchi bilan nutqqa chiqishi uchun zarur nutqiy sharoit, bog’liq qurshov talab qilayotganligi bilan ham belgilanadi. Zero gapdan muallif gapi (“ukasiga istehzoli kuldi Halim”) olib tashlansa, [-lari] shaklidan anglashilayotgan ushbu hamroh ma’no uqilmay qoladi. UGMni ochish yo’llari. UGM nutqiy ma’no bo’lgan XGMlarni bosqichli umumlashtirish orqali ochiladi. Bunda XGMdagi o’zi mansub UGMga tegishli bo’lmagan barcha begona tajallilar idrokiy yo’l bilan e’tibordan soqit qilinadi. Quyida [-moqda] hozirgi zamon davom fe’li shakli va umuman zamon kategoriyasining UGMsini bosqichli tiklash namunasini beramiz.1- bosqichda [-moqda] shaklining turli matniy va uslubiy hollarda qo’llanishini tahlil etish asosida bu shaklning nutqiy, matniy ma’no turlari, ya’ni XGMlari aniqlanadi. Shakl XGMlariga misollar keltiramiz: 1. Suv egatlarda jildirab oqmoqda. 2. Umr o’tmoqdadir. 3. Zamin aylanmoqda mag’rur tebranib. Shakl 1-misolda «ish-harakat nutq paytida davom etayotganligining badiiy uslub nasriy turiga xos obrazli 16 ifodasi», 2-misolda “ish-harakat nutq paytida davom etayotganligining badiiy uslub lirik turiga xos ko’tarinki ifodasi», 3-misolda «ish-harakat nutq paytida davom etayotganligining badiiy uslub lirik turiga xos tantanavor ifodasi» XGMlarini voqelantirgan. Misollarni davom ettirsak, XGMlar soni yana ortib boradi. Biroq umumlashtirish uchun ushbu XGMlar yetarli. Ular orasidagi umumiylik «ish- harakat nutq paytida davom etayotganligining ifodasi» bo’lib, XGMlarning qolgan unsurlari farqlar (1-misolda «badiiy uslub nasriy turiga xos obrazli ifodasi», 2- misolda «badiiy uslub lirik turiga xos ko’tarinki ifodasi», 3-misolda esa «badiiy uslub lirik turiga xos tantanavor ifodasi»). Farqlar e’tibordan soqit qilinib, ulardagi bir xillik (umumiylik)lar ajratib olinadi. Farq shu bosqich uchun qiymatga ega bo’lsa, bir xillik yuqori bosqich qiyoslashlari uchun ahamiyat kasb etadi. 2- bosqichda [-moqda] qo’shimchali zamon shakli birinchi bosqich xulosalari asosida [–(a)y] qo’shimchali hozirgi –kelasi zamon, [-yap] qo’shimchali aniq hozirgi zamon, [-yotir] qo’shimchali hozirgi zamon shakli kabi barcha hozirgi zamon turlari bilan munosabatlarda ko’rilib, shu asosda [-moqda], [-yotir], [-yap], [-(a)y] qo’shimchali hozirgi zamon shakllarining mohiyati – UGMlari ochiladi. Keyingi bosqich uchun farqlar e’tibordan soqit qilinib, ulardagi bir xillik (umumiylik)lar ajratib olinadi. Bu bir xilliklargina keyingi bosqich qiyoslashlari uchun ahamiyatli bo’ladi. 3-bosqichda avvalgi bosqich xulosalari asosida hozirgi zamon shakllari umumiylik sifatida olinib, uning kelasi zamon shakllari umumiyligi bilan aloqa-munosabatlari, o’xshash va farqli jihatlari oydinlashtiriladi. Joriy bosqich uchun ulardagi farqlar, keyingi bosqich uchun bir xillik (umumiylik)lar ahamiyatli bo’ladi.4-bosqichda oldingi bosqich xulosalari asosida «sodir bo’lmagan va bo’layotgan harakat-holat»ni ifodalovchi o’tgan zamon shakli bilan munosabatlari tekshirilib, hozirgi-kelasi va o’tgan zamon shakllarining UGMsi ochiladi. 