O‘zbek tilshunosligida sintaktik nazariyalar - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	292.9KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	16 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Shakh Karimov

Ro'yxatga olish sanasi 14 Mart 2024

26 Sotish

O‘zbek tilshunosligida sintaktik nazariyalar

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
O ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETIʻ
O ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI
ʻ
HOZIRGI O ZBEK TILI FANIDAN
ʻ
KURS ISH
MAVZU: O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SINTAKTIK
NAZARIYALAR
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 2024

O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SINTAKTIK NAZARIYALAR
MUNDARIJA
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI ......................................................................................................................................
KIRISH .................................................................................................................................................................................
I BOB. O‘ZBEK TILI SINTAKTIK TA’LIMOTI VA UNING TARAQQIYOTI .............................................................
1.1. Sintaksis atamasi va uning predmeti. ........................................................................................................................
1.2. An’anaviy tilshunoslikda sintaktik munosabat va aloqalar .....................................................................................
II BOB. SINTAKSISDA O‘ZIGA XOS BAHS VA MUNOZARALI JIHATLAR ..........................................................
2.1. An anaviy sintaksisda sodda gap va qo‘shma gaplarʼ ..............................................................................................
2.2. Sintaksisda uyushgan gaplarning tutgan o‘rni. ........................................................................................................
XULOSA ............................................................................................................................................................................
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI:
ʻ ......................................................................................................
2

KIRISH
Bo‘lajak o‘qituvchi oldiga oldida til qoidalari va qonuniyatlarini yaxshi
bilish, kasbga oid fan asoslari bilan atroflicha tanishish, o‘zlashtirish talabi
qo‘yilgan. Bu talab “Davlat tili haqida”gi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi, “Kadrlar
tayyorlash miliy dasturi haqida”gi Qonunlar, qolaversa Davlat ta’lim
standartlarida aniq va ravshan belgilab qo‘yilgan. Chunki til qoidalarini yaxshi
tushunish va bo‘lajak o‘qituvchiga ravon va to‘g‘ri, mustaqil fikrlash
imkoniyatlarini keng ochadi. “Biz ajdodlardan avlodlarga o‘tib kelayotgan
bebaho vorislari sifatida ona tilimizni asrab-avaylashimiz, uni boyitish, nufuzini
yanada oshirish ustida doimiy ishlashimiz zarur”.
O‘quvchilarning savodxonligini oshirish ularning bilim ko‘lamini
chuqurlashtirishimizda asosiy omil bo‘ladi. Yana shuni alohida ta’kidlash
lozimki, sinf o‘quvchilariga o‘zbek tilshunosligida sintaktik nazariyalar gaplarni
o‘rgatish orqali ularning og‘zaki va yozma nutqi shakllantiriladi.
Umumiy o‘rta ta’limning davlat ta’lim standarti asosida tuzilgan maxsus
o‘quv dasturining asosiy talablaridan biri o‘quvchilarning og‘zaki va yozma
nutqini o‘stirish, bilish faolligini oshirishdir. Bularni amalga oshirish uchun
o‘quvchilarni til hodisalari haqida o‘ylashga, fikrlashga, mulohaza qilishga
muhokama yuritishga, xulosa chiqarishga o‘rgatadigan samarali metod va
usullardan foydalanish talab etiladi. Yangi mavzuni tushuntirishda til materialini
kuzatish, tahlil qilish, uning muhim belgilarini aniqlash, taqqoslash, guruhlash
va umumlashtirish usullaridan foydalanildi.
Ona tili ta’limi standarti ko‘rsatkichlari o‘quvchilarining mustaqil fikrlay
olish qobiliyatini, ifodalangan fikrni anglash va o‘z fikrini savodli, mantiqiy
izchillikda bayon eta olishga o‘rgatish orqali belgilanadi. O‘zbek tilining
sintaktik qurilishida o‘zbek tilshunosligida sintaktik nazariyali gaplarni
o‘rganish masalasi atroflicha ishlanishni talab qiluvchi, nazariy va amaliy
qimmati katta bo‘lgan dolzarb masalalaridandir.
3

Kurs ishining maqsadi: U shbu kurs ishini yozishda o‘quvchilarni
sintaktik nazariyalar, o‘zbek tilshunosligidagi sintaktik nazariyalar dan
foydalanishga o‘rgatish asosiy maqsad qilib belgilandi.
Kurs ishining vazifalari: Ushbu maqsadni amalga oshirishda quyidagi
vazifalar amalga oshirildi. O‘quvchilarini o‘zbek tilshunosligida sintaktik
nazariyalar ni tahlil qilishga o‘rgatish bo‘yicha adabiyotlar va internet
ma’lumotlari o‘quvchilarni savod o‘rgatishning ilk davridayoq o‘zbek tilining
sintaktik qurilishida o‘zbek tilshunosligida sintaktik nazariyali gaplarni
o‘rganish masalasi atroflicha yoritib beriladi
Kurs ishining predmeti: O‘rgatish davrida o‘quvchilarni to‘g‘ri
qo‘llash, foydalanish va talaffuz qilish va o‘qishga o‘rgatishning shakl va
mazmuni.
Kurs ishining metodlari: Izlanish va tahlil qilish , ona tilidan o‘quv
dasturlari va darsliklarni o rganib chiqish, o‘qitish ‟ jarayonlarini kuzatib borish ,
o‘qituvchilar va o‘quvchilar bilan suhbat o‘tkazish, o‘quvchilar o‘rtasida anketa,
og‘zaki so‘rovlar is hlari olib bori sh , mavzu yuzasidan tajriba-sinov o‘tkazish,
tajriba-sinovdan olingan natijalarni tahlil qilish va umumlashtirish.
Kurs ishining amaliy ahamiyati: O‘zbek tilshunosligida sintaktik
nazariyalarni o‘rgatish yuzasidan ishlab chiqilgan metodik ishlar yordamida
darsning tashkil etilishi bilim olishni yengillashtiradi , o‘quvchilarni mustaqil
fikrlashga o‘rgatadi.
Kurs ishining amaliy tuzilishi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob, 4 ta
paragraf, xulosa , foydalanilgan adabiyotlardan iborat bo‘lib, 35 betni tashkil
etadi.
4

I BOB. O‘ZBEK TILI SINTAKTIK TA’LIMOTI VA UNING
TARAQQIYOTI
1.1. Sintaksis atamasi va uning predmeti.
Grammatika morfologiya va sintaksisni o‘z ichiga oladi. Morfologiya,
asosan, sintaktik qurilish vositalari bo‘lmish grammatik ko‘rsatgichlar tizimi -
morfologik kategoriyalarni o‘rganadi, ularning umumiy va xususiy grammatik
ma ’ no (UGM va XGM)larini o‘rganadi.
Shuningdek, u so‘z turkumlarining umumiy grammatik xossalarini ham
tekshirib keladi. Aslida, morfologiyaning tekshirish manbayi yo leksik, yo
sintaktik tabiatga ega bo‘ladi. Masalan, so‘z turkumlari lug‘aviy ma ’ nosi yaqin
so‘zlarning yuksak darajadagi umumlashmasi, so‘zlarni bosqichma-bosqich
birlashtirib borish natijasida hosil qilingan katta guruhlardir. Demak, so‘z
ma ’ nolari umumlashuvi pog‘onasining yuqori zinasi morfologik mohiyat sifatida
qaraluvchi so‘z turkumlaridir.
Morfologik ko‘rsatgichlar ikkiga bo‘linadi:
1) lug‘aviy shakl hosil qiluvchi qo‘shimchalar;
2) sintaktik shakl hosil qiluvchi qo‘shimchalar.
Lug‘aviy shakl hosil qiluvchi ko‘rsatgichlar leksemalarning lug‘aviy
ma ’ nosiga ta ’ sir qilib, odatda, leksik ahamiyatga ega bo‘ladi.
Masalan, o‘qigan bola birikmasidagi o‘qigan lug‘aviy shakli -gan
ko‘rsatgichini olib, lug‘aviy ma ’ nosidagi «harakat» semasini kuchsizlantiradi va
buning evaziga «belgi» ma ’ no bo‘lakchasiga ega bo‘ladi.
Aloqa-munosabat (sintaktik) shakllari so‘zlarning lug‘aviy ma ’ nosiga ta ’ sir
qilmasdan, ularni sintaktik aloqaga kiritish uchungina xizmat qiladi. Masalan,
kitobni olmoq birikmasidagi tuShum kelishigi qo‘shimchasi kitob leksemasini
olmoq fe ’ liga tobelash vazifasini bajarmoqda.
Aytilganlardan xulosa qilish mumkinki, so‘z turkumlari yuksak lug‘aviy
umumlashtirish, so‘zlarni umumiy belgilari asosida birlashtirish natijasi bo‘lsa,
5

grammatik ko‘rsatgichlarning bir qismi leksik va bir qismi sintaktik ahamiyatga
egadir. Demak, tilshunos I.I.Meshchaninov ta ’ biri bilan aytganda, morfologiya
aslida leksik va sintaktik jihatlar birligidir. Sintaksis (gr. sintaxys - tuzish,
qurish)ning asosi gap haqidagi ta ’ limotdir.
Gaplar, aslida, so‘zlarning erkin birikuvlariga ham asoslanganligi tufayli
so‘zlarning bog‘lanish qonuniyatlari, so‘z birikmalari ham sintaksisda
o‘rganiladi. Atom xususiyatlari va ularning birikish qonuniyatlarini ochish
molekula tabiatini o‘rganishga bo‘ysundirilganligi kabi so‘z birikmalarini
o‘rganish ham gap ta ’ limotining tarkibiy qismi bo‘lib, undan ajratilgan holda
qaralishi mumkin emas.
Sintaksis so‘zlarning har qanday birikuvlarini emas, balki hokim-tobelik
munosabatiga kirishgan erkin nutqiy birikuvlar va ularning lisoniy mohiyatlarini
tekshiradi. Qaysidir yo‘sindagi so‘zlarning birikuvlari sanalmish qo‘shma
so‘zlar (uchburchak, ertapishar, sotib olmoq), frazeologik birliklar (ilonning
yog‘ini yalagan, yog‘ tushsa yalaguday, ko‘ngli bo‘sh) sintaksisning tadqiq
doirasidan chetda qoladi. Chunki ular erkin bog‘lanishga ega emas.
Sintaksis atamasi, grammatika atamasining o‘zi kabi, zulma‘nayn (ikki
ma‘noli) dir:
1) tilning sintaktik qurilishi;
2) grammatikaning tarkibiy qismi.
Biz atamani ana shu ikkinchi ma ’ nosida qo‘llab, birinchi ma ’ no ifodasi
uchun sintaktik qurilish atamasini ishlatamiz.
Sintaksis tilning mustaqil atov birliklari bo‘lgan so‘zlarning o‘zaro birikib,
yangi turdagi nutqiy:
a) nominativ birlik (so‘z birikmasi);
b) kommunikativ birlik (gap)
Gap hosil qilish usul va qoidalari – mohiyatan tilning barcha sath birliklari
birgalikda, chambarchars bog‘lanishda ma’lum bir aniq moddiy shakl qabul
qilgan holda voqelanishidir. Demak, tilning bevosita yashashi va fikr almashish,
aloqa-aralashuv vositasi bo‘lishi (kommunikativ vazifani bajarishi) sintaksis
6

