• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 40000UZS
Размер 55.9KB
Покупки 5
Дата загрузки 30 Ноябрь 2023
Расширение docx
Категория Литература

Продавец

Saidmuhammadalixon Ataullayev

Дата регистрации 29 Ноябрь 2023

163 Продаж

Oʻzbek tilshunosligida morfema va qoʻshimcha munosabati masalasi

hasharchi, jangchi, sayrchi so‘zlarida esa ish-faoliyatda qatnashuvchi shaxsni bildiruvchi ot yasayapti. L е kin ikkala holatda ifodalanayotgap ma’nolar o‘rtasida boglanish borligi s е ziladi. Ikkalasida ham umuman shaxs oti yasalyapti. Nutqiy nuqsonlar logop е diya fanida muayyan tilning me’yorlaridan ch е tga chiqish d е b ta’riflanadi. O.V.Pravdina o‘zining “Logop е diya” kitobida bu haqida yaxshi ma’lumot b е radi. Nutq nuqsonlari o‘z xususiyatlari jihatdan bolalarda va katta yoshdagi kishilarda ba’zan vaqtincha uchrab turadigan nutqiy kamchiliklardan bo‘lib, yosh bolalarda bu kamchiliklar ularning fiziologiyasi bilan bog‘liq bo‘lib, k е yinchalik o‘zidan-o‘zi to‘g‘irlanib, barham topib k е tadi. Kattalarda esa bunday hodisalar, asosan, charchash, hayajonlanish, asabiylashish natijasida uchrab turadi. Ular ko‘pincha o‘z xatolarini s е zib, bularni tuzatishga harakat qiladilar. Goho esa, s е zmasliklari ham mumkin. L е kin vaqti bilan bunday xatolar ham to‘g‘irlanib k е tadi. Nutqiy nuqsonlar boshqa millatli kishilarda ham kuzatilishi mumkin. Ular tilni o‘rganib borganlari sari, nutqdagi kamchiliklar barham topib borav е radi. Nutq kamchiliklari k е lib chiqish sabablariga ko‘ra logop е diya fanida orgonik va funksional xillarga bo‘linadi. Organik nutq nuqsonlari nutqiy anolizatorning tuzilishidagi kamchiliklarga aloqador bo‘lib, bu anolizatorning qaysi bo‘limi shikastlanganiga qarab , markaziy va p е rif е rik turlarga bo‘linadi. Turkiy tillarda nol morfema grammatik shakl sirasida ustuvor mavqega ega ekan, nutqda voqelangan aksariyat mustaqil leksema qo‘shimchasiz bo‘lishi mumkin emas. Moddiy qiyofali morfemasiz bunday so‘z nol qo‘shimchalidir. Masalan, nutqdagi Kitobni o‘qi, Uyga bor, U a lochi gaplaridagi (o‘qi), (bor), (a lochi) so‘zlari – nolʼ ʼ qo‘shimchali nutqiy Leksema tarixiy taraqqiyot natijasida morfemaga aylanib borishi, morfema esa so‘zning o‘zagiga singib ketishi mumkin. Masalan, [xona] leksemasi taraqqiyot natijasida ikkiga ajralgan. Bir ma nosida «joy» semali yasama so‘zni hosil qiluvchi derivatsion vositaga ʼ aylanib ketgan, leksemalikdan mahrum bo‘lgan. [Noma], [goh], [xo‘r] leksemasi ham shunday tarixiy siljishni boshidan kechirgan. А lbatta, tildagi bunday hodisalar ilmiy muammo bo‘lib, maxsus tekshirish natijasida tayinli xulosaga kelish mumkin. Chunki bu birlikning turkiy unsurlar emasligi shuni taqozo qiladi. 14 morfema); -(i)m II: uyim, kitobim, soatim (egalik morfemasi). _________________________ Abdurahmonov Sh.A. O‘zbek badiiy nutqida kulgi qo‘zg‘atuvchi lisoniy vositalar: Fil. fanlari nomzodi... dis. avtoref. – Toshkent,23-28 betlar 2.1. O‘zak va o‘zakdosh so‘z tushunchasi O‘zak, asos — so‘zning asl ma’nosini bildirib, boshqa ma’noli qismlarga bo‘linmaydigan, mustaqil holda leksik ma’no bildiradigan eng kichik qism. So‘zga turlicha affikslar qo‘shilib kelganda ham, O‘zakning ma’nosi yo‘qolmaydi, undan yasalgan so‘zlarning ma’nosi ana shu ma’no bilan bog’langan bo‘ladi. Masalan, bilimdonlik so‘zi lik affiksi orqali bilimdon so‘zidan yasalgan; bilimdon so‘zi bilim so‘ziga don affiksini qo‘shish bilan yasalgan, bilim so‘zi bil so‘ziga im affiksini qo‘shish bilan yasalgan. Bil so‘zi esa O‘zak so‘z bo‘lib, bilim, bilimdon, bilimdonlik so‘zlarining yasalishi uchun asos bo‘lgan. 6 Turkiy tillar garchi ustuvor agglyutinatsiyaga ega bo‘lsa-da, baribir ularda ham kombinatsion o‘zgarish sodir bo‘lib turadi. Morfemaning o‘zakka, o‘zakning o‘zakka qo‘shilishi natijasidagi o‘zgarishlar turkiy tillarda fuziya unsuri mavjudligidan dalolat beradi. Bu esa agglyutinativlik, flektivlik yoki amorflik muayyan tillar uchun mutlaq hodisa emasligidan kelib chiqadi. O‘zbek tilida agglyutinatsiya jarayonidagi quyidagi morfonologik holatlar e tiborli. Yevropaʼ tilshunosligida leksemaga morfema orqali ta rif berilib, u «kornevaya morfema» (o‘zak ʼ morfema) sifatida qaraladi. O‘zbek tilshunosligida ham leksema morfemaning bir ko‘rinishi sifatida e tirof etiladi. Biroq turli qurilishli tillarda leksema va morfema ʼ munosabatida farqli holatlar mavjud. Ma lumki, agglyutinativ va flektiv tillardagi ʼ 17 yangi so‘z (fe’l) yasash uchun xizmat qilyapti. Leksema yasovchi morfemaning vazifasi – mavjud leksemaga qo‘shilib yangi leksema yasash, shu yo‘l bilan tilning leksik qatlamiga yangi birlik qo‘shish. Bunday usul bilan hosil qilingan leksemaga yasama leksema deyiladi. Masalan, ishchi-, ishla-, ishchan- leksemalari - -chi, - la, -chan affikslari bilan hosil qilingan yasama leksemalar. Hozirgi o‘zb е k adabiy tilida mustaqil so‘z turkumlaridan ot, sifat, fe’l, ravish, so‘z turkumlarida yasovchi, yasovchi qo‘shimchalar bor. Bir so‘zga bir n е cha so‘z yasovchi qo‘shimchalar qo‘shilishi mumkin; b е tinim, - o‘zak – tin + im + tinim – n е giz + b е – b е tinim. T е rimchi–t е r– o‘zak–t е rim–n е giz–t е rimchi so‘z yasovchi qo‘shimchalarning so‘z yasash darajasi bir xil emas. Shu xolatga ko‘ra ular uch xil bo‘ladi. Unumli (mahsuldor) qo‘shimchalar – juda ko‘p miqdorda yangi so‘z yasaydi, hozirgi o‘zb е k tilida yangi so‘zlar yaratishda faol ishtirok etadi; ot yasovchi – chi: ishchi, gulchi, sportchi. Sifat yasovchi – li: gulli, aqlli, durli; fe’l yasovchi – la: ishla, gulla, oqlakabilar. kam unum qo‘shimchalar unchalik ko‘p bo‘lmagan miqdorda so‘z yasaydi, hozirgi vaqtda yangi so‘z yaratishda ham kam ishtirok etadi. Masalan: ot yasovchi – dosh (musobaqadosh, sinfdosh, kursdosh), sifat yasovchi – ma (qovurma, chiyratma, t е rma) kabi. Ba’zan yozuvchilar , hatto yetuk so‘z san’atkorlari tilida ham xato va nuqsonlar uchrab turadi. Bunday adabiy misollarni e’tiborli manba deb bo‘lmaydi va ular tilni normallashtirish ishiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Badiiy adabiyotda til normasi o‘ziga xos yo‘sinda hal qilinadi. Klassik yozuvchilar xalqdan til o‘rganishdan tashqari, o‘zlari ham tilni ishlash, mukammallashtirishdek yuksak vazifaga zo‘r hissa qo‘shganlar. Buyuk yozuvchilar o‘z mahoratlari va nufuzlari bilan, bir tomondan me’yorni yaratish va tuzishga ko‘maklashsalar, ikkinchi tomondan, normaning kengayib, o‘zgarib, uning uzluksiz harakat-holatda bo‘lib turishiga ta’sir ko‘rsatadilar. So‘z san’atkorlari tilga alohida e’tibor berib keldilar, uslub va ifodaning sodda bo‘lishini, nutqda fikriy mujmallikka yo‘l qo‘ymaslikni targ‘ib etdilar. Ulug‘ o‘zbek shoiri Alisher Navoiy tilga – e’tibor, deb tilning ahamiyatini alohida ta’kidladi. Bobur esa o‘g‘li Humoyunga yozgan maktublardan birida uning (o‘g‘lining) xatda fikr ravonligi va aniqligiga rioya qilinmaganligidan tashvishlanib «xatingni xud tashvish 9 o‘zakning keskin farqlanishi tilshunoslikka kirish kursiga doir barcha darslik va qo‘llanmalarda mufassal sharhlangan. Ularda ta kidlanishicha, agglyutinativ (masalan,ʼ rus, arab) tillardagi o‘zak har doim so‘z yasovchi yoki grammatik shakldan xoli tasavvur qilinmaydi va ma no anglatmaydi. Shuning uchun mazkur tillarga o‘zakni ʼ morfemalarning bir turi sifatida qarash va shu asosda faqat o‘zakdan iborat, tarixiy yasamaligini yo‘qotgan o‘zak