5-bosqichda 4-bosqich xulosalari asosida hozirgi, kelasi va o’tgan zamon shakllari ma’noviy xususiyatlari bilan munosabatlarini aniqlash asosida zamon va mayl kategoriyalarining UGMlari tiklanadi. Xususiylikdan umumiylikka qarab yo’naltirilgan bu tadqiq jarayonida har bir bosqichga o’tish bilan xususiyliklarning zamiridagi UGMga chuqurlashib boriladi. 17 Chunki [–moqda] qo’shimchali zamon shaklining nutqiy voqelanishlarida zamon kategoriyasi UGMsiga xos hozirgi-kelasi zamon shakli UGMsi ko’rinishining hozirgi zamon UGMsi ko’rinishchasiga mansub turining bevosita kuzatishda berilishini ko’ramiz va bu XGMlarda barcha oldingi bosqichlar UGMlari zarralari mavjud bo’ladi. Shuning uchun [–moqda] qo’shimchali zamon shaklining ziddiyatlari va UGMsi faqat 2-bosqichdagina ochilishi mumkin. 3-bosqichda [– moqda] va [–(a)y], [-yap-] qo’shimchali zamon shakllari mustaqil til birliklari sifatida emas, balki hozirgi zamon shaklining variantlari sifatida yuzaga chiqadi. Bu pog’ona qancha yuqorilasa, xususiy ko’rinishlar shunchalik katta guruhlarga birlashib, o’z mustaqilliklarini yo’qotib, umumlashib boraveradi. Shu boisdan grammatik shakllarning ma’noviy xususiyatlari haqida gapirganda tekshirish qaysi bosqichda olib borilayotganligi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. 18 II. BOB.GRAMMATIK KATEGORIYALAR TASNIFI. Kategoriya atamasi tilshunoslikka falsafadan kirgan termin. U falsafada «ob’yektiv borliq va bilishdagi mohiyatan ko’proq qonuniy aloqa va munosabatni aks ettiruvchi umumiy tushuncha» tarzida ta’riflanadi. Falsafada ham, tilshunoslikda ham kategoriya bir xil narsani ataydi, ya’ni kategoriya uchun juftlik va alohidalik xos bo’lishi shart. Falsafada juftlikni sabab-natija, mohiyat-hodisa, butun qism, alohidalikni borliq, miqdor, makon tashkil etsa, tilshunoslikda kategoriya atamasi ostida zidlangan ikkilik (son kategoriyasi) yoki ko’plik (kelishik kategoriyasi) tushuniladi.Bugungi tilshunosligimizda grammatik kategoriya atamasi ostida, asosan, morfologik kategoriyani tan olish ustuvor. Umuman, sintaktik kategoriya ham grammatik kategoriya sifatida qaralsada,xususiy hollarda, ya’ni sintaktik tekshirishlarda kategoriya tushunchasi e’tiborga molik ahamiya kasb etmaydi. Bunga qo’shilib bo’lmaydi, albatta. Butun uchun qism va ular orasidagi munosabat, sistema uchun element va ularni birlashtiruvchi aloqa shart va zarur bo’lganligi kabi grammatik kategoriya (qisq.GK) uchun ham (ayni paytda morfologik hodisa haqida so’z yuritayotganimiz tufayli grammatik kategoriya atamasi ostida morfologik kategoriyani nazarda tutamiz) aloqa va aloqada turuvchi birlik zarur. Muayyan ma’no umumiyligi ostida birlashgan va o’zaro bu ma’noning parchalanishi, xususiylashuvi asosida zidlanadigan shakllar sistemasi GK hisoblanadi. GK grammatik shakllarning oddiy arifmetik yig’indisi emas, balki ma’lum bir turdagi shakllarning umumiy ma’no asosidagi barqaror munosabati tizmasidan iborat 19 bo’lgan yangi bir butunlik. Bunda