O'zbek tilshunosligida sotsiolingvistik tadqiqotlar - Лингвистика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	80000UZS
Размер	64.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Декабрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Лингвистика

Продавец

Gulsevar Normo'minova

Дата регистрации 01 Декабрь 2025

0 Продаж

O'zbek tilshunosligida sotsiolingvistik tadqiqotlar

Купить

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM, FAN VAʻ ʼ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI
JURNALISTIKA VA O‘ZBEK FILOLOGIYASI FAKULTETI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O QITISH: O ZBEK TILI YO NALISHI
ʻ ʻ ʻ
FAN: HOZIRGI O ZBEK ADABIY TILI
ʻ
KURS ISHI
MAVZU: O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SOTSIOLINGVISTIK
ʻ
TADQIQOTLAR
Bajardi:
Ilmiy rahbar:
TOSHKENT — 2025
1

MUNDARIJA:

KIRISH …………………………………………………………........................3
I BOB. SOTSIOLINGVISTIKANING NAZARIY ASOSLARI VA UNING
O ZBEK TILSHUNOSLIGIDAGI O RNI…………………………………..ʻ ʻ
1.1. Sotsiolingvistika fanining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari……..5
1.2. O zbek tilshunosligida sotsiolingvistikaning shakllanishi…….……….13
ʻ
I bob yuzasidan xulosa…………………………………………….…...........16
II BOB. O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SOTSIOLINGVISTIK
ʻ
TADQIQOTLARINING ASOSIY YO NALISHLARI…………………..17
ʻ
2.1. O zbek tilshunosligida sotsiolingvistikaning o rganadigan masalalari va
ʻ ʻ
tushunchalari………………………………………………………………….17
2.2. O zbek tilidagi ijtimoiy differensiyasi: dialektlar va shevalarning
ʻ
sotsiolingvistik xususiyatlari o rganilishi……………………………………23
ʻ
II bob yuzasidan xulosa…….……………………………………................33
UMUMIY XULOSA ………….…………………………………………….34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR… ………………………………...35
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . “ Mamlakatimizda o zbek tilining davlat tili sifatidagiʻ
o rni va ahamiyatini oshirish, uni zamon talablari asosida rivojlantirish masalasini
ʻ
biz milliy o zligimizni anglash, millat ruhini saqlab qolish, yorug kelajagimizni
ʻ ʻ
ta minlashning eng muhim omili, deb bilamiz. Shu ezgu maqsad yo lidagi amaliy
ʼ ʻ
harakatlarimiz tufayli jamiyatimiz hayotida davlat tilining qo llanish doirasi tobora
ʻ
kengayib, u xalq dilining chinakam ko zgusiga aylanmoqda- deydi Prezidentimiz
ʻ
Shavkat Mirziyoyev.” 1

Tilning jamiyat hayoti bilan bevosita bog liqligi uning faqat lingvistik omillar
ʻ
bilan emas, balki sotsial, madaniy, psixologik, demografik va siyosiy omillar bilan
ham uzviy aloqador ekanligini ko rsatadi. Shu bois tilning jamiyatdagi vazifasi,
ʻ
ijtimoiy qatlamlar bilan munosabati, ijtimoiy omillar ta sirida o zgarishi, turli nutq
ʼ ʻ
shakllarining paydo bo lishi kabi masalalarni o rganuvchi sotsiolingvistika fani
ʻ ʻ
bugungi kunda alohida ahamiyat kasb etadi.
O zbek tilshunosligida sotsiolingvistik tadqiqotlar XX asrning ikkinchi
ʻ
yarmidan boshlab shakllana boshlagan bo lsa-da, mazkur yo nalish mustaqillik
ʻ ʻ
yillarida yanada kengayib, til siyosati, til rejalashtirish, ko p tillilik, kod
ʻ
almashtirish, yoshlar nutqi, internet tilining ta siri kabi masalalar chuqur
ʼ
o rganilmoqda. Jamiyat hayotidagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarning jadallashuvi,
ʻ
global kommunikatsiya vositalarining kengayishi, urbanizatsiya va migratsiya
jarayonlarining kuchayishi tilning turli ijtimoiy qatlamlarda qanday namoyon
bo lishini o rganishni dolzarb masalaga aylantirdi. Ayniqsa, o zbek tilining davlat
ʻ ʻ ʻ
tili sifatidagi maqomini mustahkamlash, uni me yorlashtirish va rivojlantirish bilan
ʼ
bog liq jarayonlar sotsiolingvistik tadqiqotlarning yangi bosqichga ko tarilishiga
ʻ ʻ
sabab bo lmoqda.
ʻ
Ushbu kurs ishining dolzarbligi, avvalo, o zbek tilining hozirgi jamiyatda
ʻ
tutgan o rni va unda kechayotgan sotsial-lingvistik jarayonlarni ilmiy asosda tahlil
ʻ
qilish zarurati bilan belgilanadi. Bugungi kunda tilning yosh, jins, kasb, hudud kabi
ijtimoiy belgilar asosida differensiallashuvi, shuningdek, til birliklarining internet
1
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning rasmiy veb-sayti –https://president.uz
ʻ
3

makonida o zgarishi va yangi kommunikativ ehtiyojlarga moslashuvi ilmiyʻ
izlanishlarning muhim yo nalishlaridan biridir. Shu sababli mazkur tadqiqot
ʻ
o zbek tilining ijtimoiy mohiyatini yanada chuqurroq yoritishga qaratilgan
ʻ
Kurs ishi mavzusining obyekti . O zbek tilida kuzatiladigan sotsiolingvistik
ʻ
jarayonlar va ularning tadbiqi.
Kurs ishi mavzusining predmeti . Tilning jamiyatdagi funksional
ko rinishlari, ijtimoiy omillar ta siridagi til o zgarishlari va o zbek tilida
ʻ ʼ ʻ ʻ
sotsiolingvistik hodisalarning namoyon bo lishi.
ʻ
Kurs ishining maqsadi . O zbek tilshunosligida sotsiolingvistika yo nalishida
ʻ ʻ
amalga oshirilgan tadqiqotlarni tahlil qilish, sotsiolingvistikaning asosiy
tushunchalarini o rganish va ularning o zbek tilida namoyon bo lish xususiyatlarini
ʻ ʻ ʻ
yoritib berishdan iborat.
Kurs ishi vazifalari. Ushbu kurs ishida qo yilgan maqsadga erishish uchun
ʼ
oldimizga quyidagi vazifalarni belgilab olamiz:
— sotsiolingvistika fanining shakllanishi va rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish;
—sotsiolingvistikaning asosiy tushunchalari hamda yondashuvlarini ochib berish;
—o zbek tilshunosligida olib borilgan sotsiolingvistik tadqiqotlarni
ʻ
umumlashtirish;
— o zbek jamiyatidagi ijtimoiy differensiasiya, bilingvizm, kod almashtirish kabi
ʻ
jarayonlarni o rganish;
ʻ
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi . Kurs ishi kirish; ikki bob, sakkiz paragraf,
xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib, kurs ishining
ʼ ʼ
umumiy 36 betini tashkil qiladi.
I BOB. SOTSIOLINGVISTIKANING NAZARIY ASOSLARI VA UNING
4

O ZBEK TILSHUNOSLIGIDAGI O RNIʻ ʻ
1.1. Sotsiolingvistika fanining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari
Til insoniyat jamiyatining eng muhim vositalaridan biri hisoblanadi. U orqali
odamlar o zaro aloqa qiladi, fikr almashadi va jamiyatda faoliyat yuritadi.
ʻ
Tilshunoslik fanida turli yo nalishlar mavjud bo lib, ulardan biri –
ʻ ʻ
sotsiolingvistika – til va jamiyat o rtasidagi aloqalarni o rganadi.Til va jamiyat
ʻ ʻ
munosabatlari uzviy bog liq. Jamiyat rivojlanib borgani sari til ham taraqqiy
ʻ
etaveradi. Tilning paydo bo lish tarixi insoniyatning shakllanish tarixi kabi qadim
ʻ
zamonlarga borib taqaladi. Til va jamiyat o rtasidagi o zaro uzviy munosabatini
ʻ ʻ
sotsiolingvistika fani o rganadi. Tilning boshqa sohalar bilan bog liq, jumladan,
ʻ ʻ
falsafa, etnografiya, psixologiya kabi jihatlarini o rganishda ham sotsiolingvistika
ʻ
fani qo llaniladi.
ʻ
Sotsiolingvistika quyidagi masalalarni o rganadi:
ʻ
1) jamiyat va til o zaro bog liq, mutanosib tarixiy jarayon, hodisadir;
ʻ ʻ
2) jamiyat taraqqiy eta borgan sari tilning ijtimoiy vazifalari ham takomillashib
boradi;
3) adabiy tilning, shevalarning, lug at boyligi kengayadi, ortib boradi;
ʻ
4) yashash muhiti yaqin, turmush tarzi o xshash hamda o zaro iqtisodiy
ʻ ʼ
munosabatlari shakllangan xalqlarning tillari bir-biriga ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ
Sotsiolingvistika jamiyatdagi ijtimoiy sharoitlarda til faoliyat olib boradigan va
rivojlanadigan jabhalarni o rganadi. Ijtimoiy sharoitlarga jamiyatdagi odamlarning
ʻ
ijtimoiy kelib chiqishi, tuzilishi, yoshi, ijtimoiy mavqe, madaniyat va ta limni
ʼ
bilish darajasi, yashash joyi va so zlayotgan nutqi misol bo la oladi. Xususan,
ʻ ʻ
ushbu fan tadqiqotchisi so zlovchilar o z nutqida u yoki bu variantni qanchalik
ʻ ʻ
ko p ishlatishini va bu qanday ijtimoiy parametrlarga (ijtimoiy sinf, ma lumot, jins,
ʻ ʼ
yosh, aloqa holati) bog liqligini aniqlashi kerak. Ijtimoiy tilshunoslik, bizning
ʻ
fikrimizcha, til va uning ijtimoiy hamda madaniy kontekstlaridagi munosabatlarida
vujudga
5

keladigan masalalarni o rganadigan fandir. Buning uchun u ma lum bir jamiyatʻ ʼ
a zolarining turli xil kodlar va iboralar almashinuvini hamda og zaki nutqda
ʼ ʻ
qanday suhbatlashishlarini analiz qilib,ushbu real vaziyatlarni o rganadi.
ʻ
Ma lumki, 20-30 yillar mobaynida sotsiolingvistika ijtimoiy tilshunoslik fani
ʼ
sifatida yuzaga kelgan yangi sohalardan biri bo ldi. Bu davrda ijtimoiy
ʻ
munosabatlarda tilning hayot taraqqiyotidagi o rni, tilning jamiyat bilan bog liq
ʻ ʻ
holda shakllanishi, qolaversa, til va jamiyat tendensiyasining yuzaga kelishi
sotsiolingvistika fanining rivojlanishi va taraqqiyotiga asos bo ldi.
ʻ
Sotsiolingvistikaning bu davrda yuzaga kelishi shunday bir holatga to g ri keldiki,
ʻ ʻ
asosan hayotda jamiyat taraqqiyoti bilan bog liq masalalarni qamrab oluvchi
ʻ
faktorlar til nazariyasining yuzaga kelishida asos bo lgan edi. Ayniqsa, tilni bilish
ʻ
va his etish umumjamiyat masallalariga borib taqaladi.
“Mashhur turkshunos YE.D. Polivanov, akademik N.YA. Marr, professor. F. P.
Fillar ham “sotsiolingvistika” fani muammolarini hal etishda turlicha fikrga kelib,
bu borada sezilarli fikrlarni bildiradilar. Xususan, YE.D. Polivanovning qayd
etishicha, quyidagi masalalar ijtimoiy lingvistikaning asosiy muammolari
hisoblanadi:
1. Tilni ijtimoiy-tarixiy omil sifatida ajrata olish;
2. Til va dialektlarning imlosini ijtimoiy nuqtayi nazardan aniqlash;
3. Tilning jamiyatning asosiy mahsuli sifatida sintezi;
4. Ijtimoiy munosabatlardagi til hissi va uning o zaro bog liq tomonlari;
ʻ ʻ
5. Tilning mavjudligi (mavjudligi) yoki alohida tomonlarini to g ri baholay
ʻ ʻ
olish;
6. Fan va madaniyat tarixiga umumiy fonologik qonuniyatlarni kiritishda
tilning roli;
7. Til siyosatida sotsialingvistikaning ustuvor yo nalishlari.”
ʻ 2
20—40-yillarda tilshunoslikda sotsiolingvistikaning funksional doirasi
kengaydi. Akademik YA.N. “Til va jamiyat muhim hodisadir”, deydi Marr.
Chunki tilda sinfiy tushunchalar mavjud, chunki u jamiyat a zolariga xizmat qiladi.
ʼ
2
Azizov O. Tilshunoslikka kirish. –Toshkent, 1996.
6