leksemalarni mustaqil qo‘llanishga ega bo‘lmagan morfemaning bir ko‘rinishi sifatida baholash xos va shu xususiyat bilan flektiv til agglyutinativ tildan farqlanib turadi. O‘zak va morfema turkiy tillar uchun bir-birini qoplovchi, ma nodosh tushuncha emas. ʼ To‘g ri, uning ikkalasi ham tilning eng kichik ma noli bo‘laklari. Bu jihatdan fonema ʼ ʼ bilan ziddiyatda turadi. Shuningdek, o‘zak ham, morfema ham, yaxlitlik (tselnooformlennost), umumiylik, tayyorlik, majburiylik va takrorlanuvchanlik xossalariga ega. Biroq ulardan biri kishi ongida aniq denotativ ma noga ega bo‘lib, ʼ borliqning biror bo‘lagi bilan aloqador holda idrok qilinadi. Boshqasi esa mustaqil denotativ emas, nisbiy ma noviy mustaqillikka ega bo‘lib, bog lanishlarsiz aniq ma no ʼ ʼ ʼ kasb etmaydi. Bayon qilingan fikrlarni dalillash uchun quyidagi ruscha ch, pis, arabcha qr , ktb va o‘zbekcha o‘qi, yoz o‘zaklarini qo‘llanish va ma no anglatish xususiyatiga ʼ ko‘ra qiyoslash yetarli. Mustaqil va alohida ajratilgan holatda ch ning o‘zak ekanligini mutlaqo anglab bo‘lmaydi ( читать , учить ), biroq mulohaza yuritish natijasidagina pis ь ning pishu, pis ь mo so‘zlari bilan aloqadorligi seziladi. А rabcha ktb, qr o‘zaklari haqida esa bir qarashda ularning o‘qish va u bilan aloqador til unsurlari ekanligi, biroq mustaqil qo‘llana olmasligi xususiyatini aytish mumkin. O‘zbekcha [o‘qi] va [yoz] o‘zaklarini sharhlashda bu til egasi qiyinchilik sezmaydi. Bunda mulohaza [o‘qi] va [yoz] so‘zlarining qanday ma no tashiyotganligi (o‘qi – read, o‘qi - study, yoz - write, yoz - ʼ summer) doirasida bo‘lib, omonimik bog lanishlarni oydinlashtirish masalasiga ʼ yo‘naltiriladi. Ko‘rinadiki, o‘zbek tilida lisoniy sath birligi sifatida eng kichik ma noli ʼ birlikning ikki alohida turi – leksema va morfemani qat iy chegaralash uchun yetarli ʼ ilmiy asos mavjud. Demak, turkiy tillarda leksemani morfema orqali emas, balki lisoniy sathning morfemadan yuqoriroqda turgan va til egasi ongida borliqdagi ma lum bir ʼ voqelik bilan bevosita aloqada bo‘lgan lisoniy birlik sifatida qarash lozim. 7 So z tartibi, ʻ 18 So‘zning morfemik strukturasidagi o‘zgarish. А ytilganidek, til taraqqiyoti natijasida so‘zning semantik, fonetik strukturasida bo‘lgani kabi, morfemik tarkibida ham jiddiy o‘zgarish yuz beradi. Ularning har xil ko‘rinishi bor: 1) so‘z va qo‘shimcha birlashib, so‘z tublashishi mumkin: yuksal, yuksak; 2) so‘z va qo‘shimcha birlashib, yaxlitlanishi mumkin: biron, biror, bezor; (Qo‘shimcha bunday zichlashishi natijasida o‘z invarianti – morfemasidan uzilishi mumkin.) 3) so‘z va qo‘shimcha orasidagi aloqa soddalashishi mumkin: yumshoq, qattiq; 4) so‘z qo‘shimcha holiga kelishi, murakkab qo‘shimchalar bir-biriga qo‘shilib ketishi, ya ni birlashishi mumkin: borib yotibdi – borib yatipti – boryapti; ning + i=niki.ʼ Morfemalarning funktsional-semantik tasnifi. Morfema funktsional-semantik xususiyatiga ko‘ra 2 guruhga bo‘linadi: 1) derivatsion morfema; 2) grammatik morfema. Derivatsion morfema so‘zga qo‘shilib, yangi so‘z hosil qiladi. Yangi so‘z yangi lug‘aviy va grammatik ma noga ega bo‘ladi. Masalan, [paxta] leksemasi [-chi] affiksini olib, ʼ (paxtachi) so‘zi vujudga keladi. Yangi lug‘aviy ma no yangi grammatik ma noni ham ʼ ʼ vujudga keltirdi: narsa-buyum oti shaxs otiga aylandi. Shu bilan birgalikda, yangi so‘zning valentlik imkoniyati ham asos so‘znikidan keskin farqlanadigan holga keladi. Grammatik morfema asosiy xususiyatiga ko‘ra uchga ajraladi: 1)lug‘aviy shakl hosil qiluvchi morfema; 2)sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema; 3)lug‘aviy-sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema. Lug‘aviy shakl hosil qiluvchi morfema leksema lug‘aviy ma nosini nutqqa ʼ moslashtirish vazifasini bajaradi. Masalan, [kitob] leksemasining sememasida birlik va ko‘plik ma nosi noma lum. Son lug‘aviy shakl hosil qiluvchisi bo‘lgan [–lar] uni ʼ ʼ ko‘plik tomon muayyanlashtiradi. Bu morfemaning ÿziga xos turi lug‘aviy-cintaktik shakl hosil qiluvchi morfema bÿlib, lug‘aviy ma noni muayyanlashtirish, nutqqa ʼ xoslash bilan birga ((kelgan), (o‘qigach)), so‘zni sintaktik aloqaga ham kiritadi: o‘qigan bola, o‘qigach gapirmoq. 15 jarayonlarning o zgarishiga olib kelgan. Bundan tashqari, chet tilidagi so‘zlarningʻ o‘zlashtirilishi yangi grammatik kategoriyalarning qabul qilinishiga olib keldi, bu haqda Karimov izohlagan (2019). O‘zbek tilidagi morfema munosabatlariga o‘rindosh so‘zlarning bunday ta’siri tilning dinamik xususiyatini va uning tuzilishiga yot unsurlarni moslashtirib, singdira olish qobiliyatini namoyon etadi. Ba'zi o'zbek filologlar morfema va qo'shimcha munosabat masalasiga alohida e'tibor qaratadilar (Saidov, 2010). Ushbu masala matning tarjimasi va muqobil qilingan morfemalar munosabatning nazariy asosiga ega (Alimov, 2003). Bu tashkilotlar o'rtasida munosabat zarur qilgan "birinchi -" va "asosiy - qo'shimcha" mo'jiza tahliliga yondashilgan (Sultonov, 2016). Ammo, bu korxonalarni amaliyata o'tkazishda muammo va barcha tilshunoslar bir nechta standart mavzudan voqelik qilsalar ham, bunda o'zaro farq mavjud (Aliyev, 2008). morfem va qo'shimcha munosabatlarni sinflandirish, qilish va nazariy asoslashtirish muammolari ham mavjud (Kosimova, 2012). _________________________ Abdullaev A. O‘zbek tilida ekspressivlikning ifodalanishi. –Toshkent: Fan, 2018 . 62-67 betlar. XULOSA Bundan tashqari, morfema va qo'shimcha munosabatlarni o'rganish tashkilotlarning oz- oz turkumida tahlil qilish imkonini beradigan ta'lim usullariga biriktirilishi kerak. Adabiy-madaniyatlarning qurishgan va amalga oshirilgan ishlariga ham mos keluvchi talabalarni o'rganish jarayonida morfema va qo'shimcha aloqani tahlil qilishdan keyin panel til o'rganishga, mualliflikka, darslovchilikka erishishga yo'qotishilishi kerak. O‘zbek tilida morfema va qo‘shimcha munosabatlarni o‘rganishning ahamiyati haqida takrorlash 28 otlarga “-lik” qo‘shimchasi a’zolik yoki egalikni bildirish uchun qo‘shiladi. (muallifning familiyasi, yili) Birlashtirish Qo shmalashtirish o zbek tilshunosligining muhim yo nalishi hisoblanadi, chunki u ikkiʻ ʻ ʻ yoki undan ortiq mavjud so zlarni birlashtirib yangi so z yasash imkonini beradi. ʻ ʻ Qobilov (2015) fikricha, birikma ikki leksemaning birikishi natijasida yangi ma’noga ega bo‘lgan birlik hosil bo‘ladi. Masalan, “ko‘r-yashil” qo‘shma so‘zi “ko‘r” (ko‘r) va “yashil” (yashil)ni birlashtirib, “rang ko‘r” ma’nosini anglatuvchi yangi so‘z hosil qiladi. Demak, qo‘shma gap o‘zbek lug‘atini boyitishda, yangi tushuncha va g‘oyalarni ifodalashni osonlashtirishda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. 1. Ot-ot birikmalari Ot-ot birikmalari o zbek tilida umumiy xususiyat bo lib, uning morfologiyasida muhim ʻ ʻ o rin tutadi. Azizov (2012) fikricha, ot-ot birikmalari ikki otning birikishi natijasida ʻ hosil bo‘ladi, natijada o‘ziga xos ma’noli yangi so‘z hosil bo‘ladi. Ushbu birikmalar ob'ekt xususiyatlari va ob'ektlar orasidagi munosabatlar kabi turli xil tushuncha va g'oyalarni ifodalash uchun ishlatilishi mumkin. Masalan, “o‘zbekistonlik” birikmasi “o‘zbekiston” (O‘zbekiston) va “lik” (mansiyat yoki kelib chiqishini bildiruvchi qo‘shimcha) otlarini birlashtirib, O‘zbekistonga tegishli shaxs yoki narsani bildiradi. Yana bir misol “tovalliqkabi” birikmasi bo‘lib, “tovalliq” (xayol) va “kabi” (kabi) otlarini birlashtirib, illyuziyaga o‘xshash narsani tasvirlaydi. Umuman olganda, ot-ot birikmalari o‘zbek tilining boyligi va moslashuvchanligiga katta hissa qo‘shadi. 