bilan uzviy bog‘liq. Shu sababli sintaksis, bir tomondan, tilshunoslikning eng
asosiy va birlamchi tadqiq manbayi bo‘lsa, ikkinchi tomondan, u murakkab
nutqiy birliklar bilan aloqador bo‘lganligi bois ko‘pincha tadqiqotchi diqqatidan
chetda qolib keladi.
Chunki sintaktik qonun-qoidalarning bevosita voqelanishi bo‘lgan sintaktik
hosilalarning tarkibiy qismlari, odatda, tilshunoslikning turli-turli bo‘limlardagi
– fonemalar (tovush va harflar) fonetika/fonologiya/grafikada, morfemalar
(qo‘shimcha va so‘zshakllar) morfemika va morfologiyada, leksemalar (so‘zlar)
leksikologiya va semasiologiya va stilistikada – sistema sifatida o‘rganiladi va
sintaksis ularning soyasida qolib ketadi; substansiya ayrim qismlarining
ajratilgan tavsifi butunlikni yaxlit ko‘rishga monelik qiladi.
Asosiy sintaktik birliklar. So‘z birikmasi va gap sintaksisning asosiy
birliklaridir. Shunga ko‘ra, sintaksis uchga bo‘linadi; so‘z shakli sintaksisi: so‘z
birikmasi sintaksisi; gap sintaksisi; So‘zlarning nutqda o‘zaro aloqaga
kiriShuvidan so‘z qo‘shilmalari vujudga keladi. So‘z qo‘shilmalarini ikki
guruhga birlashtirish mumkin: gap (osmon tip-tiniq); so‘z birikmasi (tip-tiniq
osmon); Til jamiyatda aloqa qilish, axborot uzatish vositasi hisoblanadi.
Axborot uzatish esa gap orqali amalga oshiriladi. Demak, gap fikr ifodalaydi.
So‘z birikmasi fikr emas, balki so‘z kabi tushuncha ifodalaydi. (Biroq so‘z
birikmasi ifodalagan tushuncha so‘z ifodalagan tushunchadan farqlanadi.)
Ko‘rinadiki, sintaksisning bosh birligi gap bo‘lib, so‘z birikmasi so‘z kabi
bevosita yoki bilvosita uning tashkil etuvchisidir. Sintaktik birliklar – gap va
so‘z birikmalari – so‘zlarning qo‘shilishidan hosil bo‘lishi, bu qo‘shilishning esa
turli vosita (qo‘shimchalar, yordamchi so‘zlar) va usul (masalan, tobe aloqaning
turlari) lar orqali yuzaga kelishi sintaksisning boshqa sathlar bilan zich aloqada
ekanligini ko‘rsatadi. Demak, nutqda:
1. So‘z boshqa so‘z bilan tobe yoki hokim mavqeda bog‘lanadi. Buning
uchun u ma’lum bir grammatik shaklga ega bo‘ladi (uyga bormoq, a’lochi
o‘quvchi). Grammatik shakllangan so‘z sintaksisi so‘z shakl sintaksisi deb
yuritiladi.
7

2. So‘zlar o‘zaro sintaktik aloqaga kirishib, tushuncha ifodalovchi birlik -
so‘z birikmasi(SB) vujudga keladi. So‘zlarning o‘zaro birikib, tushuncha
ifodalovchi sintaktik birliklar hosil qilishini, bu sintaktik birliklarni yuzaga
chiqaruvchi qoliplar, SBlarda tobelanish va uning yo‘llarini o‘rganuvchi bo‘lim
SB sintaksisi deyiladi.
3. Gap kishilar orasida fikr, axborot uzatish uchun ishlatiladigan asosiy
birlik bo‘lib, fikr ifodalashning eng oddiy va tipik ko‘rinishidir. So‘zlovchi
uchun fikr ifodalash va axborot uzatish, tenglovchi uchun axborot qabul qilish
vositasi sanalmish gap va uning qurilishi, tuzilishi, tarkibiy qismlari va mazmuni
bilan aloqador jihatlarni o‘rganadigan bo‘lim gap sintaksisi sanaladi.
Sintaksisda mazkur bo‘limlar o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, bir butun sohaning
tarkibiy qismlari hisoblanadi. Har bir bo‘lim o‘rganish obyektiga ko‘ra mustaqil
soha bo‘lsa-da, ularning umumiy xususiyatlari tilning sintaksis sohasiga
birlashtiradi.
Yevropada zamonaviy nazariy (ilmiy) tilshunoslik ibtidosi deb sanaladigan
qiyosiy-tarixiy tilshunoslik (komparavistika)da ham, undan ancha oldin
rivojlangan arab tilshunosligida ham, qadimgi hind tilshunosligida ham
tadqiqotchining diqqat markazida tilning tovushlari, so‘zning shakllari, so‘zning
o‘zi turar edi. Shuning uchun turkiy tillarning o‘rganilish tarixi masalalari bilan
chuqur shug‘ullangan akademik A.N.Kononov turkiy tillar sintaksisini ilmiy
ravishda izchil o‘rganish XX asrdan boshlanganligi haqida yozib, “ bu davrdan
oldingi ishlarda ayrim turkiy tillarning sintaksisi haqida uzuq-yuluq
malumotlargina berilganligi ” ni alohida ta’kidlaydi. Bu fikr haqiqatga yaqin.
Arab tilshunosligida sintaksisga – so‘z birikmalari va gap qurilishi tahliliga
kam e’tibor berilganligi bois Mahmud Koshg‘ariy ham, o‘rta asrning boshqa
turkiyshunoslari ham sintaksisining maxsus tavsifini, odatda, chetlab o‘tadilar va
sintaksisga doir qator masalalarni morfologik shakl (qo‘shimcha) va yordamchi
so‘zlarning qo‘llanilishi bilan bog‘liq ravishda sharhlaydilar. Tabiiyki,
ontologik-metodologik nuqtai nazardan bunday yondashish grammatikaning
umumiyligi hamda uni morfologiya va sintaksisga ajratish ko‘p hollarda o‘ta
8

shartligi bilan bog‘liq. O‘zbek tili sintaksisi bo‘yicha ilk maxsus tavsif sifatida
biz hozircha Abdurauf Fitratning birinchi nashri 1925-yilda amalga oshirilgan
“O‘zbek tili qoidalari to‘g‘risida bir tajriba. Ikkinchi kitob - Nahv” asarini tilga
ola olamiz, xolos. Haqiqatan ham, bu ish o‘zbek tili sintaktik qurilishining izchil
tahlilini boshlab beruvchi ham tadqiqot, ham tavsif – o‘quv qo‘llanmasidir.
Tilshunos A.Nurmonov “Hali o‘zbek tili sintaksisining mundarijasi
belgilanmagan, sintaktik tushunchalarni ifodalovchi atamalar izga solinmagan
bir davrda bu asarning vujudga kelishi o‘zbek tilshunosligi tarixi uchun katta
voqea edi,” – deb unga yuksak baho berganida to‘la-to‘kis haqdir. Fitrat o‘zbek
sintaksisi talqiniga so‘z uyushmasi (so‘z birikmasi, so‘z qo‘shumi), gap, uning
asosiy qismlarini atovchi kesim, ega, to‘ldirgich (gap tarkibidagi ega va
kesimdan boshqa bo‘laklar, ikkinchi darajali bo‘laklar), kirish so‘z, turush
belgilari (tinish belgilari) kabi o‘nlab atama va tushunchalarni olib kirdi.
Olim ilk qadamdanoq turkiy tillar (jumladan, o‘zbek tili) sintaksisining
G‘arbiy-Yevropa tillari sintaktik qurilishidan tub farqlarini: a) kesimning gap
qurilishida alohida mavqe egallashini – “so‘z qo‘shumini gapga aylantiradigan”
qism ekanligini; b) gap va so‘z birikmalari tarkibida tobe–hokim tartibi
mutlaqligini ilg‘ay va sharhlay oldi. O‘zbek tilshunosligi Fitratning bu xizmatini
hech qachon unutmaydi. Fitratning bu asari o‘zbek tili sintaksisi bo‘yicha 1940 -
yilgacha – tilshunosligimizning A.G‘ulomov taraqqiyoti davrigacha – amalda
bo‘lgan va turli mualliflar tomonidan yaratilgan keyingi darsliklarning tuzilishi,
mazmuni va atamalariga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Formal sintaktik tavsif
natijalariga tayanib, o‘zbek tili sintaksisi bo‘yicha amalga oshirilgan va katta
ilmiy samaralar bergan yo‘nalishlar sifatida sistem-struktural tahlil usullariga
tayanib olib borilgan semantik sintaksis va valentlik bo‘yicha tadqiqotlarni
alohida sanab o‘tish lozim. Bu sohalarda N.Mahmudov, A.Nurmonov,
A.Berdialiyev, D.Lutfullayeva, A.Ahmedov, I.Qo‘chqortoyev, R.Rasulov,
M.Qurbonova, A.A.Salkalamanidze, S.Sultonsaidova, S.Muhamedova,
H.Usmonova kabi olimlar erishgan yutuqlarning ilmiy salohiyati o‘zbek
9

tilshunosligidagina emas, slavistika va germanistika – umuman til qurilishi tahlil
nazariyasida o‘ziga xos ahamiyatga molikligi, mustaqilligi bilan ajralib turadi.
Fanimizda sintaktik birliklarning struktur tahlili asosida o‘sib chiqqan
substansial sintaksis jadal rivojlanmoqda. Bu borada R.Sayfullayeva,
M.Qurbonova, M.Abuzalova, Sh.Akramov, R.Bobokalonov,
S.Muhammadjonova, B.Yorov kabilarning doktorlik va nomzodlik
dissertatsiyalarini ushbu yo‘nalishda yaratilgan muhim tadqiqotlar sifatida
sanash mumkin.
Sintaksis (gr. sintaxys – tuzish, qurish )ning asosi – gap haqidagi ta’limot.
Gap, aslida, so‘zning erkin birikuviga ham asoslanganligi tufayli so‘zning
bog‘lanish qonuniyati, so‘z birikmasi ham sintaksisda o‘rganiladi. So‘z
birikmalarini o‘rganish gap ta’limotining tarkibiy qismi, undan ajratilgan holda
qaralishi mumkin emas. Sintaksis so‘zning har qanday birikuvini emas, balki
hokim-tobelik munosabatiga kirishgan erkin nutqiy birikuvning lisoniy
mohiyatini tekshiradi.
Qaysidir yo‘sindagi so‘zning birikuvi bo‘lgan qo‘shma so‘z ( uchburchak,
ertapishar, sotib olmoq ), frazeologik birlik (ilonning yog‘ini yalagan,
po‘konidan yel o‘tmagan, ko‘ngli bo‘sh ) sintaksisning tadqiq doirasidan chetda
qoladi. Chunki ular erkin bog‘lanishga ega emas. Sintaksis atamasi grammatika
atamasining o‘zi kabi ikki ma’noli: 1) tilning sintaktik qurilishi; 2)
grammatikaning tarkibiy qismi. Atamani ana shu ikkinchi ma’nosida qo‘llab,
birinchi ma’no ifodasi uchun sintaktik qurilish atamasini ishlatamiz. Asosiy
sintaktik birliklar. So‘z birikmasi va gap – sintaksisning asosiy birliklari. Shunga
ko‘ra, sintaksis ikkida bo‘linadi:1) so‘z birikmasi sintaksisi; 2) gap sintaksisi
Sintaktik birlik – gap va so‘z birikmasi – so‘zning qo‘shilishidan hosil bo‘lishi,
bu qo‘shilishning esa turli vosita (qo‘shimcha, yordamchi so‘z) va usul
(masalan, tobe aloqaning turi) orqali yuzaga kelishi sintaksisning boshqa sathlar
10

