Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024
5 SotishO'zbek tilshunosligida sintaktik nazariyalar
![bevosita kuzatishda berilmaganlik (moddiylikdan xolilik), miqdoran cheklilik,
takrorlanuvchanlik, ijtimoiylik va majburiylik belgilariga ega bo’lib, bevosita
kuzatishda berilganlik, miqdoriy cheklanmaganlik, betakrorlik, individuallik,
ixtiyoriylik sifatlariga ega bo’lgan nutqiy hodisalarga qarama-qarshi turadi.
Nutqiy sintaktik birliklar sifatida nutqda qo’llaniladigan, sezgi a‘zolariga
ta‘sir qiladigan o’qish, yozish, aytish, eshitish mumkin bo’lgan so’z birikmalari va
gaplar tushuniladi. Lisoniy sintaktik birliklar esa so’z birikmasi va gap hosil qilish
qoliplaridir. Biz ularni lisoniy sathga tegishli bo’lganligi uchun lisoniy sintaktik
qolip (qisqacha LSQ) lar deb ataymiz.
LSQ nima?
G’isht quyuvchi usta g’isht quyishda qolipdan foydalanadi. Loyni qolipning
kataklariga joylashtirib, u qolip shaklini olgach, qolipdan chiqarib to’kadi. Qolip
asosida qancha g’isht quyilsa ham, g’ishtlarning barchasi bir xil shaklga ega
bo’ladi. Bu bir xillik g’ishtlarning o’ziga bog’liq bo’lmay, qolipning xususiyatlari
bilan aloqadordir.
LSQlar ham g’isht qoliplariga o’xshaydi. Inson ongida ham so’zlash, nutqni
shakllantirish maqsadida leksemalarni so’z birikmalari shakliga keltirish, gap hosil
qilish qoliplari mavjud. Ular LSQlar, modellar, konstruktsiyalar, qurilmalar tarzida
nomlansa-da, aslida, bir tushunchani ifodalaydi. Masalan, kitobni o’qimoq kabi
cheksiz birikmalarni chiqaradigan [ot + fe‘l] so’z birikmasi qolipi, qanday
nomlanmasin, bu uning mohiyatiga ta‘sir qilmaydi.
Qolip va nutqiy hosila (so’z birikmasi va gap) lar dialektik birlikdadir. Qolip
nutqiy hosilasiz o’lik va jonsiz, nutqiy hosila esa qolipsiz bo’lishi mumkin emas.
Quyida LSQ va nutqiy so’z birikmasi hamda gaplarning bir-biriga
o’xshamaydigan, farqli xususiyatlarini bayon etamiz.
1.LSQning moddiylikdan xoliligi va nutqiy hosilaning moddiylikka egaligi.
LSQlar jamiyat a‘zolari ongida mavjud bo’lib, kishilarning erkin birikmalar hosil
qilish ko’nikmasi sifatida uzoq vaqtlar davomida shakllanadi. Bu ko’nikmalar
bo’lmasa, inson birikmalar hosil qila olmaydi. Bunga quyidagi dalil asosida amin
bo’lishimiz mumkin. Deylik, biror tilni, masalan, ingliz tilini o’rganmoqchi
16](https://docx.uz/documents/29c5e873-4289-423b-8d69-f0b8928b1af3/page_16.png?v=1)
![bo’lgan kishi ongida bu tilga xos birikma tuzish ko’nikmasi - LSQ shakllanmagan
bo’lsa, o’zbekcha kitob va o’qimoq so’zlarining ingliz tilidagi a book va to read
muqobillarini bilsa-da, birikma hosil qila olmaydi yoxud o’zbek tiliga xos [ot +
fe‘l] qolipi asosida a book to read deya oladi, xolos. Ingliz tilida esa kitobni
o’qimoq birikmasini hosil qiluvchi LSQ [to V+ the N] ko’rinishida bo’lib, undan
to read the book, to write the letter kabi hosilalar paydo bo’ladi.
Ma‘lum bo’ladiki, LSQlar jamiyat a‘zolari ongida yashaydi va moddiy
qiyofaga ega emas. Uni sezgi a‘zolari asosida bilib bo’lmaydi. Qoliplardan
chiqqan nutqiy hosilalarni esa aytish, eshitish, yozish va o’qish mumkin ekan, bu
ularning moddiylikka egaligidir.
