Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	96.0KB
Покупки	0
Дата загрузки	21 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Лингвистика

O'zbek tilshunosligida zamon kategoriyasining formal tadqiqi

Kirish
O zbek tilshunosligida zamon kategoriyasi tilning asosiy grammatikʻ
kategoriyalaridan biri sifatida, uning tilshunoslikdagi o‘rni va ahamiyati katta.
Zamon, tilda ma’lum bir harakat yoki hodisaning vaqtini, vaqt o‘tishini, uning
davomiyligini va tugashini ifodalaydigan vosita sifatida, nafaqat sintaksis, balki
morfologiya va semantika sohalarida ham chuqur o‘rganilgan. Zamon
kategoriyasining tilshunoslikdagi formal tadqiqi, uning grammatik shakllarini,
strukturalarini, tizimini va boshqa til tizimlaridagi o‘rnini o‘rganish orqali tilni
tushunish va tizimli ta’riflashda muhim ahamiyatga ega.
Bu kurs ishida O‘zbekiston tilshunosligida zamon kategoriyasining formal
tahlili, ya’ni zamon shakllarining morfologik va sintaktik jihatlari, zamon
tizimining tuzilishi va uning kommunikativ funksiyasi ko‘rib chiqiladi. Shu bilan
birga, zamon kategoriyasining o‘ziga xos xususiyatlari, o‘zbek tilidagi zamonning
boshqa tillardan farqlari va zamonning semantik jihatlari ham tahlil qilinadi.
I. Zamon kategoriyasining umumiy ta’riflari va ma’nosi
Zamon, tilshunoslikda asosan harakat yoki hodisaning vaqtini, o‘tish davrini
va holatini ifodalovchi grammatik kategoriyadir. Zamon kategoriyasi barcha
tillarda mavjud bo lsa-da, uning tuzilishi va ishlatilish shakllari turlicha bo lishi
ʻ ʻ
mumkin. Zamon kategoriyasining morfologik shakllari har bir tilning grammatika
tizimiga xos tarzda shakllanadi. O‘zbek tilshunosligida zamon kategoriyasi ko‘plab
ilmiy tadqiqotlarga asos bo‘lgan va bu boradagi ishlanmalar tilshunoslarning
e’tiborini jalb etgan. 1
1
Axmedov T. (1984). O‘zbek tilining morfologiyasi . Tashkent: Fan. 69-bet.
3

III. O‘zbek tilida zamon tizimi va uning tuzilishi
O‘zbek tilida zamon kategoriyasi bir nechta asosiy zamon shakllaridan iborat
bo‘lib, ular o‘zaro bog‘lanib, kommunikativ maqsadni amalga oshiradi. Har bir
zamon shakli o‘zining semantik xususiyatiga ega bo‘lib, turli nuqtai nazardan
ko‘rib chiqilishi mumkin:
1. Sodda va davomiy zamonlar – Zamonning sodda shakllari hozirgi va o‘tgan
harakatni, davomiy shakllar esa davom etayotgan yoki davomiy ravishda
amalga oshirilayotgan harakatni bildiradi.
2. Muqobil zamon – Ba’zi hollarda, o‘zbek tilida muqobil zamonlar ham
mavjud. Bu zamon shakllari ko‘pincha ehtimoliy yoki shartli holatlar uchun
ishlatiladi. Misol: “ Agar o‘qiganimda edi, yaxshi natijalar ko‘rgan
bo‘lardim ” .
3. Konditsional (shartli) zamon – Fe’lning shartli shakllari, ba’zan shartli
rejalashtirilgan va amalga oshirilishi ehtimol bo‘lgan harakatlarni ifodalaydi.
Misol: “ Agar men pul topganimda, senga yordam berardim ” .
4. Asosiy va yordamchi zamonlar – O‘zbek tilida fe’llar yordamchi fe’llar
yordamida ham zamonlarni ifodalashi mumkin. Masalan, “ ishlayapman ”
(asosiy fe’l va yordamchi fe’l “yapman”).
IV. Zamon kategoriyasining sintaktik xususiyatlari
Zamonning sintaktik jihatlari fe’lning yordamchi so‘zlar bilan qo‘llanishi
bilan chambarchas bog‘liq. O‘zbek tilida zamonlarning sintaktik shakllari asosan
fe’lning o‘rni va boshqa so‘zlar bilan bog‘liq shakllarda qaraladi. Fe’lning
o‘zgartirishlari orqali zamon shakllari strukturalanadi.
V. Zamon va semantika
Zamonning semantik tomoni, ya’ni uning ma’nosining o‘zgarishi, tilning
mazmuniy qatlamidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq. O‘zbek tilida zamon
5

II. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining morfologik xususiyatlari
O‘zbek tilida zamon kategoriyasi morfologik jihatdan juda boy va xilma-xildir.
Zamonning grammatik shakllari, asosan, fe’lning shakllarida ifodalanadi. O‘zbek
tilida zamon kategoriya shakllari quyidagi asosiy turlarda namoyon bo‘ladi:
1. Hozirgi zamon – Bu zamonning fe’l shaklida ifodalangan holati hozirgi
vaqtda amalga oshayotgan yoki hozirgi kunda bajarilayotgan harakatlarni
tasvirlaydi. Misol: “ Men ishlayapman ” .
2. O‘tgan zamon – O‘tgan zamon, biror harakat yoki hodisaning o‘tmishda
sodir bo‘lganligini ifodalaydi. O‘zbek tilida o‘tgan zamonning ikki turi
mavjud: 2
 Sodda o‘tgan zamon : Harakatning o‘tgan vaqtda amalga
oshganligini ko‘rsatadi. Misol: “ Men kitobni o‘qidim” .
 Davomiy o‘tgan zamon : O‘tgan vaqtda davom etgan
harakatlarni ifodalaydi. Misol: “ U o‘qiyotgan edi ” .
3. Kelajak zamon – Kelajak zamon, kelajakda amalga oshiriladigan yoki sodir
bo‘ladigan harakatni ifodalash uchun ishlatiladi. O‘zbek tilida kelajak
zamoni ham oddiy va davomiy shakllarda mavjud. Misol: “ Men ertaga
ishga boraman ” (oddiy kelajak zamon), “ Men ertaga ishga borayotgan
bo‘laman ” (davomiy kelajak zamon).
Zamon shakllarini morfologik jihatdan aniqlashda, o‘zbek tilida harakatni
ifodalovchi fe’lning o‘zgarishi muhim ahamiyatga ega. Fe’lning oxiriga
qo‘shimchalar (–di, –moqda, –adi, –gach, va boshqalar) qo‘shilishi orqali zamon
shakllari hosil bo‘ladi.
2
Mamatov M. (2003). O‘zbek tilida zamon kategoriyasining grammatika asoslari . Tashkent: O‘zbekiston Milliy
universiteti nashriyoti 135-bet.
4

o‘zbek tili morfologiyasida o‘tgan, hozirgi va kelasi zamon shakllari orqali
ifodalanib, ularning har biri o ziga xos formal va semantik xususiyatlarga ega. ʻ
Tadqiqotlarda zamon kategoriyasining grammatik shakllari, ularning morfologik
va sintaktik o zaro bog liqligi, semantik ma’nolari hamda ularning nutq
ʻ ʻ
jarayonidagi funksional qo‘llanilishi chuqur tahlil qilinadi.
Hozirgi zamonaviy tadqiqotlarda o‘zbek tili zamon kategoriyasining boshqa
tillar bilan qiyosiy jihatlari ham o‘rganilib, ularning universalligi va milliy
xususiyatlari aniqlanmoqda. Shu bilan birga, zamon shakllarini avtomatlashtirish,
lingvistik korpuslarni yaratish va yangi tahliliy usullarni ishlab chiqish bo‘yicha
olib borilgan izlanishlar bu sohaga innovatsion yondashuvlarni olib kirayotganini
ko rsatadi.
ʻ Natijada, zamon kategoriyasining formal tadqiqi nafaqat o‘zbek tilining
grammatik tizimini chuqur anglashga, balki o‘zbek tilining qiyosiy
tilshunoslikdagi o rnini yanada aniqlashga ham xizmat qilmoqda.
ʻ
Bu kategoriya til tizimidagi boshqa grammatik birliklar bilan uzviy
bog‘liqdir va ularning morfologik shakllari (fe’l qo‘shimchalari) hamda sintaktik
qo‘llanilish qoidalari orqali amalga oshiriladi. Masalan, o‘zbek tilida zamon
shakllari fe’lning negiziga maxsus qo‘shimchalar qo‘shish yo‘li bilan hosil
qilinadi: “ yozdi ” (o‘tgan zamon), “ yozmoqda ” (hozirgi zamon), “ yozadi ” (kelasi
zamon).
Zamon kategoriyasini formal o‘rganish uning grammatik tizimini chuqurroq
tahlil qilishga, tilda zamon tushunchasining qanday ishlashini va uni boshqa
kategoriyalar bilan qanday bog‘lanishini aniqlashga imkon beradi. Shuningdek,
zamon tushunchasi qiyosiy tilshunoslik, tarjima nazariyasi va lingvistik
texnologiyalarda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasini
o‘rganish milliy tilni saqlash va rivojlantirish yo‘lidagi muhim ilmiy qadamlardan
biri hisoblanadi.
25