umumiylik va farq umumiy ma’no asosida bo’lishi lozim. Buni yorqin idrok etish uchun kelishik kategoriyasi va ravishdoshlarni grammatik kategoriya tushunchasiga munosabat nuqtai nazaridan kuzatish yetarli.Ma’lumki, kelishikning mohiyati «oldingi mustaqil so’zni keyingi mustaqil so’zga tobelab bog’lash»dir. Bu mohiyat faqat ana shu morfologik ko’rsatkichlar tizimiga xos. Har bir kelishik ushbu ma’noni o’ziga xos tarzda xususiylashtirib, bu bilan bir-biriga zidlanadi. Masalan, qaratqich kelishigi «oldingi ismni keyingi ismga», tushum kelishigi «oldingi ismni keyingi fe’lga» xususiylashmasiga ega. Bu xususiylashmalar lisoniy ma’noning parchalanishlari bo’lish bilan birga, mazkur kelishiklarning farqlovchi belgisi ham. Demak, har bir kelishikka xos «parcha» kelishik mohiyatining xususiylashmasi, zidlanish esa ana shu parchalar asosida. Ravishdosh shakllari esa «fe’lni fe’lga bog’lash» ma’nosiga ega. Biroq ravishdosh shakllariaro farq o’zga kategoriyalar ma’nosining ushbu shakllardagi tajallisi evaziga. Masalan, [-gani] ravishdosh shaklidagi «maqsad» ma’nosi mayl kategoriyasining ushbu shakldagi tajallisi, yoki [-gach] shaklidagi «payt» ma’nosi zamon kategoriyasi ma’nosining mazkur ko’rsatkichdagi kÿrinishi. Agar shakllari faqat «fe’lni fe’lga bog’lash» ma’nosining parchalanishi asosida zidlansa edi, ravishdoshni alohida kategoriya sifatida baholash lozim bo’lur edi. Holbuki, ravishdosh shakllari fe’lni fe’lga bog’lash nuqtai nazaridan o’zaro farq qilmaydi 20 2.1 . Grammatik kategoriya va uni hosil qilish vositalari. Ta’kidlash lozimki, grammatik kategoriya va unga mansub grammatik shakl o’zaro pog’onali, butun-bo’lak munosabatlarida bo’ladi. Bu esa biror grammatik shaklning qaysidir grammatik kategoriyaga mansub bo’lmasligi mumkin emasligini ko’rsatadi. To’g’ri, ayrim kategoriyada moddiy ifodali grammatik shakl bitta bo’ladi. Moddiy ko’rsatkichi bitta bo’lgan kategoriyasida muayyan morfologik formani yasovchi asosning o’zi nol ko’rsatkichli bo’lib, ikkinchi morfologik shaklni tashkil qiladi. Masalan, otning son kategoriyasida shunday holni ko’rish mumkin. Bunda birlik son nol shaklli grammatik ko’rsatkich bo’lib, u ushbu shakliy va shunga muvofiq ma’noviy mohiyati bilan [–lar] shakliga ziddiyatda turadi. Sifatlardagi oddiy va qiyosiy daraja shakllari ham fikrimizni dalillaydi. Darslik va akademgrammatikada [-niki], [-dagi], [-dek], [-gacha] birliklarini goh nokategorial shakl yasovchi, goh so’z yasovchi sifatida qarash hollari uchrab turadi. Bu tilshunosligimizda o’rganilishi lozim bo’lgan muammolardan. Demak, nokategorial grammatik shakl bo’lishi mumkin emas. Shuning uchun grammatik shaklni kategorial va nokategorial kabi turga ajratish va zid qo’yish ilmiy asosli emas. Shunday qilib, grammatik kategoriyaga quyidagicha ta’rif berish mumkin. Bir umumiy grammatik ma’no ostidabirlashuvchi, shu asosda bir-birini taqozo va bu umumiy ma’noning parchalanishi asosida inkor qiluvchi shakllar tizimi grammatik kategoriya deyiladi. 