bilan zich aloqada ekanligini ko‘rsatadi 1
.Demak, nutqda:1) so‘zlar o‘zaro
sintaktik aloqaga kirishib, tushuncha ifodalovchi birlik – so‘z birikmasi vujudga
keladi. So‘zlarning o‘zaro birikib, tushuncha ifodalovchi birlik hosil qilish
qonuniyatini o‘rganish – so‘z birikmasi sintaksisining vazifasi;2) so‘z fikr
ifodalashga ixtisoslashgan nutqiy birlik – gapni shakllantiradi. Gap hosil qilish
qonuniyati bilan gap sintaksisi mashg‘ul bo‘ladi.
1.2. An’anaviy tilshunoslikda s intaktik munosabat va aloqalar
Ma’lumki, aloqa atamasining o‘zi grammatikada juda keng qo‘llanadi va
uni shakliy jihatdan so‘z va so‘z formalarining bog‘lanishi misolida, mazmunan
bir so‘z yoki gapning bir-biriga bog‘lana olish imkoniyatlarida yaqqol ko‘ra
olamiz. Aloqalar o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra turli xil ko‘rinishlarda bo‘lishi
mumkin. Jumladan, sintaktik aloqa, semantik, struktural yoki bog‘li, erkin aloqa
kabi turlarni ham o‘z ichiga qamrab oladi. Shu o‘rinda aloqa va munosabat
tushunchalarining bir-biridan farqli jihatlariga ham e’tiborni qaratmay ilojimiz
yo‘q. Sababi, biz ularga sintaksisni o‘rganish davomida juda ko‘p marta
murojaat qilishimizga to‘g‘ri keladi. Ularning izohli lug‘atlarda berilgan
ma’nolarini qaraydigan bo‘lsak, juda ko‘p hollarda birining ikkinchisi bilan
tenglashtirilgani va hatto qorishtirilganini ham ko‘ramiz. Ammo biz ularning
barchasini keltirib fikrni chalg‘itib o‘tirmay, grammatik nuqtayi nazardan asosiy
farqlanish mezoni sifatida shakl va mazmunni hisobga olib qo‘ya qolamiz.
Bundan anglashiladiki, aloqada, asosan, aloqaga kiritish uchun xizmat
qiladigan shakliy vositalar (intonatsiya ham shunga kiradi) nazarda tutiladi.
Munosabatda esa aloqaga kirishgan birliklarning belgi, vaziyat, holat, belgi va
harakat yoki narsa va harakatning bir-biriga o‘tishi kabi tomonlari e’tiborga
olinadi. Shunga ko‘ra aloqaning sintaktik turi shakliy jihatlarga tayanadi.
1
Abuzalova M. Oʻzbek tilida sodda gapning eng kichik qurilishi qolip va uning nutqda
voqelanishi: filol.fan. nomz…. diss. – Toshkent: 1994.
11

Sintaktik aloqada so‘z birikmasi va gapni hosil qiluvchi komponentlarning
o‘zaro bog‘lanishi o‘rganiladi.
An’anaviy tilshunoslikda ham “sintaktik munosabat” va “sintaktik aloqa”
terminlari farqlanadi. Sintaktik munosabat sintaktik birliklar o‘rtasidagi
mazmuniy sintagmatik munosabatni, sintaktik aloqa esa shakliy sintagmatik
munosabatning ifoda tomonini bildiradi deb ta’kidlaydi. 2
Ma’lum sintaktik
shaklning (gap bo‘lagi shaklining) boshqa sintaktik shakl bilan ketma-ket
munosabati shakliy sintagmatik munosabat sanaladi. So‘zlarning grammatik
munosabatga kirishuvi bilan hosil bo‘lgan sintaktik konstruktsiya qo‘shilma
sanaladi. Bu xilma-xil qo‘shilmalarning eng sodda ko‘rinishi ikki mustaqil
so‘zdan tuzilib, uning tarkibidagi komponentlarning o‘zaro bog‘lanishi bir
(tobe) elementning ikkinchi (hokim) elementga ergashishi formasida
bo‘lavermaydi. So‘zlar nok va olma, anjir va anor, o‘qidi va yozdi shaklida –
biri ikkinchisiga tobelanmay, teng holda bog‘lanishi ham mumkin. Bu
bog‘lanish modellar shaklida ot va ot, fe’l va fe’l shakllarida so‘z tizmalarini
hosil qiladi. Bunda komponentlarning huquqi teng darajada bo‘ladi, hokim-
tobelik aloqasi ko‘zga tashlanmaydi.
Sintaktik konstruktsiyaning komponentlari orasidagi bog‘lanish bu
komponentlar orqali ifodalangan ma’nolarning (predmet, belgi va ular orasidagi
munosabatni ifodalovchi ma’nolarning) bog‘lanishini bildiradi. Bu ma’nolar
material dunyoning kishi ongida aks etishidan tug‘iladi. Har qanday shakliy
sintagmatik aloqa ma’lum mazmuniy sintagmatik munosabatni ifodalaydi va bu
ikki munosabat birligi shakl va mazmun dialektikasini aks ettiradi. Masalan, ega
va kesimning shakliy munosabatidan tashkil topgan men keldim sintaktik
qurilmasi subyekt va predikatning mazmuniy munosabatini ifoda qiladi.
An’anaga ko‘ra, ega bilan kesim gapning struktur asosini tashkil qiladi.
Ega va kesim munosabati minimal gap deb ham yuritiladi. Qolgan bo‘laklar esa
2
Bobokalonov R. Oʻzbek tilida gap sintaksisi va soʻz-gaplarning sistem-struktur talqini:
monografiya. – Toshkent: Fan, 2006.
12

shu bo‘laklardan biriga bog‘lanib, gapni yoyiq tusga kiritadi. Shunga muvofiq
sintaktik munosabat ierarxiyasini ikkita sathga ajratish ham mumkin:
1. Predikativ sath (ega va kesim munosabati).
2. Nopredikativ aloqalar sathi.
Aloqa-munosabat (sintaktik) shakllari (sintaktik shakl hosil qiluvchi vosita) –
kelishik, egalik, kesimlik ko‘rsatkichlari. Aloqa-munosabat shakllari shakliy
omil sifatida so‘zlarning erkin bog‘lanishida faol: Men qishloqqa o‘tdim gapida
-ga shakli qishloq so‘zini o‘tmoq fe’li bilan, -dim kesimlik shaklidagi -m
ko‘rsatkichi men so‘zini o‘tmoq fe’liga tobelash vazifasini o‘tamoqda. Egalik
qo‘shimchalari mustaqil so‘zlarning hokim mavqeda kelishini ifodalab, uning
tobe so‘zga munosabatini ko‘rsatadi (sizning uyingiz). Shuningdek, bog‘lash
bilan birgalikda, hokim va tobe so‘zning shaxs va sonda moslashishini ham
ta’minlaydi. К elishik – mustaqil so‘zning barchasi uchun tobelikni ta’minlovchi
formal ko‘rsatkich. Masalan, bosh kelishik egani, tushum kelishigi
to‘ldiruvchini, qaratqich kelishigi aniqlovchini hokim bo‘lakka tobelaydi.
Shaxs-son qo‘shimchalari, kesimlikning boshqa shakllari bilan birgalikda, o‘zi
hosil qilayotgan hokim bo‘lakni tobe bo‘lak – egaga bog‘laydi.
Yordamchi so‘z. Sintaktik aloqani ifodalashda qo‘llanadigan yordamchi
vositalar (ko‘makchi, bog‘lovchi va bog‘lama) birikuvlarda shakliy omil sifatida
namoyon bo‘ladi. К o‘makchining bir so‘zni ikkinchi so‘zga tobelovchi vosita
ekanligi, ma’no va vazifa jihatdan kelishikka o‘xshashligi (telefonda
gaplashmoq – telefon orqali gaplashmoq), shuningdek, so‘zni sintaktik aloqaga
kiritishda o‘zi bilan birga uning biror kelishik shaklida bo‘lishini ham talab
qilishi ma’lum: Marraga qadar bir tekisda yugurib borishdi. 3
Bog‘lovchi odatda, so‘z tizmalari, gaplarning a’zolarini bog‘lash uchun
xizmat qiladi. Masalan: olma va anor. Men o‘qidim va yozdim. Teng bog‘lovchi
3
H.G‘.Ne matov, R.Sayfullayeva. Zamonaviy O‘zbek Tili II jild. O zR Oliy va o rta maxsus ʼ ʻ ʻ
ta lim vazirligi, Mirzo Ulug bek nomidagi O zbekiston Milliy universiteti. – Toshkent.:
ʼ ʻ ʻ
Mumtoz so z, 2011
ʻ
13

birinchi misolda so‘z tizmasi a’zolarini, ikkinchi misolda esa qo‘shma gap
a’zolarini bog‘lash uchun xizmat qilgan. Bog‘lama ot kesimni ega yoki boshqa
tobe a’zo bilan bog‘lash uchun xizmat qiladi: Biz o‘tgan yili talaba bo‘ldik.
Bunda bo‘ldik bog‘lamasi shaxs-son va zamon ma’nolarini ifodalagan hamda
kesimni uning shaxs (biz), zamon (o‘tgan yili) kengaytiruvchilari bilan
bog‘lagan.
So‘z tartibi. So‘zlar erkin birikuvda grammatik shakl asosida
bog‘langanda, so‘z tartibi o‘zgarsa-da, u ma’noviy munosabat yoki bog‘lanishga
ta’sir qilmaydi: Sen kitobni keltirdingmi? К itobni sen keltirdingmi?
К eltirdingmi sen kitobni? birikuvidagi so‘z o‘rni almashtirilganiga qaramay,
keltirdingmi so‘z shakli hokim, sen va kitobni so‘z shakllari tobe a’zo sifatida
qolavergan. Chunki ular sintaktik mavqeini ta’minlovchi vosita – morfologik
ko‘rsatkichga ega. So‘zning hokim-tobeligi (sintaktik mavqei)ni ko‘rsatuvchi
vosita bo‘lmaganda so‘z tartibining qimmati oshadi (achchiq olma). Bunda
so‘zning gapdagi funksiyasi, asosan, tartibi bilan belgilanadi, tartib o‘zgarsa,
mazmun bilan birga, sintaktik holat ham o‘zgaradi: Hayot go‘zal (ega+kesim),
go‘zal hayot (aniqlovchi+aniqlanmish). Gapda uslubiy maqsadlarda so‘z tartibi
o‘zgarishi mumkin: O‘qituvchi intizom haqida gapirdi. Intizom haqida
o‘qituvchi gapirdi. Tartibning bunday o‘zgarishi a’zolarning hokim-tobeligiga
ta’sir qilmaydi, biroq gapning uslubiy jihatiga, fikrdagi ma’no nozikligiga ta’sir
ko‘rsatadi.
Ohang. Ohang ham, yuqorida aytilganidek, birikuvning tabiatini
ko‘rsatuvchi nisbiy vosita. Gap tugallangan ohang bilan aytiladi, uning
tarkibidagi ayrim birikuvlar sanash (olma va anor), ayrimlari ko‘tariluvchi
ohangga (qizil qalam) ega bo‘ladi. Ohang (pauza) birikuvning sintaktik
bo‘linishini ko‘rsatadi. Masalan, ko‘p qavatli uy birikmasini ikki xil (ko‘p
qavatli uy va ko‘p qavatli uy tarzida) aytish mumkin. Demak, sintaktik aloqani,
unga bog‘liq ravishda mazmuniy farqlanishni ifodalashda ohangning o‘rni bor.
Ya’ni ko‘p qavatli uy tarzida birinchi so‘zdan keyin pauza qilinishi natijasida
(ko‘p) so‘z shakli tobe va qavatli uy birikmasi unga hokim mavqeda bo‘lib,
14