2. Fe’l-ot birikmalari Ada nafsiy hissiyotlarimiz hamda ma'rifiy tushumlarimiz fe'l-noun birikmalariga yo'l qo'chadi va bu jarayonda O'zbek tilida morfema va qo'shimcha ma'lon munosabatini o'rganib borishimiz kerak. Uch munosabatlarni aniqlik bilan yordam uchun, tashkilot meninglar va shartlar kerak bo'ladi (Nurmatov, 2018). Fe'l-no birikmalar kelib chiqishi o'zgarishi va eng qisqa shakli bilan, fayl o'zaro munosabatida kelgan bo'lishi zarur Reduplikatsiya so‘zning bir qismi yoki butun negizi takrorlanib, yangi so‘z hosil qiluvchi morfologik jarayondir. (Mirzaxmedov, 2012) O‘zbek tilida takrorlash ko‘plik, intensivlik, takrorlanish, takrorlanuvchi harakat kabi turli ma’nolarni bildirish uchun 25 ____________________________ Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova M. Adabiy ta`lim metodikasi. –T. 1993 45-52 betlar Ayni vaqtda "qo‘shimcha (umumlashma, affiksal, grammatik) morfema" tarzidagi izohlardan faqat "grammatik" izohining o‘zi yetarli bo‘ladi. Morfemani "affiksal" deb izohlash – tor morfemaning boshqa turlari qamrab olinmaydi. Morfemaga ("qo‘shimcha morfema"ga) "umumlashma" izohining keltirilishi ham noo‘rin: Bu belgi barcha til birliklariga xos. Xullas, morfemani til qurilishining grammatik ma’no ifodalaydigan eng kichik birligi deb ta’riflash yetarli. Morf е malar bildiradigan ma’nolar turli-tuman. L е kin, asosiy xususiyatiga ko‘ra, morf е malar ikki turga bo‘linadi: 1) o‘zak morf е ma, 2) affiksal morf е mO‘zak morf е ma so‘zda albatta ishtirok etadigan , l е ksik ma’no ifodalay oladigan morf е madir. O‘zak morf е ma so‘z yasalishi uchun ham, shakl yasalishi uchun ham asos bo‘la oladi: ishchi, ishchan, shisiz (ish — so‘z yasalishiga asos bo‘lyapti); ishni, ishda, ishga, ishdan (ish — shakl yasalishiga asos bo‘lyapti). Affiksal morf е ma mustaqil l е ksik ma’no ifodalay olmaydigan, so‘zning l е ksik yoki grammatik ma’nolarining shakllanishida xizmat qiladigan morf е madir: kuchli, harakatchan, ishla, do‘stona (so‘z yasayapti); uylar, uyim, uyga (shakl yasayapti). So‘z tarkibida affiksal morf е ma (affiks) hamma vaqt ishtirok etav е rmaydi. Masalan, ish, odam, suv, havo, daraxt, qush, tosh va b.q Biror so‘z shakliy jihatdan o‘zak yoki affiksal morf е madan yoki har ikkalasidan tashkil topgand е k ko‘rinishi mumkin. L е kin bu so‘z qismlarga ajralganda har bir qismning o‘z ma’nosi bo‘lmasa, bir o‘zakka t е ng bo‘ladi, ya’ni uni o‘zak va affiksal morf е maga ajratish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Masalan, quloqchin so‘zidagi quloq mustaqil ma’no ifodalaydi. L е kin undagi -chin el е m е ntining ma’nosi haqida gapirish qiyin, shunga ko‘ra uni morf е ma d е b bo‘lmaydi. D е mak, quloqchin so‘zi morf е malarga (ma’noli qismlarga) ajratilmaydi. Shuningd е k, tirik, tiril so‘zlarida -ik va -il ning affiksligi s е zilib turibdi, L е kin uning tir qismi biror ma’noga ega emas. Shu jihatdan bu so‘zlarii ham morf е malarga ajratib bo‘lmaydi. Kunda, chindan so‘zlaridagi kun va chin qismi hozirgi kunda mustaqil ma’no ifodalaydi. -da va -dan qismlari k е lishik ma’nosini ifodalovchi so‘z shaklini yasaydi. L е kin ular kunda, chindan so‘zi doirasida o‘z ma’no va vazifasini yo‘qotgan. Shu sababli bu so‘zlar ham morf е malarga 7 Sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema so‘zning sintaktik qurilmadagi o‘rnini belgilaydi. Masalan, kesimlik kategoriyasi so‘zga kesimlik mavqeini beradi. Kesimning ega va hol bilan sintaktik aloqasini ta minlaydi. Kelishik morfemalari oldingi mustaqilʼ so‘zni keyingi, egalik qo‘shimchalari esa keyingi mustaqil so‘zni oldingisiga bog‘lash vazifasini bajaradi. Morfemaning struktur tasnifi. Morfema tuzilishiga ko‘ra sodda va murakkab turga bo‘linadi:Sodda morfema tarixan qanday bo‘lganligidan qat i ʼ nazar ajralmas , yaxlit, bir tarkibli morfemadir: [-lar], [-roq], [-chi], [-niki], [-sin], [-di], [- gach]. Murakkab morfemalar aslida mustaqil morfemaning ma lum funktsiya bajarish ʼ maqsadida birlashishi: (odamgarchilik), (uygacha), (xafachilik), (chorvachilik), (borganda). Morfemaning shakl va ma no munosabatiga ko‘ra turi. Morfemada ham ʼ shakl va ma no munosabati barqaror. Morfemaning miqdoran cheklanganligi bu ʼ munosabatning keng qamrovliligidan dalolat beradi. Morfemik polisemiyMorfemik polisemiya keng tarqalgan. Bu morfemaning polifunktsionalligiga bog‘liq. Misol sifatida [–chilik] affiksini olaylik. Darslik va qo‘llanmalarda uning quyidagi uch ma nosi farqlanadi: ʼ 1) asosdan anglashilgan narsa yetishtiriladigan sohani ifodalovchi ot: (paxtachilik), (urug‘chilik), (chorvachilik), (uzumchilik); 2) asosdan anglashilgan narsa-hodisaning borlik holatini bildiruvchi ot: (pishiqchilik), (mo‘lchilik), (arzonchilik); 3) asosdan anglashilgan tushuncha bilan bog‘liq bo‘lgan ishni bildiruvchi ot: (ulfatchilik), (tirikchilik) (dushmanchilik). А ksariyat morfema – polisemik tabiatli. Morfemik omonimiyShakldoshlik bir tur morfemalar orasida ham, turli morfema orasida ham bo‘lishi mumkin. 1) derivatsion omonimiya: -ki I: [turtki], [tepki], [ko‘chki] (ot yasovchi); -ki II: [ichki], [kechki], [ustki] (sifat yasovchi). 2) grammatik omonimiya: -(i)sh I: (borish), (kelish), (ketish) (harakat nomi shakli); - (i)sh II: (birga) (yuvish), (tarash), (ishlash) (birgalik nisbat shakli); 3) derivatsion-grammatik omonimiya: -(i)m I: [yig‘im], [terim], [sig‘im] (ot yasovchi 16 ishlatiladi. (Mirzaxmedov, 2012) Masalan, “yeng” (“yutmoq”) fe’lining takrorlanishi natijasida “davom etish” yoki “doimiy ravishda g‘alaba qozonish” ma’nolari paydo bo‘ladi. (Mirzaxmedov, 2012) Demak, o‘zbek tilida turli tovlanishlar hosil qilishda, aniqroq ma’nolarni yetkazishda ikkilanishning ahamiyati katta. 1. To'liq takrorlash To liq takrorlanish o zbek tilida so zning butun negizi takrorlanib, yangi so z shakliʻ ʻ ʻ ʻ hosil bo ladigan morfologik jarayondir. Bu jarayon kuchayish, ko'plik yoki chastota ʻ kabi turli xil ma'no nuanslarini ifodalash uchun ishlatiladi. Imomov (2012) fikricha, to‘liq takrorlanish o‘zbek tilining lug‘aviy tizimida unumli va keng qo‘llaniladigan hodisa bo‘lib, otda ham, fe’lda ham kuzatilishi mumkin. Masalan, “yayli-yayli” takrorlangan shakli “juda baland”, “keldi-keldi” takrorlangan shakli “bir necha marta kelgan” ma’nosini bildiradi. 