Lekin til va tafakkur, til va xalq, til va jamiyat, til va davlat, til va millat, til va
elatlar kabi muammolar til sinfi asosida yuzaga keladi.
Natijalar: 50-yillarning boshlarida milliy tillarni rivojlantirish, tillar o rtasidagiʻ
aloqalarni o rnatish, har bir tilning xalqqa xizmat qilishini ta minlash borasida
ʻ ʼ
ko p ishlar qilindi. Akademik Y.Marr ham har bir milliy tilni o rganishni o zining
ʻ ʻ ʻ
yangi talqinidagi eng muhim omillardan biri deb biladi. Bundan tashqari, u milliy
til va uning dialektal asoslaridagi tillarning evolyutsion rivojlanishi, adabiy va
noadabiy tillar elementlarining mavjudligi, ularning ijtimoiyligi haqida muhim
g oyalarni ilgari suradi.
ʻ
Ikkinchidan, tilning ijtimoiy dialektologiya va ijtimoiy tabaqalanish haqidagi
qarashlari haqiqatda muhim masalalarni ko tarishiga shubha yo q. Chunki bu
ʻ ʻ
masalalar ijtimoiy til muammolarini har tomonlama o rganishga asos bo ladi.
ʻ ʻ
Shunday qilib, 20—40-yillarda sotsiolingvistikaning dastlabki bosqichlari va uning
amalga oshirilishi sodir bo ldi. 50—60-yillarda ijtimoiy tilshunoslik nazariyalari
ʻ
biroz bo lsada rivojlandi. Chunki bu borada bir qancha muhim yig ilishlar
ʻ ʻ
o tkazildi.
ʻ 30—40-yillarda o zbek tilshunosligida ham ana shunday an analar ʻ ʼ
davom etdi.
Xususan, o zbek ijtimoiy tilshunosligi g oyasini belgilashda Fitrat, Elbek, Botu,
ʻ ʻ
Faxri Kamol kabi allomalarning qarashlari muhim o rin tutgan.
ʻ
Muhokama: 70—80-yillarda ijtimoiy tilshunoslikning tadqiqot ob yekti kengayib,
ʼ
mustahkamlandi. Kun tartibiga quyidagi masalalar kiritildi:
a) umumiy masalalar;
b) til aloqasi masalasi;
v) til birlashmalari va ularning rivojlanishi;
d) tilning ijtimoiy va hududiy masalalari.
1. Umumiy masalalar.
Milliy tillarning rivojlanish qonuniyatlari, milliy va xalq tillarining jadal
rivojlanishi, ko p tillilik masalasi, shuningdek, tillar o rtasidagi munosabatlar
ʻ ʻ
muhokama qilindi. Bundan tashqari, milliy tillarning rivojlanishida har bir tilning
7

ta sirini his qilish, xususan, o sha tilda so zlashuvchi xalqlarning ijtimoiyʼ ʻ ʻ
muhitidagi
o rnini aniqlash muhim ahamiyatga ega.
ʻ
2. Tillarning muloqoti. Ma lumki, har bir tilning o ziga xos taraqqiyoti bor.
ʼ ʻ
Tillarning o zaro ta siri muhim ahamiyatga ega. 1974-yilda bo lib o tgan yirik
ʻ ʼ ʻ ʻ
anjumanda til hamkorligi masalasi kun tartibiga qo yilgan edi. Ijtimoiy
ʻ
lingvistikaning asosiy muammolaridan biri tillarning o zaro aloqadorligidir.
ʻ
Qolaversa, bu davrda tillar rivoji va qurilishiga til siyosati katta ta sir ko rsatgani,
ʼ ʻ
har bir til taraqqiyotiga o ziga xos ta sir ko rsatgani ta kidlandi.
ʻ ʼ ʻ ʼ
3. Til birlashmalari. 70—80-yillarda Yevropa tilshunosligida sotsiologlar va
tilshunoslar bilan hamkorlikda sotsialingvistika bilan bog liq holda lingvistik
ʻ
assotsiatsiyalar shakllandi.
“Sotsiolingvistika, ya ni ijtimoiy tilshunoslikning boshqa fanlardan farqli
ʼ
jihatlari va o ziga xos xususiyatlarini anglash uchun ushbu fanning kelib chiqishi,
ʻ
obyekti, predmeti va olimlarning bu fan to g risidagi turli xil qarashlarini ko rib
ʻ ʻ ʻ
chiqishimiz kerak “Sotsiolingvistika” atamasini birinchi marta 1952-yilda
amerikalik jamiyatshunos German Karri qo llagan. Biroq, bu tilning ijtimoiy
ʻ
tabiati haqidagi fan 1950-yillarning boshlarida paydo bo lgan degani emas.”
ʻ 3
Sotsiolingvistikaning tarixi yana ham uzoqqa borib taqaladi. XX asrning
birinchi yarmidagi taniqli rus olimlari I.A.Boduen de Kurtene, E.D.Polivanov,
L.P.Yakubinskiy, V.M.Jirmunskiy, B.A.Larin, A.M.Selischev,
G.O.Vinokur, fransuz olimlari F.Bruno, A.Meye, P.Lafarg, M.Koen,
shveytsariyalik olimlar Sh.Balli va A.Seshe, belgiyalik J.Vandries, chexoslovak
B.Gavranek, A.Matesius va boshqalarga hozirgi sotsiolingvistika borasida bir qator
g oyalar tegishli.
ʻ
Tilshunoslik fani doirasida sotsiolingvistika bir necha xil nomlarga ega. Ayni
shu nuqtayi nazaridan til sotsiologiyasi, sotsiologik lingvistika, sotsiologik
tilshunoslik, lingvistik sotsiologiya, lingvososiologiya, sotsiolingvistika, ijtimoiy
lingvistika atamalari kirib keldi. Ushbu atamalar bir-biridan ma lum
ʼ
3
. Abduazizov A. A. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent, 1999.
8

xususiyatlariga ko ra farqlanadi. 70—80-yillarda ijtimoiy tilshunoslikningʻ
tadqiqot ob yekti kengayib, mustahkamlandi. Kun tartibiga quyidagi masalalar
ʼ
kiritildi:
a) umumiy masalalar;
b) til aloqasi masalasi;
v) til birlashmalari va ularning rivojlanishi;
d) tilning ijtimoiy va hududiy masalalari.
1. Umumiy masalalar.
Milliy tillarning rivojlanish qonuniyatlari, milliy va xalq tillarining jadal
rivojlanishi, ko p tillilik masalasi, shuningdek, tillar o rtasidagi munosabatlar
ʻ ʻ
muhokama qilindi. Bundan tashqari, milliy tillarning rivojlanishida har bir tilning
ta sirini his qilish, xususan, o sha tilda so zlashuvchi xalqlarning ijtimoiy
ʼ ʻ ʻ
muhitidagi o rnini aniqlash muhim ahamiyatga ega.
ʻ
2. Tillarning muloqoti. Ma lumki, har bir tilning o ziga xos taraqqiyoti bor.
ʼ ʻ
Tillarning o zaro ta siri muhim ahamiyatga ega. 1974-yilda bo lib o tgan yirik
ʻ ʼ ʻ ʻ
anjumanda til hamkorligi masalasi kun tartibiga qo yilgan edi. Ijtimoiy
ʻ
lingvistikaning asosiy muammolaridan biri tillarning o zaro aloqadorligidir.
ʻ
Qolaversa, bu davrda tillar rivoji va qurilishiga til siyosati katta ta sir ko rsatgani,
ʼ ʻ
har bir til taraqqiyotiga o ziga xos ta sir ko rsatgani ta kidlandi.
ʻ ʼ ʻ ʼ
3. Til birlashmalari. 70—80-yillarda Yevropa tilshunosligida sotsiologlar va
tilshunoslar bilan hamkorlikda sotsialingvistika bilan bog liq holda lingvistik
ʻ
assotsiatsiyalar shakllandi. Jahon tilshunosligida olimlar tomonidan
sotsiolingvistika haqida berilgan ta riflar turlicha.
ʼ
Jumladan, chet el olimlaridan biri Devid Kristel quyidagicha ta riflaydi:
ʼ
“Sotsiolingvistika til va jamiyat o rtasidagi munosabatni o rganadi. U ijtimoiy
ʻ ʻ
guruhlarning lingvistik o ziga xosligini, tilga bo lgan ijtimoiy munosabatni, tilning
ʻ ʻ
standart va nostandart shakllarini, milliy tildan foydalanish qonuniyatlari va
ehtiyojlarini, tilning ijtimoiy turlari va darajalarini, ikki tilli va ko p tillilikning
ʻ
ijtimoiy asoslarini o rganadi.”
ʻ 4
Yana bir manbada esa shunday izohlanadi.
4
Xolmanova Z.T. Tilshunoslikka kirish. Toshkent, 2007. – 177 b.
9

“Sotsiolingvistika empirik fandir, chunki u kundalik hayotda ko rish mumkinʻ
bo lgan faktlarga asoslanadi. Alomatlarni to plash va shakllantirishda bu nazariy
ʻ ʻ
fan deb ham aytiladi.
“Sotsiolingvistika insonning turli vaziyatlarda til qoidalaridan to g ri
ʻ ʻ
foydalanish qobiliyatini tushuntirishga harakat qiladi”. Rus manbalaridan birida
“sotsiolingvistika inson suhbatlashayotgan vaqtda tilning vazifalarini aniqlash
bilan shug ullanadi. Bir qator ijtimoiy guruhlarda turmush o rtoqning ismini
ʻ ʻ
qo llamaslik, Yaponiyada suhbatdoshlar suhbat vaqtida bir-birining ijtimoiy sinfini
ʻ
qo llash shartligi, rus va ingliz suhbatida bunday holatning uchramasligi
ʻ
sotsiolingvistika doirasiga kiradi”. 5
Bu kabi ijtimoiy holatlar o zbek mentalitetiga ham xos xususiyat hisoblanadi.
ʻ
Rus olimlari sotsiolingvistika insonlarning yoshi, jinsi, ijtimoiy mavqeyi, ta lim
ʼ
olish darajasi va xarakteri, madaniyat darajasidan kelib chiqib, so zlovchi til
ʻ
belgilaridan qay tarzda foydalanishiga – bir xillilikka yoki har xillilikka – urg u
ʻ
beradi, — deb ta kidlaydi. Sotsiolingvistika turli fanlar bilan bog liq bo lib, uning
ʼ ʻ ʻ
manbalari quyidagilardan iborat:
• Tilshunoslik – fonetika, morfologiya, sintaksis va semantika sotsiolingvistik
tahlillarning
asosini tashkil etadi.
• Sotsiologiya – jamiyat tuzilishi, ijtimoiy guruhlar va ularning tilga bo lgan ta siri
ʻ ʼ
sotsiologik yondashuv orqali o rganiladi.
ʻ
• Antropologiya – madaniy kontekstda tilning tutgan o rni va uning qadriyatlar
ʻ
bilan
bog liqligi tahlil qilinadi.
ʻ
• Psixolingvistika – til va tafakkur o zaro bog liqligi orqali nutq faoliyatining
ʻ ʻ
psixologik
jihatlari o rganiladi. Shuningdek, og zaki va yozma nutq namunalarini o rganish,
ʻ ʻ ʻ
dialektologik kuzatuvlar, so rovnoma va intervyular ham bu fan uchun muhim
ʻ
manbalardir.
5
Usmanova Sh, Bekmuxammedova N, Iskandarova N. "Sotsiolingvistika" . Toshkent " . "Universitet" 2014-yil 4 -
bet
10