bunda qavatli uylarning ko‘pligi haqidagi ma’no anglashiladi. Ikkinchi holatda
(ko‘p qavatli uy) esa ko‘p qavatli birikmasi tobe, uy so‘z shakli esa hokim
mavqeda, birikmadan esa uyning qavatlari ko‘pligi ma’nosi namoyon bo‘lgan.
Sanash ohangi bir xil bo‘lakning aloqasini ifodalaydi: Oltin, kumush tosh bo‘lar.
(Maq.) Qo‘shma gapning tarkibiy qismlari orasida ham turli: qarama-qarshilik
(Kunduzi issiq – kechasi sovuq), shart (Sen kel – u boradi), sabab (Kecha
borolmadim – mehmonlar kelib qoldi) – ma’noviy munosabatlar mavjud.
К o‘rinadiki, ayrim o‘rinda so‘zlar va gaplarni bog‘lashni ohangning o‘zi
bajaradi.
Substansial sintaksisning an’anaviy sintaksisdan farqi va o‘ziga
xosliklari.
Formal sintaksis bevosita kuzatishda berilgan, nutqiy sintaktik hodisani
o‘rganadi. Boshqacha aytganda, u alohidalik, hodisa, voqelik, oqibat sifatidagi
nutqiy hosila bilan band bo‘lib, umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab sifatidagi
lisoniy birlikni (nutqiy birlikning lisoniy tomonini) o‘rganishni substansial
sintaksis hukmiga havola etadi. Shuningdek, formal sintaksis uy va ketmoq
so‘zlari orasidagi sintaktik aloqani ham tekshiradi. Zero, bundagi ketmoq
fe’lining jo‘nalish kelishigidagi so‘zni boshqaruvi ham bevosita kuzatishda
berilgan nutqiy hodisa. Lekin bu aloqa uchun o‘qi leksemasining biriktirish
imkoniyati bo‘lgan obyekt valentligi bevosita kuzatishda berilmagan. Bu esa
substansial sintaksis tomonidan o‘rganiladi. Substansial sintaksis tadqiqotlari
uchun formal sintaksis tomonidan qo‘lga kiritilgan yutuqlar zamin, poydevor
vazifasini o‘taydi. Demak, formal sintaksissiz substansial sintaksisning bo‘lishi
mumkin emas.
Formal sintaksis esa substansial sintaksissiz ham ish ko‘raveradi. Zero,
substansial sintaksis mohiyatni tadqiq etar ekan, buning uchun hodisalar
jamlangan bo‘lishi kerak. Hodisani jamlash uchun esa substansial sintaksis
tiklaydigan mohiyatga ehtiyoj sezilmaydi. Har bir nutqiy parchada turli sath
hodisasi qorishgan holda voqelanadi. Masalan, Gullar ekdik gapida fonetik
(tovushlar tizimi, ohang), leksik (so‘zlar), morfologik (grammatik shakllar) va
15

uslubiy (masalan, so‘zlovchining munosabati yoki uslubiy betaraflik) sathlar o‘z
izini qoldirgan. Formal sintaksis nutqiy parchani shu holida, turli mohiyat
zarralarining qorishmasi sifatida o‘rganadi va uning qorishmaligiga e’tibor
qaratmaydi. Substansial sintaksis esa nutqiy parchada qorishgan, sintaksisga
daxldor bo‘lmagan jihatlarni e’tibordan soqit qiladi. Formal sintaksis keltirilgan
gapni muayyan(aniq)lik sifatida e’tirof etsa, substansial sintaksis unda turli
hodisalar qorishganligi sababli mohiyatini anglash mushkulligini hisobga olgan
holda mavhum (noaniq)lik sifatida qaraydi. Qorishiq hodisalar chetlashtirilgan
mohiyat «tozalangan»ligi uchun substansial sintaksis tomonidan muayyanlik,
bevosita kuzatishda berilmaganligi uchun esa u formal sintaksis tomonidan
mavhumlik sifatida qaraladi. Demak, formal sintaksis asosiy diqqatini
hodisalarning zohiriy (bevosita kuzatishda berilgan) tomoniga, substansial
sintaksis esa botiniy (bevosita kuzatishda berilmagan, ichki) tomoniga qaratadi.
Ular bir-birini ham taqozo, ham inkor etadi. Formal sintaksis mutlaq hodisalar
bilan, substansial sintaksis esa mutlaq mohiyat bilan shug‘ullanadi, ularning
vazifalarini butunlay qarama-qarshi qo‘yish mumkin emas. Chunki formal
sintaksis mohiyatga intilganligi kabi substansial sintaksis ham faqat formal
sintaksis to‘plagan hodisalargagina tayanadi. Bunda formal va substansial
sintaksisning o‘rganish manbalari jihatdan qarama-qarshiligi so‘nadi.
16

II BOB. SINTAKSISDA O‘ZIGA XOS BAHS VA MUNOZARALI
JIHATLAR
2.1. An anaviy sintaksisdaʼ sodda gap va qo‘shma gaplar
Turkiy tillarda ham hukm unsurlari bo lgan bosh bo laklar (sub’ekt va
ʻ ʻ
predikatlarga analogik holda) har qanday gapning asosini tashkil etadi, deyiladi.
Natijada tilshunoslikdagi nazariy konsepsiyalar va konkret sintaktik
konstruksiyalarning xususiyatlari o rtasida turli chalkashliklar vujudga keladi.
ʻ
Chunonchi, o zbek tilida sodda gap doirasida kesim hamma vaqt shaxs-son,
ʻ
mayl, zamon ko rsatkichlari bilan shakllangan bo ladi deb, uqtiriladi va bir
ʻ ʻ
predikativ markazdan iborat bo lgan gap sodda gap, ikki va undan ortiq
ʻ
predikativ markazdan iborat bo lgan gap qo shma gap hisoblanadi. Lekin
ʻ ʻ
an anaviy sintaksisda qo shma gap tarkibida qo llangan kesimlar har doim ham
ʼ ʻ ʻ
shu ko rsatkichlar bilan (shaxs-son, zamon, mayl ko rsatkichlari) shakllangan
ʻ ʻ
bo lmaydi va shunga qaramay, bu qismlar qo shma gapning komponentlari –
ʻ ʻ
sodda gap deb uqtiriladi : Sen kelgach, men ketaman va boshqalar.
Vaholanki, Sen kelgach..., Sen kelganda..., Sen kelgandan keyin... kabi
qurilmalarda sodda gaplarga xos bo lgan na mazmun, na ohang tugalligi, na
ʻ
grammatik shakllanish (shaxs-son, zamon, mayl ko rsatkichlari) bor. Bunday
ʻ
anglashilmovchilikni yuzaga keltirgan omil yuqorida ko rib o tilgan
ʻ ʻ Sen
kelgach, men ketaman gapining rus tilida Когда ты придешь , я уйду . deb
ergash gapli qo shma gap tarzida berilishidadir. Chunki
ʻ Sen kelgach, men
ketaman tipidagi gaplarni qo shma gap sifatida baholashga imkoniyat beradigan,
ʻ
yuqorida keltirilgan rus tili me yoridan boshqa o zga asos yo q; sub ekt-predikat
ʼ ʻ ʻ ʼ
munosabatlari va ularni to la-to kis “ega-kesim” munosabatlariga ko chirishdan
ʻ ʻ ʻ
o zbek tilshunosligi 60- yillarning boshidayoq voz kechgan edi.
ʻ
Negaki, Sen kelgach qabilidagi predikativ aloqa sen kecha ko rgan
ʻ
tarkibida ham bordir (Sen kecha ko rgan qizni biz bugun uchratmadik).
ʻ Bu
gapdagi ham sub ekt ikkita –
ʼ sen va biz , predikat – harakat ham ikkita va har bir
17

harakatning bajaruvchisi alohida sen ko r – biz uchrat.ʻ Lekin bunday
qurilmalar, ya ni
ʼ Sen kecha kurgan qizni biz bugun uchratmadik gapi qo shma ʻ
gap deb baholanmaydi.
Mantiqiy sub ekt-predikat munosabatlari to ppa-to g ri grammatik ega-
ʼ ʻ ʻ ʻ
kesim munosabatlariga ko chirilganda bunday gaplar ham qo shma gap deb
ʻ ʻ
baholanishi lozim bo lar edi. Vaholanki, bu yo ldan, yuqorida aytib
ʻ ʻ
o tganimizdek, o zbek tilshunosligi voz kechdi. Lekin
ʻ ʻ Sen qizni kurganda, biz
uni kuzatayotgan edik gapida ( sen bizni ko rganda ...)
ʻ qo shma gapning tarkibiy ʻ
qismi deb baholash chetlatilmadi. Va buning boisi yuqorida aytilgan yagona
asos: o zbekcha bu gapning qurilishiga ruscha
ʻ Когда ты увидел девушку , ми
её провожали qo shma gapining mos kelishidir.
ʻ
Qo shma gap ikki va undan ortiq sodda gapning birikishidan iborat deb
ʻ
sanaladi. Bu Sen kelding, men ketaman kabi gaplarga nisbatan to g ridir, chunki
ʻ ʻ
ularning har biri mustaqil ravishda gap bo lib kela oladi: S
ʻ en kelding. Men
ketaman. Lekin Sen kelgach, men ketaman gapida bu qoida qo l kelmaydi.
ʻ
Chunki Sen kelgach tipidagi gap o zbek tilida yo q, u faqat qo shma gap
ʻ ʻ ʻ
tarkibida o zbek an anaviy grammatika ilmidagina gap deb tan olinadi, xolos.
ʻ ʼ
Voqelik (o zbek nutqi va o zbek ongi) bilan ilmiy grammatika orasida
ʻ ʻ
bunday ziddiyat fan uchun bezararday ko rinsa-da (chunki biri fan, ikkinchisi –
ʻ
ong), tadris (metodika) uchun, o zbek, tili qurilishini millionlab bolalarga
ʻ
o qitish uchun beqiyos murakkabliklar tug dirdi. Shuning uchun ilmiy
ʻ ʻ
grammatika bu chigallikni hal etish choralarini ishlab chiqdi.
An anaviy sintaksis, asosan, mazmunga tayanib ish ko rganligi tufayli
ʼ ʻ
darslik va qo llanmalarda misol tariqasida berilgan ko p qo shma gaplarga bir
ʻ ʻ ʻ
tomonlama yondashildi. Natijada ziddiyatlar tug ildi. Ergash gapli qo shma
ʻ ʻ gap
haqida fikr yuritilganda, ergash gap bosh gapning biror bo lagini izohlab, unga
ʻ
muqobil bo lib keladi deyiladi. Va kim
ʻ mehnatni sevsa, uning ishi rivoj topadi
kabi misollarni tahlil qilib, ergash gap bosh gapdagi olmosh bilan ifodalangan
qaratqichli aniqlovchini (uning) izohlab kelgan ergash gapli qo shma gapni
ʻ
18

