Дата регистрации 18 Ноябрь 2024
0 ПродажO‘zbek tilshunosligida nisbat kategoriyasining o‘rganilishi
![qildi. Mazkur kuzatishlar 1957-yilda F.Kamol tahriri ostida bosmadan chiqqan
“Hozirgi zamon o‘zbek adabiy tili” kitobida umumlashtirildi. Ushbu asarda so‘z
turkumlari tasnifiga semantik, morfologik va sintaktik tamoyil asos qilib olindi.
1975-yilda chop etilgan “O‘zbek tili grammatikasi” kitobi tilshunoslik fani uchun
o‘ziga xos yutuq bo‘ldi. U o‘zbek tilshunosligi fanining yetakchi namoyondalari
(A.G‘ulomov, Sh.Rahmatullayev, M.Sodiqova, M.Asqarova, A.Hojiyev,
S.Fuzailov, Sh.Abdurahmonov, R.Qo‘ng‘irov) tadqiqotlariga tayanib tuzilgan.
Manbaning fe’l bo‘limi Azim Hojiyev tomonidan yoritilgan. Olim A.G‘ulomov,
A.Kononov tadqiqotlariga tayanib ish ko‘radi. 1980-yilda U.Tursunov,
J.Muxtorov, Sh.Rahmatullayevlar tomonidan chop etilgan “Hozirgi zamon adabiy
tili” kitobida ham fe’lga alohida o‘rin ajratilgan [30]. “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”
kitobi oliy o‘quv yurtlari uchun darslik sifatida chop etilgan. Manbada fe’lni
yoritishda fan yutqlari inobatga olingan holda ish ko‘rilgan. Yaqin o‘n yillikda
yaratilgan morfologiyaga oid kuzatishlarda fe’lning ma’noviy guruhlariga alohida
e’tibor qaratilganligi kuzatiladi. Bu esa fe’l bo‘yicha, uning ma’no imkoniyatlari
borasida yangi-yangi tadqiqotlarga undaydi. Qolaversa, leksik qatlam tez
o‘sadigan, o‘zgarishlarga moyil bo‘lib, tadqiqotchilaridan o‘ziga xos kuzatishlarni
kutib turadi. Xullas, o‘zbek tilida fe’llarning ma’no tuzilishi, semantik tarkibi
o‘ziga xos kuzatish va tadqiqotni talab etadi.
Fe’lning semantik-grammatik tabiati
Fe’l so‘zlarning qo‘shimcha ma’nolari, uning polisemiyasi shu so‘z turkumining
semantik-grammatik tabiatiga ham bog‘liq. So‘zda semantik, morfologik va
sintaktik belgi bir butunlikni tashkil etmas ekan, bunda ular tasnif asosi bo‘lib
xizmat qila olmaydi. Tasniflash, avvalo, o‘zi o‘xshash predmetlar doirasini qat’iy
belgilab olish zaruriyati masalasini qo‘yadiki, bu uining ma’lum tadrijiy aniqlik,
mantiqiy izchilikka intilish tabiatidan kelib chiqadi. Shu sababli tadqiqotchi oldida,
dastlab til va nutq, xususan, leksema va so‘z munosabatlarini to‘g‘ri belgilash,
leksemalarning turli belgilari asosida tasniflash uchun saralab olish vazifasi turadi.
Fe’l ma’no tarkibini tadqiq etishda, avvalo, mazkur turkumga xos semantik-
grammatik tabiatni yoriitish ko‘zlangan maqsadni beradi. Fe’l ma’no imkoniyatlari
mazkur so‘z turkumining uslubiy imkoniyatlarini ham belgilaydi . Mazkur
mezonga tayanib ish ko‘radigan bo‘lsak, fe’l bo‘yicha quyidagilarni kutamiz. Fe’l
mustaqil ma’noli so‘z. U harakat-holat ifofasiga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Holat
ifodalash boshqa turkumlarga ham xosdir. Biroq fe’lda u bir holatdan ikkinchi
holatga o‘tish tarzida bo‘ladi. Masalan, Yomg‘ir yog‘di gapida bir holatdan
ikkinchi holatga o‘tish yuz bermoqda. Fe’llar anglatgan qator ma’nolariga ko‘ra
turli mazmuniy guruhlarga bo‘linadi. Bunda harakatga xos yaratish, buzish,
o‘zgartirish, so‘zlash, sezish, yo‘naltirish, holatga xos ruhiy-psixik, tafakkur bilan](https://docx.uz/documents/1d4e899f-9385-40de-99ab-59e264885f4b/page_6.png?v=1)
![morfologik xususiyati sanaladi. Fe’l maxsus qo‘shimchalar orqali yasaladi.