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
MAKTABGACHA VA MAKTAB TA’LIMI VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA
UNIVERSITETI
O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI FAKULTETI
O‘ZBEK TILI VA UNI O‘QITISH METODIKASI” KAFEDRASI
60111400 – O zbek tili va adabiyoti ta lim yo nalishi
ʻ ʻ ʻ
304-guruh talabasi Mirmahmudova Farangizning
“ O ʻ zbek t ilshunosligida zamon k at egoriy asining formal
t adqiqi ” mavzusidagi
KURS ISHI
Himoyaga tavsiya etaman Ilmiy rahbar:___________
Kafedra mudiri:_________ Yoqubova S.
I.J.Yo ldoshev
ʻ
2024 ___”___ 2024 ___”___
ʻʻ ʻʻ
1

Zamon kategoriyasi — harakatning vaqtini ifodalash va tilshunoslikda tilni
to‘g‘ri tushunish va ishlatishda muhim rol o‘ynaydigan asosiy grammatik
kategoriya. Har bir tilda zamon kategoriyasi faqat harakatning vaqtini tasvirlamay,
balki uning davomiyligi, tugash davri, shartli holati kabi muhim semantik jihatlarni
ham ifodalaydi. Zamon kategoriyasining amaliy tadqiqi — bu tilning grammatik
tuzilishini va undan qanday foydalanishni o‘rganishdan iborat. Zamonni tushunish
nafaqat tilshunoslar uchun, balki til o‘rganuvchilari uchun ham juda muhimdir,
chunki bu ularning tilni aniq va samarali ishlatishlariga yordam beradi. Amaliy
tadqiqotlar, asosan, zamon kategoriyasining ishlatilishini real nutqdagi (suhbatlar,
adabiyotlar, media materiallari) misollar orqali o‘rganadi. Bu tadqiqotlar,
zamonning sintaktik, morfologik va semantik xususiyatlari, shuningdek,
zamonning turli vaziyatlarda qanday ishlashini tahlil qiladi. O‘zbek tilida zamon
kategoriyasining amaliy tadqiqi nafaqat tilshunoslik, balki lingvodidaktika, tarjima,
kommunikatsiya va nutqshunoslik sohalarida ham muhim ahamiyatga ega.
Xulosa
Zamon kategoriyasining formal tadqiqoti, o‘zbek tilining grammatik tizimini
yaxshiroq tushunishga yordam beradi va tilning morfologik, sintaktik va semantik
strukturalarining rivojlanishini ko‘rsatadi. O‘zbek tilida zamonning formal
ifodalari nafaqat vaqtni, balki harakatning davomiyligi, holati, takrorlanuvchanligi
va ehtimolligini aks ettirishda muhim rol o‘ynaydi. Zamonaviy o‘zbek tili, o‘zining
grammatik tizimi va zamon kategoriyasidagi o‘zgarishlar orqali, turli ijtimoiy va
madaniy ehtiyojlarga moslashishda davom etmoqda. Shuningdek, yangi
kommunikatsiya shakllari va texnologiyalar tilning zamon shakllariga yangiliklar
olib kelmoqda, bu esa tilning dinamikasini va rivojlanishini yanada
tezlashtirmoqda. Bu jarayon tilshunoslikda o‘zbek tili strukturasi, uning
funksiyalari va qo‘llanilishining yanada chuqurroq o‘rganilishini talab qiladi.
O zbek tilshunosligida zamon kategoriyasi tilda ish-harakatning vaqtini ʻ
ifodalovchi asosiy grammatik kategoriyalardan biri hisoblanadi. Ushbu kategoriya
24