sodda ergash gap nomustaqil sodda gaplik xususiyatini yo qotib, yoyiqʻ
qaratqichli aniqlovchiga o tishini
ʻ (Mehnatni sevganning ishi rivoj topadi )
ta kidlaymiz.
ʼ Dushman taslim bo lmasa, uni yo q qiladilar ʻ ʻ tipidagi gaplarga
kelganda, yuqoridagi fikrning aksini aytib, ya ni unga zid borib, asosan,
ʼ
mazmunga tayangan holda shart ergash gapli qo shma gap deyildi. Nega buni
ʻ
vositasiz to ldiruvchi ergash gapli qo shma gap deyish mumkin emas edi?
ʻ ʻ
Nazarimizda, bu xil gaplarga yo sinkretik qo shma gaplarning bir turi deb
ʻ
qarash kerak yoki qandaydir boshqacha baholash (shakl va mazmun planida
ikkiga bo lib o rganish) lozim.
ʻ ʻ
Shart maylining qo shimchasi
ʻ -sa sodda gapda shart holining, qo shma ʻ
gapda esa ergash gaplar kesimning ko rsatkichi bo lib keladi. Mavjud
ʻ ʻ
adabiyotlarda -sa unsurining shart ergash gapli ko rsatkichi kesim bo lib
ʻ ʻ
kelishiga urg u berildi. Ammo boshqa ergash gaplar kesimning ko rsatkichi
ʻ ʻ
bo lib kelishi yoki kesim tarkibidagi biror so zga qo shilib kelishi haqida hech
ʻ ʻ ʻ
nima (ba zi bir eslatishlardan tashqari) deyilmadi.
ʼ
Lekin boshqa (shart ergash gapli qo shma gaplardan boshqa) ergash gapli
ʻ
qo shma gaplarga berilgan misollar orasida kesimi shart fe li shaklida bo lgan
ʻ ʼ ʻ
gaplar uchraydi. Masalan, shart fe lining quyidagi ergash gapli qo shma gaplar
ʼ ʻ
ergash gapining kesimi bo lib kelishiga misollar ko p:
ʻ ʻ
1) ega ergash gapning kesimi bo lib keladi:
ʻ Har kimki vafo qilsa, vafo
topqusidur, Har kimki jafo qilsa, jafo topqusidur. (B.);
2) kesim ergash gapning kesimi bo lib keladi:
ʻ U nima ediki, shitirlashi
yurakka g'ulg'ula solsa?;
3) to ldiruvchi ergash gapning kesimi bo lib keladi:
ʻ ʻ Yuragingda nimaiki
bo‘lsa, hammasini ayt. ("K.D.");
4) aniqlovchi ergash gapning kesimi bo lib keladi:
ʻ Kimning ko‘ngli to‘g'ri
bo‘lsa, uning yo‘li ham to‘g‘ri.;
5) chog ishtirish va o xshatish ergash gaplarning kesimi bo lib keladi:
ʻ ʻ ʻ Bu
yerda tug ilgan inson qay yo sinda o ssa, Xolmurod ham shunday o sardi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
( P.Turs.);
19

6) sabab ergash gapning kesimi bo lib keladi: ʻ Qalandarov Saidaning
zarbga bunday epchillik bilan chap berishini sira xayoliga keltirmagan bo lsa
ʻ
kerak, o zi shoshib qoldi.
ʻ (A.Qah.);
7) maqsad ergash gapning kesimi bo lib keladi:
ʻ Yuksak cho‘qqilarni zabt
etasan deb , otam Toshkentga jo‘natganlar. Nazarimizda, -sa qayerda bo lsa, u
ʻ
yerda shart ma nosi bor. Lekin shu shart ma nosining qudrati hamma joyda bir
ʼ ʼ
xil yoki teng emas. Uning ma nosi bir qurilma (konstruksiya)da kuchli boshqa
ʼ
bir konstruksiyada kuchsiz. Substansial yondashuvgina qo shma gaplar bobida -
ʻ
saning ana shu xususiyatlarini ochib, unga o z me yorida to g ri baho berdi,
ʻ ʼ ʻ ʻ
morfologik talqin bilan sintaktik talqin qiyoslanib, mavjud ziddiyatlar bartaraf
etildi 4
.
Sodda gaplar tarkibiga ko ra ikki – bir tarkibli va ikki tarkibli gaplarga
ʻ
ajratiladi. Kesimlari bir shaxs, turli zamonni ko rsatib turuvchi
ʻ Aybsiz do‘st
qidirsang, do‘stsiz qolasan tipidagi gaplar shaxsi umumlashgan sodda gap
bo lib, har ikki qism (komponent)ning ham egasi ifodalanmagan. Shu va shunga
ʻ
o xshash gaplarning qo shma gap ko rinishida ergash gap egasining
ʻ ʻ ʻ
ifodalanmasligiga yo l qo yilmaydi. O zbek an anaviy sintaksisida bunday
ʻ ʻ ʻ ʼ
muammolar sirasini yana ko plab keltirish mumkin. Lekin markazida ega turgan
ʻ
qo shma gap haqidagi ta limot sintaktik hodisalar talqiniga, yuqorida ko rib
ʻ ʼ ʻ
o tilganidek, qator muammolarni keltirishi bilan chegaralanmaydi, qator
ʻ
masalalar, ayniqsa, qo shma gap va sodda gaplarning o zaro munosabatlaridan
ʻ ʻ
kelib chiqadigan bir qator muammolar o zbek tili an anaviy sintaksisida chetlab
ʻ ʼ
o tildi, o rganilmay qoldi.
ʻ ʻ
Ulardan asosiylarini sanab o tamiz: 1) sodda gap kesimi tasdiq yoki inkor
ʻ
shaklda qo llanishi tabiiy. Xuddi shuningdek, qo shma gap kesimlari ham tasdiq
ʻ ʻ
va inkor shaklda kelishi mumkin. Bunda, asosan, uch holat bo ladi:
ʻ
4
Maqsudova M. So‘z-gaplar haqida. O‘zbek tilshunosligiga oid tadqiqotlar. IV. Toshkent.
1992.
20

a) qo shma gap barcha qismlari (komponentlari) ning kesimlari inkorʻ
shaklda: Sen bormasang, bahor bo lmaydi, ochilmaydi bog larda gullar.
ʻ ʻ
Qarag aylar barg chiqarmaydi, o rmonlarga kelmas bulbullar. (
ʻ ʻ H.Olim.);
b) qo shma gap barcha qismlarning kesimlari tasdiq shaklda
ʻ :
Xulq-odobimizga tarbiya zo r ta sir etadi, tarbiya nechog li to g ri bo lsa,
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
xulq-odobimiz shunchalik go zal bo ladi.
ʻ ʻ (Oyb.);
v) qo shma gap qismlaridan ba zi birining kesimi tasdiq, ba zi birining
ʻ ʼ ʼ
kesimi esa inkor shaklda: Kishining husni jamoli bo lmasa ham, so zlari shirin
ʻ ʻ
bo lsa, unday odam elni o z tomoniga torta oladi.
ʻ ʻ (Nav.)g) qo shma gaplarda ʻ
ham inkor -ma , emas, yo q, na-na
ʻ kabi unsurlar va ba zan ularning aralash holda ʼ
kelishi bilan ifodalanadi: U kelgan emas, men esa borgan emasman. U kelgan
emas, men ham bormadim kabi.
d) xuddi sodda gaplardagidek, qo shma gaplarda ham ba zan ohang inkorni
ʻ ʼ
ifodalashga xizmat qiladi. Masalan, ohang yordamida U kelmasa, ha, ketasan
singari gaplarning ikkinchi qismidan inkor ma nosi anglashiladi va bu qo shma
ʼ ʻ
gap U kelmasa, ketmaysan, U kelmasa, ketib bo psan
ʻ singari qo shma gapiga ʻ
teng keladi;
2) sodda gap yig iq va yoyiq shakllarda qo llangandek, qo shma gap
ʻ ʻ ʻ
qismlari ham yig iq va yoyiq holda qo llanishi mumkin. Yig iq qo shma
ʻ ʻ ʻ ʻ
gaplarda ayrim unsurlar qo llanmaydi, masalan, ikkinchi darajali bo laklar,
ʻ ʻ
bog lovchilar, kirish bo laklar va h. Chunonchi,
ʻ ʻ Ayt, kirsin – yig iq qo shma gap ʻ ʻ
bo lib, har ikki qismi birgina so zdan tashkil topgan, demak, har ikkisi yig iq
ʻ ʻ ʻ
shaklda qo llangan.
ʻ
Ayrim qo shma gaplarning birinchi qismi (
ʻ Padaring ekan ko p fozil, otang ʻ
kamolidin senga ne hosil) ba zilarining ikkinchi qismi (
ʼ Akalarim qay ahvolda
ekan - bilmadim ) (“O zbek halq ertaklari”) yig iq shakldadir. Shu kabi
ʻ ʻ
gaplarning kengaygan varianti turli shakllarda bo lishi mumkin, chunki har bir
ʻ
qismni cheksiz ravishda kengaytirish imkoniyati bor;3) sintaksisga doir
adabiyotlarda to liqsiz gaplarda gapning zarur bo laklari ifodalanmaydi deyiladi.
ʻ ʻ
21

Bu fikr to g ri emas. Agar zarur bo lsa, u albatga, ifodalanadi. Aksincha, judaʻ ʻ ʻ
zarur, muhim bo lmasa, ifodalanmaydi.
ʻ
An anaviy sintaksisda faqat to liqsiz sodda gaplar haqida fikr yuritiladi.
ʼ ʻ
Qo shma gap bobida esa to liqsizlik hodisasi deyarli o rganilmagan. Aniqroq
ʻ ʻ ʻ
qilib aytganda, u butun bir gapning yoki uning tarkiblaridan birining “tushib
qolishi” ni anglatadi. Xuddi ana shu “tushib qolish”, yuqorida eslatib
o tilganidek, tashqi yoki ichki sabablar orqali ro y beradi:–
ʻ ʻ Romanyanning
odamlari shunaqa beandisha, pichoq qo lga kirdimi... – Ishni pichoqqa
ʻ
yetkazmaslik chorasini ko rsa bo lar, –deb o ylayman. (
ʻ ʻ ʻ E.L.Voynich) Ko rinib ʻ
turibdiki, bosh gap ro yobga chiqmagan. Xuddi shunindek, ergash gaplar ham
ʻ
tushib qolishi mumkinligi ta kidlanadi va to liqsiz qo shma gaplarni turlarga
ʼ ʻ ʻ
bo lish quyidagicha ko rsatiladi.
ʻ ʻ
Barcha to liqsiz qo shma gaplarni uchta yirik guruhga taqsimlanadi:
ʻ ʻ
1. to liqsiz bog langan qo shma gap;
ʻ ʻ ʻ
2. to liqsiz ergashgan qo shma gap;
ʻ ʻ
3. to liqsiz aralash tipli qo shma gap.
ʻ ʻ
To liqsiz qo shma gaplar masalasiga boshqacha yondashish ham mavjud.
ʻ ʻ
Ma lumki, qo shma gap qismlari ifodalangan voqea-hodisalar bir-biri bilan
ʼ ʻ
mazmuman bog liq bo lishi kerak. Agar bu bog liqlik bo lmasa,
ʻ ʻ ʻ ʻ Havo isib ketdi,
shuning uchun qor yog di
ʻ deb bo lmaganidek, qo shma gap hosil bo lmaydi. ʻ ʻ ʻ
Yuqoridagi fikr (mazmunan bog liq bo lishi shart emas), yuzaki qaraganda,
ʻ ʻ
keyingi fikrga (mazmunan bog liq. bo lishi shart) zid keladi. Bu yerda masalaga
ʻ ʻ
bir tomondan emas, balki ikki tomondan, ya ni ham tashqi, ichki tomondan
ʼ
yondashsak, bu zidlikni aniq tushunamiz. Ya ni tashqi tomondan qarasak,
ʼ
qo shma gap qismlari ifodalangan voqea-hodisalar bir-biri bilan bog liq emas,
ʻ ʻ
ichki tomondan qarasak, qo shma gap qismlari bir-birlari bilan bog liq bo lmasa
ʻ ʻ ʻ
ham, qo shma gap qismlarining har birida o zicha mazmun qandaydir bir yoki
ʻ ʻ
bir qancha voqelik bilan bog liq. U voqelik esa grammatik shakllamagan
ʻ
bo ladi. Bu grammatik shakllanmagan implitsit holatda bo lib, qo shma gap
ʻ ʻ ʻ
qismlarni jipslashtirib, yaxlitlik yaratib turadi.
22