Til madaniyatning ko zgusi bo lib, unda nafaqat insonni o rab olgan real borliq,ʻ ʻ ʻ
uning real yashash sharoitlari, balki xalqning ijtimoiy o zini o zi anglashi, uning
ʻ ʻ
mentaliteti, milliy xarakteri, hayot tarzi, an analari, urf-odatlari, axloqi, qadriyatlar
ʼ
yig indisi va dunyoqarashi ham aks etadi. Til madaniyat tashuvchisi bo lib, u
ʻ ʻ
ajdodlardan avlodlarga milliy madaniyat xazinasini meros qilib qoldiradi.
Olimlarning quyidagi fikrlari bu mulohazalarimizni asoslaydi:
“Til madaniyatning milliy komponentlari orasida birinchi o rinda turadi. Til
ʻ
birinchi navbatda, madaniyatga kishilik jamiyatining ham muloqot vositasi, ham
ushbu muloqotni uzib qo yuvchi vosita bo lishiga yordam beradi. Til — uning
ʻ ʻ
sohiblarining muayyan jamoaga tegishli ekanini ko rsatadi. Xalqning o ziga xos
ʻ ʻ
asosiy xususiyati bo lgan tilga “ichki” va “tashqi” jihatdan yondashish mumkin.
ʻ
Tilga “ichki” jihatdan yondashilganda, u etnik integratsiyaning bosh omili
sifatida namoyon bo lsa, “tashqi” jihatdan yondashilganda, u xalqning etnik
ʻ
farqlarini ko rsatadi. Bu ikki qarama-garshi funksiyani o zida dialektik
ʻ ʻ
birlashtirgan til bir tomondan xalqning o z-o zini saqlash vositasi, ikkinchi
ʻ ʻ
tomondan uni “o ziniki” va “begona”ga ajratish vositasi bo lib xizmat qiladi”.
ʻ ʻ
Sotsiolingvistika jamiyat va til munosabatlarida doirasimuhim o rin tutadi.
ʻ
Yevropada ko plab lingvistik asotsiatsiyalar ham shakllantirildi. Til siyosatiga
ʻ
katta ahamiyat berildi. Til masalalari umumiy va xususiy jihatdan tahlil etildi.
Tillarning bir-biriga bo lgan ta siri natijasida hosil bo lgan hodisalar: bilingvizm,
ʻ ʼ ʻ
diglossiya, pjin tillar, kreol tillar kabi masalalar to g risida tadqiqotlar olib borildi.
ʻ ʻ
Sotsiolingvistikaning taraqqiyot bosqichlarini 4 davrga bo lish mumkin:
ʻ
1-bosqich −20-40-yillar;
2-bosqich−50-60-yillar;
3-bosqich−70-80-yillar;
4-bosqich hozirgi davr sotsiolingvistikasi.
Sotsiolingvistik tadqiqotlar tillarning jamiyat hayotidagi o rnining ortib
ʻ
borayotganligini, tilning leksik bazasi boyib borayotganini, jamiyat sohalarining
rivojlanishi tilda ham o z aksini topishini, yonma-yon yashovchi qo shni davlatlar
ʻ ʻ
11

tilining o zaro ta sirini, xalqaro tillarning boshqa tillarga ta sirini, blingvizm,ʻ ʼ ʼ
diglossiya va poliglossiyalarning ham ortib
borayotganligini aniqlab bermoqda va bu ma lumotlar ma lum bir tilning o n yoki
ʼ ʼ ʻ
yigirma yildan keyingi ko rinishi haqida prognozlar yaratish imkonini beradi.
ʻ
Bundan tashqari, ma lum milliy tilning yo qolib ketmasligi, uning rivojlanishi
ʼ ʻ
uchun chora-tadbirlar ishlab chiqish uchun nazariy va statistik ma lumot beradi.
ʼ
Hozir kunda o sib borayotgan ijtimoiy jarayonda fan va texnikaning taraqqiyoti
ʻ
beqiyos desak adashmaymiz .Va bu holat har bir sohaga yangilik olib kirishni talab
qiladi , bu esa har bir davrda ham o z aksini topgan.
ʻ
“Tilshunoslik taraqqiyoti ham bundan mustasno emas . XX asr o rtalarida
ʻ
vujudga kelgan sotsial o zgarishlar tufayli tilshunoslik fani ham boshqa fanlar
ʻ
qatori jadal sur atlar bilan rivojlana boshladi. Negaki tilshunoslikni endi shakl
ʼ
emas balki ijtimoiy muloqot jarayonidagi nutqiy munosabat qiziqtira boshlagan edi
va bu esa tilshunoslikning yangi sohasi bo lmish
ʻ Sotsiolingvistika ning vujudga
kelishiga sababchi bo ldi.”
ʻ 6
Endi til jamiyat bilan bog liq holatda o rganila boshladi. Sotsiolingvistika fani
ʻ ʻ
faqat tilshunoslik va jamiyatshunoslik fanlari orasidagi munosabatlarni emas, balki
falsafa, ijtimoiy psixologiya, etnografiya, tarixga va boshqa fanlarga oid
masalalarni ham qamrab oladi.Fanda ushbu yo nalishga bo lgan qiziqishning
ʻ ʻ
kuchayishi turli sabablarga bog liq bo lib, ular quyidagilar:
ʻ ʻ
1. Jamiyatning ilmiy asoslangan til siyosatiga bo lgan ehtiyoji.
ʻ
2. Struktural tilshunoslikning tilning faqat ichki tuzilishini o rganishga bo lgan
ʻ ʻ
qiziqishi.
Sotsiolingvistikaning dunyoga kelishiga asosiy sabablardan biri XX asrning 30-
yillarida maydonga kelgan strukturalizm hisoblanadi. Strukturalizm tilni asosan bir
tomonlama o rganishni, tilning tuzilishi va uni tashkil etuvchi birliklar orasidagi
ʻ
munosabatlarni o rganishni tilga oid boshqa masalalardan ustun qilib qo ydi.
ʻ ʻ
1.2. O zbek tilshunosligida sotsiolingvistikaning shakllanishi
ʻ
6
Sh.Usmonova, N.Bekmuxamedova, G.Iskandarova “Sotsiolingvistika” (o quv qo llanma), Toshkent – 2004, 83
ʻ ʻ
bet
12

Sotsiolingvistikaning asosiy yo nalishlaridan biri sinxron va diaxronʻ
lingvistikadir. Lingvistikadagi til tadqiqining bu jihatlari Ferdinand de Sossyur
davridan boshlab farqlanadi. Til o rganishdagi bunday bo linish sotsiolingvistikada
ʻ ʻ
ham mavjud. “Sinxron sotsiolingvistika til va jamiyat aloqalariga tegishli
munosabatlar va jarayonlarni o rganadi. Munosabatlar bu aloqalarning
ʻ
statistikasini, jarayonlar esa ularning dinamikasini ifodalaydi” 7

Sinxron sotsiolingvistikada jamiyatda qo llanilayotgan tilning hozirgi davrga
ʻ
bog liq jihatlari o rganiladi. Turli davrlarga xos bo lgan tilning tizimlari va
ʻ ʻ ʻ
komponentlarini aynan shu sinxron sotsiolingvistika o z ichiga oladi. Tillar ko p
ʻ ʻ
tilli jamiyatlarda ularning etnik xosligiga ko ra farqlanadi. “Ko p tilli jamiyat” bu
ʻ ʻ
jamiyatdagi keng qo llanuvchi ustuvor tildan tashqari, turli xil xalq vakillarining
ʻ
o z ona tilida munosabat olib borishidir. Masalan: “O zbekiston Respublikasining
ʻ ʻ
davlat tili – o zbek tili”
ʻ 8
bo lsa ham, yurtimizda 130 dan ortiq millat va elat ʻ
vakillari istiqomat qilishadi, ular ham o z ona tilida muloqot qilishga haqli.
ʻ
O zbek tilshunosligida nutq madaniyati va uning nazariy masalalari
ʼ
boyicha anchagina tadqiqotlar o tkazilsa-da, bu izlanishlarning aksariyati nutq
ʼ
madaniyatining ayrim tomonlarini uslubiy yoki pedagogik maqsadda yoritib
berishga qaratilgan bo‘lib, masalaga ijtimoiy-lisoniy aspektda yondashilmagan.
Bugungi kunga kelib nutq madaniyati sohasi ilmiy muammo sifatida tan olindi
va uni chuqur tadqiq qilish lozimligi qator olimlar tomonidan e tirof etilmoqda. 60-
ʼ
yillarning boshlaridayoq sotsiolingvist olim V.V.Veselevskiy "Hozirgi nutq
madaniyati bo‘yicha tadqiqot olib borishning zarurligini isbotlab o‘tirish
ortiqchadir", -degan edi.Shuni alohida ta kidlash lozimki, sho‘rolar davrida
ʼ
o‘zbek tilining qo‘llanishi keskin chegaralangan edi. Deyarli barcha katta-
kichik anjumanlar rus tilida olib borilar edi. Ish yuritish esa, asosan, rus tiliga
ko chgan edi. "Davlat tili haqida"gi qonunning qabul qilinishi, ayniqsa, 1991-yil
ʻ
31-avgust kuni e lon qilingan mustaqilligimiz ona tilimizning mavqeyini
ʼ
7
Sh. Usmanova, N. Bekmuxammedova, G. Iskandarova. “Sotsiolingvistikaʼ. Toshkent. “Universitet” – 2014. 62-bet.
8
2 Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. “Oʻzbekiston”. Toshkent – 2023
13

tiklash, uning jamiyatimiz hayotida davlat tili sifatida amal qilishi uchun keng
imkoniyatlar yaratdi.
O zbek sotsiolingvistikasi jamiyatda davlat tiliga munosabatning ahvolini,ʻ
jamiyat hayotining qaysi jabhalarida til bilan faol ta sirlashuv kechayotganini, til
ʼ
siyosatida nimalarga e tibor berish lozimligini aniqlashi va davlat tilini amaliyotga
ʼ
to liq joriy etish hamda terminologiyani tartibga solish bo yicha tavsiyalarni ishlab
ʻ ʻ
chiqishi zarur.
Til va jamiyat ta sirlashuvi haqida so z borar ekan, tilning jamiyatga qanday
ʼ ʻ
ta sir etishini ham tushuntirmoq lozim. Mutaxassislar to g ri ta kidlaganidek,
ʼ ʻ ʻ ʼ
tilning jamiyatga ta siri jamiyatning tilga ta siriga nisbatan kam o rganilgan, hatto
ʼ ʼ ʻ
bunday ta sirlashuvga shubha bilan qarash ham bor. Bizningcha, tafakkur quroli
ʼ
bo lgan vositaning jamiyatga ta sir ko rsatmasligining o zi shubhali, chunki til
ʻ ʼ ʻ ʻ
jamiyatni muntazam harakatlantirib turadi va bu tarz ta sirlashuvning eng ibtidoiy
ʼ
aksi uning axborotni shakllantirish va uzatish vazifasida ko rinadi. Jamiyatning
ʻ
tilga ta siri naqd lisoniy natijalarda ko rinadi, shu sababli, bu tarz ta sirlashuv
ʼ ʻ ʼ
shubha uyg otmaydi, bir qarashdayoq ta sirlashuv natijalarini ilg ash mumkin
ʻ ʼ ʻ
bo ladi.
ʻ
Tilning jamiyatga ta siri natijalari tilshunos qayd qila biladigan til
ʼ
materiallarida ifoda topmaydi, balki ijtimoiy hayotning o zida bo y ko rsatadi.
ʻ ʻ ʻ
Aniq lisoniy material orqali dalillay olinmagani tilning jamiyatga ta siri
ʼ
mexanizmlarining ochilmay qolishiga olib kelgan. Masalan, adabiy tilning
jamiyatga ta siri, avvalo, milliy birlikni ta minlashida, qolaversa, ommaviy
ʼ ʼ
savodxonlikni shakllantirish va yaxshilashda, ilm-fanni rivojlantirish va
madaniyatni yuksaltirishida, ta lim-tarbiyada ko rinadi. Sanoqni yana davom
ʼ ʻ
ettirish mumkin. Umuman, jamiyatda axborot uzatilar ekan, unda tilning ishtirok
qilmasligi, ta siri bo lmasligi mumkin emas.Xullas, til va jamiyat o rtasida doimiy
ʼ ʻ ʻ
ta sirlashuv kechadi. Fan va ta lim, madaniyat va san at, texnika va
ʼ ʼ ʼ
davlatchilikning taraqqiyoti til va jamiyat ta sirlashuvining asosiy omillaridir.
ʼ
Bunday ta sirlashuv jarayonini harakatlantiruvchi kuchi, albatta, inson va u
ʼ
mansub jamiyat.
14

