Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	65.4KB
Покупки	20
Дата загрузки	25 Август 2023
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

O‘zbek tilshunosligida umumiy va xususiy grammatik ma'no tavsifi

18olmaydigan, asosga qo`shilib unga yangi yoki qo`shimcha ma`no
yuklaydigan, shuningdek, so`zlarni bog’lashga xizmat qiladigan qismga
qo`shimcha deyiladi”. “Asosga qo`shilib, yangi ma’no hosil qiluvchi
qo`shimchalar so`z yasovchi qo`shimchalardir”. “Asosga qo`shilib, uning
ma’nosiga qo`shimcha ma’no yuklash yoki o`zi qo`shilayotgan so`zni boshqa
so`zga bog’lash vazifasini bajaruvchi qo`shimchalarga shakl yasovchi
qo`shimchalar deb ataladi. Ular vazifasiga ko`ra ikki turli bo`ladi: 4
1. Lug’aviy shakl yasovchilar;
2. Sintaktik shakl yasovchilar (aloqa munosabat shakllari)” 1
.
“Asosga qo`shilib, uning ma’nosiga qo`shimcha ma’no yuklovchi
qo`shimchalar lug’aviy shakl yasovchilardir. Ularga otlardagi ko`plik,
kichraytirish-erkalash, qiyoslash ma’nolarini beruvchi shakllar, sifatlardagi daraja,
shuningdek, fe’ldagi nisbat, bo`lishli-bo`lishsizlik hamda fe’lning vazifa shakllari
(ushbu shakllarga keyingi qismlarda chuqurroq to`xtalamiz) kiritiladi”. “O`zi
qo`shilayotgan so`zni boshqasiga bog’lash vazifasini bajaruvchi qo`shimchalar
sintaktik shakl yasovchilar (aloqa-munosabat shakllari) deyiladi. Mazkur
qo`shimchalarga egalik, kelishik, bog’lamalar, fe’llardagi mayl, zamon hamda
shaxs-son shakllari kiritiladi” 2
. Keyingi yillarda boshqa mualliflar tomonidan
yaratilgan maktab darsliklarida ham ushbu ta’riflar takrorlanadi.
Uzluksiz ta’limning keyingi uch yillik, akademik litsey va kollejlar tizimida
ham o`quvchilarga shu tarzdagi qoidalar biroz o`zgartirilgan holda beriladi. Unga
ko`ra asos yetakchi morfema va qo`shimcha ko`makchi morfema nomlari ostida
keltiriladi. Shakl yasovchi morfemalarning sintaktik imkoniyatlari hisobga olingan
holda quyidagi turlarga bo`linadi:
1) sintaktik munosabat bildirmaydigan morfemalar (lug’aviy shakl
yasovchi qo`shimchalar);
2) sintaktik munosabat bildiradigan morfemalar (aloqa-munosabat
shakllari).
4
Ilk va maktabgacha yoshdagi bolalar rivojlanishiga qo'yilgan davlat talablari 2018-yil 18-iyun

25kategoriyasi shakli, ta’kidlab o`tilganidek, o`ziga xos murakkab tabiatga ega.
Uning serqirra mohiyati lug’aviy shaklga ham, sintaktik shaklga ham berilgan
ta’rifni tushunishimizda murakkablik keltirib chiqaradi. Chunki ular har ikki
shaklga xos bo`lgan xususiyatni o`zida saqlaydi va aynan shu xususiyati bilan
ushbu ikki qarama-qarshi sath orasida umumiylik shakllanayotganini ko`rsatadi.
3. Lug’aviy-sintaktik shakllar va so`z birikmalarini ajratish
muammolari
Dunyoning barcha tillarida fe’l gap tarkibida u yoki bu bo‘lak vazifasida
kelishi uchun ma’lum bir shaklni qabul qiladi. Qizig‘i shundaki, fe’lni gap
tarkibiga olib kiruvchi bunday shakllarning har biri o‘zining turli atamalariga ega.
Masalan, harakat nomi - rus tilida fe’lning noaniq shakli - «infinitiv», Yevropa
tillarida «gerundiy», arabcha «masdar», sifatdosh - ruscha «prichastiye»,
yevropacha «partitsip», arabcha «ismi foil» yoki «ismi maf’ul», ravishdosh -
ruscha «deyeprichastiye», yevropacha «adverbiyum», sof fe’l - ruscha «fe’lning
tuslangan shakli», yevropacha «verbum finitum», arabcha «fe’l» kabi atamalar
bilan yuritiladi. Lekin bu to‘rt turdagi shakllar tizimi (o‘zbek tilida) o‘zining
maxsus atamasiga ega emas.
Rus tilshunosligida bu sira fe’lning funksional formalari degan noaniq atama
bilan birlashtiriladi va o‘zbek tilshunosligiga ham bu kalka asosida kirib keladi.
Atamaning noaniqligi va kategoriyaning nomi bo‘la olmasligi haqida ko‘pgina
tilshunoslar fikr bildirganlar. Ammo bu kategoriya uchun umumiy bir leksemali
qulay atamani kamdan-kam tadqiqotchilar taklif etganlar. Jumladan,
I.I.Smirnitskiy bu tizim uchun «kategoriya reprezentatsii» atamasini qo‘llaydi.
Turkiyshunoslikda ham bu atama H.Ne’matov tomonidan ma’qul deb topildi.
O‘zbek tilshunosligida mazkur kategoriya uchun birmuncha munosib nom
B.Mengliyev tomonidan taklif etildi. Tadqiqotchi bu sirani «fe’lning o‘zgalovchi
kategoriyasi» deb nomladi. Ammo bu atamaning ham qulay va noqulay tomonlari
bor. Qulayligi shundaki, u bir so‘zdan iborat bo‘lib, fe’lning boshqa turkum
so‘zlariga yaqinlashishiga ishora qiladi. Noqulayligi esa fe’lni o‘zgalash, ya’ni

51. O`zbek tilshunosligida grammatik shakllarining o`rganilish tarixi
Tilshunosligimizda grammatik shaklning grammatik ma’nosi bilan bog’liq
masalalar kam o`rganilgan mavzulardan biri hisoblanadi. Ma’lumki, grammatik
shakl deganda grammatik ma’no ifodalovchi morfologik ko`rsatkich tushuniladi.
Boshqa birliklar kabi grammatik shakl uch tomon – shakl, ma’no va vazifaning
yaxlitligidan iborat. Grammatik shakl va uning tasnifi har doim dolzarb bo`lib
kelgan. O`tgan davr mobaynida o`zbek tili grammatik ko`rsatkichlarining tasnifi
yaratildi, ammo qoidalar avval arab, so`ngra rus tili grammatik me’yorlariga
tayanilgan holda taqdim etilgan edi. O`zbek substansial tilshunosligi ona
tilimizning agglutinativlik xususiyatiga muvofiq ravishda grammatik
ko`rsatkichlarning yangicha tasnifini taqdim etishdi. Bunga ko`ra:
1. lug’aviy shakl hosil qiluvchi;
2. sintaktik shakl hosil qiluvchi;
3. lug’aviy-sintaktik shakl hosil qiluvchi ko`rsatkichlar farqlandi 1
.
Lug’aviy shakl hosil qiluvchi qo`shimchalarning so`z ma’nosini qisman
o`zgartiruvchi, muayyanlashtiruvchilik xususiyatiga egaligi, shuningdek, sintaktik
shakl hosil qiluvchilarning so`z lug’aviy ma’nosiga ta’sir etmay, so`zlarni bir-
biriga bog’lashga yoki ularga ma’lum bir sintaktik vazifa berishga xizmat qilishi
barchamizga ma’lum. Biroq o`zbek tilida shunday shakllar borki, ular bir
tomondan so`zning lug’aviy ma’nosiga ta’sir etadi, ikkinchi tomondan, ularni
sintaktik aloqaga kiritadi. Shunga muvofiq ravishda fe’lning o`zgalovchi
kategoriyasi shakllarining ikkiyoqlama mohiyatga egaligi isbotlandi. Masalan,
qiziqib so`ramoq birikmasida (-ib) ravishdosh shakli (qiziq) so`zining lug’aviy
ma’nosiga yaqin ma’no bergan, shu bilan birgalikda, bu so`zni keyingi so`zga
bog’lash vazifasini ham bajarmoqda. Shuning uchun o`zgalovchi kategoriyasi
shakllari lug’aviy shakl hosil qiluvchilar va sintaktik shakl hosil qiluvchilar orasida
oraliq vaziyatni egallab, lug’aviy-sintaktik shakl hosil qiluvchi atamasi bilan
nomlanadi.
Tilshunoslik, xususan, o`zbek tilshunosligi hozirgi darajaga yetguncha uzoq

8qaratiladi. Grammatika va mantiqni bir-biriga bog’lab o`rgangan turkiyzabon
qomusiy olim Abu Nasr Forobiyning “Fanlar tasnifi haqidagi so`z” asarida so`z
birikmalarini so`zlarni bog’lovchi shakllar asosida tahlil qiladi. Shunga muvofiq
so`z birikmasi qonunlari haqidagi fan - bobni ikki qismga bo`ladi:
1) ot va fe’llarning “oxiri” (qo`shimchalari) qoidasi;
2) so`z qo`shimchalarining qo`shilish qoidalari 1
.
So`z oldiga qo`shiladiganlar, so`z oxiriga qo`shiladiganlar. O`zgaradigan
(turlanuvchi ot va tuslanuvchi fe’l) va o`zgarmaydigan so`zlarga bo`lish. “Harf”
deb qaralgan qo`shimchalar va yuklamalar o`zgarmaydigan so`zlar sifatida
qaraladi.
Abu Hayyon yaratgan “Kitobul idrok lil-lisonil atrok” nomli asari ta’sirida
XIV-XV asrda yozilgan muallifi noma’lum “At – tuhfatuz zakiyati fillug’atit
turkiya” asarida o`zbek tili morfologik va sintaktik xususiyatining ilk tizimli
bayoni beriladi. Har ikkala asar muallifi o`z talqinida arab tilshunosligi grammatik
an’analariga tayanadi. Lekin arab tilshunosligi ichki fleksiyaga ega arab tili
qoidalari asosida ish tutganligi sababli, bu asosda turkiy tillarning agglutinativ
tabiatini to`g’ri baholab bo`lmas va ilmiy manba sifatida uzoq yillar foydalanilgan
darsliklarda so`zning asosiga qo`shilib keluvchi qo`shimchalar arab tili
yuklamalariga o`xshash bo`lganligi uchun “harflar” deb baholanar edi. Abu
Hayyon va “At tuhfa” asari muallifi turkiy tilning agglutinativlik xususiyatini –
so`z shakli yasash jarayonida o`zak-negizning o`zgarmasligini anglaganlar va o`z
tavsiflarida uni ochib berishga intilganlar. Ular o`z davri turkiy tili so`z o`zgartirish
tizimi uchun xos bo`lgan deyarli barcha shaklning – ot va olmoshda ko`plik va
kelishik, egalik shakli, fe’l nisbati, harakat nomi bilan sifatdosh,
bo`lishli/bo`lishsizlik shakli, mayli, zamoni hamda tuslanishi tavsifini, har birining
arab tilidagi muqobilini sinchiklab yoritganlar.
Alisher Navoiyning lisoniy qarashlari, asosan, “Muhokamatul lug’atayn”
(1499) asarida o`z ifodasini topgan. Ikki til – o`zbek va fors tillarning solishtirma
tahliliga bag’ishlangan ushbu asarda so`z yasashga asos, yasovchi vosita va
yasalma tushunchalari haqida qisqacha ma’lumot beriladi. Alisher Navoiy ikki til