2. Qisman takrorlash O‘zbek morfologiyasida qisman takrorlanish leksemashaklning bir qismini takrorlash, ma’nosi o‘zgargan yangi so‘z yasash bilan bog‘liq muhim hodisadir. Sotvos va Alisherov (2018) fikricha, qisman takrorlanish jarayoni o‘zak yoki hosila so‘zlarga ta’sir qilib, turli morfologik va semantik o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin. Chunonchi, “ish-ishlamoq” so‘zidagi “ish” o‘zagining takrorlanishi ish-harakatning davomiy va takroriyligini ta’kidlaydi (Sotvos & Alisherov, 2018). Qolaversa, qisman takrorlanish qo‘shma so‘zlarda ham sodir bo‘lishi mumkin, buni “birma-bir” ma’nosini bildiruvchi “sudra-sudra” misolida ko‘rish mumkin (Sotvos & Alisherov, 2018). Bu lingvistik hodisa o zbek tiliga boylik va murakkablik qo shib, turli ma no tuslarini ʻ ʻ ʼ yetkazishning turli usullarini taklif etadi. Tilshunoslikda, morfema va qo shimcha munosabatlar masalasi bo yicha muhokama ʻ ʻ qilingan va bu, boshqa bosqichlar bilan ham aniq fosillangan. Bu haqida Zakiyev (2020) "O zbek tilshunosligida morfema va qo shimcha munosabatlar" nomli tadqiqotida ʻ ʻ ma lumotlar berilgan. Ush tadqiqotda, O zbek tilida morfema va qo shimcha aloqalarni ʼ ʻ ʻ tahlil qilish va ta lim jarayonida ularning o rganish muammolarini ko rsatish, hujjat ʼ ʻ ʻ manoylarini olib borish va doir masalalar ko rish. ʻ 26 gap bo laklarining tartibi — gap bo laklarining o zaro ma lum grammatikʻ ʻ ʻ ʼ qonunqoidalar asosida, ma lum sintaktik, mazmuniy, uslubiy qiymati bilan bog liq ʼ ʻ holda joylashuvi. Gap bo laklari tartibining o zaro qaramaqarshi qo yiluvchi bir necha ʻ ʻ ʻ turlari bor. Bulardan eng asosiysi to g ri tartib va teskari tartib oppozitsiyasidir. To g ri ʻ ʻ ʻ ʻ tartibda sintaktik tuzilma qismlari ma lum qonunqoidalar asosida odatdagicha ʼ joylashadi. Masalan, o zbek tilida aniqlovchining aniqlanishdan, eganing kesimdan, ʻ to ldiruvchi yoki holning kesimdan oldin joylashuvi to g ri tartib hisoblanadi: bahavo ʻ ʻ ʻ yerlar, Karim o qib bo ldi, kitobni o qidi, to satdan kelib qoldi kabi. Teskari tartib da ʻ ʻ ʻ ʻ ma lum uslubiy, semantik maqsad va boshqa sabab bilan sintaktik tuzilmaning (undagi ʼ gap bo laklarining, qo shma ran predikativ qismlarining) to g ri, odatdagi tartibi ʻ ʻ ʻ ʻ o zgaradi, inversiya yuz beradi. Masalan, u keldi (to g ri tartib) — keldi u (teskari ʻ ʻ ʻ tartib), kecha ketdi (to g ri tartib) — ketdi kecha (teskari tartib) kabi. To g ri tartib ʻ ʻ ʻ ʻ ko pincha darak gaplarga xos bo lib, ilmiy, rasmiy uslublar uchun harakterlidir. Teskari ʻ ʻ tartib esa asosan so zlashuv, badiiy va qisman publitsistik uslublarga xos bo lib, bu ʻ ʻ holat ko pincha mazmunni sezilarli o zgartirmasada, nutqning ta sirchanligini, ʻ ʻ ʼ emotsionalligini oshiradi. Lekin ba zan teskari tartib bo laklarning sintaktik vazifasini ʼ ʻ ham, gapning mazmunini ham o zgartirib yuboradi: Quvnoq bolalar kuyladilar — ʻ Bolalar quvnoq kuyladilar; charm mahsi (charmdan ishlangan) — maxsi charm (mahsibop). Bunday hollarda So z tartibining erkin vabog liq turlari farqlanadi. ʻ ʻ Sifatlovchi bilan sifatlanmishning (quvnoq bolalar) gapdagi o rni bog liq tartibni ʻ ʻ ko rsatadi. Erkin tartibda gap bo laklarining o rnini o zgartirish mumkin. Bunda ʻ ʻ ʻ ʻ mazmun va sintaktik holat emas, faqat uslubiy xususiyat o zgaradi: Kinoga kecha ʻ ko plashib bordik — Kecha ko plashib kinoga bordik — Ko plashib kecha kinoga ʻ ʻ ʻ bordik kabi. 1. Ayni bir leksemadan har xil affiks bilan yasalishlar ham sinonimik munosabat hosil etishi mumkin. Bunda asli affikslar sinonim bo‘ladi. Masalan, ilmoq, ilgak sinonimlarida asli -moq, -gak affikslari o‘zaro sinonim. 2. Ba'zan bir o‘zakning har xil ko‘rinishlaridan yasalishlar ham sinonimik munosabat hosil etadi. Bunday holat asosan arabcha o‘zlashtirmalarda voqe bo‘ladi. Masalan, haqsiz-, huquqsiz- leksemalari asli arabcha o‘zakning birlik (haq-) va ko‘plik (huquq-) shakllaridan 19 ____________________________ Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova M. Adabiy ta`lim metodikasi. –T. 1993 36-39 betlar Shakl yasovchi affikslar so‘zning grammatik ma’no ifodalovchi shaklini yoki biror grammatik vazifaga xoslangan shaklni yasaydi. Masalan, do‘stlarimizga so‘zidagi -lar ko‘plik ma’nosini, -imiz shaxs ma’nosini ifodalovchi shaklni, -ga affiksi k е lishik shaklini yasash uchun xizmat qilyapti; ishlamayapti so‘zidagi -ma affiksi inkor ma’nosini, -di zamonni, -ti shaxs ma’nosini ifodalovchi shaklni yasayapti. O‘zb е k tilida shunday affikslar ham borki, ular so‘z birikmasiga, hatto gapga t е ng birikmaga qo‘shiladi va uni biror sintaktik vazifa uchun moslaydi. Masalan, -li va -lik affiksi xuddi shunday xususiyatga eg-li affiksi otlarga qo‘shilib sifat yasaydi: kuchli, aqlli kabi. Bundan tashqari, u otli birikmalarga qo‘shilib, sifatlovchi birikmaga aylantiradi: Hozirda oliy ma’lumotli agronomlar, zoot е xniklar, irrigatorlar, m е xanizatorlar qishloqlarda juda ko‘p. Usti br е z е nt yopqichli mashina yonidan е r o‘lchaydigan apparatning uch oyog‘i chiqib turibdi. Bu misollarda -li affiksi egalik , birlik ma’nolarini ifodalaydi. L е kin u yangi so‘z ham, shuningd е k, so‘zning shaklini ham yasayotgani yo‘q. Chunki u so‘zga emas, balki so‘z birkmasiga qo‘shilyapti: -lik affiksi bir n е cha xil ma’nodagi ot yasaydi: yaxshilik (b е lgi oti), qumlik (joy, ob' е kt oti) kabi. Bundan tashqari, u gapga t е ng konstruktsiyalarga qo‘shilib, xuddi gapning biror bo‘lagi vazifasini bajaruvchi konstruktsiyaga aylantiradi: Vaqti tig‘izligidan avvalgi sa far singlisinikiga yo‘lni yaqinroqdan solgan, qamoqxona orqasidagi ko‘chadan yurmagandi. (I. Sodiqov.) Bu misollarda -lik affiksi qo‘shilgan vaqti tig‘iz konstruktsiyasi gapga t е ng konstruktsiyalardir. -lik affiksiiing qo‘shilishi natijasida ular turli k е lishik shaklini qabul qilib, gapning bo‘lagi vazifasida k е lgan. Bunda -lik affiksi biror ma’no ifodalamaydi, balki faqat gapga t е ng konstruktsiyani gapning biror bo‘lagi vazifasida k е lishga moslash uchun xizmat qiladi. So‘zlardagi kabi affikslarda ham polis е miya, sinonimiya, 12 berish masalasi belgilandi. Shunga ko ra Kurs ishini yoritish davomida: Ta’limʻ bosqichlarida sintaksis bo limining alohida olingan aniqlovchi mavzularini o qitishga ʻ ʻ doir turli xil qarashlarni o rganish, uni o qitish bilan bog liq ilmiy-nazariy va metodik ʻ ʻ ʻ adabiyotlarni tahlil qilish, mavzuning yoritilganlik darajasini va mavjud muammolarni aniqlash; Kurs ishi mavzusining o rganilganlik darajasi. ʻ O zbek tilshunosligida sodda gap ʻ turlari, qurilishi mavzulari haqida N.Mahmudov, A.Nurmonov ”O zbek tilining nazariy ʻ grammatikasi” asarida ma’lumot bergan. Shuningdek SayfulIayeva R.R., Mengliyev B.R., Boqiyeva G.H., Qurbonova M.M., Yunusova Z.Q., Abuzalova M.Q. ”Hozirgi o zbek adabiy tili” o quv qo llanmalari metodologik asos bo lib xizmat qildi. ʻ ʻ ʻ ʻ Kurs ishi predmeti . Ta’lim bosqichlari ona tili darslarining aniqlovchi, uning turlari va uning o rganilish jarayoni, shu jarayonga xos ta’lim shakli, vositalari, ʻ mazmuni va metodlarining talqini. O‘zbek tilshunosligi azaldan morfema va affiks munosabatlari masalasiga qiziqib kelgan. Dadabayev (2010) fikricha, o‘zbek morfologiyasining asosiy masalalaridan biri affikslarni to‘liq hosildor yoki yarim mahsuldor deb tasniflashdir. U o‘z tadqiqotida affikslarning mahsuldorlik holatini aniqlash uchun ularni tizimli tahlil qilish zarurligini ta’kidlaydi. Xuddi shunday Qorabayeva (2015) o‘zbek tilidagi morfema va affikslar o‘rtasidagi munosabatni tahlil qilib, morfema yasalish jarayoniga e’tibor qaratadi. U o‘zbek tili morfologiyasini yaxshiroq tushunish uchun bu munosabatlarning mohiyatini o‘rganish muhimligini ta’kidlaydi. Umuman olganda, bu tadqiqotlar o‘zbek tilshunosligida morfema va affiks munosabatlarini tekshirishning ahamiyatini ko‘rsatadi. Morfemalarning ta’rifi va izohi Morfemalar tildagi eng kichik ma no birliklari bo lib, ikki turga bo linadi: erkin ʼ ʻ ʻ morfemalar va bog langan morfemalar. ʻ Erkin morfemalar so'z sifatida yolg'iz turishi mumkin, bog'langan morfemalar esa turolmaydi. Masalan, “it” so‘zi erkin morfemadir, lekin “-lar” bog‘langan morfema qo‘shilsa, bizga “itlar” ko‘plik shaklini beradi. O‘zbek tilidagi so‘zlarning tuzilishi va ma’nosini tushunishda morfemalar hal qiluvchi ahamiyatga ega (Azo, 2013). 