Jamiyat ehtiyojlari esa tilning vazifa doirasida kengayish, usluban to lib-to liqibʻ ʻ
borishiga sabab bo ladi.
ʻ O zbek tilshunosligida tilning ijtimoiy tabiati, jamiyatning ʻ
tilga ta siri masalasiga o tgan asrning 80 yillarida “Tilshunoslikka kirish”
ʼ ʻ
qo llanmasida alohida to xtalgan bo lsa ham til va jamiyat muammolari ancha
ʻ ʻ ʻ
avvalroq tilga olina boshlangan. Fitrat, Elbek, Botu singari jadidlarning asarlarida
ozmi-ko pmi shunga oid qaydlar bor. M.Mirtojiyev va N.Mahmudovning “Til va
ʻ
madaniyat” risolasida ham tilning ijtimoiyligi, davlat tili va til siyosati haqida so z
ʻ
ketgan o rinlar mavjud. Mutaxassislar S.Mo minovning “O zbek muloqot
ʻ ʻ ʻ
nutqining ijtimoiy-lisoniy xususiyatlari” nomli doktorlik dissertatsiyasini
sotsiolingvistik aspektdagi ilk ish sifatida qayd etadi. Keyingi yillarda bu boradagi
tadqiqotlar ko lami ancha kengaydi.
ʻ
Butun dunyoda kechayotgan globallashuv jarayonlari sotsiolingvistik
tadqiqotlarning naqadar zarurligini milliy tillar va ingliz tili ekspansiyasi misolida
ayon etib qo ydi. Milliy tillar lug at tarkibiga katta miqdordagi inglizcha
ʻ ʻ
so zlarning kirib borishi til siyosatida o zgarishlar qilish zarurligini ham
ʻ ʻ
ko rsatmoqda.
ʻ O zbekiston Prezidentining 2019-yil 21-oktyabrdagi “O zbek ʻ ʻ
tilining davlat tili sifatidagi maqomi va nufuzini tubdan oshirish chora-tadbirlari
to g risida”gi farmoni o zbek tilining davlat tili sifatida qaddini ro y-rost tiklashini,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ijtimoiy maqomining yana-da barqarorlashuvini ta minladi.
ʼ
Ana shu farmonning amaliy ifodasi sifatida Vazirlar Mahkamasining qarori
bilan O zbek tili, adabiyoti va folklori institutida sotsiolingvistika bo limining
ʻ ʻ
tashkil etilishi esa davlat tili va jamiyat munosabatlarini o rganishga yo naltirilgan
ʻ ʻ
tadqiqotlar kengayishi va kuchayishini ta minladi.
ʼ
I bob yuzasidan xulosa
Bu bobda sotsiolingvistika fanining shakllanishi, uning asosiy nazariy
tamoyillari hamda o zbek tilshunosligidagi rivojlanish bosqichlari har tomonlama
ʻ
15

yoritildi. Sotsiolingvistika tilning ijtimoiy tabiatini o rganuvchi fan sifatida til –ʻ
jamiyat – shaxs munosabatlarini tizimli tahlil qiladi. Tilning faqat lingvistik emas,
balki ijtimoiy omillar ta sirida shakllanishi, taraqqiy etishi va o zgarishi uning
ʼ ʻ
sotsiolingvistik mohiyatini belgilaydi. Shu bois tilning ijtimoiy funksiyalari, nutq
variativligi, tilning ijtimoiy qatlamlarga qarab farqlanishi, til prestiji, bilingvizm,
diglossiya, kod almashtirish kabi tushunchalar sotsiolingvistik tadqiqotlarning
asosiy yo nalishlarini tashkil etadi.
ʻ
Bobda, avvalo, sotsiolingvistika fanining jahon miqyosida shakllanish va
rivojlanish tarixi ko rib chiqildi, unda W. Labov, J. Fishman, B. Bernshteyn kabi
ʻ
olimlarning nazariy qarashlari ushbu fannning mustahkamlanishida alohida o rin
ʻ
tutgani ta kidlandi. Shu bilan birga, sotsiolingvistika o zbek lingvistikasida XX
ʼ ʻ
asrning ikkinchi yarmidan boshlab mustaqil yo nalish sifatida shakllanib,
ʻ
mustaqillik yillarida mazmunan va metod jihatdan sezilarli darajada kengaydi.
O zbek jamiyatida olib borilgan til siyosati, til rejalashtirish, me yorlashtirish, ko p
ʻ ʼ ʻ
tillilikni tartibga solish kabi jarayonlar ushbu yo nalishning yanada
ʻ
chuqurlashishiga sabab bo ldi.
ʻ
Bu bobdagi tahlillar shuni ko rsatadiki, sotsiolingvistika o zbek tilining jamiyat
ʻ ʻ
hayotidagi o rnini, undagi ijtimoiy differensiasiya jarayonlarini, yosh, jins, kasb
ʻ
hamda ijtimoiy guruhlarga xos nutqiy xususiyatlarni ilmiy asosda o rganishda
ʻ
muhim metodologik baza vazifasini bajaradi. Tilning jamiyat bilan uzviy aloqada
kechishi hamda ijtimoiy muhit ta sirida doimiy o zgarib turishi
ʼ ʻ
sotsiolingvistikaning o zbek tilshunosligida dolzarbligini yanada orttiradi.
ʻ
Shunday qilib, bu bob sotsiolingvistikaning nazariy asoslarini, uning o zbek
ʻ
tilshunosligidagi shakllanish jarayonini hamda mazkur yo nalishning hozirgi
ʻ
ilmiy-dolzarb ahamiyatini ochib berdi. Ushbu nazariy poydevor keyingi bobda
o zbek tilida kechayotgan sotsiolingvistik jarayonlarni amaliy misollar asosida
ʻ
tahlil qilishga imkon yaratadi.
II BOB. O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SOTSIOLINGVISTIK
ʻ
TADQIQOTLARINING ASOSIY YO NALISHLARI
ʻ
2.1. O zbek tilshunosligida sotsiolingvistikaning o rganadigan masalalari va
ʻ ʻ
16

tushunchalari.
Sotsiolingvistika o‘z o rnida o ganadigan mavzulariga ko ra turlicha guruhlargaʻ ʻ ʻ
bo linadi. Lisoniy hamjamiyat — ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy va madaniy jihatdan
ʻ
o zaro bog liq bo lgan, bir til yoki bir necha til yordamida kundalik hayotda
ʻ ʻ ʻ
bir-birlari va turli ijtimoiy institutlar bilan o zaro muloqotga kirishuvchi
ʻ
insonlar majmuyi.
Lisoniy hamjamiyat deganda, katta bir davlatdan tortib, kichik ijtimoiy
guruhlar (oila, sport guruhlari)ga kiruvchi turli miqdordagi individlar majmuyini
tushunish mumkin. Bunday holatlarda ajratish mezoni ijtimoiy jamoa va doimiy
kommunikativ aloqalarning mavjudligi bo lishi lozim.Muayyan lisoniy
ʻ
hamjamiyatda qo llaniladigan, funksional jihatdan bir-birini to ldiradigan, o zaro
ʻ ʻ ʻ
aloqada bo lgan kodlar yoki subkodlar majmuyi ijtimoiy-kommunikativ
ʻ
tizimni tashkil qiladi. Ushbu lisoniy hamjamiyatlarda qo llaniladigan muloqot
ʻ
vositalari mavjud. Quyida ular haqida ma lumot beriladi:
ʼ
“Adabiy til (standart) umumxalq tilining ishlangan, sayqal berilgan,
grammatik qonun-qoidalarga rioya qilinadigan, ma lum me yorga solingan,
ʼ ʼ
umummajburiy va qonuniy to g ri qo llanadigan, xalqning turli madaniy
ʻ ʻ ʻ
ehtiyojlariga xizmat qiluvchi tildir.” 9
Adabiy til jamiyatning ilm-fan, ta lim, adabiyot, diplomatiya,
ʼ
huquqshunoslik, ish yuritish, turli tashkilotlar va ziyolilarning kundalik
hayotida ishlatiladigan milliy til ko rinishidir. Adabiy tilga muomala
ʻ
jarayonida qo llanadigan shevaga, so zlashuvga xos bo lgan so zlarning
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishlatilmasligi xosdir. Ingliz tilshunosligi an analariga ko ra, adabiy til standard
ʼ ʻ
language, standard English deb yuritiladi. Shuningdek, standartlashgan adabiy til
termini ham qo llaniladi.
ʻ
Norasmiy nutq modeli hisoblangan dialektlar hududiy va ijtimoiy turlarga
bo linadi. Hududiy dialektlar ma lum hududning o ziga xos hududiy belgilari,
ʻ ʼ ʻ
binobarin, o ziga xos lug at, grammatik yoki fonetik xususiyatlariga ega bo lgan
ʻ ʻ ʻ
so zlashuv tilidir. Masalan, Toshkent shevasi, Namangan shevasi, Xorazm shevasi
ʻ
9
Elova D., Safarova G. Sotsiolingvistika. – Toshkent, 2022. – B. 7-27.
17

kabi. Ijtimoiy dialektga sotsiolekt deyiladi. Sotsiolekt termini lingvistikada XX
asrning ikkinchi yarmida paydo bo lgan. U sotsio- jamiyatga bo lgan munosabatʻ ʻ
va dialekt so zlaridan tashkil topgan bo lib, rus tilidagi “социальный
ʻ ʻ
диалект” (ijtimoiy dialekt) birikmasining qisqargan shaklidir. Masalan, askarlar
(askarlar jargoni), o quvchilar (maktab jargoni) nutqi, jinoyatchilar jargoni,
ʻ
xippilar argosi, talabalar slengi, turli sohalarda ishlovchilarning kasbiy “tili”,
argolari va h.k. sotsiolektlarga misol bo la oladi.
ʻ
Jargon – biron ijtimoiy guruh vakillarining o z nutqi bilan ko pchilikdan
ʻ ʻ
ajralib turish maqsadida, o zicha mazmun berib ishlatadigan so z va iboralari.
ʻ ʻ
Masalan, oq (aroq), qizil (vino) – ichuvchilar nutqiga xos; strelka (uchrashuv)
yoshlarning nutqida; ko k, ko kat (AQSh dollari), dodasi (biron narsaning zo ri) –
ʻ ʻ ʻ
ko proq bozorchilarning nutqida qo llaniladi.
ʻ ʻ
Argo – jargondan farqli o laroq, biron ijtimoiy guruh tomonidan boshqalar
ʻ
uchun atayin tushunarsiz qilib qo llaniladigan u yoki bu darajadagi yashirin,
ʻ
yasama til. Masalan, o g rilar argosida shmon qilmoq, gopstop qilmoq iboralari
ʻ ʻ
“o g irlamoq” ma nosida, giyohvandlar argosida dori “giyohvand modda”
ʻ ʻ ʼ
ma nosida ishlatiladi. Argolar jargonga nisbatan o zining yashirinlik xususiyati
ʼ ʻ
bilan ham ajralib turadi. Shuning uchun ular ko proq jamiyatning yashirin
ʻ
tabaqalari hisoblangan josuslar, jinoyatchilar, o g rilar, giyohvandlar, fohishalar va
ʻ ʻ
h.k.lar nutqida uchraydi.
“Sleng – G arb tilshunosligi an analariga xos termin sanaladi. “Sleng”
ʻ ʼ
terminiga haligacha aniq ta rif berilmagan. Turli lug atlarda va sotsiolingvistikaga
ʼ ʻ
oid adabiyotlarda uning “jargon” (guruhlar jargoni, yoshlar jargoni) terminiga
yaqin turishi qayd qilingan. Sleng so zining qachon paydo bo lgani noma lum,
ʻ ʻ ʼ
biroq u ilk bor yozma ravishda XVIII asrda Angliyada qayd qilingan va o sha
ʻ
davrda “haqorat” ma nosini anglatgan.”
ʼ 10