23qo`shimchalar murakkab tabiatga ega. Bu, ayniqsa, fe’lning o`zgalovchi
kategoriyasida yaqqol namoyon bo`ladi. Chunki fe’lning nisbat, bo`lishli-
bo`lishsizlik, harakat tarzi va lug’aviy shakllik mohiyatiga ega bo`lgan tur kabi
to`rt lug’aviy shakli mavjud. Bu lug’aviy shakllarning har biri o`ziga xos
xususiyatlarga va paradigmaga birlashuvchi necha ko`rinishlarga ega, shuningdek,
ularning nutqdagi voqelanishi turli xil. Shunga qaramay ular nutqda yuzaga
chiqadi va fe’l tarkibida qoladi. Shakl yasovchi, lug’aviy shakl deb yuritib
kelingan o`zgalovchi kategoriya shakli – ravishdosh, sifatdosh va harakat
nomining o`ziga xos murakkab xususiyati na lug’aviy shaklga, na sintaktik shaklga
berilgan ta’riflarga mos keladi. Chunki mazkur shakl so`z lug’aviy ma’nosini
muayyanlashtirish bilan birga, fe’lni o`zidan keyin kelgan ot yoki fe’lga
tobelantirib bog’lash va shu asosda uning gapdagi mavqeyiga ham kuchli ta’sir
etish xususiyatiga ega. Lug’aviy ma’noni muayyanlashtirishi, aniqlashtirishi va
faqat fe’lga xosligi ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shaklini sintaktik shakl
sifatida baholashga, fe’lni o`zidan keyingi so`zga tobelab bog’lashi hamda gapdagi
vazifasini belgilashi ularni lug’aviy shakl sifatida baholashga to`siq bo`ladi.
Shuningdek, o`zgalovchi kategoriyasining “fe’lni boshqa so`zlarga bog’lash va
fe’lga otga xos vazifalarini berish” UGMsini “fe’lni fe’lga bog’lash” (ravishdosh),
“fe’lni otga bog’lash” (sifatdosh) hamda “fe’lga ot vazifasini berish” (harakat
nomi) tarzida xususiylashtirsak, mazkur shakllarning sintaktik imkoniyatinatijasida fe’llik xususiyatidan uzoqlashayotganligiga guvoh bo`lamiz. Demak,
o`zgalovchi kategoriya o`zida ham lug’aviy, ham sintaktik shakllik mohiyatini
mujassamlashtiradi. Masalan, yorilgan devor, qizigan asfalt, qiziqib so`ramoq,
oqar daryo, o`qigani kelmoq kabi birikuvlarda sifatdosh shakli fe’lni otga
tobelantirib bog’lamoqda va shu bilan birgalikda fe’ldagi harakat ma’nosini
kuchsizlantirib, belgi ma’nosi bilan nutqqa olib kirmoqda. Masalan, keltirilgan
birikmalar tarkibidagi -gan sifatdosh shaklining ma’noviy va vazifaviy xususiyati
rang-barang bo`lib, shu boisdan uning talqinida qarama-qarshi nuqtayi nazarni
ko`plab uchratish mumkin. O`zbek tilshunosligida bu shakl xususida har-xil fikrlar

12talqinlar uchun qimmatli manba vazifasini bajargan.
40-yillarda S.Barxudarov darsligi namunasi asosida yangi turdagi o`zbek tili
darsliklari yaratila boshlangach, tilshunosligimizga F.F.Fortunatov asos solgan
Moskva lingvistik maktabining forma yasash, so`z o`zgartirish, forma yasovchi
qo`shimchalar, so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalar va negiz atamalari kirib kela
boshladi. F.F.Fortunatovning o`zi so`z shakllari haqida ikki xil fikr bildiradi:
1) so`zlarning negiz va affikslarga bo`linish qobiliyati formadir;
2) so`zlarning affikslarga ko`ra farqlanishi formadir 2
.
Shu asosda 50-yillargacha qo`shimchalar ikki turga – so`z yasovchilar va
so`z o`zgartiruvchilarga ajratilgan. Jumladan, O.Usmon, B.Avizovlarning “O`zbek
tili grammatikasi” nomli 1941-yilda nashr etilgan kitobida qo`shimchalar
“suffikslar” nomi bilan yuritilib “yasovchi suffikslar” va “turlovchi suffikslar”
deb ikkiga bo`linadi. Shu kitobda turlovchi suffikslarga quyidagicha ta’rif va
misollar keltiriladi:
So`zlarning bir-biri bilan bog’lanishini, o`zaro aloqasini ko`rsatadigan
suffikslar so`z turlovchi suffiks deyiladi . Bunda: Men bu kitob ni kutubxona dan
ol dim (turlovchilar: -ni, -dan, -dim ), Ahmad ning aka si institut da o`qiy di
(turlovchilar: -ning, -si, -da, -di ), Karim dalaga ket di ( -ga, -di ) gaplaridagi
so`zlarning o`zaro bog’lanishiga xizmat qiluvchi suffikslarning o`rniga ahamiyat
berilgan. Lekin fe’llardagi zamon qo`shimchalari ( -di: ketdi - o`tgan zamon)
turlovchilar qatoriga kiritiladi. Bu esa mazkur mavzuga tegishli masalalarning
atroflicha o`rganilmaganligi bilan izohlanadi. Shunga qaramay, bu tasnif
qo`shimchalarning bo`linishi ma’lum bir izchillikka tusha boshlaganligidan dalolat
beradi. 1943-yilda prof. A.G’.G’ulomov turlovchilarni farqlash uchun “tuslanish”
atamasini taklif qildi. Bungacha esa tuslanish va turlanish umumiy bir nom ostida
“turlanish” deb nomlanar edi.
70-yillarga qadar maktab darsliklarida shakl yasovchi va so`z o`zgartiruvchi
qo`shimchalar farqlanmay, barchasi so`z formasi deb atalgan edi. Ya’ni so`z
o`zgarishi va shakl yasalishi kabi so`zning grammatik shakllarini ikki guruhga
ajratishga hech qanday asos yo`q ekanligi ta’kidlab kelinadi 2
. Lekin oliy o`quv

15ajratildi va shunday izchillikda o`rgatib borildi.
O`zbek tili me’yorlarini belgilash va ommalashtirishni o`z oldiga maqsad
qilib qo`ygan rus tili darsligi namunasi asosida tuzilgan qo`llanmalar 90-
yillargacha amalda bo`ldi. Bu hol ta’lim tizimining turg’unlikka yuz tutishiga va
ijtimoiy tarraqqiyot hamda ijtimoiy ehtiyojdan uzilib qolishiga olib keldi. Shuning
uchun istiqlol davri boshlaridayoq ona tilining ta’lim mazmunini yangilash, o`zbek
tili grammatik qurilishini rus tili grammatik me’yorlari chizmasi asosida baholash
asoratidan qutqarish harakati boshlandi. Chunki shakl yasash va so`z o`zgartirish
o`zbek tili tabiatidan kelib chiqqan hodisa emas. Har ikki tushuncha ham tabiatan
flektiv bo`lgan rus tili me’yorlari asosida ishlab chiqilgan. Shu bois umumiy o`rta
ta’limda ona tilidan ta’lim mazmuni va usulini yangilash bo`yicha izlanishlar
boshlanib, respublikamizda ona tilidan o`quv fani maqsad va mazmunini
yangilashga qaratilgan dasturlarga tanlov e’lon qilindi. Mavjud imkoniyatlar
doirasida o`ndan ortiq o`quv dasturlari ishlab chiqildi va jamoatchilik e’tiboriga
havola etildi. 3
Umuman olganda, yuqorida ko`rib o`tganimiz, qadimgi dunyoning barcha
tilshunoslik maktablarida yaratilgan ja’miki ilmiy izlanishlar keyinchalik
shakllangan Yevropa lingvistikasi tamal toshining qo`yilishiga asos bo`lgan.
Shuningdek, yangi o`zbek tilshunosligining shakllanishi hamda taraqqiy etishida
olis Sharq va G’arb tilshunosligining ham ahamiyati katta bo`ldi. Shu bilan birga
istiqlol davri o`zbek tilshunosligida ham mazkur maktab vakillari yondashgan
ilmiy qarashlardan qimmatli manba sifatida hozirgacha ham foydalanib
kelinmoqda.
Shuningdek, mustaqillik sharofati bilan ta’lim mazmuni va usulini
yangilash, o`zbek tili grammatik qurilishi talqinini rus grammatikasi asoratidan
xoli qilish umumxalq va davlat ahamiyatiga molik ishga aylandi. Ayniqsa, 1997-
yili O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi to`qqizinchi sessiyasida “Ta’lim
to`g’risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” qabul qilinishi ona tili
ta’limida ham tez orada o`z samarasini berdi. Uzluksiz ta’limning yangi tizimi
3
O zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021 yillarda maktabgacha ta lim tizimini yanada ʻ ʼ
takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida” 2016 yil 29 dekabrdagi PQ-2707-son qarori.
ʻ ʻ