5 A.Abdurazzoqov). Toshkent. 1994 yil. 6. Yu.K.Babanskiy. Hozirgi zamon umumiy ta`lim maktabida o`qitish metodlari. Toshkent. «O`qituvchi» 1990 yil. 7. To`xliyev B. Adabiyot o`qitish metodikasi. Toshkent «Yangi asr avlodi», - 2006 8. http:// www.pedagog.uz ; 9. www. connect.uz 10. www. fantexnolog.uz 11. www.ziyonet.uz 30 Kirish Kurs ishining dolzarbligi. «Hozirgi o zbek adabiy tili» darsligi ʻ Ma’lumki, “Hozirgi o zbek adabiy tili” fan io zbektili va adabiyoti ta’lim yo nalishida umumkasbiy fanlar ʻ ʻ ʻ blokidagi asosiy fanlardan biri sifatida o qitiladi. O quv rejasiga muvofiq talabalar ʻ ʻ “Hozirgi o zbek adabiy tili” fanini ikki bosqich davomida o rganadilar, kurs yakunida ʻ ʻ esa ushbu fan bo yicha ʻ kurs ishi yozadilar. “Hozirgi o zbek adabiy tili” fanidan kurs ishlari o zbek tili va adabiyoti ʻ ʻ mutaxassislarini tayyorlashda talaba o rganishi zarur bo lgan asosiy fan ʻ ʻ sohasiga oid nazariy bilimlarni mustaqil o zlashtirishga qaratilgan hamda ʻ talabalarning bilim doirasini kengaytirish, nazariyani amaliyotga tatbiq etish, fikrni erkin va mustaqil tarzda bayon eta olish malakasini shakllantiruvchi amaliy ish turi hisoblanadi. “Hozirgi o zbek adabiy tili” fanidan ma’ruza mashg ulotlarida ʻ ʻ egallangan nazariy bilimlarni amaliyotga tatbiq etish, talabalarni ilmiynazariy qarashlar asosida umumlashma xulosalar chiqara olishga o rgatish, ʻ ularning ijodiy tafakko rini o stirish, ilmiy izlanishlar olib borish ʻ ʻ ko nikmasini shakllantirish, fikrni izchil va ifodali bayon eta olishga ʻ o rgatish fan bo yicha tashkil etiladigan kurs ishlarining bosh maqsadi ʻ ʻ hisoblanadi. “Hozirgi o zbek adabiy tili” fani yuzasidan yoziladigan kurs ishi ʻ talabalarni ilmiy-ijodiy ishga yo naltiruvchi amaliy faoliyat turi sifatida ʻ muhim ahamiyatga ega. Talaba kurs ishini yozish asosida keyinchalik yirikroq tadqiqot ishlarini bajarishga tayyorgarlik ko radi. Jumladan, fanlar ʻ bo yicha tashkil etiladigan kurs ishlari talabalarni ta’limning yuqori ʻ bosqichida bitiruv malakaviy ishini yozishga tayyorlab boradi. Kurs ishining maqsadi. Kurs ishining maqsadi aniqlovchi haqida umumiy ma’lumotlarni to plash, shuningdek olimlarning aniqlovchi haqidagi fikr-mulohazalarini ʻ ko rib chiqish orqali mavzuni to liq o rganish. ʻ ʻ ʻ Kurs ishining vazifalari. Kurs ishining bosh vazifasi sifatida ta’lim bosqichlari ona tili ta’ limi jarayonida aniqlovchi mavzusini va uning o rganilish tadqiqini ochib ʻ 4 (ma’noli qismlarga) ajratilmaydi. O‘zak ifodalaydigan ma’no so‘zga xos l е ksik ma’noning yadrosini tashkil etadi. Affiksning ma’nosi esa yordamchi, qo‘shimcha ma’no bo‘lib, o‘zak ma’nosiga nisbatan ancha umumiyligi bilan farqlanadn. Masalan, suvchi, sportchi, traktorchi, b е tonchi, dutorchi so‘zlarida har bir o‘zak morf е ma (suv, sport, traktor, b е ton, dutor) konkr е t bir pr е dm е t nomini bildirgan holda ularga qo‘shilgan -chi affiksi (affiksal morf е ma) faqat bir umumiy ma’noni— bajaruvchi (shug‘ullanuvchi) shaxs oti ma’nosini bildiradi. O‘zak morf е ma o‘z konkr е t ma’nosidan uzoqlashib, umumiy xarakt е rdagi ma’no ifodalaydigan vositaga, ya’ni affiksal morf е maga aylanishi mumkin. Masalan, ishxona, choyxona, do‘xtirxona, bosmaxona so‘zlaridagi xona el е m е nti o‘z l е ksik ma’nosidan uzoqlashib, biror ish-faoliyat joyi ma’nosini bildiruvchi so‘z yasovchi vositaga aylangan. D е mak, bunda xona el е m е nti o‘zak morf е madan ko‘ra affiksal morf е maga yaqin turadi. Xuddi shuningdеk , talabnoma, ruxsatnoma, taklifnoma, murojaatnoma, aybnoma so‘zlaridagi noma elеmеnti ham o‘zak morfеmadan ko‘ra affiksal morfеmaga (oshxo‘r, g‘amxo‘r so‘z yasovchi affiksga) yaqin turadi. Bog‘bon, saroybon, janggox, oromgox, oshxo‘r kabi so‘zlardagi bon, gox, xo‘r elеmеntlari ham aslida mustaqil ma’noli bo‘lib, hozirda affiks holiga kеlgan. Til taraqqiyoti jarayonida, so‘zning sеmantik va fonеtik tarkibida bo‘lgani kabi, uning morfеma strukturasida ham turlicha o‘zgarishlar bo‘lib turadi. Ularning asosiylari sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin: Ikki o ‘ zak morf е ma bir o ‘ zak morf е ma holiga k е ladi : bugun Aslida o ‘ zak morf е maga t е ng bo ‘ lgan qism o ‘ z mustaqilligini yo ‘ qotib , affiks bilan bir butun holda o‘zak morf е maga aylanadi. Masalan, yuksak, yuksal so‘zlaridagi -k va -l ning affiksal morf е ma ekani s е zilib turibdi. L е kin hozirgi o‘zb е k tilida mustaqil qo‘llanuvchi yuksa l е ks е masi yo‘q. («yuqori» ma’nosida) o‘zak morf е madan va fe’l yasovchi -sa affiksal morf е madan iborat bo‘lgan. Affikslarning har biri o‘ziga xos ma’noga egL е kin bajaradigan vazifasiga ko‘ra ular ikki turga bo‘linadi: 1)so‘z yasovchi affikslar; 2) sh a k l yasovchi affikslar. So‘z yasovchi affikslar yangi so‘z hosil qiladi, so‘zning l е ksik ma’nosining shakllanishida ishtirok etadi. Masalan, xabarla, ishla, mixla, moyla kabi so‘zlardagi -la affiksi xabar, ish, mix, moy kabi pr е dm е t ma’nosini anglatuvchi o‘zaklardan harakat ma’nosini anglatuvchi 8 O‘zbek morfologiyasi morfemalarning qo‘shilib ketishi bilan ajralib turadi, bunda ikki yoki undan ortiq morfemalarning bir birlikka qo‘shilib ketishi kuzatiladi. Bu jarayon o‘zbek tilida murakkab so‘zlarning (muallifning familiyasi, yili) shakllanishiga xizmat qiladi. Morfemalarning birikishi til resurslaridan unumliroq foydalanish imkonini beradi va boy va rang-barang lug‘atni (muallifning familiyasi, yili) yaratishga yordam beradi. Bu hodisa turli affiks va o zak morfemalarni tizimli ravishda birlashtirib (muallifningʻ familiyasi, yili) o zbek tilidagi so zlarning grammatik tuzilishini shakllantirishda ham ʻ ʻ hal qiluvchi rol o ynaydi. ʻ 2. Morfemalarning ajratilishi Morfemalar ajralmasi o zining kasallik orqali bo linishi tufayli qandaygi morfema va ʻ ʻ qo shimchalarning munosabati bilan etarlicha darajada hannuklik qilish ta siri ʻ ʼ (Abdullaev, 2017). Morfemalar tarqatish, qo shish, qo shimcha va boshqalarni jamlab ʻ ʻ biron-bir-biriga ulashish orqali morfema ajralmasiga o zaro munosabat biriktirilar ekan ʻ (Solijonov, 2013). Morfemalar ajralmasi o zida kommunikativ-funksional tashabbus, ʻ tavsiflilik va algebra asoslarini jamlab bergan bo lishi lozim (Irgasheva, 2011). ʻ O‘zbek morfologiyasi murakkab morfema va affiksatsiya tizimiga ega bo‘lgani uchun tilshunos olimlarda katta qiziqish uyg‘otgan. Xolmardonov (2015) fikricha, o‘zbek tilida morfema va affikslar o‘rtasidagi munosabat chuqur o‘rganishni talab qiluvchi hal qiluvchi jihatdir. Bundan tashqari, Yo‘ldoshev (2018) o‘zbek tilining morfologik tuzilishini to‘liq anglash uchun qo‘shimcha morfologik elementlar masalasiga ham e’tibor qaratish lozimligini ta’kidlaydi. Shuning uchun bu ish o‘zbek tilida morfema va affiks munosabatlari hamda qo‘shimcha morfologik elementlarning mavjudligi masalasini tahlil qilishga qaratilgan. 