1850-yillarga kelib, mazkur termin “noqonuniy” oddiy leksikaning ifodasi
sifatida keng qo llanila boshladi. Ayni paytda uning jamiyatning quyi tabaqalari
ʻ
10
Nurmonov A. O zbek tilining sotsiolingvistik jihatlari. – Toshkent, 2008.
ʻ Milliy ensiklopediya. – B. 42.
18

qo llaydigan slang-lingo va “rang-barang” aholi foydalanadigan argot singariʻ
sinonimlari ham paydo bo lgan.
ʻ
Sleng – muayyan kasb egalari yoki ijtimoiy guruhlarning og zaki nutqida
ʻ
qo llaniladigan, emotsional-ekspressiv bo yoqqa ega bo lgan so z va iboralar.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Slenglar ko proq yoshlarning nutqida uchraydi. Masalan, olmaxon “o zini
ʻ ʻ
oladigan, nozlanadigan odam”, g isht “xunuk”, sindirdi “lol qoldirdi” va h.k.
ʻ
Umuman, argo, jargon va sleng – sotsiolektning turlari hisoblanadi. Mazkur
til shakllarining har biridagi o ziga xos xususiyat u yoki bu guruhlarning kasbiy
ʻ
alohidaligi yoki ularning boshqa jamoalardan ijtimoiy cheklanganligiga
bog liqdir.
ʻ
Sotsiolingvistik tushunchalardan yana biri – variativlik. Bir xil ma noga ega
ʼ
bo lgan lisoniy belgilarning shaklidagi, tashqi ko rinishidagi nomutanosiblikka,
ʻ ʻ
har xillikka variativlik deyiladi. Uning lisoniy, ijtimoiy va gender variativik kabi
turlari bor. Sotsiolingvistika fani tillar tipologiyasi muammosi bilan ham
shug ullanadi.
ʻ
Tillarning sotsiolingvistik tipologiyasi uning jamiyatdagi ijtimoiy mavqeyini
inobatga olgan tipologiyadir. Hozirgi zamon tilshunosligi tillarni sotsiolingvistik
jihatdan quyidagi 7 tipga ajratadi:
1. Standart tillar. Adabiy til normasiga ega bo lgan, jamiyatda adabiy til, davlat
ʻ
tili sifatida xizmat qiluvchi tillarga standart tillar deyiladi. Masalan, o zbek, tojik,
ʻ
rus, qirg iz, afg on, ukrain kabi tillar shular jumlasidandir.
ʻ ʻ
2. Klassik tillar. Klassitsizm davrida takomilga etgan, o z yozuviga ega
ʻ
bo lgan, o sha davrda buyuk asarlar yaratilgan tilga klassik til deyiladi. Masalan,
ʻ ʻ
lotin tili, sanskrit tili, qadimgi yunon tili, sug d, xorazmiy tili kabilar. Bu tillar
ʻ
hozirgi vaqtda o lik tilga aylangan.
ʻ
3. Mahalliy tillar. Son jihatdan ko p bo lmagan kichik millatlarga,
ʻ ʻ
xalqlarga xizmat qiluvchi, o z yozuviga ega bo lmagan tillarga mahalliy tillar
ʻ ʻ
deyiladi. Masalan, Amerika qit asidagi mahalliy hindular tili bunga yaqqol misol
ʼ
bo la oladi. Afrika qit asidagi ayrim mahalliy aholi tillari ham sotsiolingvistik
ʻ ʼ
tipologiyaga ko ra ana shu guruhga mansubdir.
ʻ
19

4. Kreol tillar. Mustamlakachilik natijasida Amerika, Afrika, Sharq
mamlakatlari xalqlari tillari bilan Yevropa tillari (ingliz, fransuz, ispan,
portugal) elementlari aralashuvidan tashkil topgan tillar kreol tillar deyiladi.
Masalan, Amerikadagi Gaiti orolida mahalliy aholi bilan fransuz tili aralashuvi
natijasida gatti – kreol tili shakllangan. Lotin Amerikasidagi mahalliy aholi tili
aralashuvi natijasida ispan-nautl kreol tili yuzaga kelgan. Amerikadagi Aruba,
Bonayre orollarida negr va ispan tillari aralashuvi bilan papiyamento kreol tili
shakllangan. Bunday kreol tillari grammatik sistemasi soddalashgani, aloqa uchun
qulaylashgani bilan ajralib turadi.
5. Pijin tillari. Mahalliy tillarning Yevropa tillari bilan chatishuvi natijasida
yuzaga kelgan tillardir. Pijin tillar deganda ham yevropaliklar tili bilan mahalliy
tillarning chatishuvidan paydo bo lgan tillar nazarda tutiladi. Pijin va kreol tillariʻ
o xshash va farqli tomonlarga ega. Agar kreol tilida so zlashadigan, uni ona tili
ʻ ʻ
deb hisoblaydigan aholi bo lsa, pijin tili bunday xususiyatga ega emas. Pijin
ʻ
tillaridan ikkinchi aloqa vositasi sifatida katta port shaharlarida foydalaniladi.
Umuman olganda, pijin tili kreol tillarining paydo bo lishida boshlang ich
ʻ ʻ
bosqich sanaladi. Hozirgi vaqtda eng ko p tarqalgan pijin tillaridan biri «pijin-
ʻ
inglish» deb nomlanuvchi janubiy Xitoy portlarida qo llanadigan tildir.
ʻ
6. Sun iy tillar. Maxsus yaratilgan xalqaro aloqa tillariga sun iy til deyiladi.
ʼ ʼ
Masalan, esperanto tili 1887-yilda polyak shifokori A.Zamengof tomonidan
yaratilgan. Bu til ancha keng tarqalgan. Bu tilda gazeta va jurnallar, badiiy asarlar
nashr etiladi. Bunday sun iy tillar qatoriga yana ido, volyapyuk, oksidental,
ʼ
interlingva, neo kabi tillarni ham kiritish mumkin.
7. Dialekt. Bu so z yunoncha bo lib, sheva, lahja ma nosini ifodalaydi. Ma lum
ʻ ʻ ʼ ʼ
bir qabila, xalq yoki millat tarkibiga kiruvchi kichik hududga tarqalgan aholi
tilidir. Mahalliy dialektlar ijtimoiy dialektlar va jargonlardan o ziga xos
ʻ
grammatik qurilishga, lug at fondiga ega ekanligi, kelajakda milliy adabiy tilga
ʻ
asos bo lib xizmat qila olishi bilan farqlanib turadi. Sotsiolingvistikada lisoniy
ʻ
vaziyat tushunchasi ham bor. “Lisoniy vaziyat” (language situation) deyilganda,
muayyan bir vaqtda, muayyan bir joyda qanday tildan foydalaniladi, tillarning
20

soni, qanday turdagi til ushbu hududda ishlatiladi, qancha odam, qanday sharoitda
bu tilda gaplashadi, ushbu jamoa a zolarining bu tilga bo lgan munosabati,ʼ ʻ
umuman, tilning qo llanish doirasi haqidagi masalalar tushuniladi.
ʻ
Muayyan lisoniy hamjamiyatning u yoki bu davridagi ijtimoiy-
kommunikativ tizim tarkibiy qismlari orasidagi funksional munosabat ushbu
hamjamiyatga xos bo lgan lisoniy vaziyatni shakllantiradi. Bu munosabatlar
ʻ
ko pincha barqaror bo ladi. Biroq mamlakatdagi siyosiy vaziyatning, davlat
ʻ ʻ
tuzilishining o zgarishi, iqtisodiy islohotlar, ijtimoiy va milliy siyosatdagi yangi
ʻ
yo nalishlar va h.k. ijtimoiy-kommunikativ tizimning holatiga, uning tarkibiga,
ʻ
funksiyasiga va uning qismlari bo lgan kodlar va subkodlarga ta sir qilishi
ʻ ʼ
mumkin.
“Lisoniy vaziyat” tushunchasi, odatda, katta til hamjamiyatlariga –
mamlakatlar, hududlar, respublikalarga nisbatan qo llaniladi. Bu tushuncha uchun
ʻ
zamon omili muhim hisoblanadi, ya ni lisoniy vaziyat ijtimoiy-kommunikativ
ʼ
tizimning muayyan davridagi faoliyatidir. Til siyosati deganda, davlat, sinf,
ijtimoiy guruhlarning mavjud tillar yoki til osti tizimlari vazifalarini o zgartirish
ʻ
yoki saqlab qolish, yangi lingvistik me yorlarni joriy qilish yoki eski
ʼ
me yorlarni saqlab qolishga qaratilgan tadbirlar majmuyi tushuniladi. Til
ʼ
siyosatini ichki va tashqi til siyosatiga ajratish mumkin. Ichki til siyosati
deganda, muayyan davlat doirasida bir yoki bir qancha tillarga nisbatan
qo llanilgan chora-tadbirlar majmuyi ko zda tutiladi.
ʻ ʻ
Ko p millatli davlatlarda bir qancha tillar faoliyat ko rsatadi, shuning uchun
ʻ ʻ
ham bunday davlatlarning til siyosati milliy siyosatning muhim tarkibiy
qismlaridan biri hisoblanadi. Tashqi til siyosati mamlakat tashqi siyosatining
bir qismi bo lib, u biron bir tilni mamlakat tashqarisida, ya ni xalqaro miqyosda
ʻ ʼ
keng yoyishga qaratiladi. Hozirgi kunda o zbek tilini AQSh, Angliya, Germaniya,
ʻ
Janubiy Koreya, Yaponiya, Xitoy kabi rivojlangan davlatlarda o qitilayotgani,
ʻ
o zbek tilini o rganuvchilar va bu tilda gaplashuvchilar sonining ortib borayotgani,
ʻ ʻ
o zbek tilida kompyuter dasturlarining yaratilayotgani, xullas, o zbek tilini
ʻ ʻ
dunyoviy tillar darajasiga olib chiqishga qaratilgan sa y-harakatlar–
ʼ
21

O zbekistonning tashqi til siyosatini belgilaydi.ʻ
Sotsiolingvistika fani tillar tipologiyasi muammosi bilan ham shug ullanadi.
ʻ
Tillarning sotsiolingvistik tipologiyasi uning jamiyat-dagi ijtimoiy mavqyeini
inobatga oluvchi tipologiyadir. Bunday tipologiyaga quyidagi to rt mezon asos
ʻ
qilib olinadi:
1. Standartlashtirish — bunda ma lum bir tilda gaplashuv- chilar tomonidan
ʼ
qabul qilingan adabiy til tushuniladi. Standartlashtirishning asosiy omili tilning
grammatikasini va lug atini yaratishdir.
ʻ
2. Hayotivlik — bunda ma lum bir tilda gaplashuvchi jamiyatning bor-yo qligi
ʼ ʻ
inobatga olinadi. Agar til hayotiy, tirik bo lsa, bu tilni ona tilim deb biladigan, uni
ʻ
e zozlaydigan jamiyat bam mavjud bo ladi. Ba zan ilgari o lik tilga aylangan tillar
ʼ ʻ ʼ ʻ
ham qaytadan bayotiylik kasb etishi mumkin. Masalan, ivrit tili eramizdan oldingi
1 ming yillikda qadimgi Falastin aholisining tili bo lgan, 1948-yilda Isroil davlati
ʻ
bu tilni ayrim o zgarishlar bilan davlat tili sifatida qabul qiladi.
ʻ
3. Tarixiylik — bunda ma lum bir tilning jamiyat tomonidan ishlatilishi
ʼ
natijasida uning mo tadil, bir tekis rivojlanib turishi nazarda tutiladi.
ʻ
4. Avtononilik — bunda ma lum ijtimoiy guruh uchun ona tili
ʼ
sifatida xizmat qilayotgan u yoki bu til boshqa tillardan tuzilishi jihatdan tubdan
farq qilishi yoki bir tilning varianti sifatida namoyon bo lishi tushuniladi. Masalan,
ʻ
o zbek, qirg iz, qozoq, qoraqalpoq tillari o zaro qiyoslanganda ular orasidagi
ʻ ʻ ʻ
fonetik, leksik, grammatik farqlar ko zga tashlanadi, ya ni bu tillar avtonom,
ʻ ʼ
mustaqil tillar degan xulosa kelib chiqadi.
Ammo o zbek tilining Samarqand, Andijon, Xorazm mintaqalarida yashovchi
ʻ
xalqlar tillari garchi o zaro farqli xususiyatlarga ega bo lsa-da, avtonom bo la
ʻ ʻ ʻ
olmaydi. Chunki sheva bilan milliy adabiy til o rtasida leksik, ayrim grammatik
ʻ
farqlar bo lgani holda, umumiy tuzilish jihatidan o zgarishlar ko zga tashlanmaydi.
ʻ ʻ ʻ
2.2. O zbek tilidagi ijtimoiy differensiyasi: dialektlar va shevalarning
ʻ
sotsiolingvistik xususiyatlari
22