19Lekin ushbu mavzu yuzasidan ilmiy izlanishlar tilshunos olimlar tomonidan
turlicha, so`z shakllarining hamma imkoniyatlari hisobga olingan holda
istiqlolning dastlabki yillaridanoq olib borilgan va hali ham davom etmoqda.
Shuningdek, qilinayotgan keyingi ishlarda so`z shakllari yangicha tasnif asosida
taqdim etilmoqda. Morfologik shakl bo`yicha zamonaviy o`zbek tilshunosligida
amalga oshirilgan muhim tadqiqot sifatida B.Mengliyev, Sh.Shahobiddinova va
B.Bahriddinovalarning ilmiy izlanishlarini alohida ta’kidlash lozim.
Sh.Shahobiddinova son kategoriyasi shakli misolida grammatik shaklning xususiy
grammatik ma’nosini bosqichli mavhumlashtirish asosida umumiy grammatik
ma’nosini tiklash usulini taqdim etdi. B.Mengliyev esa morfologik shaklning
ma’noviy jihati bilan birga sintaktik imkoniyatga ega ekanligini ilmiy asosladi.
Olim ishlarini davom ettirgan B.Bahriddinova grammatik shaklning barchasi
semantik tabiat va sintaktik imkoniyatga egaligi, uning ayrimlarida lug’aviy
ma’noni modifikatsiyalash, ayrimida gap qurilishida ishtirok etish xususiyati
mohiyatni belgilash darajasida bo`lishini va ba’zilarida har ikki jihat
mushtarakligini ilgari surdi hamda o`z fikrini sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi
misolida isbotlab berdi 1
. Shunga ko`ra, o`zbek tilshunosligida ilk marotaba
morfologik shakl yangicha tasnif asosida ilmiy tadqiq qilindi. Mazkur yangilikda
lug’aviy shakl hosil qiluvchilar sirasiga otdagi son, fe’ldagi nisbat, bo`lishli-
bo`lishsizlik, harakat tarzi, sifatdagi daraja kategoriyalarini; sintaktik shakl hosil
qiluvchilarga kelishik, egalik, kesimlik kategoriyasini hamda “lug’aviy-sintaktik
shakl hosil qiluvchi”ga o`zgalovchi kategoriyasini kiritdi. Ushbu tasnifni
muallifning o`zi quyidagi ta’rif ostida tushuntiradi:
“1. Lug’aviy shakl hosil qiluvchi – leksemaning lug’aviy ma’nosini nutq
talabiga muvofiq ravishda modifikatsiyalaydi.
2. Sintaktik shakl – leksemani muayyan gap bo`lib kelishiga xoslaydi va
sintaktik aloqaga kiritish vazifasini bajaradi.
3. Lug’aviy-sintaktik shakl leksemaning ham lug’aviy ma’nosiga ta’sir
qiladi, ham uning sintaktik vazifasini belgilaydi” 1
.
Turkiy tillarda ilk marotaba murakkab tabiatli ravishdosh, sifatdosh, harakat

2O‘zbek tilshunosligida umumiy va xususiy
grammatik ma'no tavsifi
Reja:
Kirish 3
1. O`zbek tilshunosligida grammatik shakllarining o`rganilish tarixi 5
2. O`zbek tilshunosligida grammatik shakllarning milliy talqini va unda
lug’aviy-sintaktik shakllarning o`rni 16
3. Lug’aviy-sintaktik shakllar va so`z birikmalarini ajratish muammolari 24
4. Ravishdosh shaklining lug‘aviy-sintaktik shakllik tabiati 26
5. Sifatdosh shaklining lug‘aviy-sintaktik shakllik tabiati 27
Xulosa 29
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 31

7nazariyani e’tirof etgan. Yunon olimi Dionisiy va uning zamondoshlari ham so`z
turkumlarini tasniflash chog’ida aynan sintaktik vazifa bajaruvchi qo`shimchalarga
tayanadi. Uning ta’rificha: ot (sifat ham) kelishik va songa ko`ra o`zgaruvchi
turkumdir. Fe’l kelishiksiz so`z turkumidir. Sifatdosh esa fe’l va otlarga xos
bo`lgan birliklarni birlashtiruvchi kategoriya hisoblanadi 1
. Qadimgi hind va yunon
tilshunosligi nazariy ma’lumotlariga tayangan Yevropa tilshunoslari ilmiy
tadqiqotlarida ham grammatik shakllar tasnifi uchun alohida boblar ajratiladi.
O`zbek tili morfologik tizimi va sintaktik imkoniyatini o`rganish Yevropa
tilshunosligi mezonlari asosida talqin va tavsif etildi. So`z shakli tushunchasi
o`zbek tilshunosligiga XIX asrning 2-yarmidan boshlab kirib kela boshladi. Bunda
Yevropa tilshunosligi va o`zbek tili bo`yicha yevropaliklar tomonidan yaratilgan
darsliklar turtki bo`ldi. Shuningdek, turkiyzabon tadqiqotchilarimizning arab
tilshunosligiga tayangan holda olib borgan izlanishlari ham o`zbek tili
grammatikasida ushbu tushunchaning shakllanishiga sabab bo`ldi. Chunki mazkur
masala sharq olimlari tomonidan qadimdan tadqiq etib kelingan.
Turkiy tillar, xususan, o‘zbek tili morfologik vositalarini nomlash,
tasniflashga intilishning dastlabki ildizlari X-XI asrlarga borib taqaladi. Bu ish
bilan, ya’ni turkiy tillarnig fonetik, grammatik va leksik tahlili bilan ilk bor
shug‘ullangan kishi – O‘rta Osiyo xalqlari orasida yetishib chiqqan yirik
adabiyotshunos, tarixchi, geograf va etnograf, shuningdek, o‘z ta’biri bilan
aytganda «...tilda ularning eng yetuklaridan, eng katta mutaxassislaridan,
xushfahmlaridan, eski qabilalaridan, usta nayzadorlaridan» [DLT.,I.-44] bo‘lgan
qomusiy olim Mahmud Qoshg‘ariydir. U turkiy urug‘ va qabila tillarini, ularda
qo‘llangan so‘zlarning leksik va grammatik xususiyatlarini chuqur o‘rganish
asosida ikki yirik asar «Devonu lug‘otit turk» va «Javohir un nahv fi lug‘atit
turk»larni yatatdi.
Turkiy tillarning so`z yasash, so`z o`zgartirish va shakl yasash imkoniyatlari
haqidagi ilk nazariy qarashlar ham arab olimlari tomonidan beriladi. Xususan, Abu
Hayyon al – Andalusiyning 1312-yilda yaratilgan “Turklar tilini tushunish” nomli
asarida morfologiya va sintaksisning so`z birikmasi ta’limotiga alohida e’tibor

31Xulosa
Xulosa qilib aytganda keyingi yillarda o`zbek tilshunosligida morfologik
shakllarni uch guruh: lug`aviy, sintaktik va lug’aviy-sintaktik shakllar sifatida
ajratilishi bitishuv va boshqaruv mohiyatini o`zida saqlagan “Oraliq uchinchi”
qonuniyati so`z birikmasi orasida mavjud degan xulosaga olib keladi.
Ma’lumki, boshqaruvda tobe so`z hokim so`z talabi bilan o`z shaklini
o`zgartiradi: tobe so`z hokim so`zga qarab ma’lum shaklga kiradi. Tobe so`z
hokim so`zga kelishik qo`shimchalari (tushum, jo`nalish, o`rin-payt va chiqish
kelishigi) yoki ko`makchilar yordamida bog’lanadi va kelishikli boshqaruv,
ko`makchili boshqaruv deb ataladi. Bu tarzdagi bog’lanish bizga tanish, albatta.
Lekin shunisi ham borki, boshqaruv uni amalga oshirayotgan vositaga bog’liq
ravishda ravishdoshli boshqaruv, sifatdoshli boshqaruv kabi turlarga tasnif qilinish
holatlari ham mavjud. Mazkur xoslovchi shakllar sintaktik mohiyatga ega:
sintaktik aloqani, sintaktik vazifani ta’minlashga xizmat qiladi: o`sgan nihol,
chirsillab yonmoq . Shunday qilib, lug’aviy-sintaktik shakl leksemaning ham
lug’aviy ma’nosiga ta’sir etadi, ham uning sintaktik vazifasini belgilaydi.
Xulosa o`rnida shuni aytish joizki, ravishdosh va sifatdosh birikuvli so`z
birikmalarini boshqaruvli birikma yoki bitishuvli bog’lanishga kiritish o`zini
unchalik oqlamaydi. Ravishdosh va sifatdosh shakllari vositasida yasalgan
bitishuvli yoxud boshqaruvli so`z birikmalarida grammatik ko`rsatkich qatnashadi,
lekin sintaktik shakl yasovchi emas, balki lug’aviy shakl yasovchi hisoblanadi.
Mazkur xoslovchi shakllar sintaktik mohiyatga ega: sintaktik aloqani, sintaktik
vazifani ta’minlashga xizmat qiladi. Shunday qilib, lug’aviy-sintaktik shakl
leksemaniing ham lug’aviy ma’nosiga ta’sir etadi, ham uning sintaktik vazifasini
belgilaydi. Lug’aviy-sintaktik shakl tom ma’noda lug’aviy va sintaktik shakllar
sirasida “Oraliq uchinchi” maqomiga ega bo`ladi. Shu sababli ravishdosh,
sifatdosh, harakat nomi bir tomondan boshqaruvni eslatsa, boshqa belgisi bilan
bitishuvni eslatadi.
Shakllar tabiatidan kelib chiqib sifatdoshli va ravishdoshli birikuvlarni
bitishuv va boshqaruv orasidagi “Oraliq uchinchi” sifatida talqin qilinishi va so`z