Yaxlitlik yaratishda ohang (intonatsiya) va bir paytlikning ham roli bor.
Ana shu yuqoridagi fikrlardan kelib chiqib, eksplitsit va implitsit mazmunni
hisobga olgan holda qo shma gapni ikkiga bo lib o rganish mumkin: ʻ ʻ ʻ
a) to liqsiz qo shma gaplar;
ʻ ʻ
b)to liq qo shma gaplar.
ʻ ʻ
Ma lumki, ohang gap hosil qilishda, qo shma gap qismlarini bir-biri bilan
ʼ ʻ
bog lashda muhil rol o ynaydi. Shunga asoslangan holda an anaviy sintaksisda
ʻ ʻ ʼ
ohang qo shma gap qismlarni birikitiruvchi asosiy vositalardan biri deb
ʻ
ta kidlanadi. Bu to g ri fikr. Lekin barcha qo shma gapga nisbatan shunday baho
ʼ ʻ ʻ ʻ
berib bo lmaydi. Masalan, to liqsiz qo shma gaplarda ohang butunligining
ʻ ʻ ʻ
bo lishi shart, ammo to liq qo shma gaplarda bunday ohang butunlikning
ʻ ʻ ʻ
bo lishi shart emas.
ʻ
Ohangning mana shunday roliga qarab qo shma gaplarni, to g rirog i,
ʻ ʻ ʻ ʻ
to liq qo shma gaplarni ikkiga bo lib tekshirish mumkin:a) qismlari mazmun va
ʻ ʻ ʻ
ohang jihatdan yaxlitlik hosil qiluvchi to liq qo shma gaplar; b) qismlari faqat
ʻ ʻ
mazmun jihatdan yaxlitlik hosil qiluvchi to liq qo shma gaplar. Bunda qo shma
ʻ ʻ ʻ
gapning har bir qismi o zining tugallangan ohangiga ega bo ladi;
ʻ ʻ
Yuqoridalardan anglashiladiki, qo shma gap bobida o zbek formal
ʻ ʻ
grammatikasida ancha muammolar mavjud edi. Qo shma gap tasnifidagi mana
ʻ
shunday har xil ziddiyatli talqinlar A.N.Kononovning turkiy tillarda qo shma
ʻ
gap shu vaqtga qadar hamma e tirof qiladigan maqbul bir mezonga ega emasligi
ʼ
5
haqidagi fikrini yana bir bor tasdiqlaydi
2.2. Sintaksisda uyushgan gaplarning tutgan o‘rni.
Uyushgan gaplarning lisoniy tizimda tutgan o‘rni. O‘zbek tilshunosligida
uyushish hodisasi bilan bog‘liq uchta hodisa mavjud:
5
Ne matov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O zbek tili struktural sintaksisi asoslari. 1-
ʼ ʻ
qism. Lisoniy sintaktik qoliplar va valentlik. Filolog talabalar uchun qo llanma. – T.:
ʻ
Universitet. – 1999.
23

Gapda uyushgan so‘z shakllar
qo‘shma gapdagi uyushiq gaplar
Uyushgan gaplar.
Uyushiqlik umumiy holat bo‘lib, sodda gapga ham, qo‘shma gapga ham
xosdir. Sodda gapda so‘zshakllar uyushib kelsa, qo‘shma gapda so‘zshakllar,
sodda gaplar uyushib keladi.
Aytilganidek, uyushiklik ikki birlik (unsur)dan iborat bo‘ladi:
Uyushtiruvchi unsur.
Uyushuvchi unsur.
Bu ikki unsur barcha uyushish hodisalarida mavjud bo‘ladi.
Xo‘sh, uyushgan gap nima va u uyushiq gaplardan nimasi bilan farqlanadi?
Ma‘lumki, har qanday gap grammatik yoki semantik-funktsional shakllangan
bo‘lishi lozim. Shu bois ular kesimga ega bo‘lib, bu kesim WPm (kesimlik
ko‘rsatgichlari bilan shakllangan atov birligi) yoki WP (semantik-funktsional
shakllangan gap) tarzida bo‘lishi lozim. WPm sodda gaplarda bitta, qo‘shma
gaplarda esa birdan ortiq bo‘ladi.
Quyidagi gaplarni qiyoslaylik:
1. Ukang rasm Chizar edi. Bu gapning lisoniy qolipi quyidagicha: [E
QWPm]
2.Ukam rasm Chizar edi va singlim televizor ko‘rar edi gapining qolipi esa
quyidagicha: [E – WPm] va [E – WPm]
Ko‘rinadiki, birinchi gapda WPm va uning kengaytiruvchilari majmui bitta,
ikkinchi gapda ikkita va ular o‘zaro teng bog‘lovchi yordamida bog‘langan.
Endi uchinchi gapga diqqat qilaylik:
Ukam rasm Chizar va singlim televizor ko‘rar edi. Bu oldingi gapimizdagi
kesimlarning W qismlari o‘zgarmasdan saqlanganligi va Pm qismi bittaga
qisqarganligi bilan undan farqlanadi. Demak, gapda W lar ikkita va Pm bitta
bo‘lib, u ikkita W uchun ham umumiydir. Shu boisdan uni qavsdan tashqariga
chiqarish mumkin. Bu gapning qolipi quyidagi ko‘rinishi quyidagicha: [((E1-
W1)va(E2-W2 ))Pm]
24

Ko‘rinadiki, bitta umumiy Pm ga ega bo‘lgan birdan ortiq W dan tashkil
topgan gaplar ham tilimizda mavjud. Bunday gaplar uyushgan gaplar deyiladi.
Yo‘l-yo‘lakay Shuni aytib o‘tish kerakki, uyushgan gaplar uyushiq kismli
qo‘shma gaplardan farqlanadi. Buning uchun quyidagilarni qiyoslaymiz:
1. Bahor kelsa, bog‘lar yashnasa, sayilga chiqamiz. Gapning qolipi: [((E1-
WPm)- (E2-WPm)-(E3-Pm)]
2.Bahor kelsa, bog‘lar yashnaydi va sayilga chiqamiz. (E1–WPm1) ((E2–
WPm2)(E–WPm))
Bu ikkala gap uyushiq qismli qo‘shma gapdir. Birinchi gapda ergash gaplar
(Bahor kelsa, bog‘lar yashnasa) uyushib, bosh gapga tobelanib kelgan. Ikkinchi
gapda esa bosh gaplar (bog‘lar yashnaydi va sayilga chiqamiz) uyushib kelgan
va ergash gap (bahor kelsa) ularga bab-baravar tegishlidir. Bular uyushiq
gaplardir.
Ma‘lum bo‘ladiki, uyushiq gaplar qo‘shma gaplar tarkibida bo‘ladi.
Uyushgan gaplar esa o‘zbek tilida sodda va qo‘shma gaplar orasidagi alohida
sintaktik qurilmadir. U kesimdagi W si birdan ortiqligi bilan qo‘shma gapga,
Pmning bittaligi bilan esa sodda gapga yaqinlashadi.
Sodda va qo‘shma gapni belgilashda asosiy omil gapda nechta shakllangan
kesimning mavjudligidir. Eganing bor-yo‘qligi, ifodalangan-ifodalanmaganligi
ahamiyatsizdir. Uyushgan gaplarni belgilashda esa bosh omil ikkita:
Bitta shakllangan kesimning mavjudligi.
Birdan ortiq uyushgan eganing mavjudligi.
Bu xususiyatlari bilan uyushgan gaplar egali sodda gaplardan ham
(Jahongir, Jamshid, Isroil o‘qidi), uyushiq kesimli sodda gaplardan ham (egasi
yo‘q yoki bor bo‘lsa bitta, kesimning lug‘aviy qismi birdan ortiq, Pm qismi bitta
- (Ular borgan va ko‘rgan edilar, qolipi [W-W] Pm]) farqlanadi.
Shakl vazifaviy talqinda uyushiq kesimli sodda gaplarda, demak, ega bitta
Pm qismlari umumiy bo‘lgan kesimlar birdan ortiq bo‘ladi. Aytilganlar asosida
sodda gap, uyushiq kesimli sodda gap, qo‘shma gap, uyushiq kesimli qo‘shma
gap va uyushgan gaplarning eng kichik struktur sxemalarini beramiz: (qulaylik
25

uchun eng kichik qurilish qoliplarini berish ma‘qul. Chunki, WPm da ular (W va
Pm) ning kengaytiruvchilari ham mujassamlangandir.
Sodda gap : [WPm]
Uyushiq kesimli sodda gap : [W1 + W2]Pm
Qo‘shma gap : [WPm U WPm]
Uyushgan qismli qo‘shma gap [([WPm] →[WPm]),[WPm]] yoki:
(WPm]→([WPm],[WPm]).
5. Uyushgan gap. [((E –W2),(E2–W2)) Pm]
Uyushgan gaplarga misollar keltiramiz: 1.Otam rais, onam brigadir bo‘lgan
edi. 2.Do‘kondorlarning ba‘zilari kitob o‘qib, ba‘zilari tasbeh o‘girib, ba‘zilari
esnab o‘tirishardi. 3.Uning qo‘llari ishda, ko‘zi Shudgorda, ammo xayoli
Zebixonda edi. 4. Chakkasi tirishib, ko‘zi qizarib ketdi.
Uyushgan gapdagi umumiy bo‘lak Pm ni har bir shakllanmagan W ga
alohidaalohida qo‘shish bilan osongina qo‘shma gap hosil qilish mumkin:
Qiyoslang:
1.Chakkasi tirishib, ko‘zi qizarib ketdi - uyushgan gap.
2.Chakkasi tirishib ketdi va ko‘zi qizarib ketdi - qo‘shma gap.
Ayrim hollarda uyushgan gaplarda ham Pm nol shaklda bo‘lishi mumkin:
U baroqqosh, ko‘zi Chaqchaygan, afti ishshaygan. Gap mazmundan nol shakl
oxirgi so‘z shaklda ekanligi sezilib turibdi. Bunga gapni o‘tgan zamonga
aylantirish bilan amin bo‘lish mumkin: U baroqqosh, ko‘zi Chaqchaygan, afti
burishgan edi.
Uyushgan gaplar tarkibidagi sodda gaplarning o‘zaro umumiyligi (va Shu
asosda umumlashtiruvchi bo‘lagi) turli xil bo‘ladi:
Hamma qismlari xususiy (farqli) bo‘lib, faqat [Pm] qismi umumiy bo‘lgan
uyushiq gaplar: Jamshid yozar, Isroil o‘qir edi.
Hamma qismlari xususiy bo‘lib, faqat kesimning lug‘aviy qismi va
kesimlik qo‘shimchalari umumiy bo‘lgan uyushgan gaplar: Jamshid tez, Isroil
sekin yozar edi.
26