Til — jamiyat taraqqiyotining asosiy ijtimoiy hodisasi bo lib, u har birʻ
millatning tarixiy, madaniy va ma naviy o ziga xosligini aks ettiradi.
ʼ ʻ
Sotsiolingvistik tahlilning boshlang ich tushunchasi sifatida ko rib chiqilgan til
ʻ ʻ
jamoasi ham ijtimoiy, ham lingvistik xususiyatlar (ijtimoiy o zaro ta sirning
ʻ ʼ
mavjudligi va lingvistik xususiyatlarning birligi) asosida aniqlanadi.
XX asrning 30- yillarida strukturalizm (lotincha.structure — tuzilish,
joylashish, tartib) tilni asosan bir tomonlama o rganishni ya ni shakl va ma no
ʻ ʼ ʼ
birligi jihatidan emas, balki, faqat shakl jihatidan o rganishga e tibor berildi. Biroq
ʻ ʼ
bu natija bermadi, ya ni bu oqim inqirozga uchradi. So ngra tilning rivojlanib,
ʼ ʻ
boyib borishi, uzoq vaqtgacha yashab qolishi jamiyat bilan uzviy aloqada ekanligi
aniqlandi. Haqiqatan ham, agar jamiyat bo lmasa, ya ni insonlar birgalikda o zaro
ʻ ʼ ʻ
muloqot jarayonida bir tildan foydalanmas ekan, til o z-o zidan yo qolib ketadi.
ʻ ʻ ʻ
Shu bilan bir qatorda insonlar o zaro aloqa-aralashuvga kirishmas, hech biri nutq
ʻ
so zlamas, ehtiyoji bo lib turib muloqot qilmas ekan bunday jamoani jamiyat deb
ʻ ʻ
bo lmaydi. Jamiyat rivojlanishi, o zgarishlar olib borishi uchun insonlar o zaro fikr
ʻ ʻ ʻ
almashishi, talab va takliflar bildirishi, o ylagan g oyalarini insonlarga tushuntira
ʻ ʻ
olishi kerak.
Til tizimida “sotsiolingvistik tahlil” degan tushuncha bo lib, unda asosan tilning
ʻ
jamiyatda qanday faoliyat ko rsatishi va qanday vositalarni bajarishda ishtirok
ʻ
etadi. Bu tahlil tillarning bir-biriga o xshamasligi, tubdan farq qilishini namoyon
ʻ
qilib beradi. “Sotsiolingvistika ma lum bir sharoitda ma lum bir axborotni nutq
ʼ ʼ
birliklari vositasida tinglovchiga yetkazish, bu nutq parchasida so zlovchi belgi-
ʻ
xususiyatlarining in ikosi, uning tinglovchiga ta siri
ʼ ʼ
masalalarini o rganadi va o rgatadi”.
ʻ ʻ
Kommunikatsiya jarayonida tilning funksional ko rinishlari, uning jamiyatda
ʻ
qay sohalarda qanday holatlarda namoyon bo lishi , shu bilan birgalikda
ʻ
jamiyatimizdagi madaniy- ma rifat, iqtisodiy va siyosiy masalalarni hal etishda
ʼ
foydalaniladi.
Sotsiolingvistik tadqiqotning asosiy operatsion birliklari-sotsiolingvistik
o zgaruvchilar-o zaro bog liqlik, bir tomondan, til tuzilishining ma lum darajasi
ʻ ʻ ʻ ʼ
23

(fonologik, morfologik, sintaktik, leksik — semantik) bilan, boshqa tomondan,
ijtimoiy tuzilish yoki ijtimoiy vaziyatlarning o zgarishi bilan tavsiflanadi. Buʻ
hududda yashovchi xalqlar orasida qadimiy yozuv an analariga ega bo lganlari
ʼ ʻ
ham, umuman yozuvi bo lmaganlari ham mavjud edi. Shuning uchun
ʻ
sotsiolingvistika fani bu davrda quyidagi masalalarni yoritish bilan shugullandi.
Adabiy tilga asos bolgan tayanch sheva yoki dialektni aniqlash va uning
tayanch ekanligini ilmiy-nazariy jihatdan asoslash bo lsa, bo lajak adabiy tilning
ʻ ʻ
tovush tarkibini inobatga olib, o sha xalqning milliy yozuvini, alfavitini, imlo
ʻ
qoidalarini yaratish hamda yangi barpo etilayotgan adabiy tildan
rasmiy til sifatida ma muriy boshqaruv, o qish-o qitish, ommaviy axborot
ʼ ʻ ʻ
vositalarida keng foydalanishga erishish. Xullas, ijtimoiy lingvistikani o rganish.
ʻ
Sotsiolingvistika turli fanlar bilan bog liq bo lib, uning manbalari quyidagilardan
ʻ ʻ
iborat:
• Tilshunoslik – fonetika, morfologiya, sintaksis va semantika sotsiolingvistik
tahlillarning asosini tashkil etadi.
• Sotsiologiya – jamiyat tuzilishi, ijtimoiy guruhlar va ularning tilga bo lgan ta siri
ʻ ʼ
sotsiologik yondashuv orqali o rganiladi.
ʻ
• Antropologiya – madaniy kontekstda tilning tutgan o rni va uning qadriyatlar
ʻ
bilan bog liqligi tahlil qilinadi.
ʻ
• Psixolingvistika – til va tafakkur o zaro bog liqligi orqali nutq faoliyatining
ʻ ʻ
psixologik jihatlari o rganiladi. Shuningdek, og zaki va yozma nutq namunalarini
ʻ ʻ
o rganish, dialektologik kuzatuvlar, so rovnoma va intervyular ham bu fan uchun
ʻ ʻ
muhim manbalardir.
Til madaniyatning ko zgusi bo lib, unda nafaqat insonni o rab olgan real borliq,
ʻ ʻ ʻ
uning real yashash sharoitlari, balki xalqning ijtimoiy o zini o zi anglashi, uning
ʻ ʻ
mentaliteti, milliy xarakteri, hayot tarzi, an analari, urf-odatlari, axloqi, qadriyatlar
ʼ
yig indisi va dunyoqarashi ham aks etadi. Til madaniyat tashuvchisi bo lib, u
ʻ ʻ
ajdodlardan avlodlarga milliy madaniyat xazinasini meros qilib qoldiradi.
Olimlarning quyidagi fikrlari bu mulohazalarimizni asoslaydi: “Til madaniyatning
milliy komponentlari orasida birinchi o rinda turadi. Til birinchi navbatda,
ʻ
24

madaniyatga kishilik jamiyatining ham muloqot vositasi, ham ushbu muloqotni
uzib qo yuvchi vosita bo lishiga yordam beradi. Til — uning sohiblariningʻ ʻ
muayyan jamoaga tegishli ekanini ko rsatadi.
ʻ
Xalqning o ziga xos asosiy xususiyati bo lgan tilga “ichki” va “tashqi” jihatdan
ʻ ʻ
yondashish mumkin. Tilga “ichki” jihatdan yondashilganda, u etnik
integratsiyaning bosh omili sifatida namoyon bo lsa, “tashqi” jihatdan
ʻ
yondashilganda, u xalqning etnik farqlarini ko rsatadi. Bu ikki qarama-garshi
ʻ
funksiyani o zida dialektik birlashtirgan til bir tomondan xalqning o z-o zini
ʻ ʻ ʻ
saqlash vositasi, ikkinchi tomondan uni “o ziniki” va “begona”ga ajratish vositasi
ʻ
bo lib xizmat qiladi”. Xulosa o rnida shuni ta kidlash joizki, sotsiolingvistika
ʻ ʻ ʼ
jamiyat va til munosabatlarida muhim o rin tutadi. Fanning maqsadi til
ʻ
funksiyalarining bajarilishini, har xil qatlam doirasida ijtimoiy guruhning kelib
chiqishi, yoshi, mavqeyi va ta lim darajasiga qarab nutqda qanday variantlarni
ʼ
qo llash va bularning barchasini boshqa fanlar bilan uzviy bog liq holda
ʻ ʻ
o rganishni nazarda tutadi. Sotsiolingvistika bugungi kunda tilshunoslikning
ʻ
muhim va keng qamrovli
yo nalishlaridan biri hisoblanadi. Uning shakllanishida nazariy va amaliy
ʻ
yondashuvlar uyg unlashgan bo lib, tilning ijtimoiy kontekstdagi roli chuqur tahlil
ʻ ʻ
etiladi. Ushbu fan yordamida jamiyatdagi til hodisalari, ijtimoiy tafovutlar, tilning
obro si va siyosiy aspektlari o rganiladi. Shuningdek, u til siyosati yuritish va ko p
ʻ ʻ ʻ
tillilik muammolarini hal etishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Jamiyatning turli qatlamlari, hududlar, ijtimoiy guruhlar tilning shakllanishi,
rivojlanishi va qo llanishiga bevosita ta sir ko rsatadi. Shu bois tilning ijtimoiy
ʻ ʼ ʻ
differensiasiyasi, ya ni tilning ijtimoiy guruhlar bo yicha tabaqalanishi
ʼ ʻ
sotsiolingvistikaning eng muhim tadqiqot yo nalishlaridan biridir.
ʻ
Dialekt (grek. dialektos — sheva, lahja) umumxalq tilining hududiy, ijtimoiy
jihatdan umumiylikka ega bo lgan kishilar foydalanadigan ko rinishi; bir-biriga
ʻ ʻ
yaqin shevalar majmui. Dialekt o mida ilmiy manbalarda lahja termini ham
ʻ
ishlatiladi. Ma lum hududdagi kishilaming jonli tili, mahalliy dialektning
ʼ
25

fonetik, leksik, grammatik jihatdan umumiylikka ega bo lgan, bir yoki bir nechaʻ
qishloqni o 'z ichiga oladigan kichik bir qismi, guruhi sheva deyiladi.
O zbek tili quyidagi dialekt-lahjalarga bo linadi:
ʻ ʻ
a) qarluq-chigil-uyg ur lahjasi;
ʻ
b) qipchoq lahjasi;
v) o g iz lahjasi.
ʻ ʻ
Sheva va lahjalar tilshunoslikning dialektologiya bo limida o rganiladi.
ʻ ʻ
O zbek tilining dialekt va shevalari Y.D.Polivanov, A.K.Borovkov, K.K.Yudaxin,
ʻ
G ozi Olim Yunusov, V.V.Reshetov, Sh.Shoabdurahmonov, F.Abdullayev,
ʻ
A.Ishayev, S.Ibrohimov, A.Aliyev, N.Rajabov, X.Doniyorov kabi olimlar
tomonidan o rganilgan.
ʻ
Umumxalq tilining fonetik, leksik, grammatik jihatdan ishlangan, ma lum
ʼ
me yorga solingan, sayqallangan oliy shakli adabiy til deyiladi.
ʼ
Adabiy tilning ikki xil: og zaki va yozma shakli mavjud.
ʻ Adabiy tilning og zaki ʻ
shakli orfoepiyaga, ya ni to g ri talaffuz me yoriga, yozma shakli orfografiyaga —
ʼ ʻ ʻ ʼ
imlo qonun-qoidalariga asoslanadi. Demak, adabiy til ma lum qoidalariga
ʼ
asoslangan, hamma uchun tushunarli va umumiy bo lgan tildir.
ʻ
Adabiy til umumxalq tili — sheva va lahjalar asosida yaratiladi. Qarluq lahjasi
o zbek adabiy tiliga asos qilib olingan Andijon, Farg ona, Toshkent shevalarini o z
ʻ ʻ ʻ
ichiga oladi. Yuqoridagilardan ko rinadiki, til kishilaming eng muhim aloqa
ʻ
vositasi; til aloqaning kishilik shakli. Haqiqatdan ham yuqorida aytib o tilgamdek,
ʻ
insonlar o zaro aloqada turli vositalardan foydalanadilar. Lekin bular ichida til eng
ʻ
muhimi va mukammalidir. Til faqat kishilargagina xos, u faqat insonlar aloqasi
uchun xizmat qiladi.
Globallashuv davrida lisoniy muhitga ilm-fan va texnika ta sirining ijobiy va
ʼ
salbiy qirralarini, buning sabablarini, ona tiliga munosabat, tilning sofligi, nutq
madaniyati va imloviy savodxonlik muammolarni o rganish zamonaviy
ʻ
sotsiolingvistikaning muhim vazifalaridir.
O zbek tili struktura jihatidan boy, tarixiy ildizlarga ega bo lgan turkiy til
ʻ ʻ
bo lib, uning sheva va lahjalari turli geografik, etnik, tarixiy va ijtimoiy omillar
ʻ
26