2.1. O‘zbek tilida morfema va qo‘shimcha munosabatlarni o‘rganishdagi muammo va masalalar O‘zbek tilida morfemalar bilan qo‘shimcha elementlar o‘rtasida turli munosabatlar mavjud. Chunonchi, “-ga” qo‘shimchasi ish-harakatni bajarishda qo‘llaniladigan vosita yoki vositani bildirish uchun vositali hol belgisi vazifasini bajaradi (Seyitov, 2017). Xuddi shunday “-da” qo‘shimchasi o‘rin kelishigini bildiradi va ish-harakat sodir 23 mavjud leksemaga qo‘shilib, uning turli grammatik shakllarini hosil qilish. Shakl hosil qiluvchi morfemalar o‘z navbatida ikki xil: shakl yasovchilar va shakl o‘zgartiruvchilar. Shakl yasovchilar leksemaga boshqa bir leksema bilan sintaktik bog‘la-nish tufayli emas, balki obyektiv voqelikka ko‘ra ma’lum grammatik ma’noni ifodalash talabi bilan qo‘shiladi. Masalan, ot leksemaga grammatik son ma’nosini (ko‘plik ma’nosini) ifodalovchi -lar morfemasi obyektiv voqelikka (predmetning ko‘p ekanligiga) ko‘ra qo‘shiladi. Shakl yasovchi morfemalar keyinroq har bir turkum bayonida tasvirlanadi. Shakl o‘zgartiruvchi morfema leksemaga boshqa bir leksema bilan bog‘lanish tufayli qo‘shiladi va o‘sha leksemaning tabiatiga ko‘ra tanlab qo‘shiladi. Masalan, tushum kelishigi morfemasi -ni ot leksemaga o‘timli fe'l leksema bilan bog‘lanish tufayli qo‘shiladi. Shakl o‘zgartiruvchi morfema sintaktik vazifa bajaradi deyish qisman-gina to‘g‘ri. Masalan, kelishik morfemasi sintaktik vazifa tufayli qo‘shiladi, sintaktik vazifa ko‘rsatkichi hisoblanadi. Nisbatlovchi (egalik qo‘shimchasi) ham shakl o‘zgartiruvchi, lekin sintaktik vazifa ko‘rsatkichi emas. Demak, shakl o‘zgartiruvchi morfema shakl yasovchi morfemadan sintaktik vazifa bajarishi asosida farqlanadi deyish to‘g‘ri bo‘lmaydi. Shakl o‘zgartiruvchi uchun biror leksemaga boshqa leksema bilan sintaktik bog‘lanish tufayli qo‘shilishini va o‘sha bog‘lanayotgan leksemaning tabiatiga ko‘ra tanlab qo‘shilishini asosiy belgi deb ta’kidlash ma’qul. O‘zbek tilida birlik, ortiqlik- ko‘plik ma’nosi morfologik, leksik va sintaktik yo‘llar bilan ifodalanadi. Ba’zi so‘zlar hech qanday morfologik ko‘rsatkichsiz, boshqa miqdor bildiruvchi so‘zlar bilan birgalikda kelmagan holda ham o‘z leksik ma’nosi bilan ko‘plik tushunchasini ifodalaydi. Xalq, el, qo‘shin, armiya, jamoa kabi. Bu so‘zlarda jamlik ma’nosi kuchli. Bu ham o‘zining leksik ma’nosidan sezilib turadi. 11 O‘zbek tilidagi morfema va qo‘shimcha munosabatlarni o‘rganishda muammolardan biri bu munosabatlarning murakkabligidir. Abdurashidov (2014) ta kidlashicha, o zbekʼ ʻ tilining morfologik tuzilishi o ta murakkab bo lib, turli morfemalarni va ularning o zaro ʻ ʻ ʻ ta sirini to g ri aniqlash va tahlil qilishni qiyinlashtiradi. Bundan tashqari, ushbu mavzu ʼ ʻ ʻ bo'yicha keng qamrovli lingvistik tadqiqotlarning yo'qligi ushbu sohadagi tadqiqotchilar oldida turgan muammolarni oshiradi. Shunday ekan, o‘zbek tilidagi morfema va qo‘shimcha munosabatlarni chuqur o‘rganish va tahlil qilish bu qiyinchiliklarni yengib o‘tish va tilni chuqurroq anglash uchun zarur (Abdurashidov, 2014). Keng qamrovli resurslarning etishmasligi O‘zbek tilshunosligi sohasida duch kelayotgan asosiy muammolardan biri bu keng qamrovli manbalarning yetishmasligidir. Mirzajonov (2019) fikricha, batafsil grammatik tavsif va til korpusining kamligi tadqiqotchilarning o‘zbek tilidagi morfologik va qo‘shimcha munosabatlarni chuqur tahlil qilish imkoniyatini cheklaydi. Resurslarning bunday tanqisligi tilning murakkab morfemik va qo‘shimcha xususiyatlarini tushunishdagi taraqqiyotga to‘sqinlik qiladi va shu bilan o‘zbek tili fanining rivojlanishini cheklaydi. Morfemalar tilning eng kichik ma noli birliklari bo lib, ularning birikmalaridan ʼ ʻ murakkab so zlar hosil bo ladi. O‘zbek tilshunosligida morfema birikmalarining ʻ ʻ murakkabligi azaldan tadqiqot sohasi bo‘lib kelgan (Ziyodov, 2015). Olimlar morfemalarning birikma, hosila va fleksiya kabi birikish usullarini tadqiq qildilar (Hamidov, 2012). Bu birikmalar o zbek tilining yangi so zlarning shakllanishi va ʻ ʻ leksikasini kengaytirishda, boy va rang-barang til tizimini yaratishda hal qiluvchi rol o ynaydi (Ismoilov, 2018). morfema birikmalarining murakkabligini tahlil qilish o‘zbek ʻ tilining strukturaviy xususiyatlari va evolyutsiyasini chuqurroq tushunishga xizmat qiladi O‘zbek tilidagi morfema munosabatlarini shakllantirishda qo‘shma so‘zlar hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Bu o‘zlashma so‘zlar, avvalambor, arab, fors, rus, ingliz tillaridan o‘zbek leksikasining ajralmas qismiga aylanib, yangi morfemalarning shakllanishiga, mavjudlarining o‘zgarishiga ta’sir ko‘rsatgan. Abdullaev (2015) ta kidlaganidek, ʼ o rindosh so zlar yangi affiks va affiksatsion qoliplarni keltirib, morfologik ʻ ʻ 27 bo‘ladigan joy yoki joyni ko‘rsatish uchun ishlatiladi (Abdullaev, 2015). O‘zbek tilidagi morfema va affikslar orasidagi ana shunday qo‘shimcha munosabatlar so‘zlarning grammatik vazifasi va ma’nosini belgilashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. So'zlar soni: 82 Affiksatsiya Affiksatsiya morfologik jarayon bo‘lib, morfemalarning asosga qo‘shilib, yangi so‘z hosil qilishi. Karimov (2012) xulosalariga ko‘ra, o‘zbek morfologiyasida affiksatsiya so‘z yasalishida hal qiluvchi o‘rin tutadi. Affikslarni prefiks va qo'shimchalar deb tasniflash mumkin, ular so'zning boshiga qo'shiladigan old qo'shimchalar va oxiriga qo'shiladi. Masalan, “o qilik” (ta lim) so zidagi -lik qo shimchasi o qimishlilik sifatiniʻ ʼ ʻ ʻ ʻ yoki holatini bildiradi. Aksincha, "erkin" (erkin) so'zidagi er- prefiksi erkinlik yoki mustaqillikni bildirish uchun ma'noni o'zgartiradi. Umuman olganda, o‘zbek morfologiyasida affiksatsiya asos so‘zlarga affikslarning qo‘shilishi orqali keng leksik birikmalar yasash imkonini beradi. 1. Prefiksatsiya Ush paragrafta 'Morfema va qo'shimcha munosabati masalasi' nomli ese nidamida 'Qo'shimcha munosabat: Mukammal bo'lmagan kalit so'zlar va morfemalarni tarzimasida (tarziman qilish; tarjima tarzida) bir xil kishilarni qo'shimcha yordamiga olib kelish' (Xolmirzaev) , 2005) mavzui ustida ma'lumot beriladi. qayerda tarqatilayotgan qo'shimcha munosabatda 'qo'sh' (suffix) - 'qo'shtirilgan', 'tark' (prefix) - 'tark edilgan' kabi yoritilgan. Morfemalar va qo'shimcha munosabatlarga asoslangan uslublar ishlab chiqarishlari vaimalar asosida. Xolmirzayev, I. (2005). O zbek tilshunosligida morfema va qo shimcha munosabati ʻ ʻ masalasi. M. Jumayev (Tahr.), O zbek tilshunosligi fanining moderne metodi va ta lim ʻ ʼ texnologiyasi (98-104-betlar). To'skent: Buxoro Nashriyoti. 2. Suffiksatsiya Suffiksatsiya - morfologiyadagi jarayon bo'lib, unda morfema, odatda, bog'langan morfema so'z oxiriga qo'shilib, yangi so'z hosil qiladi yoki so'zning grammatik kategoriyasini o'zgartiradi. Bu jarayon o‘zbek tilida ko‘pincha ot, sifat va fe’l yasashda qo‘llaniladi. Masalan, “kitob-lik” (kitobiylik) yoki “xitobiy-lik” (baxtiyorlik) kabi 24 O‘zbek tilida morfema va qo‘shimcha munosabatlarni o‘rganish muhim ahamiyat kasb etadi, chunki bu so‘z yasalishi va ma’nosini chuqurroq anglash imkonini beradi. Morfemalar tildagi eng kichik ma'noli birliklar bo'lib, ularni o'rganish orqali tilshunoslar va til o'rganuvchilar so'z yasalishining asosiy tuzilishi va tamoyillarini ochishlari mumkin. Bundan tashqari, morfemalar orasidagi qo‘shimcha munosabatlarni o‘rganish o‘zbek tilidagi murakkab leksik va grammatik qoliplarni tushunishni kuchaytiradi. Ushbu bilim tilni tahlil qilish va o'zlashtirish uchun juda muhimdir (muallifning familiyasi, yili). O‘zbek tilshunosligi bo‘yicha keyingi tadqiqot va o‘rganishning salohiyatli yo‘nalishlari O‘zbek tilshunosligida keyingi izlanish va o‘rganish uchun salohiyatli yo‘nalishlar qatoriga morfema va affiks munosabatlarini tekshirish kiradi. Bu masala Olimov (2018) va Inoyatov (2020) kabi olimlar tomonidan qisqacha muhokama qilingan. Biroq o‘zbek tilidagi morfema va affiks qo‘llanishining murakkab qoliplari va qoidalarini, xususan, so‘z yasalishi va grammatik farqlar bilan bog‘liqligini tushunish uchun chuqurroq tadqiqotlar talab etiladi. Qolaversa, boshqa tillar bilan aloqaning o zbekʻ morfologiyasiga ta sirini o rganish tilning evolyutsiyasi va moslashuvini to liq anglash ʼ ʻ ʻ uchun tadqiqot uchun qimmatli yo l bo ladi. ʻ ʻ Foydalanilgan adabiyotlar 1. Ne‘matov H. va b. O’zbek tili struktural sintaksisi. -T.: Universitet, 2000. 