talqini, uning o‘ziga xos grammatik shakllari, ifodalash usullari va semantik
qatlamlarini o‘rganishni talab qiladi.
Zamon tushunchasi harakatning vaqtini, uning boshlanishi va tugashini,
davomiyligini va o‘tish davrini ifodalashda ishlatiladigan grammatik kategoriya
sifatida tilshunoslikda keng o‘rganilgan. Zamonning lingvistik talqini, uning
grammatik va semantik xususiyatlarini aniq tushunish uchun, tilda zamonning
qanday shakllarda ifodalanganini va bu shakllarning harakatlar bilan qanday
bog‘langanini ko‘rib chiqish zarur.
Zamonning semantik talqini harakatning vaqtini, uning boshlanishi,
davomiyligi va tugashini ifodalashga qaratilgan. Semantik jihatdan, zamon
harakatning:
Hozirgi vaqtda sodir bo‘lishini (hozirgi zamon),
O‘tmishda sodir bo‘lishini (o‘tgan zamon),
Kelajakda sodir bo‘lishini (kelajak zamon) bildiradi.
Buning asosida harakatning vaqtini va uning turli xususiyatlarini aniqlash
mumkin. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining semantik jihatlari nafaqat
harakatning o‘tkazilishi yoki kelajakda bo‘lishini, balki harakatning davomiyligini,
shartli holatlarda yuz berishini va ehtimoliy holatlarni ifodalashga imkon beradi.
O‘zbek tilida zamon kategoriyasi fe’lning morfologik shakllari orqali ifodalanadi.
Zamonni ifodalashda asosan fe’lning qo‘shimchalari, yordamchi fe’llar, va ba’zi
hollarda, qo‘shimcha so‘zlar ishlatiladi. O‘zbek tilidagi zamon shakllari
quyidagicha tasniflanadi:
- Hozirgi zamon (hozirda yoki hozirgi vaqt davomida sodir bo‘layotgan
harakatni bildiradi). Misol: Men ishlayapman.
- O‘tgan zamon (o‘tmishda sodir bo‘lgan harakatni bildiradi).
Misol: Men ishni tugatdim.
- Kelajak zamon (kelajakda sodir bo‘ladigan harakatni bildiradi).
Misol: Men ertaga kelaman.
13

15. Cyberleninka.ru, “ Tillarda zamon kategoriyasini umumiy-qiyosiy
o‘rganish ” .( Havola )
16. Tohirov Z., “ Zamon tushunchasining funksional aspektlari ” , Filologiya va
tillarni o‘qitish jurnali, 2021.
17. Hozirgi o‘zbek tili darsliklari, Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti
nashriyoti, 2022.
18. Academia.edu, “ Ingliz va o‘zbek tili so‘zlashuv nutqida grammatik
kategoriyalar ” .( Havola )
19. Xonnazarov E., “ O‘zbek tilida zamon shakllarini avtomatlashtirish usullari ” ,
Toshkent davlat universiteti, 2022.
20. Rustamova G., “ Tilshunoslikda zamon va uning nutqdagi ifodalanishi ” ,
Toshkent, Fan va texnologiyalar nashriyoti, 2017.
27