21 O’zbek tilshunosligida tilimizdagi 9 ta GK mavjudligi tan olinadi: 1) nisbat kategoriyasi; 2) o’zgalovchi kategoriyasi; 3) harakat tarzi kategoriyasi; 4) bo’lishli-bo’lishsizlik kategoriyasi; 5) son kategoriyasi; 6) daraja kategoriyasi; 7) kelishik kategoriyasi; 8) egalik kategoriyasi; 9) kesimlik kategoriyasi: 9.1) shaxs-son; 9.2) zamon; 9.3) tasdiq-inkor; 9.4) mayl (modallik 22 2.2. Grammatik kategoriyaning maxsus ko’rsatgichlari . Grammatik kategoriya-maxsus ko’rsatkichlar yordamida so’zlarning o’zgarishi,birikish va gap hosil qilish qoidalariga asoslangan umumgrammatik tushuncha. Grammatik kategoriya grammatikaning qaysi sohasiga olinganligiga ko’ra morfologik va sintaktik kategoriyaga bo’linadi.Sintaktik kategoriyalar morfologik kategoriyaga teng bo’lmaydi.Masalan:bizning oila –to’q oila. Bu jumlada morfologik jihatdan to’rt so’z ,uch xil so’z turkumi bor(olmosh, ot, sifat,ot),sintaktik jihatdan esa faqat ikki bo’lak –ega va kesim mavjud. Fe’lda 3ta gramatik kategoriya bor. Mayl,zamon,shaxs-son kategoriyasi. Grammatik shakl- grammatik vosita bildruvchi, grammatik ma’no ifodalovchi til shakli. Masalan: o’zbek tilida ‘’yaxshi-yaxshi’’deb ‘’yaxshi’’ sifati takrorlansa, bu so’z o’z ma’nosini kuchaytrish uchun xizmat qiladi. Xuddi shu grammatik vosita ba’zi tillarda, mas, malaya yoki indonez tilda ko’plikni bildiradi. Muayyan bir tilda turli Grammatik shakl bir ma’noda qo’llanishi ham mumkin: -yotir, -yapti, -moqda kabi o’zbek tilidagi grammatik shakl fe’lning hozirgi zamon shaklidir. Aksincha, ayni bir grammatik shakl birdan ortiq grammatik ma’noni bildira oladi. Masalan,’’- lar ‘’shakli ‘’ishlar’’so’zida ham fe’l ,ham sifatdosh, ham ko’plik hisoblanadi. Grammatik birliklarni grammatik kategoriyalarga birlashtrishda shu kategoriyalarga birlashtrishda shu kategoriyaga xos umumlashgan ma’no mazkur kategoriyaga birlashgan har bir grammemada takrorlanadi. Shu bilan birgalikda 23 kategoriya doirasidagi har bir grammemaning boshqasidan farq qiladigan ma’nosi ham bor. Ana shu ma’nolar katego’riya unsurlarining o’zaro zidlanishida asos bo’lib xizmat qiladi. Shunday qilib, kategoriya tarkibidagi grammema ma’nosi o’rtasida tur-jins munosabati mavjud. Grammatika ma’lum til qurilishini qanday o’rganishiga ko’ra, amaliy grammatika va nazariy gramamtikaga bo’linadi. Amaliy grammatika muayyan bir tilda gapning tog’ri qurilishi uchun zarur bo’lgan grammatik qoidalarni tafsiflaydi. U o’z navbatida 2 turga bo’linadi: tavsifiy va me’yoriy grammatika tavsifiy grammatika. Grammatik kategoriya (GK) ham serqirra mohiyatli lisoniy hodisa bo’lganligi sababli turli tomondan tasnif qilinadi. Ulardan ayrimlarini keltiramiz: 1. Kategoriya shakllarining ma’noviy tarkibiga ko’ra 2. Morfologik kategoriya (MK) ning so’z turkumi yoki gap bo’laklariga xosligiga ko’ra 3. MK sintaktik qobiliyatining yo’nalishiga ko’ra. Birinchi tasnifga muvofiq, grammatik kategoriya sodda va murakkab kategoriyaga bo’linadi. Nisbat, sub’yektiv munosabat, son, qiyoslash, daraja, egalik sodda