2. Mengliev B. O’zbek tilining struktur sintaksisi –Qarshi., 2003. 3. G’ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Sintaksis. -T.: 1989. 4. O’zbek tili grammatikasi. II tom. Sintaksis. - T.: Fan, 1975. - 548 b. 5. Adabiyot o`qitish metodikasi (tuzuvchilar. Q.Yo`ldoshev, O.Madayev, 29 omonimiya va antonimiya hodisalari mavjud. Morfemalar asosan bir ma’no ifodalaydi, monosemem bo‘ladi (yunoncha monos - (bir, (yakka). Masalan, -ni kelishik affiksi (o‘zi qo‘shilgan leksema anglatadigan predmet (keng ma’noda) o‘timli fe'l anglatadigan harakat qaratilgan obyekt (ekanini ko‘rsatadi: kitobni o‘qi kabi, -di zamon yasovchisi (aniq yaqin o‘tgan zamon) ma’nosini ifodalaydi: Kitobni o‘qidi kabi. Ko‘pma’nolilik (polisememiya) – ayrim morfemalarga-gina xos xususiyat (yunoncha poly - (ko‘p). Masalan, hozirgi o‘zbek tilida -(i)ngiz- affiksi ikki ma’noni ifodalashga xizmat qiladi: 1) ko‘plik ma’nosini ifodalaydi. Bunda shaxs semasi saqlanadi, baho semasi betaraf bo‘ladi: kitobingiz (sizlarning) kabi; 2) birlik ma’nosini ifodalaydi. Bunda shaxs semasi saqlanadi, sizlash baho semasi qatnashadi: Kitobingiz (sizning) kabi. Demak, shaxs semasi saqlanadi, son semasi o‘zgaradi ko‘plik, birlik, shu bilan birga baho semasi (sizlash) yuzaga qalqiydi, natijada bir morfema ikki grammatik ma’noni ifodalashga xizmat qiladi. Shunga o‘xshash hodisa tuslovchilarda ham mavjud. Masalan, -(i)ngiz tuslovchisi bilan (II shaxs( semasi saqlangani holda: 1) ko‘plik ifodalanadi, baho semasi betaraf bo‘ladi: keldingiz (sizlar) kabi; 2) birlik ma’nosi (sizlash) baho semasi bilan birgalikda ifodalanadi: keldingiz (Siz) kabi. Ayrim adabiyotlarda ukamga (kimga?), mehnatga (nimaga?), ishxonaga (qayerga?), peshinga (qachonga?) kabi misollar asosida jo‘nalish kelishigi affiksi harakat yo‘naltirilgan predmet, o‘rin, payt ma’nolarini ifodalashi haqida gapirilar edi, hozir bunday (o‘rin, payt kabi) ma’nolar kelishik affiksining ma’nolari emas, balki u qo‘shiladigan leksemadan anglashiladigan ma’no ekanligi ta’kidlanadigan bo‘ldi. Ko‘pma’nolilik hodisasini ko‘pvazifalilik hodisasidan farqlash kerak. Masalan, tushum kelishigi – bir vazifali ; lekin bosh kelishik – ko‘p vazifali; bu kelishikdagi leksema: 1) ega vazifasida, 2) izohlovchi vazifasida va boshqa vazifalarda keladi. Shu asosda bosh kelishikni ko‘p ma’noli deb bo‘lmaydi. Demak, affikslar ham, xuddi so‘zlar kabi, ko‘p ma’noli (polis е mantik) bo‘lishi mumkin. So‘z yasovchi -chi, -ma, -li, -la kabi affikslar ham ko‘p ma’-noli affikslardir. Ko‘p ma’nolilik faqat so‘z yasovchi affikslarga emas, balki forma yasovchi affikslarga ham xos. Masalan, -sa affiksi yordamida yasaluvchi fe’l formasi o‘ndan ortiq ma’noga egKo‘p ma’noli affiks anglatadigan ma’nolar o‘rtasida bog‘lanish bo‘ladi. Masalan, -chi, affiksi traktorchi, sportchi, buf е tchi, kombaynchi kabi so‘zlarda kasb-mutaxassislik egasini; 13 I. BOB. QO‘SHIMCHA MORFEMA VA UNING TURLARI 1.1.Morfemalarning ta’rifi Morfemalar tildagi eng kichik ma noli birliklar bo lib, ularning ta rifini tushunishʼ ʻ ʼ o zbek tilshunosligida hal qiluvchi ahamiyatga egRahimova (2014) fikricha, ʻ morfemalarni ikki turga bo‘lish mumkin: erkin morfemalar va bog‘langan morfemalar. Erkin morfemalar “kitob” (kitob) kabi so‘z sifatida alohida turishi mumkin, bog‘langan morfemalar esa mustaqil ishlay olmaydi va “qo‘shimcha-” (qo‘shimcha) prefiksi kabi boshqa morfemalarga biriktirilishi kerak. Bu morfemalar so z yasashda katta rol ʻ o ynaydi va semantik va grammatik ma lumotlarni o z ichiga oladi (Raximova, 2014). ʻ ʼ ʻ Shuning uchun o‘zbek tili morfologiyasini tahlil qilish uchun morfemalarni chuqur bilish zarur. 1.2.O‘zbek tilidagi morfema turlari O‘zbek tilida morfemalarni ikki asosiy turga bo‘lish mumkin: erkin morfemalar va bog‘langan morfemalar. Erkin morfemalar so‘z sifatida yakka o‘zi turadigan va aniq ma’noga ega bo‘lgan morfemalardir. Masalan, kitob (kitob) so‘zida “kit” morfemasi erkin morfema hisoblanadi. (o qituvchi) so zida “o qit-” morfemasi bog lovchi ʻ ʻ ʻ ʻ morfema bo lib, old qo shimcha vazifasini bajaradi. (Ochilov, 2010) ʻ ʻ Ayni vaqtda "qo‘shimcha (umumlashma, affiksal, grammatik) morfema" tarzidagi izohlardan faqat "grammatik" izohining o‘zi yetarli bo‘ladi. Morfemani "affiksal" deb izohlash – tor morfemaning boshqa turlari qamrab olinmaydi. Morfemaga ("qo‘shimcha morfema"ga) "umumlashma" izohining keltirilishi ham noo‘rin: Bu belgi barcha til birliklariga xos. Xullas, morfemani til qurilishining grammatik ma’no ifodalaydigan eng (o qituvchi) so zida “o qit-” morfemasi bog lovchi morfema bo lib, old qo shimcha ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ vazifasini bajaradi. (Ochilov, 2010) 6 yaratishga xizmat qiladi, muloqot va lingvistik ijodni osonlashtiradi (Yo'ldoshova, 2015). O'zbek tilda morfema va qo'shimcha munosabati masalasi judashunosligidBuning uchun asos yaratish va moslashuvchilik yo'nalishi bo'yicha amalgagan yozma va ishlab chiqarish darajasi darajasi (Qi016). Morfemalar va qo'shimcha munosabatlarning tuzilishi, funksiyasi va ma'nolari, ulardan yuklanishda e'tiboringa mahsulot davriy va tashkilot faktorlar, tilshunoslikning asosiy muammolaridan biridir (Yunusov, 2009). Bunday masala yaratish dasturlari, tilshunoslik texnologiyalari va lingvistik usullarning mustahkamlanishiga ega bo'lishi kerak (Tursunov, 2014). Yana bir jarayon bo'yicha, bu masala o'zbek tilshunoslik yig'ish ilmiy ishlar va tadqiqot uchun ham keng rag'batlilikka ega (Alimdjanov, 2020). Bular bilan birga, morfema va qo'shimcha munosabatlarning to'liqroq tushuntirilishi, sud amaliyotga tatbiq etish va o'zgartirishliklarga moslashish tartibi ham yuqori darajada yaxshilash (Ibragimov, 2017). _________________________ Abdullaev A. O‘zbek tilida ekspressivlikning ifodalanishi. –Toshkent: Fan, 2018 . 34-47 betlar. II. BOB. O‘ZBEK TILIDA MORFEMA MUNOSABATLARI O‘zbek tili agglyutinativ bo‘lib, morfemalar o‘zaklarga qo‘shilib so‘z hosil qiladi, lekin morfemalar o‘rtasidagi munosabatlar har doim ham bir tekis bo‘lavermaydi. O‘zbek tilidagi morfema munosabatlarini birlamchi va ikkilamchi deb ajratish mumkin, birlamchi munosabatlar esa so‘zning asosiy ma’nosini bildirish uchun o‘zaklarga asosiy morfemalarning qo‘shilishi bilan bog‘liq. Bu birlamchi munosabatlarga prefiks va qo'shimchalar kiradi. Boshqa tomondan, ikkilamchi munosabatlar grammatik maqsadlarda, masalan, zamon, holat yoki kayfiyatni ifodalash uchun asos bo'lmagan morfemalarning ildizlarga qo'shilishini o'z ichiga oladi. (muallifning familiyasi, yili) Morfema birikmasi qoidalari O‘zbek tili morfologiyasining asosiy jihati morfemalarning birikma qoidalaridir. Ushbu qoidalar morfemalarning so'zlarni shakllantirish uchun ruxsat etilgan usullarini belgilaydi. 21 yasalgan ; taqqosla-, qiyos qil- sinonimlaridagi qiyos, taqqos qismlari asli bir arabcha o‘zakdan hosil qilingan. 