[WPm] va uning kengaytiruvchi bo‘laklari umumiy bo‘lib, faqat ega va
[WPm] kengaytiruvchisining kengaytiruvchisi bilan farqlanuvchi uyushgan
gaplar: Jamshid oq, Isroil qizil gul oldi.
[Pm] uyushtiruvchisi vosita sifatida. 1.Kun qaytgan va bahor kunlarining
uchdan ikki qismi o‘tgan edi. (S.A.) 2.Erta yog‘ib o‘tgan yomg‘ir Chang va
g‘uborni yuvib ketgan, daraxtlarning yaproqlari tiniq va toza edi. 3.Paxta
dalalarida endi salqin kuchaygan, tunggi yellar esar..edi. (Oybek.) 4.Siddiqjon
o‘ziga bundoq savol bermas va bundoq savol xayoliga ham kelmas edi. (A.q.)
5.Sayyora birinchi, ukam ikkinchi ekan. («Tong yulduzi».) 6.Ahmad tikuvchi,
Salim bog‘da qorovul emishmi? 7.AlpomiShu Rustamlar sizga yor, Ravshanbek
va Avazxonlar madadkor bo‘lsin. 8.Doklad ishning borishi, munozara esa
butunlay boshqa masala haqida.
[WPm] uyushtiruvchi vosita sifatida. 1.Yaxshi topib, yomon qopib
so‘zlar. (Maqol.) 2.Onasi o‘qisin, opasi ishlasin dedi. (M. Ismoiliy.) 3.Savr
oyining bulutlari havoda o‘kirib, sellar quyib utdi. (Oybek.) 4.Jamshid bittalab,
Jahongir juftlab sanay boshladi. 5.Nilufar kitob, Feruza jurnal o‘qib o‘tirardi.
6.Mehnatdan do‘st, g‘iybatdan dushman ortar. 7.qiziq, Irodani Akbar,
Akbarjonni GulChehra sevadi. 8.Seni endi Azroil ham uradi, shayton ham.
9.Uning kelganini na qurbon ota payqadi, na Siddiqjon (A.q.)
[W] yoki [Pm] kengaytiruvchilari bilan farqlanuvchi uyushgan gaplar .
1.Erta yog‘ib o‘tgan yomg‘ir Chang va yomg‘irni yuvib ketgan, daraxtlarning
yaproqlari tiniq va toza edi. 2.Uyg‘onganda suyaklari zirqirar, u o‘zini lanj
tuyardi. 3.Axmoq horiganini bilmas, ko‘sa qariganini. 4.Axmoq qizini maqtar,
tentak o‘zini (maqol). 5.Baland simyog‘ochlardagi lampochkalar nuri ham
tarvaqaylab ketgan, soyasi hovliga tushib turar edi (S. Zunnunova.)
6.YAxshidan ot qoladi, yomondan dod. (Maqol.) 7.Saodatxon jim qolgan,
ko‘nglida g‘azab yonar edi.(«Sharq yulduzi».)8.Birniki mingga, mingniki
tumanga.(Maqol.)
27

Ko‘rinadiki, uyushgan gaplarni hosil qilishda uyushtiruvchi vosita muhim
mavqega ega. Umumlashtirgan holda uyushgan gaplar kesimlari quyidagi
xossalarga ega bo‘ladi:
Hamma kesimlar bir xil shaklda bo‘ladi:
a) (...[W1] Q - gan, ... [W2] Q - gan) edi;
b) (...[W1] Q -ganday, ... [W2] Q - ganday) emish.
Kesimdagi W ning grammatik shakli har xil bo‘ladi:
a) (...[W] – - gan, ... [W2] – - (a)r-) Pm;
b) (... [W1] – -(i)b, ... [W2 ] – - mas) Pm.
Kesimdagi W ham, Pm ham bir xil, ularning kengaytiruvchilari har xil
bo‘ladi. [.. [W1] – - gan .. [W2] – -gan] Pm
O zbek tili sintaksisining eng chigal va murakkab masalalaridan biri –ʻ
uyushgan kesim masalalasi. Chunki uyushgan bo laklarni ajratishda ularga
ʻ
quyidagi talablar qo yiladi:
ʻ
1) ularning hammasi gapning ma lum bir bo lagiga bir tipda bog lanadi;
ʼ ʻ ʻ
2) sanash ohangi bilan aytiladi;
3) so z turkumi va so z shakllari jihatdan ham bir xil bo ladi;
ʻ ʻ ʻ
4) bir-biri bilan tenglanish munosabati orqali bog lanadi. Uyushgan
ʻ
bo laklarni maxsus o rgangan olimlar bu ro yxatdagi ayrim holatlarni tuzatdilar
ʻ ʻ ʻ
va quyidagi belgilarni ilova qiladilar:
5) uyushiq bo laklar turli so z turkumlari bilan fodalana oladi;
ʻ ʻ
6) gapda har xil sintaktik vazifani bajarishi mumkin.
Uyushgan kesim masalasiga kelganda ahvol ancha o zgaradi.
ʻ
Yuqorida aytilgan mezonlar Paxtakorlar paxtani ekdilar, sug ordilar va
ʻ
terdilar gapida to la-to kis saqlangan, lekin uyushgan kesimlar turi yuqorida
ʻ ʻ
keltirilganlar bilan.cheklanmaydi. Kesimlarda uyushishning o nlab turlari
ʻ
mavjud, buni butun mohiyati bilan anglagan A.G ulomov va M.Asqarova
ʻ
kesimning yana bir o ziga xos xususiyatini aytib o tadilar: “Eng oxirgi kesim
ʻ ʻ
to la shakllangan bo lib (shunisi mustaqil kesim sanaladi), bundan avvalgilari
ʻ ʻ
ravishdosh formasida keladi: O rganib, bilib, keyin so ray boshladi
ʻ ʻ .” 5
Bu gapda
28

so z o yini ishlatilgan: “... shunisi (ya ni keyingisi –ʻ ʻ ʼ so ray boshladi – ʻ
mualliflar ) mustaqil kesim sanaladi.” Qolganlari-chi?! Bu savolga sintaktik
mezon asosida emas, balki morfologik omil asosida ular tomondan “ravishdosh
formasida keladi” degan javob beriladi. Morfologiya bobida – ravishdosh.
Bunga shubha yo q. Sintaksisda-chi?! Agar uyushgan kesim bo lsa, ular
ʻ ʻ
nomustaqilmi? Chunki “eng oxirgisi”, “to la shakllangan”, “mustaqil” kesim
ʻ
sanaladi. Agar oxirgisi “mustaqil”, undan avvalgilari mantiqan “nomustaqil”
bo lsa, bu yerda uyushish yo q, negaki mustaqil va nomustaqil bo laklar
ʻ ʻ ʻ
uyushishi mumkin emas. Agar berilgan tavsifdan “mustaqil” belgisini chiqarib
tashlab, misolda ko rsatilgan holatni, bor haqiqatni aks ettirgan holda
ʻ
tavsiflamoqchi bo lsak, quyidagi shaklga ega bo lishi kerak: “... fe l bilan
ʻ ʻ ʼ
ifodalanib kelgan kesimlardan oxirgisi to liq shakllangan, ya ni tasdiq inkor,
ʻ ʼ
mayl zamon, shaxs-son qo shimchalari va ma nolarini qabul qilgan, undan
ʻ ʼ
oldingilari esa ravishdosh shaklida kelishi mumkin.” Bunday tavsif esa, uyushiq
bo laklarning yuqorida keltirilgan uchinchisiga, ya ni ularning so z shakli bir xil
ʻ ʼ ʻ
bo lishi mezoniga to g ri kelmaydi.
ʻ ʻ ʻ
Uyushgan kesimning boshqa gap bo laklari uyushishidan farqlanishi bu
ʻ
hodisa talqiniga kiritilayotgan ayrim mulohazalardan ko rinib turibdi: “...
ʻ
uyushiq bo lakning kengaygan komponenti o z ichida uyushiq bo lakka ega
ʻ ʻ ʻ
bo lishi ham mumkin”.
ʻ
“Uyushiq kesim qismlari zamon, daraja, mayl, bo lishli-bo lishsizlik
ʻ ʻ
jihatidan bir xil, ba zan esa har xil, lekin shaxs-son jihatidan doim bir xil
ʼ
bo ladi” va “ma lum bir semalar bo yicha umumiylikka ega bo lishi mumkin.”
ʻ ʼ ʻ ʻ 6
Bosh bo laklar, jumladan, kesim talqiniga bag ishlangan barcha maxsus tadqiqot
ʻ ʻ
ishlarida, asosan, an anaviy sintaksisda mavjud bo lgan fikrlar haqida gap
ʼ ʻ
boradi. Bulardan xulosa qilish mumkinki, uyushgan kesim masalasi kesimni va
6
Qurbonova M. Hozirgi zamon o zbek tili: sodda gap sintaksisi uchun materiallar. –
ʻ
Toshkent: 2002.
29

uyushgan bo laklarni tadqiq etib kelgan barcha tilshunoslar uchun “to g anoq”ʻ ʻ ʻ
bo lib kelgan.
ʻ
Chunki kesim uyushishining, ya ni ikki va undan ortiq kesimning bir egaga
ʼ
tobelanishning shunday holatlari borki, ularni tadqiqotchilarimiz tushuntira
olmaganliklari uchun “ko rmaganlar” yoki, aniqrog i ko rishni xohlamaganlar.
ʻ ʻ ʻ
Shulardan ayrimlarini sanab o tamiz: 1) uyushgan kesimlar turli xil so z
ʻ ʻ
turkumlari bilan ifodalandi:
Yer. –Onaman, bag ringa tortadirman. (E.Voh.) Itingdurman, kelibman
ʻ
ostonangga. (Huv.) ... ona man, yig layman
ʻ . (“Turkiston”) 2) uyushgan kesimlar
bir-biridan batamom ajratilishi mumkin:
Men kitoblarni oldim, ularni dastalab, changlarni artib, terib qo ydim. –
ʻ
Men kitoblarni oldim. Ularni dastaladim. Changlarni artdim. Terib qo ydim;
ʻ
3) uyushgan kesimlar tasdiq inkor, mayl zamon shakllariga ko ra turli xil
ʻ
bo lishi mumkin: a)
ʻ Shoira keladi, sizni ko radi; b) Shoira keladi, sizni ʻ
ko rmaydi
ʻ
v) Shoira kelsa sizni ko radi; g) Shoira kelsaydi, sizni ko radi va h.;
ʻ ʻ 4) uyushgan
kesimlar bir-biri bilan: a) teng bog lovchilar (biroq, lekin, yo, yoxud, goh-goh
ʻ
va h;) yordamida birikadi: Men keldim, ammo sizni ko rmadim. Siz keldingiz,
ʻ
biroq gapirmadingiz. O lim yo keldi, yo kelmadi;
ʻ b) ergashtiruvchi bog lovchilar ʻ
(agar, chunki, ...) yordamida birikadi: Agar siz kelsangsiz, albatta, uni ko rasiz.
ʻ
Men g alaba qozonaman, chunki puxta tayyorlandim;
ʻ v ) -u, -yu, -da va h.
yuklamalari yordamida birikadi: Lola bu gapni ayti-yu, uydan chiqdi va h.
Demak, o zbek tilshunosligida an anaga aylangan uyushiq bo laklar haqidagi
ʻ ʼ ʻ
ta limot yo asossiz, yoinki kesim gap sathida, gap qurilishida tamoman boshqa
ʼ
mavqega ega bo lib, uning uyushishi boshqa gap bo laklarining uyushishidan
ʻ ʻ
tubdan farq qiladi. Kesimlarning uyushishi bilan boshqa bo‘laklarning
uyushishini bir xil xodisa deb bo‘lmaydi. Sababi aniq:
30