26fe’lni fe’ldan uzoqlashtirish ma’nosining anglashilib turishidadir. Harakat nomi,
ravishdosh, sifatdosh va tuslangan fe’llar yaxlit bir turkumga birlashadigan
fe’lning turli shakllari bo‘lganligi sababli, masalan, harakat nomi yoki sifatdoshni
«fe’ldan o‘zgalandi» deb aytib bo‘lmaydi. Bu shakllarning barchasi fe’l turkumi
doirasida qoladi, ya’ni boshqa turkum so‘zlariga o‘tmaydi - o‘zgalanmaydi. Shu
bois o‘zgalovchi atamasini ham qo‘llash fanda unchalik o‘zini oqlamaydi.
Umumiy o‘rta ta’limning Davlat ta’lim standartida bu hodisaga nisbatan -
fe’lning vazifa shakllari atamasi qo‘llandi. Vazifa shakllari atamasi fe’lning bu
bo‘limida tahlil etilayotgan tasniflovchi (ya’ni, bu faqat fe’l turkumiga oid
so‘zlarga aloqador), vazifaviy (fe’lga gap tarkibida ma’lum bir mavqe, vazifa
bag‘ishlovchi) va lug‘aviy shakl hosil qiluvchi (fe’lning lug‘aviy ma’nosiga
ma’lum darajada ta’sir etuvchi) shakllar sirasiga nisbatan qo‘llanishi fe’lning bu
shakllar sirasini yaxlit bir kategoriyaga birlashtirish va shu kategoriyaga mansub
shakllarni alohida bir paradigmaga tizish imkoniyatini beradi. Mantiq, aniqrog‘i,
so‘z va tushuncha orasidagi murakkab mutanosiblikdan ma’lumki, tushuncha so‘z
qobig‘ida shakllantirilmasa, u yaxlitlik kasb etmaydi.
Fe’lning vazifa shaklari harakat nomi, sifatdosh, ravishdoshlar va fe’lning
kesimlik shakllari kabi a’zolardan iborat bo‘lib, fe’lni nutqqa - gap tarkibiga olib
kiradi. Fe’l nutqda voqelanish uchun bu kategoriya shakllaridan biriga ega bo‘lishi
shart va zarur. Kategoriyaning yaxlitligi faqat mana shu leksik-funksional
xususiyat bilan belgilanadi. Fe’lning vazifa shakllari (tur kategoriyasi ham deb
yuritiladi) dan birini qabul qilmasdan turib fe’l kommunikatsiya jarayonida
voqelana olmaydi. Lekin paradigma unsurlarining har biri mohiyatan xilma-xil
tabiatga ega. Shuning uchun ularning hammasi o‘ziga xos ichki paradigma hosil
qiladi. Bu paradigmalar yuqorida ko‘rsatilgan leksik-funksional kategorial belgini
umumiylik sifatida saqlagan holda alohida-alohida, har bir a’zo uchun tilda zarur
deb sanalgan belgilar asosida quriladi. Tur kategoriyasining bir unsuri - fe’l
kesimlik shakli - kesimlik kategoriyasi tomonidan qamrab olinganligi sababli,
ularning ichki paradigmasi kesimlik kategoriyasi paradigmasi ostida ko‘riladi.
Mazkur shakllar tur kategoriyasi uchun kategorial bo‘lgan ma’no asosida

32birikmalarining birikish usuliga ko`ra turlarini: 1) moslashuv (mening
oilam) ; 2) boshqaruv (kitobni o`qimoq); 3) bitishuv (katta ko`cha) ; 4) boshqaruvli
bitishuv (o`qib bilmoq, o`qigan bola) tarzida ajratishni maqsadga muvofiq deb
hisoblaymiz. Harakat nomili birikuv (o`qish zali, kuzatuv punkti, kiyinish xonasi)
yanada murakkab tabiatli bo`lib, uning moslashuv, bitishuv, boshqaruv yoki
qo`shma so`zga aloqadorligi masalasi alohida tadbiqni talab qiladi.

16bo`yicha qator ishlar amalga oshirildi. O`zbek tilshunosligi ham o`zining milliy
tabiatidan kelib chiqqan holda tadqiq qilinib, qator yutuqlarni qo`lga kiritdi.
Birgina morfologik shakllarning lug’aviy, sintaktik va lug’aviy-sintaktik shakllar
kabi turlarga ajratilib o`rganilayotgani yangilanayotgan ona tilimiz
muvaffaqiyatlaridan biri hisoblanadi.

30xos belgilar bilan sintagmatik munosabat hosil qilish kuzatiladi. harakat nomi
shaklariga nisbatan qat’iy ”predmetlashish” terminini qo‘llamaymiz, albatta.
Chunki, mazkur so‘zshakllar fe’llik belgilarini(nisbat - o‘qitish, izlanish, qisman
bo‘lishsizlik - istamaslik, chekmaslik) ham o‘zida saqlab qoladi.

14leksik ma’no bilan bog’lansa, ular grammatik ma’noga ega bo`ladi. Bular
kichraytirish, erkalash, chegaralash, kamlik, oshirish, ko`paytirish, gumon, taxmin,
emotsionallik kabilarni bildirish – asosiy ma’noga shularni qo`shish bilan
xarakterlanadi. Bular orttirgan qo`shimcha ma’no yasovchi darajasidagi ayrim
ma’no emas. Anglashiladiki, forma yasovchilar, so`z o`zgartiruvchilardan ham
farqlanadi: leksik ma’noga qo`shimcha ottenka berish, sintaktik xarakterga
ega emaslik, paradigma hosil qilmaslik va boshqalar. Forma yasovchi affikslar:
ot turkumida (keng ma’noda); kichraytirish, erkalash, achinish, kamaytirish,
taxmin, gumon kabi ma’nolar bildiradigan affikslar (qizcha, bo`taloq, qo`zichoq,
onajon, bolagina, semizroq, oqish, qoramtir, qisqacha va b.) ; otlardagi (olmoshda
ham) ko`plik ko`rsatkichi (bolalarni, nimalarni) , sonlarning turli ko`rinishlarini
hosil qiladigan affikslar (-ta, -inchi, -ala, -cha, -tacha ) ; gumon olmoshi hosil
qiluvchi -dir (kimdir, nimadir) affiksi, fe’l turkumida; bo`lishsizlik ko`rsatkichi -
ma , fe’lning “kengaytiruvchi” – intensivlik bildiruvchi, kuchaytiruvchi, vid-tus,
harakatning takrorlanishi, uzoq davom etishi va kuchsizlanishini bildiradigan
affikslari (-qi, -qa, -gi, -g’i, -la, -inqira, -i, -a kabilar; bur-bura, chay-chayqa, to`z-
to`zg’i, qo`zi-qo`zg’a, yul-yulqi, tep-tepkila, oqardi-oqarinqiradi, kuldi-
kulimsiradi va boshqalar. Qiyoslang; terladi-terchiladi, terdi-termachaladi) ;
buyruq-istak maylining “kuchaytiruvchilari” (-gil, -in; borgil, bilayin) , zamon,
mayl ko`rsatkichlari; fe’l funksional formasini hosil qiluvchi affikslar (sifatdosh,
ravishdosh, harakat nomi) daraja ko`rsatkichlari, taqlid so`zlarning kengaygan
formasini hosil qiladigan -ir kabi affikslar ham forma yasovchiga kiradi: taq-tuq,
taqir-tuqir).
So`z o`zgartiruvchi affikslar so`zlarni bir-biriga bog’lash uchun xizmat
qiladi.
Ular egalik, kelishik, fe’llardagi shaxs va son ko`rsatkichlaridir.
So`z o`zgartiruvchilarning ma’nosi sof grammatik xarakterdadir. Forma
yasovchilar bilan so`z o`zgartiruvchilarning ikkalasi ham faqat bir turkum
doirasida bo`ladi” 1
.
Shu bilan o`zbek tilshunosligida forma yasash va so`z o`zgartirish qat’iy

24bildiriladi. Birgina -gan ko`rsatkichining sifatdosh shakli sifatidagi umumiy
grammatik ma’nosi hamda uning oraliq grammatik ma’no orqali voqelanishiga
e’tibor qaratsak, mazkur shaklning boshqa morfologik shakllar qatori ma’noviy va
sintaktik xossa birligidan iborat butunlik ekanligiga, uning umumiy grammatik
ma’nosi ham shu yaxlitlik asosida tiklanishiga amin bo`lamiz.. Shaklning
ma’noviy jihati “fe’lga sifatlik xususiyatini berish” bo`lsa, sintaktik vazifasini
“fe’lni ot va ot vazifasidagi so`zga bog‘lash” tashkil etadi. Demak, sifatdosh
shaklining umumiy grammatik ma’nosini “fe’lga sifatlik xususiyatini berish va
fe’lni otga bog’lash” deya aytishimiz mumkin bo`ladi. Sifatdosh shakli umumiy
grammatik ma’nosining sintaktik mohiyati deyarli o`zgarishsiz - “fe’lni otga
bog’lash” tarzida xususiylashadi, bog’lanuvchi fe’l yoki ot bu vazifani o`ziga xos
tarzda o`zgartira olmaydi. Biroq ma’noviy jihat to`g’ridan-to`g’ri emas, balki
muayyan oraliq grammatik ma’nosi orqali nutqqa chiqadi, xususiy holda namoyon
bo`ladi. -gan shaklining fe’lni aniqlovchi sifatida nutqqa olib kirishga asos
bo`luvchi sintaktik imkoniyati borligini ham qayd etishimiz mumkin bo`ladi:
Chinor bo`lmasa ham, boshqa biror tup daraxt eksa, yer yuzini shovullagan
bog’lar qoplab ketardi.Shuningdek, ravishdosh shakli ham fe’lni o`zidan keyingi fe’lga tobelab,
harakat ma’nosini kuchsizlantirgan holda holat, payt, sabab ma’nosi bilan nutqda
voqelantiryapdi.
Ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shakli tizimini kuzatish shuni
ko`rsatadiki, mazkur shakllardagi lug’aviy va sintaktik imkoniyat birdek
mutanosiblikda emas.
Shaklning lug’aviy ma’noga ta’siri kuchayishi bilan unda sintaktik qobiliyat
kuchsizlanib boradi. Ravishdosh shaklida fe’lni fe’lga tobelash imkoni kuchli,
ammo atash ma’nosiga ta’sir nisbatan kuchsiz. Sifatdoshda esa har ikki jihatning
mavjudligiga guvoh bo`lamiz. Harakat nomi shaklida atash ma’nosiga ta’sir
anchayin sezilarli, hatto ayrim o`rinlarda unga ot yasalishi sifatida qaraladi, ammo
fe’lni boshqa so`z bilan aloqaga kiritish imkoniyati tamoman yo`qolib boradi. Shu
vaqtga qadar lug’aviy shakl hosil qiluvchi shakl sifatida talqin etilgan o`zgalovchi