Fe’llarda kuzatilgan soddalashish, ixtisoslashish hodisalarini ham ushbu turkumga
xos morfologik mezonga kiritish mumkin. Affiksatsiya. Bu usulda fe’llar asosga
qo‘shimcha qo‘shish orqali hosil bo‘ladi. Mazkur usulda yangi so‘z yasash
morfologik usulda so‘z yasash usuli deb ham yuritiladi. Affiksatsiya usuli bilan
so‘z yasalishi mavjud 12 ta so‘z turkumining 5 tasiga xosdir, ya’ni ot, sifat, fe’l,
ravish, qisman, olmosh so‘z turkumida affiksatsiya usulida so‘z yasash uchraydi.
Fe’lda affiksatsiya usulida so‘z yasash kuchli. Bu usul bilan, odatda, fe’l
bo‘lmagan so‘zlardan fe’l yasaladi. Yasash asosiga qo‘shilib, fe’l hosil qilishning
me’yori turlicha. Fe’l yasashda -la, -lan, -lashtir kabi affikslar unumdor sanaladi.
Bizningcha, ayni zamonda -lashtir affiksining so‘z yasashdagi unumdorligi -la
affiksidan ham yuqori. Chunki yaqin yillarda leksik qatlamimizga kirib kelib
o‘rnashgan bir qator so‘zlardan aynan shu qo‘shimcha bilan fe’l yasalishi nisbatan
ko‘p kuzatiladi. Masalan, kinolashtirmoq, kompyuterlashtirmoq,
texnikalashtirmoq, texnologiyalashtirmoq, videolashtirmoq kabilar shular
jumlasidandir. Fe’l bilan bog‘liq so‘z yasash qoliplarini kuzatamiz:
1.(ot/sifat/ravish/olmosh/taqlid/undov+la) = asosdan anglashilgan asbob-qurol
bilan bajariladigan ishni qilish ma’noli: o‘g‘itla, betonla, jilovla, kishanla ; randala,
egovla, arrala; urug‘la, bolala, dodla, gumburla, sizla va h.k. Bu affiksning ma’no
imkoniyati keng . Hozirgi kunda ham ushbu qo‘shimcha faol deyish mumkin.
Siltala, opichla, quvla kabi so‘zlarda -la shakli so‘z yasash vazifasini emas, balki
lug‘aviy shakl yasash vazifasini bajaryapti.
2. (ot/sifat/son +lan/lash + subyektning asosdan anglashilgan belgiga bo‘lish
harakati] qolipi tarkibidagi -lan/-lash affiksi o‘zining murakkab tabiati bilan
xarakterlanadi. Hozirda ular ikki affiksning birikuvida ekanligi bilan
xarakterlanadi. Jonlanmoq, salomlashmoq, birlashmoq, zorlanmoq, qanoatlanmoq,
zavqlanmoq, hayvonlashmoq, quyuqlashmoq va b.lar bunga misol bo‘ladi. Mazkur
affikslarning murakkab holga kelishi til taraqqiyotining keyingi davrlariga to‘g‘ri
keladi.
3. (taqlid so‘z+illa/ira = asos bildirgan tovush yoki holatni harakat tarzida
ifodalash] qolipi taqlid so‘zlardan fe’l yasaydi: shovulla, taqilla, chirsilla, dag‘illa,
yaltira, shapilla v h.k. Biroq bu qolipni hosildor deb bo‘lmaydi. Chunki taqlidlar
nutqimizda sanoqli, qolaversa, yangi-yangi taqlidlarning hosil bo‘lishi
kuzatilmaydi. Demakki, mazkur qo‘shimchaning ham so‘z yasash imkoniyati
chegaralangan.](https://docx.uz/documents/1d4e899f-9385-40de-99ab-59e264885f4b/page_8.png?v=1)
O‘zbek tilshunosligida nisbat kategoriyasining o‘rganilishi