1.LSQlarning ijtimoiyligi va nutqiy birikmalarning individualligi. LSQlar bir
kishi tomonidan emas, balki shu tilda so’zlashuvchi jamiyatning barcha a‘zolari
tomonidan uzoq vaqtlar davomida shakllangan. Shuningdek, ular bir kishi uchun
emas, balki jamiyatning shu tilda so’zlashuvchi barcha a‘zolari uchun birday
xizmat qiladi. Bu LSQlarning ijtimoiy tabiatga egaligini ko’rsatadi.
LSQlar asosida vujudga keluvchi nutqiy hosilalar har bir kishi nutqida o’ziga
xosdir. Masalan, kitobni o’qimoq so’z birikmasi har bir so’zlovchi nutqida
o’zgachadir. Bu nutqiy hosilalar kimning nutqiga tegishliligi, aytilgan o’rni va
zamoni, aytilish maqsadi va sharoiti kabi qator belgilari bilan bir-biridan
farqlanadi. Hatto bir kishi nutqida aytilgan ikkita (kitobni o’qimoq va kitobni
o’qimoq) so’z birikmasidan ikkinchisi birinchisining aynan takrori emas. Zero, bu
nutqiy hosilalar hech bo’lmaganda zamoni bilan farqlanadi. Nutqiy hosilalarning
individualligi (alohidaligi)ni ana shunday tushunmoq lozim.
2.LSQlarning takrorlanuvchanligi va nutqiy hosilalarning betakrorligi. Qolip
har bir g’ishtda o’z izini qoldiraverganligi kabi LSQ ham har bir so’z birikmasi va
gapda takrorlanaveradi. Lekin ikkinchi g’isht birinchi g’ishtning takrori
bo’lmaganligi kabi, nutqiy hosilalarga ham betakrorlik xos. Aslida borliqda
bevosita kuzatishda berilgan birorta hodisada takroriylik yo’q. Kesilgan daraxtni,
qayta ekib bo’lmaganligi kabi qolipdan chiqqan so’z birikmasini qayta aytish,
17](https://docx.uz/documents/29c5e873-4289-423b-8d69-f0b8928b1af3/page_17.png?v=1)
![yozish mumkin emas. Qayta aytilgandek tuyulgan so’z birikmasi, aslida, boshqa
hosiladir.
3.LSQlarning cheklanganligi va nutqiy hosilalarning cheksizligi. G’isht qolipi
bitta, undan chiqqan g’ishtlarning hisobiga yetib bo’lmaydi. Shuningdek, deylik,
[ott.k.+fe‘l] qolipi bitta bo’lib, undan kitobni o’qimoq, qalamni sotmoq kabi so’z
birikmalarini ming-minglab hosil qilish mumkin. Bugungi kunda o’zbek tilida so’z
birikmasi hosil qilishning 18 ta ustuvor qolipi aniqlangan. (Ular haqida “So’z
birikmasi” faslida bahc yuritiladi.) Bu qoliplardan chiqqan, chiqayotgan va
chiqadigan nutqiy so’z birikmalari miqdorini tasavvur ham qilib bo’lmaydi. Gap
qoliplari va ularning hosilalari ham xuddi shunday.
4.LSQlarning majburiyligi va nutqiy hosilalarning ixtiyoriyligi. O’zbek tilida
so’zlashuvchi kishilar nutq jarayonida so’z birikmasi tuzishga ehtiyoj sezar ekan,
bunda LSQning yuqorida aytilgan 18 ta turidan foydalanishga majbur. Ularning
LSQlarni o’zgartirishga, yangi-yangi LSQlar tuzishga til “qonunchiligi” tomonidan
yo’l qo’yilmadi. Biroq nutqiy so’z birikmasi hosil qilish-qilmaslik, qanday
so’zlarni tanlashi so’zlovchining ixtiyorida bo’lib, xohlasa tuzib, xohlamasa
tuzmasligi mumkin.
18](https://docx.uz/documents/29c5e873-4289-423b-8d69-f0b8928b1af3/page_18.png?v=1)
O'ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SINTAKTIK NAZARIYALAR
MUNDARIJA:
Kirish………………………………………………………………………3
I.BOB. O‘zbek tili sintaktik ta’limoti……………………………………...6
1.1. Sintaksisning tadqiq manbayi va predmeti……………………………6
1.2 . Sintaktik aloqa haqida umumiy ma’lumot…………………………...12
II.BOB. Sintaksisda o‘ziga xos bahs va munozarali jihatlar………….19
2.1. Sodda gap va qo‘shma gap...................................................................19
2.2. Uyushgan bo‘laklar. Gapda uyushiq kesim…………………………..26
Xulosa……………………………………………………………………..29
Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………….30