1. Erkin morfemalar O‘zbek tilshunosligida erkin morfema tushunchasi ustuvor ahamiyatga ega (Qodirov, 2016). Erkin morfemalar so'z sifatida alohida tura oladigan asosiy ma'no birliklaridir. Ular qo‘shimcha morfemalarga ehtiyoj sezmasdan ham o‘ziga xos leksik va grammatik vazifalarni bajaradi (Abdukarimov, 2008). O‘zbek tilidagi erkin morfemalarga “kitob” (kitob), “qalam” (qalam), “tosh” (tosh) kabi so‘zlar misol bo‘la oladi (Ismoilov, 2019). Erkin morfemalarning tabiati va xususiyatlarini tushunish o‘zbek tilshunosligida so‘zlarning tuzilishi va shakllanishini tahlil qilishda hal qiluvchi o‘rin tutadi (Nurmatov, 2. Bog‘langan morfemalar Bog‘langan morfemalar mustaqil so‘z sifatida mustaqil turolmaydigan va asosga bog‘lanishi shart bo‘lgan affikslardir. Ular prefiks yoki qo'shimcha bo'lishi mumkin. O‘zbek morfologiyasida bog‘langan morfemalar so‘z yasalishida, grammatik vazifalarni ifodalashda hal qiluvchi o‘rin tutadi. Masalan, “yu” prefiksi “yugurmayman” so‘zida bo‘lgani kabi inkor fe’l shakllarini yasash uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, "-l" qo'shimchasi "bolalar" (bolalar) so'zida ko'rinib turganidek, ko'plikni bildirishi mumkin. (muallifning familiyasi, yili) 3. Fleksion morfemalar Inflek morfemalar, O'zbek tilining erishgan so'zlarida ishlab chiqarish, shakllar, jinslar, raqamlar va s yuk. Morfemalar, so'z shaklidagi o'zgarishlarni ifodalaydi. Misol uchun,ẖ "kelaR" → "kelinga" va "kitob" → "kitoblarga" shaklidagi o'zgarishlar infleksional morfemalarga misoldir. Buning bilan birga, infleksional morfemalar ko'p sonli raqamlar (qosimcha) bilan birga ham ishlatiluvchi so'zlar bilan ham bog'liq buladi (Sultonova, 4. Tuzama morfemalar O‘zbek tilida yangi so‘zlarning hosil bo‘lishida, leksikaning kengayishida hosila morfemalar hal qiluvchi o‘rin tutadi. Yo‘ldoshova (2015) tomonidan izohlanganidek, bu morfemalar o‘zak so‘zlarga affiks qo‘shish orqali leksik hosila yasash imkonini beradi. Bu jarayon ot, sifat va fe’l yasash imkonini beradi, ma’no o‘zgarishlarini keltirib chiqaradi va tilni boyitadi. Bundan tashqari, hosila morfemalar yangi leksik birliklar 20 bilan o‘qisa bo‘ladi… Mundin nari betakalluf va ravshan va pok alfoz bila bit, ham senga tashvish ozroq bo‘lur, ham o‘qig‘uvchiga», – degan edi. Ona tilini mukammal egallash uchun tilning nazariy va amaliy asoslaridan xabardor bo‘lish kerak. Chunonchi, gap sostavidagi so‘zning semantikasi- ma’no tomoni, qo‘shimcha emotsional – ekspressiv ottenkasi va stilistik belgilari, fikrni so‘z vositasi bilan logik jihatdan to‘g‘ri ifoda qilish usullari va shunga o‘xshash masalalarini puxta bilish zarur. «Ona tilini o‘rganish,- deydi M.I.Kalinin, – nihoyatda ulug‘ bir ish. Inson tafakkurining erishgan eng yuksak yutuqlari, eng chuqur bilimlari va g‘oyat otashin hislar, agar ular so‘z vositasi bilan aniq va ravshan ifoda qilinmasa, odamlar uchun namunaligicha qolaveradi. Til fikrni ifodalash qurolidir. Binobarin, agar fikr nutq vositasi bilan bayon qilingan bo‘lsa, agar u til vositasi bilan ro‘yobga chiqqan bo‘lsa, agar u, filosoflar tili bilan aytganda,- boshqalarga bevosita borib yetsa, reallashsagina fikr bo‘la oladi». Omonimlar. Har bir tilning lug‘at sostavida tovush tarkibi va yozilishi jihatidan bir xil ammo ma’nosi har xil bo‘lgan so‘zlar muayyan miqdorda topiladi. Bunday so‘zlar omonimlar gruppasini tashkil qiladi. Fonetik (tovush) tomondan bir xil – shakli o‘zaro teng kelib qolgan ikki va undan ortiq so‘zlar omonimlardir. Omonimlar ma’no jihatdan o‘zaro munosabatda bo‘lmaydi. Boshqa –boshqa tushunchalarni anglatadi. Masalan: Ot (uy hayvoni, ism, buyruq fe’li), ko‘p ma’noli so‘zlarning shakli asli bitta bo‘lib, ma’nolari o‘zaro bir-biriga juda aloqador , biri ikkinchisiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, bosh so‘zi: ko‘chaning boshi, gapning boshi, tomning boshi, yerning boshi. Stilistika har bir gapning ma’lum maqsadda ishlatishiga alohida ahamiyat beradi va ularni tanlash imkoniyatini alohida ya’ni: so‘zlovchi bir necha Ahmedovlar ichidan qishloqqa kelgan Ahmedovning tanishligini bayon qilmoqchi bo‘lsa, yuqoridagi gaplarning birinchisini, agar bir nechta Ahmedov kelib ketgani, ammo ulardan qishloqqa faqat kecha kelganinigina tanishligini aytmoqchi bo‘lsa ikkinchi gapdan foydalanishi lozim. unumsiz qo‘shimchalar: juda kam miqdorda yangi so‘z yasalishda qatnashadi, ular yordamida hozirgi kunda yangi so‘z yaratilmaydi. Masalan: ot yasovchi – gar (savdogar, zargar, da’vogar); -kash (aravakash) sifat yasovchi – ag‘on (chopag‘on, qopag‘on), - man (bilarman, qilarman), fe’l yasovchi – (a) r (oqarmoq, ko‘karmoq) affikslari. Shakl hosil qiluvchi morfemalarning vazifasi – 10 MUNDARIJA: KIRISH………………………………………………………………………...... 4 I. BOB. QO‘SHIMCHA MORFEMA VA UNING TURLARI…...………...…6 1.1 Morfemalarning ta’rifi…………………………………………………..…9 1.2 O‘zbek tilidagi morfema turlari…………………………...……………....11 II. BOB. O‘ZBEK TILIDA MORFEMA MUNOSABATLARI……………..16 2.1. O‘zak va o‘zakdosh so‘z tushunchasi…………………...…..............…..20 2.2.O‘zbek tilida morfema va qo‘shimcha munosabatlarni o‘rganishdagi muammo va masalalar…………………………………….…...25 III. XULOSA…………………………...…………………………….……..…..28 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………….………………29 3 1. Morfema tartibi Morfema tartibi so‘z ichidagi morfemalarning o‘ziga xos joylashishini bildiradi va u o‘zbek tilshunosligida hal qiluvchi o‘rin tutadi. Sultonovaning (2017) ta kidlashicha,ʼ o zbek tilida morfema tartibini tartibga soluvchi bir qancha qoidalar mavjud, masalan, ʻ old qo shimchalar oldiga qo shimcha qo shish tamoyili. Bundan tashqari, Karimov ʻ ʻ ʻ (2014) qo‘shma so‘zlarda bosh morfema odatda birinchi o‘rinda turishini ta’kidlaydi. O‘zbek tilidagi so‘zlarning tuzilishi va ma’nosini tahlil qilishda morfema tartibini tushunish muhim ahamiyatga ega. 2. Morfemalarning joylashishi Morfemalarning joylashishi o‘zbek tilshunosligining hal qiluvchi jihati bo‘lib, u so‘zlarning grammatik tuzilishini, gap ichidagi sintaktik o‘rnini belgilaydi. Uzunasarov (2013) fikricha, o zbek tilida umumiy qoida shuki, morfemalar o zak oxiriga ʻ ʻ bog lanadi, natijada aglutinativ tuzilma hosil bo ladi. Biroq, Yo‘ldoshev (2008) ʻ ʻ ta’kidlaganidek, morfemalarning o‘zakdan oldin ham qo‘yilishi mumkin bo‘lgan holatlar mavjud. ____________________________ Barkamol avlod- O`zbekiston taraqqiyotining poydevori. –T.: «Sharq» 1998 Karimov I. Mirqosimova M. Adabiy ta`lim metodikasi. –T. 1993. 23-34 betlar Morfemalarning joylashuvidagi bu xilma-xillik o‘zbek tilida so‘z va gaplarning shakllanishi va izohlanishida katta rol o‘ynaydi. Morfemalarning birikishi va ajralishi o‘zbek tilshunosligining hal qiluvchi jihati hisoblanadi. Ismoilov (2015) fikricha, bu hodisa morfemalar qo‘shilib yoki bo‘linib so‘z hosil qilganda sodir bo‘ladi. O zbek ʻ tilida affikslarning o zaklarga qo shilib, bir so z hosil bo lishi natijasida sintez keng ʻ ʻ ʻ ʻ tarqalgan. Boshqa tomondan, ayrim affikslar o‘zakdan ajralib, alohida so‘z hosil qilganda ajralish kuzatilishi mumkin. Ismoilov (2015) ta’kidlaganidek, morfemalarning birikish va ajralish mexanizmlarini tushunish o‘zbekcha so‘zlarning tuzilishi va shakllanishi haqida bebaho ma’lumotlar beradi. 1. Morfemalarning birikishi 22

Oʻzbek tilshunosligida morfema va qoʻshimcha munosabati masalasi

Купить