4sintaktik shakllar turli ilmiy qarashlar va yondashuvlar asosida tadqiq etilgan.
Fanimizda “Oraliq uchinchi” qonuniyati tadqiqi bilan bog`liq ma’lumotlar
qimmatli manba sifatida qaraladi. O`zbek tilshunosligida G`.Abdurahmonov,
M.Asqarova, Sh.Rahmatullayev, B.Mengliyev, B.Bahriddinova va S.Nazarova
kabi tilshunos olimlar yaratgan darslik, o`quv qo`llanma va ilmiy asarlarda
lug’aviy-sintaktik shakllar hamda so`z birikmalarini ajratish tahlili natijasida
to`plangan ilk ilmiy dalillar yaratilgan. Lug’aviy-sintaktik shakllar borasidagi
ilmiy izlanishlar morfologik sath doirasida taqdim etilgan bo`lsa-da, lekin uning
sintaktik imkoniyatlari tadqiq qilinmagan va bu o`z ilmiy isbotini kutayotgan
dolzarb muammolardan biridir.
Kurs ishining obyekti ni O‘zbek tilshunosligida umumiy va xususiy
grammatik ma'no tavsifi haqida tushunchalarni tаshkil etаdi .
Kurs ishi predmeti: O‘zbek tilshunosligida umumiy va xususiy grammatik
ma'no tavsifi bo`yichа SG mаvzulаrini o`qitishdа qo`llаnilаdigаn ilg`оr pedаgоgik
teхnоlоgiya (grаfik оrgаnаyzer)lаrni qo`llash.
Kurs ishi mаqsаdi: tа’lim jаrаyonini sifаtli vа sаmаrаli tаshkil etish
bаrоbаridа “ O‘zbek tilshunosligida umumiy va xususiy grammatik ma'no tavsifi ”
mоdulini o`qitishdа grаfik оrgаnаyzerlаrdаn fоydаlаnish yo`llаrini yoritishdаn
ibоrаt

27farqlansa(ya’ni fe’lni fe’lga bog‘lash vazifasi - o‘timli fe’lni o‘timli fe’lga, o‘timli
fe’lni o‘timsiz fe’lga, o‘timsiz fe’lni o‘timli fe’lga bog‘lash, fe’lning bir ma’noviy
guruhini ikkinchi turdagi fe’l bilan bog‘lash kabilarda hususiylashsa), bunday
shakllar tom ma’noda tur kategoriyasining alohida shakllari sifatida baholanishi va
tur kategoriyasi shakllari paradigmasiga kiritilishi mumkin.
4. Ravishdosh shaklining lug‘aviy-sintaktik shakllik tabiati
Tur kategoriyasining tarkibiy qismlaridan bo‘lgan ravishdosh shakli bir
fe’lni ikkinchi bir fe’lga bog‘lash uchun xizmat qiladi. Bu jihati bilan u
kelishiklarga o‘xshab ketadi. Ravishdoshning sintaktik mohiyatini ravishdosh hosil
qiluvchi boshqa shakllar uchun umumiy va mutlaq bo‘lgan «oldingi fe’lni keyingi
fe’lga tobe a’zo sifatida bog‘lash bilan fe’lni nutqqa kiritish» vazifasi, morfologik
mohiyatini «fe’lga ravishlik belgisini berish» ma’nolari tashkil etadi.
Ravishdoshlar garchi umumiy, barqaror sintaktik mohiyatga ega bo‘lsa-da,
o‘zaro o‘zga kategoriyalar tajallilari asosida xilma-xil ma’noviy paradigmatik
munosabatlarda bo‘ladi. Xususan, -gani va -guncha shakllari hokim fe’l ifodalagan
harakatdan keyin yuz beruvchi harakatni ifodalaydigan ko‘rsatkichlar qatorini hosil
qiladi. Shu bilan birga, ular o‘ziga xos xususiyatlari asosida teng qiymatli ziddiyat
hosil qiladi. Aniqrog‘i, -gani shakli o‘zida mayl kategoriyasi tajallisi kuchliligi
hamda bajaruvchining yakkaligi bilan bunga salbiy munosabatda bo‘lgan va o‘zida
zamon kategoriyasi tajallisi kuchli darajada mavjud bo‘lgan -guncha shakliga
qarama-qarshi turadi.
-gach va (-i)b shakllari tobe va hokim fe’llar ifodalagan harakatning
bajaruvchisi bilan o‘zaro zidlanadi. Tobe uzv -(i)b ko‘rsatkichi bilan
shakllanganda, har ikkala fe’l subyektlari bitta bo‘ladi: Salim xatni o‘qib o‘ylanib
qoldi. Tobe o‘zv -gach ko‘rsatkichi bilan shakllanganda tobe va hokim fe’llar
bajaruvchilari bitta ham(Salim xatni o‘qigach, o‘ylanib qoldi), boshqa-boshqa
ham(Salim xatni o‘qigach, halim o‘ylanib qoldi) bo‘lishi mumkin. Ko‘rinadiki,
Salim xatni o‘qib, o‘ylanib qoldi gapida o‘qimoq va o‘ylanmoq fe’llarining
bajaruvchilari boshqa-boshqa bo‘lishi mumkin emas. -gach shaklida bunga to‘siq

33Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Mirziyoyev Sh.M. "Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
2. birga quramiz". Toshkent, ―O’zbekiston, 2017.
3. "2022-2026 yillarga mo'ljallangan O'zbekistonning yangi taraqqiyot
strategiyasi" 2022 yil 28-yanvar
4. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 30 sentyabrdagiʻ
“Maktabgacha ta lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-
ʼ
tadbirlari to g risida”gi PF-5198-son farmoni.
ʻ ʻ
5. 4.O zbekiston Respublikasi Prezidentining “2017-2021 yillarda maktabgacha
ʻ
ta lim tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida” 2016 yil 29
ʼ ʻ ʻ
dekabrdagi PQ-2707-son qarori.
6. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 9 sentyabrdagi
ʻ
“Maktabgacha ta lim tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
ʼ
to g risida”gi PQ-3261-son qarori.
ʻ ʻ
7. "Maktabgacha ta'lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi" PQ-
4312 2019.05.08
8. 7."Ilk qadam" davlat o'quv dasturi . Yangi tahrir. 2022.02.04
Internet saytlari
www. tdpu. uz
www. pedagog. uz
www. Ziyonet.uz
www. edu.Uz
www.fayllar.org
www.cyberleninka.ru
www.chrome-effekt.ru

28bo‘lish imkoniyati yo‘q.
Bunday ziddiyatli nuqtalarni har bir shakl misolida ko‘plab keltirish
mumkin. Ortiqcha tafsilotlardan tiyilib, ravishdosh shakllari paradigmatik
munosabatlarini yaxlitlik nuqtai nazaridan xulosalashga harakat qilamiz.
«Fe’lni fe’lga bog‘lash» umumiy grammatik ma’nosi ostida birlashgan
shakllar dastavval «boshqaruvchi fe’l ifodalagan harakat paytiga munosabat»
belgisi ostida privativ ziddiyat hosil qiladi. -a / y, -(i)b, -may / masdan, -gancha, -
gali shakllarida paytga munosabat belgilanmagan bo‘lib, u imkoniyat sifatidagina
mavjud bo‘ladi:
Ko‘rinadiki, ravishdosh shakllari bir umumiy belgi (kuchli sintaktik
imkoniyat
- “fe’lni fe’lga bog‘lash” belgisi) asosida birlashib, ravishdoshning zotiy
mohiyatiga daxldor bo‘lmagan belgilar asosida turli xil ziddiyatli munosabatlarda
bo‘ladi. Shu bois zotiy mohiyatning parchalanishi asosida emas, balki zotga
daxldor bo‘lmagan xossalar asosida farqlanishi ravishdosh shakllarini yaxlit
morfologik paradigmaga - kategoriyalarga birlashtirish uchun mone’lik qiladi va
barcha shakllarni bitta ravishdoshning qorishiq ma’nolar bilan murakkablashgan
turli ko‘rinishlari sifatida qarashga asos bo‘ladi.
5. Sifatdosh shaklining lug‘aviy-sintaktik shakllik tabiati
Sifatdoshlar nokesimlik shakllari bo‘lib, fe’lni nutqqa voqelantirar ekan, uni
o‘zidan keyingi ot(ba’zan fe’l)ga bog‘lashdek sintaktik va o‘zi shakllantirayotgan
fe’lga sifatlik belgisini berishdan iborat morfologik ma’nolarni namoyon qiladi.
Sifatdosh ko‘rsatkichlarining lug‘aviy-sintaktik shakllik tabiati ularning
umumiy sintaktik mohiyati - fe’lni ot(yoki fe’l)ga tobe uzv sifatida bog‘lash va shu
bilan bog‘liq holda kelib chiqqan ma’noviy xususiyat - fe’l anglatgan harakat va
harakat natijasini narsa-predmetning belgisi sifatida nutqda voqelantirishdan
iboratdir.
Sifatdosh shakllarining so‘z lug‘aviy ma’nosiga ta’siri nutqiy hodisa bo‘lib,

11turlarga ajratadi. Shakl yasash masalasiga to`xtalganida, u so`z yasash va so`z
o`zgartirish orasida turuvchi “ichki tartibdagi shakl yasash” hodisasi borligini
ko`rsatadi. Shuningdek, Y.D.Polivanov agglutinativ tillarni tuzilish jihatidan,
boshqa tilshunoslardan farqli ravishda, analitik tipga kiritdi. Chunki u tillarning
sintetik yoki analitik bo`lishini aniqlashda, odatdagidek, grammatik ma’noning,
so`zning (so`z shaklining) o`z ichida qo`shimchalar (sintetik) yoki yordamchi so`z
bilan (analitik) ifodalanishidan emas, har bir grammatik ma’noning alohida bitta
qo`shimcha orqali ifodalanishi yoki bitta qo`shimchaning bir necha grammatik
ma’noni ifodalashidan kelib chiqadi.
Ma’lumki, qo`shimchalar o`zi yakka holda qo`llanmaydigan, so`z yasash
yoki forma yasash asosi bilan birikib turli ma’nolar (so`z yasalish ma’nosi,
grammatik ma’no)ni hosil qiladigan yordamchi morfemalardir. Ular ana shu
mavqeyiga ko`ra, ko`makchi morfema, ergash morfema, affiks morfema tarzida
nomlanib kelinmoqda. Ushbu mavzu yuzasidan ilk qarashlar o`zbek tilshunosligida
XX asr boshlarida paydo bo`lib, 20-yillarda qo`shimchalar “belgilar” deb atalgan
va uch guruhga ajratib o`rganilgan:
1) ayiruv belgilari: -da, -ga, bilan, uchun; be-, -siz, -ma, -mi?, -ay, -dosh va
h.k;
2) turlov belgilari: - di, -ib, -gach, -g’ali, -g’ay, -ing, - roq va b; yasov
belgilari: - la, -mak, -m, -ag’on, -tir, -ma 1
;
Yuqoridagi tasnifda qo`shimcha bilan yuklama va ko`makchilar umumiy
vazifa asosida bir guruhga kiritilgan. Turlovchi va so`z yasovchilar o`zaro
farqlanmagan, shuningdek, ularning mohiyati nazarda tutilmagan.
A.Fitratning “Sarf” va “Nahv” darsliklaridan keyin “so`z shakli”
tushunchasi o`zbek tilshunosligida ommalasha boshladi. Bu davrda so`z shakli
deganda asosga qo`shilib kelgan har qanday qo`shimcha tushunilib, kitoblar ham,
kitobcha ham, yozdik ham, yozdi ham so`zning shakli deb talqin qilinardi. Garchi
tugal bo`lmasa- da, Fitratning mazkur asarlari o`zbek tilshunosligida
morfologiyaning ilk tavsifi sifatida tarixiy ahamiyatini yo`qotmaydi, chunki u
keyingi davrda – 1943-yilgacha bo`lgan boshqa darsliklarda berilgan nazariy