Kesim o‘z mohiyati bilan gapning boshqa bo‘laklaridan farq qiladi, ya’ni u
hukmni bildiruvchi yagona bo‘lakdir. Shuning uchun ham tilshunos olimlarning
sodda gap asosiga kesimni olganlari har tomonlama maqulligi asta-sekin
isbotlanib bormoqda 7
.
Fikrimcha, kesim gap bo‘lagi sifatida uyushishi qaysidir ma’noda
g’alizlikni keltirib chiqaradi. Uyushgan gaplar qatorida tahlil qilish maqsadga
muvofiq degan fikrni o‘rtaga tashlashni taklif etaman.
7
Yorov Bekmamat. Uyushiq kesim: Uning zotiy (substansial) tabiati va gapdagi mavqeyi:
filol.fan.nom....diss. - Toshkent: 2001
31

XULOSA
Gap nazariyasi sintaktik jihatdan ham turli tadqiqotchilar tomonidan
keng o‘rganilgan. Til o‘z kommunikativ vazifasini sintaktik qurilma — gap
vositasida amalga oshiradi. Tildagi barcha — fonetik, leksik, morfologik hodisa
ana shu sintaktik qurilishga xizmat qiladi. Biroq bular sirasida leksika va
morfologiya sintaktik nazariya tahlilining til grammatik qurilishidagi ishtiroki
o‘ziga xosligi ahamiyat kasb etadi. Zero, har qanday sintaktik hodisada so‘z va
morfologik ko‘rsatkichni ko‘ramiz. Shu boisdan sintaktik mohiyatni belgilashda
leksik va morfologik omilga tayaniladi. Gap, aslida, so‘zning erkin birikuviga
ham asoslanganligi tufayli so‘zning bog‘lanish qonuniyati, so‘z birikmasi ham
sintaksisda o‘rganiladi. So‘z birikmalarini o‘rganish gap ta’limotining tarkibiy
qismi, undan ajratilgan holda qaralishi mumkin emas. Sintaksis so‘zning har
qanday birikuvini emas, balki hokim-tobelik munosabatiga kirishgan erkin
nutqiy birikuvning lisoniy mohiyatini tekshiradi.
Bugungi kunda o zbek formal (an anaviy) tilshunosligi zaminidaʻ ʼ
vujudga kelib, o ziga xos metodologiya, metodika va metodlari hamda tadqiq
ʻ
tamoyillariga ega bo lgan o zbek substansial tilshunosligi, xususan, uning
ʻ ʻ
tarkibiy qismi bo lgan substansial sintaksis sohasi keng taraqqiy etmoqda.
ʻ
O zbek substansial tilshunosligi asosan o zbek tilini tadqiq etmoqda.
ʻ ʻ
Biroq uning tadqiq tamoyillarini va yondashuv usullarini dunyo tillarini
tekshirishga ham joriy etish dunyo miqyosida to la ma noda Hind tilshunosligi,
ʻ ʼ
Iskandariya tilshunosligi, Arab tilshunosligi, Nemis tilshunosligi, Rus
tilshunosligi qatorida O zbek tilshunosligi vujudga kelishini ta minlaydi.
ʻ ʼ
O zbek tili sintaksisining eng chigal va murakkab masalalaridan biri –
ʻ
uyushgan kesim masalalasi. Chunki uyushgan bo laklarni ajratishda ularga
ʻ
quyidagi talablar qo yiladi:
ʻ
1) ularning hammasi gapning ma lum bir bo lagiga bir tipda bog lanadi;
ʼ ʻ ʻ
2) sanash ohangi bilan aytiladi;
32

3) so z turkumi va so z shakllari jihatdan ham bir xil bo ladi;ʻ ʻ ʻ
4) bir-biri bilan tenglanish munosabati orqali bog lanadi. Uyushgan
ʻ
bo laklarni maxsus o rgangan olimlar bu ro yxatdagi ayrim holatlarni tuzatdilar
ʻ ʻ ʻ
va quyidagi belgilarni ilova qiladilar:
5) uyushiq bo laklar turli so z turkumlari bilan fodalana oladi;
ʻ ʻ
6) gapda har xil sintaktik vazifani bajarishi mumkin.
Umuman olganda, o‘zbek tilshunosligida shakllangan sintaktik nazariyalar
o‘zbek tili grammatik qurilishini turli tomondan o‘rganib, uning mohiyatini
ochish borasida o‘z tadqiq metodologiyasi va usullari asosida ulkan ishlarni
amalga oshirdilar va oshirmoqda.
Xulosa qilib aytganda, qo‘lga kiritilgan ilmiy xulosalar garchi ziddiyatli
bo‘lsa-da, ular obyektiv serqirralik va ziddiyatlilik tabiatiga ega bo‘lgan
sintaktik qurilishning turli tomonlarini yoritishi nuqtai nazaridan bir-birini
to‘ldiruvchilar sifatida o‘ta qimmatli. O‘zbek tili sintaktik qurilishi mohiyatini
idrok etish turli sintaktik yo‘nalishlarga xos xulosalarni umumlashtirish
asosidagina amalga oshirilmoqda.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI:ʻ
1. Abuzalova M. O zbek tilida sodda gapning eng kichik qurilishi qolip va
ʻ
uning nutqda voqelanishi: filol.fan. nomz…. diss. – Toshkent: 1994.
2. Bobokalonov R. O zbek tilida gap sintaksisi va so z-gaplarning sistem-
ʻ ʻ
struktur talqini: monografiya. – Toshkent: Fan, 2006.
3. H.G‘.Ne matov, R.Sayfullayeva. Zamonaviy O‘zbek Tili II jild. O zR
ʼ ʻ
Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi, Mirzo Ulug bek nomidagi O zbekiston
ʻ ʼ ʻ ʻ
Milliy universiteti. – Toshkent.: Mumtoz so z, 2011
ʻ
4. Maqsudova M. So‘z-gaplar haqida. O‘zbek tilshunosligiga oid
tadqiqotlar. IV. Toshkent. 1992.
5. Ne matov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O zbek tili struktural
ʼ ʻ
sintaksisi asoslari. 1-qism. Lisoniy sintaktik qoliplar va valentlik. Filolog
talabalar uchun qo llanma. – T.: Universitet. – 1999.
ʻ
6. Qurbonova M. Hozirgi zamon o zbek tili: sodda gap sintaksisi uchun
ʻ
materiallar. – Toshkent: 2002.
7. Yorov Bekmamat. Uyushiq kesim: Uning zotiy (substansial) tabiati va
gapdagi mavqeyi: filol.fan.nom....diss. - Toshkent: 2001
8. G‘ulomov.A, Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. –
Toshkent: O‘qituvchi, 1987.
9. H.G’.Ne’matov, R.Sayfullayeva. Zamonaviy o‘zbek tili. II jild.O‘zR
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Mirzo Ulug’bek nomidagi O‘zbekiston
Milliy universiteti. – Toshkent.: Mumtoz so‘z,2011. B-19
10. N.Mahmudov. A.Nurmonov. O‘zbek tilining nazariy grammatikasi.
Toshkent. O‘qituvchi. 1995 yil.
11. H.G’.Ne’matov, R.Sayfullayeva. Zamonaviy o‘zbek tili. II jild.O‘zR
Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Mirzo Ulug’bek nomidagi O‘zbekiston
Milliy universiteti. – Toshkent.: Mumtoz so‘z,2011. B-29
34

12. G’ulomov.A, Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. –
Toshkent: O‘qituvchi, 1987. – B.141.
13. Yorov B. Uyushiq kesim: Uning zotiy (substansial) tabiati va gapdagi
mavqei: filol.fan.nom…diss. – Toshkent:2001. B-63
15. A.Abduazizov,Tilshunoslikka kirish.T,1999 yil.
16. G.Abduraxmonov,O zbek tili grammatikasi (sintaksis) T,1996 yil.ʻ
17. I.Toshev. Umumta‘lim maktablarida qo shma gapning yangicha
ʻ
talqini T,1999 yil.
18. Abdurahmonov G . Ajratilgan ikkinchi darajali bo laklar. -T.:
ʻ ʻ
Fan, 1955. -B.6.
19. Sayfullayeva R va boshqalar. Hozirgi o zbek tili. –T., 2007.
ʻ
–B.340.
20. Ashurova D, Ubayeva F, Boltaboyeva H. Gapning
uyushgan va ajratilgan bo laklari. -T.,1962. –B.125.
ʻ
21. Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug ati. –
ʻ
Toshkent: O zbekiston milliy ensiklopediyas
ʻ i, 2002. – B. 45.
22. G ulomov A., Asqarova M. Ko rsatilgan asar. -B.143.
ʻ ʻ
23. Rahmatullayev SH. Hozirgi adabiy o zbek tili. –T.:
ʻ Universitet ,
2006. -B. 379.
24. Sayfullayev A. Hozirgi o zbek adabiy tilida undalma. -T.: Fan, 1968;
ʻ
Hozirgi o zbek tilida gap bo laklarining semantikasi va grammatikasi. -T.: Fan,
ʻ ʻ
2000.
25. Ahmedova N. O zbek tilida murojaat birliklarining semantik-
ʻ
konnotativ tadqiqi: Filol.fanlari nomzodi diss. ...avtoref. -T., 2008. -B.14.
26. Abdullayev A. O zbek tilida ekspressivlik ifodalashning sintaktik
ʻ
usuli.-T.: Fan, 1987. -B.15.
35

O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SINTAKTIK NAZARIYALAR

MUNDARIJA

I BOB. O‘ZBEK TILI SINTAKTIK TA’LIMOTI VA UNING TARAQQIYOTI 5

1.1. Sintaksis atamasi va uning predmeti. 5

1.2. An’anaviy tilshunoslikda sintaktik munosabat va aloqalar 11

II BOB. SINTAKSISDA O‘ZIGA XOS BAHS VA MUNOZARALI JIHATLAR.. 17

2.1. Anʼanaviy sintaksisda sodda gap va qo‘shma gaplar 17

2.2. Sintaksisda uyushgan gaplarning tutgan o‘rni. 23

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI: 34

Sotib olish