kategoriya sifatida qaraladi. Chunki ularda ma’no sodda bo’lib, ularda boshqa kategoriya tajallisini kÿrmaymiz. Chunonchi, son kategoriyasining ma’nosi miqdoriy va sifatiy belgilarning ma’lum yig’indisidan iborat bo’lsa, kelishik kategoriyasi tobelikni ifodalaydi. Daraja kategoriyasi belgining qiyosan ekanligini ko’rsatsa, nisbat kategoriyasi fe’l anglatgan bajaruvchining miqdor va sifat jihatdan tavsifini beradi. Bu soddalik, albatta, nisbiydir. Chunki grammatik ma’no tarkibi kategorial, yondosh va hamroh ma’nodan iboratligi bunday hukm chiqarishga yo’l bermaydi. Biroq bu kategoriyalarda mavjud ma’nolardagi yondosh va hamroh ma’no boshqa bir morfologik kategoriyaga emas, balki umuman boshqa qaysidir sathga tegishli. Murakkab kategoriya shakllarida ma’no murakkab bo’lib, boshqa kategoriyaga mansub ma’nolar ham mujassamlashgan 24 bo’ladi. Egalik,o’zgalovchi, harakat tarzi, kesimlik ana shunday GKlardan. Masalan, egalik kategoriyasida uch xil ma’no mujassamlashgan bo’ladi: a) lisoniy (so’zlarni bir-biriga bog’lash) va nolisoniy (borliqdagi bir b) narsa/shaxsning ikkinchi bir narsa/shaxsga mansubligi) munosabatni ifodalash; c) shaxs ma’nosi (egalik kategoriyasi uchun nokategorial, ya’ni yondosh); d) son ma’nosi (egalik kategoriyasi uchun nokategorial, ya’ni yondosh). Kesimlik kategoriyasi ham murakkab bo’lib, unda tasdiq/inkor, mayl-zamon, shaxs-son va zamon ma’nolari birlashgan va ular bitta qo’shimchada yoki bir necha qo’shimchada yuzaga chiqadi. Masalan, olmani ol gapida (ol) so’zshakli tasdiq, buyruq mayli, ikkinchi shaxs, birlik son va hozirgi zamonma’nolarini voqelantirib kelmoqda va bular nol shakl bilan ifodalanmoqda. Kitobni olmadingiz gapida inkor ma’nosi (-ma) qo’shimchasi bilan, mayl va zamon ma’nosi (-di) shakli bilan, ko’plik ma’nosi (-iz) shakli bilan ifodalanmoqda. O’zgalovchi kategoriyasi ham murakkab bo’lib, unda ravishdosh, sifatdosh va harakat nomi shakllari ma’nolari yondosh ma’no sifatida bir butunlikni tashkil etadi. So’z turkumi yoki gap bo’lagiga xosligi jihatidan MK ikkiga bo’linadi: a) leksik-morfologik kategoriya; b) funksional-morfologik kategoriya. Leksik-morfologik kategoriya so’zlarning ayrim guruhiga, ya’ni tukumlarga xos bo’lib, ular sirasiga nisbat, harakat tarzi, bo’lishli-bo’lishsizlik, o’zgalovchi, son, sub’yektiv munosabat, qiyoslash, daraja kategoriyalari kiradi. Kelishik, egalik, kesimlik funksional-morfologik kategoriyadir. Chunki kesimlik kategoriyasi kesim vazifasida keluvchi barcha so’zga xos. Kelishik kategoriyasi so’z birikmasidagi tobe a’zo vazifasida keluvchi so’zni shakllantirsa, egalik kategoriyasi qaratuvchili birikmadagi hokim a’zoni shakllantiruvchi grammatik kategoriyadir. Formal o’zbek tilshunosligida kelishik va egalik kategoriyasining ot turkumiga, shaxs-son kategoriyasining fe’lga xosligi uqtirilar edi. Bu ham, albatta, asossiz emas. Chunki 25 kelishik va egalik kategoriyasi ko’rsatkichlari ko’p hollarda otni shakllantirsa, kesim vazifasida kelishga asosan fe’l xoslangan. Fe’l