10A.Shleyxer turkiy tillarni agglutinativ oilaning sintetik tipi sifatida talqin etadi.
Rus olimi A.A.Shaxmatov, boshqa olimlardan farqli ravishda, morfologiyani
faqatgina so`z turkumlari haqidagi ta’limot deb tushunmay, balki o`zgaradigan
so`zlar (fe’l, ot, sifat, son, olmosh)ning grammatik formalari haqidagi tilshunoslik
sohasi sifatida talqin qiladi. U so`z shakllarini o`zgaradigan so`zlardagina mavjud
deb biladi. A.A.Shaxmatov grammatik shaklga quyidagicha ta’rif beradi:
“So`zning formal (boshqa so`zlar bilan aloqasidagina bilinadigan) ma’nolariga
ko`ra farqlanadigan turli ko`rinishlari grammatik forma deyiladi” 2
. Olim tilni
o`rganish sintaksisga asoslanib olib borilishi kerak degan fikrda edi. Qizig’i
shundaki, A.A.Shaxmatov so`z o`zgartirish hodisasidan farq qiladigan sifat
darajalari, sifatdosh, ravishdosh, harakat nomi, nisbat shakllarining yasalishini ham
grammatik formaga kiritadi.
So`z shakllari va ularning paradigmalarini ajratish N.Ostroumov,
G.Vamberi, L.V.Shcherba va boshqa rus tadqiqotchilarining ilmiy izlanishlaridan
boshlanadi. Yani, so`z shakllari o`zaro bog’lanishlari jihatidan ikkiga ajratildi:
1) paradigma hosil qiladigan shakllar;
2) paradigma hosil qilmaydigan shakllar;
Ushbu bo`linishga ko`ra paradigma hosil qiladigan shakllar sirasiga ot va
otlashgan so`zlardagi grammatik son (birlik, ko`plik), kelishiklar, egalik shakllari
va fe’llardagi bo`lishli/bo`lishsizlik hamda shaxs-son formalari kiritiladi.
Pradigma hosil qilmaydigan shakllar tarkibida esa hozirda lug’aviy shakl
hosil qiluvchi nomi ostida birlashtirilgan otlardagi kichraytirish-erkalash,
sifatlardagi daraja, fe’llardagi nisbat va vazifa shakllari hamda shu kabi boshqa
shakllar o`rganildi. Akademik L.V.Shcherba morfologiya sohasida, so`z
turkumlari, so`z shakllari masalalarida o`z davri uchun yangilik bo`lgan fikrlar
bilan chiqdi. U barcha so`z shakllari so`z birikmalarining normal holda, nutq
vaziyatida, shu vaqtning aniq sharoitida yaratiladi 1
, deya ta’kidlaydi. L.V.Shcherba
fikrlarini rivojlantirgan Y.D.Polivanovning nazariy qarashlari, xususan,
grammatika sohasida hammadan oldin uning morfema haqidagi fikrlari diqqatni
o`ziga tortadi. U morfemani ikki turga – leksik (o`zak) va formal (grammatik) kabi

13yurtlarida va qator ilmiy tadqiqotlarda shakl yasash va so`z o`zgartirishni farqlash
50-yillardayoq boshlangan bo`lib, 1965-yil nashr etilgan U.Tursunov, J.Muxtorov,
Sh.Rahmatullayevlarning “Hozirgi o`zbek adabiy tili” qo`llanmasida zikr
etilayotgan grammatik shakllarga quyidagicha ta’rif beriladi: “… affikslar ma’no
va vazifalariga qarab uch xil bo`ladi: so`z yasovchilar, forma yasovchilar va so`z
o`zgartiruvchilar” 3
. Shuningdek, ushbu qo`llanmada forma yasovchilarga
quyidagicha izoh beriladi: “So`zning leksik ma’nosini o`zgartirmay, unga har xil
semantik-grammatik ottenkalar, qo`shimcha ma’nolar kiritadigan affiks forma
yasovchi affiks deyiladi. Forma yasovchilar yangi so`z yasamaydi, shu bilan birga
so`zlarning o`zaro munosabatini ko`rsatish uchun xizmat qilmaydi”. So`z
o`zgartirish esa: “Grammatik ma’no ifodalab, o`zi qo`shilib kelgan so`zning
boshqa so`zlar bilan munosabatini bildiradigan affiks so`z o`zgartiruvchi affiks
deyiladi. So`z o`zgartiruvchi affikslar turlovchi va tuslovchilarga bo`linadi”,- deb
ko`rsatiladi. Shundan so`ng o`zbek tilshunosligida va shu davrda olib borilgan
qator ishlarda forma yasovchi va so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalari kabi
tushunchalar va ularga doir grammatik ta’riflar keng qo`llanila boshlandi. 70-
yillardan keyin “maktabni fan bilan bog’lash”, “fan yangiliklarini maktabga
kiritish” shiori ostida ona tili ta’limiga dastlab so`z o`zgartiruvchi qo`shimchalar
kiritilib, ular turlovchi va tuslovchilar bilan chegaralandi. Forma yasovchilar esa
sharhlanmadi.
O`zbek tilshunosligida ikki qismlik “O`zbek tili grammatikasi”ning 1975-
yilda nashr etilishi o`zbek tili morfologiyasini tadqiq etishdagi eng katta yutuq
bo`ldi. Ushbu akademgrammatika o`zbek tilshunosligining morfologiya sohasida
qilingan jiddiy tadqiqotlardagi barcha yangi qarashlarni o`zida mujassam etadi.
Unda “So`z yasalishi” alohida qayd etilib, qo`shimcha, o`zak va uning tarkibi
hamda morfemikaga oid barcha qarashlar o`z ifodasini topdi. O`zbek
tilshunosligiga doir ushbu qimmatli manbada shakl hosil qiluvchi va so`z
o`zgartiruvchi qo`shimchalar quyidagicha umumlashtiriladi: “Forma yasovchi
affikslar yangi so`z hosil qilmaydi, ma’noni keskin ravishda boshqa qilib
yubormaydi, balki har xil ottenkalar orttiradi, modifikatsiya qiladi. Yasovchilar

21tuziladi: bardi
– bardachi. Butun fe’llarda bu qoida shu xildadir.
Pedagogik amaliyotlarda olib borilgan kuzatuvlardan shu narsa ma’lum
bo`ldiki, qo`shimchalarni farqlash va to`g’ri tasnif qilgan holda yodda saqlab
qolish 6-sinf o`rta maktab o`quvchisida biroz qiyinchiliklar tug’dirar ekan.
Shuningdek, ularni gap tarkibida tahlil qilish jarayonida o`quvchilar
chalkashliklarga yo`l qo`yishadi. Aksariyat o`quvchilargina sintaktik shakllarni
farqlaydilar (shunda ham yodlash yo`li bilan, tushungan holda emas). Bunday
hollarda, tushuntirish jarayonida o`qituvchilar ham qiyinchiliklarga duch kelishadi.
Tahlil vaqtida qo`shimchalarni guruhlashda ustozning o`zi ham biroz qiynaladi.
Dars jarayonida bu kabi muammolarga duch kelmaslik uchun esa darslik
mualliflaridan to`g’ri tasnif qilgan holda qo`shimchalarni vazifasiga ko`ra
guruhlash talab etiladi.
Grammatik shakllar haqidagi nazariy qarashlar B.Bahriddinova tomonidan
bir qator ilmiy maqolalarda ham yoritildi. Ayniqsa, o`rta maktabda
qo`shimchalarning o`qitilishi va pedagog-kadrlar tomonidan o`quvchilarga qay
tarzda yetkazib berishlari xususidagi olimaning taklif va mulohazalari uning
keyingi ishlarida ham namoyon bo`ladi:
“Qo`shimcha tushunchasi nihoyatda serqirra mazmunga ega bo`lib, uning
har bir qirrasi alohida tasnifni talab etadi. Tuzilishiga ko`ra – sodda va murakkab;
kelib chiqishiga ko`ra – o`z va o`zlashma; shakl va ma’no munosabatiga ko`ra –
shakldosh, ma’nodosh, zid ma’noli, talaffuzdosh, shuningdek, bir ma’noli va ko`p
ma’noli, so`z yasash darajasiga ko`ra – serunum, kamunum, unumsiz va boshqa
guruhlarga ajratiladi. Ammo qo`shimchalarni vazifasiga ko`ra guruhlash tasniflar
ichida eng muhimidir” 1
. “Lug’aviy-sintaktik shakllarni alohida ajratmaslik
o`quvchilarda qo`shimchalarning vazifasini aniqlashda (ham bog’lash, ham
qo`shimcha ma’no yuklash), so`z birikmalarini ajratishda ( o`qigan bola
bitishuvmi, boshqaruvmi?), gap bo`laklarini tahlil qilishda (lug’aviy shakllarning
birortasi ham so`zning gapdagi sintaktik vazifasini o`zgartirmaydi) kabi
tushunmovchiliklarni keltirib chiqaradi” 2
.