ta sirida shakllangan. O zbek tili tarkibidagi qarluq, qipchoq, o g uz lahjalari vaʼ ʻ ʻ ʻ
ularning shevalari shaklan ham, mazmunan ham sezilarli farqlarga ega. Ushbu
farqlar sotsiolingvistika nuqtai nazaridan jamiyatning ijtimoiy tuzilishi, muloqot
doiralari, migratsiya jarayonlari, urbanizatsiya kabi omillar bilan chambarchas
bog liqdir.
ʻ
Quyida o zbek tilidagi ijtimoiy differensiasiya jarayonlari, dialekt va
ʻ
shevalarning shakllanishi, ularning sotsiolingvistik xususiyatlari, zamonaviy
jarayonlar ta siri ostida kechayotgan o zgarishlar keng yoritiladi.
ʼ ʻ
1. O zbek tilidagi ijtimoiy differensiasiya: tushuncha va mazmun
ʻ
Ijtimoiy differensiasiya — tilning jamiyatdagi turli ijtimoiy guruhlar tomonidan
turlicha qo llanishi, ya ni yosh, jins, kasb, ma lumot darajasi, turmush tarzi,
ʻ ʼ ʼ
yashash muhitiga ko ra farqlanishidir. Bu jarayon jamiyatning ichki qatlamlari
ʻ
qanchalik murakkab bo lsa, tilning differensiallashuvi ham shunchalik kuchli
ʻ
bo ladi.
ʻ
O zbek tilida ijtimoiy differensiasiyaning asosiy ko rinishlari:
ʻ ʻ
1. Hududiy differensiasiya — lahja va shevalar.
2. Yoshga ko ra differensiasiya — bolalar, o smirlar, yoshlar, kattalar nutqi.
ʻ ʻ
3. Jinsga ko ra differensiasiya — erkak–ayol nutqi farqlari.
ʻ
4. Kasbiy differensiasiya — terminologiya va kasbiy jargonlar.
5. Shahar–qishloq differensiasiyasi — urbanizatsiya jarayonlari ta siri.
ʼ
6. Ijtimoiy mavqe va ta lim darajasiga ko ra differensiasiya — rasmiy va norasmiy
ʼ ʻ
uslub farqlari.
Mazkur mavzuning asosiy e tibori — hududiy differensiasiya, ya ni dialektlar
ʼ ʼ
va shevalarning sotsiolingvistik jihatlariga qaratiladi.
2. O zbek tili lahjalari: shakllanish omillari va umumiy tavsif
ʻ
O zbek tili tarixan turkiy tillar guruhining uch asosiy lahja tomoniga bo linadi:
ʻ ʻ
1. Qarluq lahjasi — Toshkent, Farg ona vodiysi, Samarqand, Buxoro hududlari.
ʻ
2. Qipchoq lahjasi — Qashqadaryo va Surxondaryoning ba zi hududlari,
ʼ
Jizzaxning qismida, Xorazmning ayrim joylarida.
3. O g uz lahjasi — Xorazm, Qoraqalpog istonning ayrim hududlari.
ʻ ʻ ʻ
27

Shakllanish omillari
Tarixiy omillar: turkiy qabilalar (qarluq, qipchoq, o g uz) migratsiyasi.ʻ ʻ
Geografik omillar: tog li–tekislik hududlari o rtasidagi aloqaning cheklanishi.
ʻ ʻ
Ijtimoiy omillar: iqtisodiy markazlar, savdo yo llari, shaharlarning vujudga kelishi.
ʻ
Madaniy omillar: diniy maktablar, mahalliy adabiy an analar.
ʼ
Siyosiy omillar: davlatlararo aloqalar, qo shni xalqlar bilan madaniy munosabatlar.
ʻ
Lahjalarning shakllanishi jamiyatning ijtimoiy tuzilishi bilan uzviy bog liq
ʻ
bo lib, har bir lahja o zining tarixiy taraqqiyot bosqichlariga ega.
ʻ ʻ
3. Shevalarning sotsiolingvistik xususiyatlari
O zbek tilidagi shevalar fonetika, leksika va morfologiya bo yicha aniq farqlarga
ʻ ʻ
ega bo lsa ham, sotsiolingvistik yondashuv ularni jamiyatdagi ijtimoiy
ʻ
munosabatlarning aks-sadosi sifatida izohlaydi.
3.1. Fonetika farqlari
Toshkent shevasida a~o, e~i almashinuvlari (“bopti” – “bo pti”).
ʻ
Farg ona shevasida mayin ohang, sonor tovushlarning ko pligi.
ʻ ʻ
Qashqadaryo–Surxon shevasida g tovushi q yoki xga almashishi.
ʻ
Xorazm shevasida y tovushi jga almashadi (yigit–jigit).
Bu farqlar sotsiolingvistika uchun ijtimoiy identifikatsiyaning belgisidir —
odamning qaysi hududdan ekani nutqidan bilinadi.
3.2. Leksik farqlar
Turli shevalarning lug at boyligi tarixiy kasb-kor, ijtimoiy turmush, madaniyat
ʻ
bilan bog liq:
ʻ
Toshkentda: zormiyon, xafa bo lmang, voris.
ʻ
Andijonda: shorva, choponcha, makkajo xori.
ʻ
Surxonda: xaus, bolxo r, sho rpo.
ʻ ʻ
Xorazmda: yanga, qaymoqcha, shivit.
Bu birliklar hududning tarixiy turmush tarzi va ijtimoiy ehtiyojlarini aks ettiradi.
3.3. Morfologik xususiyatlar
Toshkent: -votti, -yapti (kelvotti, ketiyapti).
Farg ona: -vatdi, -yatti.
ʻ
28

Qashqadaryo: "-ti" qo shimchasining ohangdor qo llanilishi.ʻ ʻ
Xorazm: -a, -ya (kelaya, boraya).
Morfologik variantlar muloqotning mahalliy normasi sifatida qaraladi.
4. Sheva va lahjalarning ijtimoiy funksiyalari
Tilning hududiy variantlari jamiyatda bir necha vazifani bajaradi:
4.1. Identifikatsiya funksiyasi
Inson nutqidagi sheva belgisi uning kelib chiqishi, ijtimoiy ildizlarini ko rsatadi.
ʻ
4.2. Muloqot funksiyasi
Mahalliy jamiyat ichida kundalik muloqot eng ko p shevada olib boriladi.
ʻ
4.3. Madaniy merosni saqlash funksiyasi
Shevalarda qadimiy so zlar, urf-odatlar, iboralar saqlanib qoladi.
ʻ
4.4. Estetik funksiyasi
Folklor, xalq og zaki ijodi, maqollar, ertaklar shevalar orqali boy til resurslarini
ʻ
namoyon etadi.
5. Urbanizatsiya va migratsiya jarayonlari ta siri
ʼ
XX–XXI asrlarda O zbekistonda keng ko lamli urbanizatsiya jarayonlari
ʻ ʻ
kechmoqda. Natijada:
Toshkent shevasi adabiy tilga yaqinlashmoqda.
Farg ona, Samarqand, Buxoro aholisi katta shaharlarga ko chishi sabab
ʻ ʻ
shevalarning aralashuvi kuchaydi.
Shahar muhitida shevasiz nutq, ya ni standart adabiy nutqqa intilish ortmoqda.
ʼ
Migratsiya sababli ruscha, inglizcha o zlashmalar ko paymoqda.
ʻ ʻ
Urbanizatsiya shevalarning kamayishiga emas, balki aralashuv va yangi
variantlarning paydo bo lishiga olib kelmoqda.
ʻ
6. Yoshlar nutqidagi ijtimoiy differensiasiya
Bugungi yoshlar nutqida quyidagi xususiyatlar kuchli:
internet tilidan o tgan inglizcha so zlar: like, story, trend, post;
ʻ ʻ
qisqartmalar: zbs, ok, norm, wapshi;
yangi slenglar;
29

inglizcha so zlarga o zbekcha qo shimchalar qo shib ishlatish (post-qildim, like-ʻ ʻ ʻ ʻ
ladim). Bu jarayon yoshlarning sotsial muhitiga moslashgan yangi til qatlamini
yuzaga keltiradi.
7. Jinsiy differensiasiya
Erkaklar va ayollar nutqidagi farqlar sotsiolingvistikaning muhim yo nalishidir.
ʻ
Ayollar nutqida:
muloyim, yumshoq shakllar;
emotiv so zlar ko proq;
ʻ ʻ
savol-ohanglar keng qo llanadi.
ʻ
Erkaklar nutqida:
buyruq va qattiq ohang;
sheva elementlari ko proq;
ʻ
qisqa, aniqlashtirilgan gaplar.
Bu farqlar jinsiy ijtimoiy rollarning tilga ta sirini ko rsatadi.
ʼ ʻ
8. Adabiy til va shevalar munosabati
O zbek adabiy tili barcha hududiy shevalarni birlashtiruvchi umumxalq tili sifatida
ʻ
shakllangan. Ammo shevalar adabiy tilga quyidagi jihatlar bilan ta sir qiladi:
ʼ
yangi so zlar va iboralar beradi;
ʻ
fonetik variantlar adabiy tilga kiradi (masalan, “narsa–nasho” o xshash shakllar
ʻ
ayrim hududlarda yashab turibdi);
leksik boylikni oshiradi.
Adabiy til ham o z navbatida shevalarni standartlashtiradi.
ʻ
9. Shevalarning zamonaviy o zgarish tendensiyalari
ʻ
Sotsiolingvistika nuqtai nazaridan bugungi o zbek shevalarida quyidagi
ʻ
tendensiyalar kuzatilmoqda:
1. Shevalar aralashuvi (Toshkent + Farg ona + Qashqadaryo elementi).
ʻ
2. Shevalarning adabiy tilga yaqinlashuvi.
3. Internet tili ta siri — shevalarda inglizcha qo shimcha birliklar paydo bo lishi.
ʼ ʻ ʻ
4. Kod almashtirish — ruscha, inglizcha va o zbekcha aralash nutq.
ʻ
5. Turistik hududlardagi shevalarning soddalashuvi — muloqot ehtiyoji ta siri.
ʼ
30

Valentlik nazariyasiga ko ra, predikat o zida ma lum sonli argumentlarni “tortadi”.ʻ ʻ ʼ
To ldiruvchi shular orasida bo lib, gapning semantik to liq shakllanishini
ʻ ʻ ʻ
ta minlaydi. Misol: U kitob o qidi. – predikat “o qidi” ikki argumentni talab qiladi:
ʼ ʻ ʻ
kim o qidi? nima o qidi? Bu yerda “kitob” to ldiruvchi sifatida ishlaydi.
ʻ ʻ ʻ
Valentlik nazariyasi tilshunoslarga gap tarkibidagi predikat-argument
munosabatlarini aniq ko rsatishga imkon beradi.
ʻ
2. Kognitiv sintaksis. Kognitiv sintaksis to ldiruvchini gapning ma nosi va
ʻ ʼ
tasavvur bilan bog liqligi orqali o rganadi. Bu yondashuvda to ldiruvchi gapni
ʻ ʻ ʻ
konseptual xaritada to ldiruvchi element sifatida joylashtiradi.
ʻ
Misol: U tez yugurdi. – “tez” kognitiv to ldiruvchi sifatida predikat “yugurdi”
ʻ
bilan semantik bog langan.
ʻ
So nggi bir necha o n yilliklar mobaynida ijtimoiy tilshunoslikning
ʻ ʻ
rivojlanishi ikki yo‘nalish bilan tavsiflanadi. Birinchidan, bu sohaning
rivojlanishi katta ijtimoiy va siyosiy muammolar paydo bo lish davriga to‘g ri
ʻ ʻ
keldi. Xususan, til va millatchilik, til va etnik kelib chiqish, til va gender kabi
mavzularga alohida e tibor jamiyatda bu bilan bog liq bo lgan muammolarning
ʼ ʻ ʻ
o sishiga mos keldi. Ikkinchidan, til va jamiyatning rolini o rganadigan
ʻ ʻ
mutaxassislar o zlarining tadqiqot natijalarini ijtimoiy-lingvistik mavzular
ʻ
sifatida paydo bo lishiga olib kelgan keng ijtimoiy, ta lim va siyosiy
ʻ ʼ
muammolarga tatbiq etishga ko proq qiziqishmoqda. Shunday qilib,
ʻ
sotsiolingvistika tilni o rganishda nazariya, tavsif va tildan foydalanishni
ʻ
birlashtirish uchun noyob imkoniyatni taqdim etadi.
Sotsiolingvistika sohasi, shu bilan birga, atamashunoslik muammolari bilan
ham bog liq. Ma lumki, biror fan va texnika, madaniyat va san at sohasidagi aniq
ʻ ʼ ʼ
bir tushunchani ifodalaydigan so zlar atamalar (terminlar) deyiladi. Terminlarni
ʻ
o rganadigan fan esa atamashunoslik deb ataladi. Atamashunoslik sohasi
ʻ
terminlar shakllanishining sotsiolingvistikjarayonlarini belgilashda quyidagi ikki
yo nalishga duch keladi: 1) baynalminal so zlarni atama sifatida o zlashtirish va
ʻ ʻ ʻ
ulardan keng foydalanish; 2) baynalminal so zlardan tamomila voz kechib,
ʻ
atamalar yaratishda fakt u yoki bu milliy tilimkoniyatlaridan foydalanish. Bu
31