fe’l bo’lganligi uchun emas, balki kesim vazifasida kelganligi uchun tuslanadi. Ot esa ot bo’lganligi uchun emas, balki tobe a’zo vazifasida kelganligi uchun turlanadi. Chunki so’zlarning turkumga ajralishidagi dastlabki asos ularning sintaktik vazifasidir. «Avvalo gap bo’laklari farqlangan va, shunga muvofiq, so’z turkumlari ajratilgan» (I.I.Meshchaninov). Demak, kelishik va egalik kategoriyasini faqat otga, kesimlik kategoriyasini faqat fe’lga bog’lab qo’yish ularning imkoniyatini toraytirib qÿyishdir. MK sintaktik qobiliyatining yo’nalishiga ko’ra tasnifida «birin- ketinlik», ya’ni grammatik kategoriya sintaktik qobiliyatining «oldingisi bilan» va «keyingisi bilan» sifatida belgilanishi nazarda tutiladi. Masalan, (kitobning) so’zshaklidagi (–ning) o’zidan keyin egalik shaklini olgan ot kelishi shartligini, (kitobi) so’zidagi (–i) bu so’zshakldan oldin qandaydir qaratqich aniqlovchi bo’lishi zarurligini ko’rsatadi. O’zbek tilida egalik, nisbat, o’zgalovchi, kesimlik, qiyoslash, son kategoriyasi so’zshaklning «oldingisi bilan» aloqalarini ko’rsatsa, kelishik va o’zgalovchi kategoriyasining ravishdosh va sifatdosh shakllari so’zshaklning “keyingisi bilan” aloqasini ifodalaydi. O’zgalovchi kategoriyasining harakat nomi shakli hamda sub’yektiv baho kategoriyasi bu jihatdan mo tadil.ʻ 26 IV. XULOSA Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, grammatika bizga so’z va gapning formalgrammatik tomoni-so’z o’zgarishi, sintaktik birliklar va ularning turli ko’rinishi,strukturasi va hosil qiluvchi vositalari, shuningdek, ifodalaydigan Grammatik ma’nosini o’rgatadi. Bundan tashqari grammatik kategoriyalarni doimo to’g’ri qo’llash lozim, agar kategoriyalar o’z o’rnida qo’llanmasa, tuzilayotgan gapning grammatik jihatdan ma’nosi buziladi, gapdagi anniqlik va izchillik yo’qoladi. Gap shaxs va sonda moslashmaydi. Shuning uchun ham grammatik kategoriyalarni o’z o’rnida qo’llash zarur. Agar grammatika o’z o’rnida qo’llanmasa ma’no jihatdan g’alizlik paydo bo’ladi. Shunday ekan tilshunoslikning eng katta qismi bo’lgan grammatikani o’rganish biz uchun hamma sohalarda zarurdir. Bugungi tilshun о sligimizda grammatik kat е g о riya atamasi о stida, as о san, m о rf о l о gik kat е g о riyalarni tan о lish ustuv о rlik qiladi. Umuman, sintaktik kat е g о riyalar ham grammatik kat е g о riya sifatida qaralsa-da, х ususiy h о llarda, ya’ni sintaktik t е kshirishlarda kat е g о riya tushunchasi e’tib о rga m о lik ahamiyat kasb etmaydi. Bunga qo’shilib bo’lmaydi. Butun uchun qismlar va ular о rasidagi mun о sabat, sist е ma uchun el е m е nt va ularni birlashtiruvchi al о qalar shart va zarur bo’lganligi kabi grammatik kat е g о riya (qisq.GK) uchun ham (biz ayni paytda m о rf о l о gik h о disalar haqida so’z yuritayotganimiz tufayli grammatik kat е g о riya 27 atamasi о stida m о rf о l о gik kat е -g о riyalarni nazarda tutamiz) al о qa va al о qada turuvchi birliklar zarur. Muayyan z о tiy ma’n о umumiyligi о stida birlashgan va o’zar о z о tiy