3Kırısh
Mavzuning dolzarbligi: Dunyodagi fanlarning eng qadimiylaridan
bo`lmish tilshunoslik necha o`n asrlardiki, til deyiladigan tilsimning tabiatini, tub
mohiyatini tushunish va tushuntirish yo`lida tinimsiz izlanadi. Shu bois keyingi
yillarda lug’aviy-sintaktik shakllarnining sintaktik imkoniyatlari o`zbek tili
materiallari asosida yangicha tadqiq etish va tahlil qilishga qaratilgan izlanishlar
silsilasi yuzaga keldi. Bu izlanishlarning salmog`i kundan-kunga oshib bormoqda.
O `zbekistоn Respublikаsi Prezidentining 2016-yil 13-mаydаgi
PF-4797-sоn «Аlisher Nаvоiy nоmidаgi Tоshkent dаvlаt o`zbek tili vа аdаbiyoti
universitetini tаshkil etish to`g`risidа», 2017-yil 7-fevrаldаgi PF-4947-sоn
«O`zbekistоn Respublikаsini yanаdа rivоjlаntirish bo`yichа Hаrаkаtlаr strаtegiyasi
to`g`risidа»gi Fаrmоnlаri, O`zbekistоn Respublikаsining 1995-yil 21-dekаbrdа
yangi tаhrirdа qаbul qilingаn «Dаvlаt tili hаqidа»gi Qоnuni hаmdа mаzkur
fаоliyatgа tegishli bоshqа me’yoriy-huquqiy hujjаtlаrdа belgilаngаn vаzifаlаrni
аmаlgа оshirishdа ushbu lоyihа ishi muаyyan dаrаjаdа хizmаt qilаdi. Ya’ni,
grammatik shakllarni asosiy xususiyatiga ko`ra uchga ajratilib o`rganish tavsiya
etildi: a) lug’aviy shakl hosil qiluvchi; b)sintaktik shakl hosil qiluvchi; d)lug’aviy-
sintaktik shakl hosil qiluvchi. Shulardan lug’aviy shakl hosil qiluvchi va
sintaktik shakl hosil qiluvchilar tadqiqotchilar tomonidan o`z ilmiy isbotini
topgan. Ammo lug’aviy-sintaktik shakllar va “Oraliq uchinchi” maqomiga ega
o`zgalovchi kategoriyasining sintaktik imkoniyatlari hamon munozarali mavzu
sifatida qolmoqda. Uzluksiz ta’limda grammatik shakllar va so`z birikmalarini
o`qitishda ayrim muammolar ko`zga tashlanmoqda. Shuningdek, so`z
birikmalarining grammatik tuzilishiga ko`ra tasnifida ham chalkashliklar mavjud.
Shunday ekan, mazkur masalani tadqiq etish zarurati va mavjud imkoniyat
malakaviy-bitiruv ishining shakllanishi uchun yetarlicha asos bo`la oladi.
Ma’lumki, o`zbek tili qurilishiga doir tadqiqot, darslik va o`quv
qo`llanmalarida tilning sistemaviy xarakteri haqida ko`plab fikr-mulohazalar
bildirilgan, sintaktik sathning asosiy birliklaridan biri sifatida so`zlarning erkin
bog’lanish omillari va ularni hosil qilishda bevosita ishtirok etuvchi lug’aviy-

171. O`zbek tilshunosligida g rammatik shakllarning milliy talqini
va unda lug’aviy-sintaktik shakllarning o`rniIstiqlol sharofati bilan hamma fan, hamma soha bo`yicha jiddiy ilmiy
tadqiqot ishlari olib borishga keng yo`l ochildi. O`zbek tilshunosligini Yevropa,
ayniqsa, rus tilshunosligi andozasi ta’siridan holi tarzda tadqiq etish imkoni
yaratildi. Endi o`zbek tilshunosligi mustaqil tarzda, asosan, o`zbek tilining o`ziga
xos xususiyatidan kelib chiqqan holda milliy til hodisasini baholash imkoniga ega
bo`ldi. Ilmiy izlanishlar ko`lami kengaydi.
1999-yil qabul qilingan DTS talablari va ta’limdagi qator o`zgarishlar
natijasi o`laroq o`zbek tilining mumtoz talqini namunasi asosida o`zbek milliy
tilshunosligini yaratish yuzasidan bir qancha muhim ilmiy-tadqiqotlar amalga
oshirildi, yangicha nazariy qarashlar asosida darsliklar, o`quv qo`llanmalari yuzaga
keldi. Bu, avvalo, istiqlol tufayli, qolversa, Prezidentimiz I.A.Karimovning
qo`llab-quvvatlashi bilan o`zbek tilining mumtoz tavsifini berish, o`zbek
tilshunosligini yaratish imkoni vujudga kelganligi bilan belgilanadi. Berilgan
imkoniyatlar natijasi o`laroq morfologik ko`rsatkichlarning asl tasnifi taqdim
etildi. Yangilangan ona tili darsligida tilshunoslarimiz o`zbek tilining turkona
agglutinativ tabiati va shakl yasash xususiyatlariga tayangan holda so`z
qo`shimchalarinining yangi tasnifini yaratdilar. O`zbek tilshunosligi tadqiq
doirasiga lug’aviy shakl hosil qiluvchilar va aloqa-munosabat shakli hosil
qiluvchilar deb nomlangan yangi atama va tushunchalar kirib keldi. Yangi nom
ostida qo`shimchalarning bunday tasniflanishining asosi A.Bondarko,
N.Y.Shvedova, H.Ne’matov, A.M.Peshkovskiy, N.Mahmudov, A.Nurmonov,
Sh.Shahobiddinova, Z.Qodirov kabi olimlarning ilmiy izlanishlarida o`z aksini
topdi.
Keyingi yillarda nashr etilayotgan o`rta maktab darslikliklarida asos va
uning qo`shimchalari quyidagi turlarga ajratiladi va shunday izohlanadi: “ Asos va
qo`shimchalar so`zning ma’noli qismlaridir. So`zlarning shakl yasovchi
qo`shimchalarisiz, tub ma’noli qismiga asos deyiladi. Mustaqil qo`llana

6tarixiy rivojlanishni bosib o`tdi. Tilshunoslik fani bosib o`tgan uzoq o`tmishga
nazar tashlasak, o`zbek tili taraqqiyoti va takomillashuvining olis moziyga borib
taqalishiga guvoh bo`lamiz. Shu davr mobaynida boshqa sohalar singari o`zbek
tilshunosligining barcha tarmoqlarida ilmiy izlanishlar olib borildi va fandagi
yangiliklar hayotda tadbiq etilmoqda.
Morfologik ko‘rsatkichlar masalasi tilshunoslik fanining azaliy
muammolaridan hisoblanadi. Jahon tilshunosligida qator grammatik shakllar
tasnifida uzoq davrlardan hozirga qadar munozara davom etib kelayotganligi
fikrimizning dalilidir . Tilshunoslik tarixiga e’tibor bersak, grammatik shakl
tushunchasi xususida turli xil yondashuvlar kuzatiladi. Bu xilma-xillikning ta’sirini
bugungi grammatikaga doir tadqiqotlardan ham payqash qiyin emas. Xususan, u
“grammatik kategoriyaning tashqi lisoniy vositalar bilan ifodalanishi”, “ayrim
grammatik ma’noni ifodalovchi formal belgi”, “ma’lum grammatik ma’no
ifodalovchi shakl” sifatida tavsiflanadi. Ammo grammatik shakl atamasi deyarli
barcha tilshunoslar tomonidan so`z shakliga nisbatan qo`llaniladi.
Grammatik shakllarning qator tilshunoslik maktablarida o`rganilish tarixi
mavjud, hamda ushbu mavzu yuzasidan o`zbek tilshunoslari tomonidan olib
borilgan ilmiy tadqiqotlarda ham mazkur maktablarning qimmatli ma’lumotlariga
tayaniladi. Xususan, grammatik shakllar to`g’risidagi nazariy qarashlar ilk bor
Vedalar tilini tadqiq qilgan hind olimlari tomonidan e’tirof etiladi. Ular so`zlarni
tahlil qilish va tarkibini o`rganish jarayonida so`z tarkibini quyidagi bo`laklarga
bo`lganlar: 1
1) o`zak;
2) suffiks;
3) qo`shimcha (turlovchi va tuslovchi).
Qadimgi hindlar turlovchi va tuslovchilarning so`z o`zgartiruvchi grammatik
shakllar ekanligini aniqlaganlar, ammo mazkur shakllarni muayyan nomlar ostida
birlashtirmasdan ular o`rtasidagi farqni faqatgina raqamlar bilan ajratganlar.
Sanskrit tili tadqiqotchisi, “Ashtadxyan” asari muallifi Panini ham ushbu
1
Mirziyoyev Sh.M. "Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz". Toshkent, ―O’zbekiston, 2017.

22Grammatik shakllar xususidagi qarashlar o`z ilmiy isbotini topgach, keng
jamoatchilik e’tiboriga havola etildi. Keltirilgan ta’rif va tavsiflar o`quv
darsliklaridan ham joy ola boshladi. Xususan, oliy o`quv yurtlari talabalari uchun
nazariy manba sifatida taqdim etilgan “Hozirgi o`zbek adabiy tili”
(R.Sayfullayeva, B.Mengliyev va b) darsligida so`z shakllariga quyidagicha ta’rif
beriladi:
“O`zbek tilida, flektiv tillardagidan farqli o`laroq, o`zak mustaqil ma’no
anglatish xususiyatiga ega. So`zning o`zakdan boshqa qismlari esa undan ayricha
qo`llanilmaydi va ma’no anglatmaydi. Shuning uchun ular morfema deyiladi”.
“Morfema funksional-semantik xususiyatiga ko`ra ikki guruhga bo`linadi:
1) derivatsion morfema;
2) grammatik morfema.
Derivatsion morfema so`zga qo`shilib, yangi so`z hosil qiladi”. “Grammatik
morfema asosiy xususiyatiga ko`ra uchga ajraladi:
1) lug’aviy shakl hosil qiluvchi morfema;
2) sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema;
3) lug’aviy-sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema 3
.
Lug’aviy shakl hosil qiluvchi morfema leksema lug’aviy ma’nosini nutqqa
moslashtirish vazifasini bajaradi. Masalan, kitob leksemasining sememasida birlik
va ko`plik ma’nosi noma’lum. Son lug’aviy shakl hosil qiluvchisi bo`lgan -lar uni
ko`plik tomon muayyanlashtiradi. Bu morfemaning o`ziga xos turi lug’aviy-
sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema bo`lib, lug’aviy ma’noni muayyanlashtirish,
nutqqa xoslash bilan birga (kel gan ), (o`qi gach ) , so`zni sintaktik aloqaga ham
kiritadi: o`qi gan bola, o`qi gach gapirmoq .
Sintaktik shakl hosil qiluvchi morfema so`zning sintaktik qurilmadagi
o`rnini belgilaydi. Masalan, kelishik kategoriyasi so`zga kesimlik mavqeyini
beradi. Kesimning ega va hol bilan sintaktik aloqasini ta’minlaydi. Kelishik
morfemalari oldingi so`zni keyingi, egalik qo`shimchalari esa keyingi mustaqil
so`zni oldingisiga bog’lash vazifasini bajaradi” 1
.
Yuqoridagilardan shunday xulosaga kelishimiz mumkin, o`zbek tilidagi