yo nalishlarning ikkalasi ham ma qul emas, chunki barcha tillarda keng ʻ ʼ
qo llaniladigan atamalardan voz kechib, sun iy atamalardan foydalanish adabiy
ʻ ʼ
tilning mavqeini pasaytirishga olib keladi. Shu bilan birga, adabiy tilda mavjud
atama o rniga boshqa tildan o zlashgan atamani baynalminal so z deb ishlatish
ʻ ʻ ʻ
ham maqsadga muvofiq emas.
Ijtimoiy tilshunoslik fani tillar tipologiyasi muammosi bilan ham shug ullanadi.
ʻ
Tillarning sotsiolingvistik tipologiyasi uning jamiyatdagi ijtimoiy mavqeini
inobatga olgan tipologiyadir. Tillar standartlashtirilganlik darajasiga, hayotiyligiga,
tarixiylik hamda avtonomlik xususiyatlariga ko ra standart, klassik, mahalliy,
ʻ
kreol, pijin, sun iy tillar va dialektlarga bo linadi. Ijtimoiy tilshunoslik sohasi
ʼ ʻ
bo yicha Rossiya va O zbekistonda ham tadqiqotlar olib borilgan va olib
ʻ ʻ
borilmoqda.
Bu sohaning rivojlanishi 1917 –yildan keyin jamiyat ehtiyojlari bilan bog liq
ʻ
holda avj oldi. Sotsiolingvistika fani bu davrda quyidagi masalalarni yoritish bilan
shug ullandi: adabiy tilga asos bo lgan tayanch sheva yoki dialektni aniqlash
ʻ ʻ
hamda uning tayanch ekanligini ilmiy – nazariy jihatdan asoslash; bo lajak adabiy
ʻ
tilning tovush tarkibini inobatga olib o sha xalqning milliy yozuvini, alifbosini,
ʻ
imlo qoidalarini yaratish; yangi barpo etilayotgan adabiy tildan rasmiy til sifatida
ma muriy boshqaruv, o qish – o qitish, ommaviy axborot vositalarida keng
ʼ ʻ ʻ
foydalanishga erishish va
boshqalardir. Demak, jamiyatga til qanchalik zarur bo lsa, til uchun jamiyatning
ʻ
bo lishi shunchalik ahamiyatlidir. Tilning mavqei, rivojlanishi uning muomalada
ʻ
bo lishi, aloqa vositasi sifatida xizmat qilishiga bog liq.
ʻ ʻ
II bob yuzasidan xulosa
Bu bobda o zbek tilidagi ijtimoiy differensiasiya jarayonlari dialektlar va
ʻ
shevalar misolida tahlil qilinib, ularning sotsiolingvistik mohiyati har tomonlama
yoritildi. O zbek tili dialektlarining shakllanishi faqat lingvistik jarayonlarning
ʻ
emas, balki tarixiy-etnik omillar, geografik sharoit, iqtisodiy faoliyat, migratsiya,
32

shahar va qishloq madaniyati, qo shni tillar bilan bo lgan aloqalar kabi ijtimoiyʻ ʻ
omillarning ta siri ostida kechganligi aniqlandi. Qarluq, qipchoq va o g uz
ʼ ʻ ʻ
guruhlari o rtasidagi farqlar nafaqat fonetik yoki grammatik xususiyatlar bilan,
ʻ
balki ularning ijtimoiy asoslari bilan izohlanishi zarurligi ko rsatildi.
ʻ
Bob davomida dialektlarning jamiyatdagi vazifalari, ya ni etnik identifikatsiya
ʼ
vositasi sifatidagi o rni, kommunikatsiyada hududiy farqlash belgisi bo lishi,
ʻ ʻ
shuningdek, prestij masalasining sotsiolingvistik ahamiyati yoritib berildi.
Ayniqsa, shahar shevalari va adabiy tilning mavqei o rtasidagi tafovut, yoshlar
ʻ
nutqida dialektal belgilar kamayib borishi, migratsiya sababli yuzaga kelayotgan
aralash nutq shakllari zamonaviy o zbek jamiyatida sodir bo layotgan real til
ʻ ʻ
jarayonlari sifatida baholandi.
Shuningdek, bu bobda til siyosati, ta lim, OAV, shahar madaniyati, ko p
ʼ ʻ
tillilikning dialektlar taraqqiyotiga ta siri izohlanib, dialektlarning saqlanishi,
ʼ
moslashuvi va ayrim belgilarning yo qolish jarayoni ilmiy asosda tahlil qilindi.
ʻ
Umuman olganda, bu bob dialektlar tizimini sotsiolingvistik nuqtayi nazardan
o rganish o zbek tilining ichki tizimidagi variativlikni tushunishda muhim
ʻ ʻ
ahamiyatga ega ekanini ko rsatdi.
ʻ
UMUMIY XULOSA
Mazkur kurs ishida o zbek tilshunosligida sotsiolingvistik tadqiqotlarning
ʻ
shakllanishi, nazariy asoslari va amaliy ko rinishlari har tomonlama yoritildi.
ʻ
O zbek tili – millionlab so zlovchilarga ega, ko p asrlar davomida turli tarixiy,
ʻ ʻ ʻ
ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar ta sirida tarkib topgan murakkab
ʼ
33

ijtimoiy-lingvistik tizimdir. Tilning jamiyat bilan uzviy bog liq holda rivojlanishi,ʻ
uning variativligi, ijtimoiy qatlamlar, yosh guruhlari, kasb egalari va mintaqalar
bo yicha farqlanishi sotsiolingvistikaning asosiy tadqiqot obyekti sifatida
ʻ
baholandi.
I bobda sotsiolingvistika fanining nazariy asoslari, uning jahon va o zbek
ʻ
tilshunosligida shakllanish jarayoni bayon etildi. Tilning ijtimoiy mohiyati, nutq
variativligi, bilingvizm, diglossiya, kod almashtirish kabi tushunchalarning
zamonaviy ilmda tutgan o rni ilmiy asosda ko rsatildi. Shuningdek, o zbek tilida
ʻ ʻ ʻ
sotsiolingvistik tadqiqotlarning shakllanishi va rivojlanishi tarixiy manbalar
asosida tahlil qilindi. II bobda esa o zbek tilining dialektlar tizimi sotsiolingvistik
ʻ
nuqtayi nazardan o rganilib, dialektlarning shakllanishi, ularning jamiyatdagi o rni,
ʻ ʻ
prestij masalasi, hududiy va ijtimoiy differensiasiya jarayonlari, avlodlar nutqidagi
farqlar, migratsiya hamda kommunikativ muhitning dialektal o zgarishlarga ta siri
ʻ ʼ
ilmiy asosda yoritildi. Dialektlar o zbek jamiyatining tarixiy-madaniy ko zgusi
ʻ ʻ
ekani, ularning variativligi jamiyatning til hayotidagi tabiiy jarayonlar bilan
bog liqligi ko rsatildi.
ʻ ʻ
Kurs ishi natijalari shuni ko rsatadiki, sotsiolingvistik yondashuv tilshunoslikning
ʻ
zamonaviy bosqichida dolzarb ahamiyat kasb etadi. Tilning ijtimoiy hayot bilan
uzviy bog liqligini o rganish nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy jihatdan ham
ʻ ʻ
muhimdir, chunki bu yondashuv til siyosati, ta lim tizimi, adabiy til me yorlarini
ʼ ʼ
shakllantirish, jamiyatdagi kommunikativ jarayonlarni tushunishda asosiy ilmiy
zamin yaratadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Asosiy adabiyotlar
1. Abdurahmonov, A. O zbek tilining tarixiy grammatikasi. – Toshkent:
ʻ
O qituvchi, 1992.
ʻ
2. Abdullayev, Z. Til va jamiyat: sotsiolingvistik qarashlar. – Toshkent: Fan, 2010.
34

3. Akhmedov, A. O zbek shevalarining fonetik xususiyatlari. – Toshkent: Fan,ʻ
2003.
4. Aliyev, M. O zbek tili dialektologiyasi. – Toshkent: O zbekiston, 1994.
ʻ ʻ
5. Asqarova, M. Nutq madaniyati va sotsiolingvistika. – Toshkent: Universitet,
2015.
6. Baxranov, R. O zbek tilining ijtimoiy qatlamlarga ko ra taraqqiyoti. – Qarshi,
ʻ ʻ
2018.
7. Berdialiyeva, S. Sotsiolingvistika asoslari. – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2020.
8. Bozorov, O. Shevalar va ularning zamonaviy o zgarishlari. – Toshkent: Yangi
ʻ
asr avlodi, 2012.
9. G ulomov, A. O zbek adabiy tili tarixi. – Toshkent: Fan, 1979.
ʻ ʻ
10. Habibullayev, H. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: Fan, 2001.
11. Hojiev, A. Til va jamiyat munosabatlari. – Toshkent: Fan, 1998.
12. Hojiev, A. O zbek tilining izohli lug ati. 5 jildlik. – Toshkent: O zbekiston
ʻ ʻ ʻ
Milliy ensiklopediyasi, 2006.
13. Karimov, S. O zbek shevalari geografiyasi. – Toshkent: Universitet, 2013.
ʻ
14. Komilov, N. Antropologik tilshunoslik va sotsiolingvistika. – Toshkent:
Innovatsiya-Ziyo, 2021.
15. Mahmudov, N. Adabiy til me yorlari va jamiyat. – Toshkent: Yangi asr avlodi,
ʼ
2008.
16. Mahmudov, N., & Asqarova, M. Zamonaviy o zbek adabiy tili. – Toshkent:
ʻ
Universitet, 2013.
17. Mirtojiev, M. O zbek tilining lahjalar tizimi. – Toshkent: Fan, 1996.
ʻ
18. Muhamedova, D. O zbek tilida ijtimoiy differensiasiya jarayonlari. – Toshkent:
ʻ
Muharrir, 2017.
19. Nematov, O. O zbek tilida hududiy farqlanish muammolari. – Samarqand:
ʻ
SamDU, 2014.
20. Normatov, H. Til va jamiyat: nazariy yondashuvlar. – Toshkent: Fan, 2009.
21. Rahmatullayev, Sh. O zbek tilining izohli lug ati. – Toshkent: Fan, 1981.
ʻ ʻ
35

22. Saidov, U. Sotsiolingvistikaning dolzarb masalalari. – Toshkent: Ma naviyat,ʼ
2016.
23. Sodiqov, M. O zbek tili shevalarining leksik tarkibi. – Toshkent: Fan, 2002.
ʻ
24. Tursunov, U., Bozorov, O., & Rasulov, R. O zbek tilining dialektologiyasi. –
ʻ
Toshkent: Fan, 1987.
25. Yo ldoshev, M. Tilshunoslik asoslari. – Toshkent: Universitet, 2004.
ʻ
Elektron manbalar.
1. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning rasmiy veb-sayti
ʻ
– https://president.uz
2. O zbekiston Milliy ensiklopediyasi rasmiy sayti –
ʻ https://n.ziyouz.com
3. ZiyoNET ta lim portali —
ʼ https://ziyonet.uz
36

Kurs ishida til va jamiyat, ya'ni sotsiolingvistika o'rtasidagi muammolar yoritiladi.

Купить

Похожие документы
Fonetika va Fonologiya. Fonema va tovushning dialektik munosabati
Gapning grammatik kategoriyalari
Hol va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2
To'ldiruvchi va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2
Hisob so’zlar