ma’n о ning parchalanishi, х ususiylashuvi as о sida zidlanadigan shakllar sist е masi GK his о blanadi. GK grammatik shakllarning о ddiy arifm е tik yig’indisi emas, balki ma’lum bir turdagi shakllarning z о tiy ma’n о as о sidagi barqar о r mun о sabatlari tizmasidan ib о rat bo’lgan yangi bir butunlikdir. Bunda umumiylik va farqlar z о t i y m a ‘ n о as о sida bo’lishi l о zim. Buni yorqin idr о k etish uchun k е lishik kat е g о riyasi va ravishd о shlarni grammatik kat е g о riya tushunchasiga mun о sabat nuqtayi nazaridan kuzatish y е tarli. V. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Rahmatullayev Sh., Mamatov N., Shukurov R. O’zbek tili antonimlarining izohli lug’ati. – Toshkent: O’qituvchi, 1980. 75, 180 b. 2. Novikov L.A. (1973) Antonimiya v russkom yazыke. - M. , 290-bet 3. O’zbek tilining izohli lug’ati. 5 jildli. 5-jild. (2006)– Toshkent: 4. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. – 525 b. 5. R.Sayfullayeva “Hozirgi o’zbek adabiy tili” Toshkent-2009 6. H.Jamolxonov “Hozirgi o’zbek adabiy tili” Toshkent- “Taqrizchi”-2005 7. O’zbek tilining izohli lug’ati ziyo.uz 8. Turniyozov N,Yo’ldoshev B “Matn tilshunosligi “ S.2011 9. O’zbek tilining izohli lug’ati ziyo.uz 10. Ne’mat Turniyozov, Bekmurod Yo’ldoshev Matn tilshunosligi S.2011 11. Ne’mat Turniyozov, Bekmurod Yo’ldoshev Matn tilshunosligi S.2011 12. Abdupattoev M.T. 0 ‘zbek matnida supersintaktik butunliklar 13. Filol.fan.nom. ...diss.avtoref. - T., 1998. 2. Boymirzaeva S. Matn mazmunida temperollik semantikasi. Toshkent, “0 ‘zbekiston milliy ensiklopediyasi” 14. Davlat ilmiy nashriyoti, 2009. 15. Hakimov N. O ‘zbek ilmiy matnining sintagmatik talqini. DDA. - Toshkent, 2001. - 50b. 16. Hojiev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug’ati. - Toshkent, 2002.-168 b 28 17. I.Qo’chqortoev. Badiiy nutq stilistikasi, T., 1975 6. Karimov S. 0 ‘zbek tilining badiiy uslubi, Samarqand, 1992 18. Mengliyev B.R. Hozirgi o’zbek tili. Morfemika. Derivatsiya. Morfologiya. II qism. Qarshi-2005. 19. Abuzalova M.Q. Hozirgi o’zbek tili. Morfologiya, 1-qism. Mustaqil so’z turkumlari. (Ma’ruza matnlari). Buxoro-2003. 20. Nurmonov A., Shahobiddinova Sh., Iskandarova Sh. va boshqalar. O’zbek tilining nazariy grammatikasi. Morfologiya.-T.: Yangi asr avlodi. 2001.- 182 b. 21. O’zbek tili grammatikasi. I tom. Morfologiya. Max.muh. G’.A.Abdurahmonov va boshq. T.: Fan, 1972.-610 b. 22. Zamonaviy o’zbek tili: Morfologiya\ Mualliflar jamoasi. Max. muh. H.G’.Ne’matov va boshqalar. T. Mumtoz so’z, 2008. 23. Sayfullaeva R.R., Mehgliyev B.R. va boshqalar. Hozirgi o’zbek adabiy tili. O’qv qo’llanma.-T., Fan va texnologiya,2009. -416. 24. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. -T.: O’qituvchi. 1995.-127 b. 25. Musulmanova N.R. Grammatik shakllarda kategorial, yuondosh va hamroh ma’no (zamon va mayl kategoriyalari misolida) Filol.fan.nomz...diss. - Toshkent, 2007.-116 b 26. 29

O’zbek tilshunosligida grammatik kategoriya tushunchasi talqini

Sotib olish