29istalgan fe’l nutq tarkibida kirgandagina sifatdoshlik xususiyatini namoyon qiladi.
Shaklning lug‘aviy ma’noga ta’siri leksema semasiga ta’sir qilish degan gap emas.
Masalan, o‘qigan bola birikmasidagi “o‘qimoq” so‘zi ma’nosida orttirilgan “belgi”
ottenkasi [o‘qi] leksemasining lisoniy mohiyatini o‘zgartirmaydi.
Lug‘aviy ma’noga ta’sir tur kategoriyasining barcha shakllarida birdek
emas. Ravishdoshlar o‘zgalanish jarayonida fe’lning lug‘aviy ma’nosini kuchli
o‘zgartirmay, unga, asosan, tobelovchi sintaktik vazifa yuklasa, sifatdoshlar
fe’ldagi dinamik belgini barqarorlashtirib, uning lug‘aviy ma’nosini qisman bo‘lsa-
da, o‘zgartiradi. Shuning uchun ayrim nazariyotchilar sifatdoshlarni alohida so‘z
turkumi sifatida qaraydilar.
Ko‘rib o‘tilganidek, sifatdoshlar o‘z mikrotizimi ichida sifatlik belgisini
barqarorlashtirish va fe’lni otga (qisman fe’lga) tobe uzv sifatida bog‘lash
belgilarini muayyanlashtirish jihatidan emas, balki zamon, harakat tarzi
kategoriyalari uchun kategorial, sifatdoshlar uchun nokategorial bo‘lgan
ma’nolarni ifodalash jihatidan farqlanadi. Sanab o‘tilgan -gan, -yotgan, -adigan /
ydigan shakllari turli xil sifatdoshlar emas, balki tur kategoriyaning bitta shakli
sifatida namoyon bo‘ladigan sifatdoshning zamon, harakat tarzi kabi boshqa
kategoriyalarga xos ma’nolar bilan farqlanuvchi ko‘rinishlaridir. Shu sababli
sifatdoshlarni alohida grammatik kategoriya - paradigma sifatida baholashga asos
yo‘q. 5
Fe’l leksemalar nutqiy aloqada rasmiylashar ekan, yuqorida aytilganidek, tur
kategoriyasi shakllaridan birini qabul qilishi shart. Fe’lni nutqqa olib kiruvchi
shakllar orasida harakat nomlari alohida o‘rin tutadi. Ko‘rib o‘tilgan sifatdosh va
ravishdosh shakllari kommunkatsiya jarayonida fe’lni fe’likdan “uzoqlashtirib”,
unga tobe uzvlik maqomini bergan holda o‘zidan keyingi so‘zga bog‘lash
vazifasini yuklasa, harakat nomi shakllari esa fe’llikni kuchsizlantirish uchungina
xizmat qiladi. Ammo shuni aytib o‘tish kerakki, bu shakl vositasida nutqda
reallashgan fe’l o‘z fe’llik belgilarini sifatdosh va ravishdoshga qaraganda ko‘proq
xiralashtiradi, ya’ni harakat/holat belgisi kuchsizlanib, predmetlashish - gapda otga
5
Urinova Feruzakhon Uljaevna. Botirova Zuhra Abdurahmonova, Mirjalol Turgunov Mirzahamdam ugli.

20nomi shakllari tadqiqi bilan shug‘ullangan M.Qoshg‘ariy ham ular tabiatidagi bu
nozik jihtni e’tibordan chetda qoldirmaydi. «Devon»ning katta qismi (II tom) fe’l
qoidalari, yasalishi, fe’l boblari, turlari va boshqalarga bag‘ishlanadi.
M.Qoshg‘ariyning ta’kidlashicha, turkiy tillar fe’l qurilishi arab tilidagi fe’llar
tuzilishiga o‘xshaydi. har ikki tilda ham masdar(harakat nomi), sifat(ismi foil, ismi
maf’ul - sifatdosh)larning qo‘llanilishi bir xil. «Fe’llarning tuslanishi va
sifatlarning bayoni» bobida fe’llarning yasalishi xususida to‘xtalib shunday fikrlar
keltiriladi: «...fe’llarning yasalishida o‘tgan zamon fe’li va buyruq formasi asosdir,
dedim. Chunki o‘tgan zamon fe’lining bosh harfi maftuh(-a li) bo‘lsa, kelasi
zamon fe’li ham, masdar ham maftuh(-a li) bo‘ladi. Uning bosh harfi marfu’(-lo
li) bo‘lsa, o‘tgan zamon fe’li ham, masdar ham shunday bo‘ladi: bardi – barir, turar
– turmaq.
«Devon»da ish-harakatning bajarilganligini bildiruvchi sifatida ismi maf’ul
termini qo‘llanilib, harakat nomi deb izohlab ketiladi: «...ish-harakatning
bajarilganligini bildiruvchi ismi maf’ul formasi hamma fe’l boblarida bir xil usulda
– buyruq shakli oxiriga -sh,-m qo‘shib yasaladi: qazmish ariq - qazilgan
ariq. O‘zak bu xil sifatlarda har vaqt o‘z holida hech qanday o‘zgarishsiz
saqlanadi. O‘zakka o‘timli fe’llarda - mish qo‘shimchasi qo‘shiladi. O‘tgan zamon
o‘timsiz fe’llarda ham – mish qo‘shimchasi qo‘shiladi, u holda bu– mish o‘tgan
zamon gumon fe’lini yasaydi: evga barmish – uyga borgan emish[DLT.,II.62-63].
Mahmud Qoshg‘ariy sifatdosh shakllarini ish-harakatning bajarilishini
bildiruvchi sifat deb ataydi va buni quyidagicha izohlaydi:»...barmish, kelmish
so‘zlari otlar oldida aniqlovchi bo‘lib kelganda sifatga aylanadi: barmish kishi –
boradigan kishi. Buning o‘rnida bardi fe’lidagi di ni qo‘llashning o‘rni emas.
Ko‘rinib turibdiki, hozirgi kunda unumsiz sifatdosh hosil qiluvchi
sanaladigan
– mish shakli «Devon»da masdar(harakat nomi), sifat(sifatdosh) va
o‘tgan zamon gumon fe’li yasaganligi misollar bilan tushuntirilgan. «...ishlovchini
bildiruvchi sifatlar(ismi foillar) o‘g‘iz, qipchoq, yamak, yag‘mo, arg‘ular va
suvorlardan Tachanakkacha bo‘lgan ko‘chmanchilar tilida o‘tgan zamon fe’lidan

9bahsini grammatik sathda olib borganligi tufayli, bugungi kunda so`z yasalishi,
shakl yasalishi atamalari bilan farqlanuvchi yasalishlarni bir-biridan ajratmaydi.
Lekin ravishdoshning -gach shakli (tegach, aytgach, yorg’och, topqoch, sotqoch)
ning fe’lga qo`shilib, uning ma’nosiga “sur’at yo`sunluk” bir ma’no yuklashini
ta’kidlaydi. Shuningdek, fe’lning orttirma nisbati shakli haqida ham aytib o`tadi va
bu nisbat ma’nosi -t qo`shimchasi orqali ifodalanishini qayd etadi. Masalan,
yugurt, yashurt, chiqart .
O`rta asr tilshunoslaridan biri, “Sangloh” asari muallifi Mirzo Mehdixon
ham turkiy qo`shimchalarga “harflar” sifatida qaraydi va 6 mabna (qism)dan iborat
Tarsif (grammatika)ning 4-qismi “harf” atamasi ostida qo`shimchalar ro`yxati va
ularning tavsifiga bag’ishlanadi. Ushbu qismda bir so`zning turli shakllarini
alohida tasniflaydi. 2
Yevropada tilshunoslik chinakam fan sifatida XIX asr boshlarida shakllana
borib, bu davrda turli lingvistik qarashlar olimlar tomonidan e’tirof etila boshlandi.
Ayni vaqtda ilmiy-nazariy fikrlar, asosan, til va uning tarixiy taraqqiyoti bilan
bog`liq fikrlar jamlanmasi edi. Bu davrda tarkibi tekshirilgan tillar qiyosiy-tarixiy
jihatdan tadqiq etildi. Agglutinatsiya nazariyasini yaratgan (garchi keyinchalik
anchayin o`zgartirilgan, takomillashtirilgan bo`lsa-da) F.Bob muloqotdagi nemis
tilini qadimgi grek, lotin, slavyan, zend (qadimgi avesto tili) bilan qiyoslash
jarayonida tillarning grammatik shakliga e’tibor beradi. Ya’ni, uning nazaricha,
barcha turlovchi va tuslovchi qo`shimchalar ilgari mustaqil qo`llangan o`zak
bo`lgan. Keyinchalik tarixiy taraqqiyot natijasida ular affiks holatiga kelgan va
hatto fe’llardagi shaxs-son qo`shimchalari ham olmosh o`zaklaridan kelib chiqqan.
Qiyosiy tilshunoslik oqimi vakillaridan yana biri, agglutinativ belgili tillarni
o`simlikka o`xshatgan olim Avgust Shleyxer o`zining biologik (naturalistik)
konsepsiyasiga tayangan holda bildirgan fikrlarida so`zning shakliy (grammatik)
xususiyatlariga alohida ahamiyat qaratadi. U so`z strukturasi tiplarini aniqlash
maqsadida so`z formalari haqidagi ta’limotni yaratdi hamda uni bungacha faqat
tabiatshunoslar qo`llab kelgan “morfologiya” atamasi bilan nomladi. Shuningdek,
2
2022-2026 yillarga mo'ljallangan O'zbekistonning yangi taraqqiyot strategiyasi" 2022 yil 28-yanvar

O‘zbek tilshunosligida umumiy va xususiy grammatik ma'no tavsifi

Купить