1.1. Zamon kategoriyasi tushunchasi va uning tilshunoslikdagi o‘rni
Zamon — har bir til tizimida mavjud bo‘lgan va uning asosiy grammatik
kategoriyalaridan biri sifatida, harakat yoki hodisaning vaqtini, uning
davomiyligini, o‘tish davrini va tugashini ifodalovchi grammatika elementidir.
Zamon kategoriyasi tilda faqat vaqtni ko‘rsatish bilan cheklanib qolmaydi, balki til
orqali ifodalangan harakat yoki holatning psixologik va semantik holatlarini,
ularning turli vaqt oralig‘ida qanday o‘tishini tasvirlaydi. Zamon tilning
kommunikativ funksiyasini amalga oshirishda, fikrni aniq va aniq ifodalashda katta
ahamiyatga ega bo‘lgan bir kategoriya hisoblanadi. O‘zbek tilshunosligida zamon
kategoriyasi ham turli jihatlarda o‘rganilgan va uning til tizimida o‘ziga xos o‘rni
mavjud.
Zamon kategoriyasi — tilning harakat yoki hodisaning vaqtini, uning o‘tish
davrini, holatlarini ifodalash uchun ishlatiladigan morfologik, sintaktik va
semantik vositalar majmuasidir. Zamon nafaqat harakatning vaqtini ko‘rsatish,
balki uning boshqa semantik jihatlarini, ya’ni harakatning tugashi, davomiyligi,
boshlanishi yoki vaqt oralig‘ida sodir bo‘lishini ifodalashga imkon beradi. Zamon
kategoriyasi har bir tilning grammatika tizimida o‘ziga xos shakllarda va
strukturalarda ifodalanadi.
Zamon tilshunoslikda ikki asosiy yo‘nalishda o‘rganiladi:
 Morfologik nuqtai nazar dan: zamon fe’lning grammatik shakli sifatida
ifodalanadi. Har bir zamon shakli tilning o‘ziga xos grammatik
qo‘shimchalari yoki yordamchi so‘zlar yordamida ifodalanadi.
 Semantik nuqtai nazar dan: zamon harakatning vaqtini va uning o‘tishini
tasvirlashdan tashqari, harakatning holatini, boshlanishini yoki tugashini
ifodalovchi kattalikdir.
Zamon kategoriyasining tilshunoslikdagi o‘rni katta, chunki zamon tilning
asosiy kommunikativ vositalaridan biridir. Har bir tilda zamon tushunchasi, uning
7

F oydalanilgan adabiyotlar .
1. Axmedov T. (1984). O‘zbek tilining morfologiyasi . Tashkent: Fan.
2. Mamatov M. (2003). O‘zbek tilida zamon kategoriyasining grammatika
asoslari . Tashkent: O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti.
3. Shodmonov A. (1999). O‘zbek tilining fe’l tizimi va zamon kategoriyasi .
Tashkent: O‘zbekiston fanlar akademiyasi.
4. Zohidov A . (2015). O‘zbek tilida zamon va uning semantik roli . Tashkent:
O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti.
5. G‘afurova M . (2012). Zamon va uning stilistik xususiyatlari . Tashkent:
Akademnashr.
6. Islomov X. (2010). O‘zbek tilida zamon va aspektlar . Tashkent: O‘zbekiston
Milliy universiteti nashriyoti.
7. Sultanov S. (2008). O‘zbek tilidagi fe'l kategoriyasi va uning morfologik
strukturasi . Tashkent: O‘zbekiston fanlar akademiyasi.
8. Qodirov A . (2017). O‘zbek tilida zamon va vaqt tushunchasi . Tashkent: Fan.
9. Salimov B. (2020). Zamon kategoriyasining ijtimoiy madaniy kontekstdagi
ifodasi . Tashkent: Ijtimoiy fanlar nashriyoti.
10. Shamsiyeva G. (2016). O‘zbek adabiy tilida zamon kategoriyasining
evolyutsiyasi . Tashkent: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi.
11. Akbarov A., “ O‘zbek tilida fe’lning zamon shakllari ” , Toshkent, Fan
nashriyoti, 2015.
12. Qodirov N., “ Hozirgi o‘zbek adabiy tili ” , Toshkent, O‘zbekiston milliy
universiteti nashriyoti, 2020.
13. Nurmatov H., “ Zamon va mayl kategoriyalarining semantik xususiyatlari ” ,
O‘zbekiston filologiya jurnali, 2019.
14. Karimov B., “ Fe’lning sintaktik funksiyalari ” , Toshkent, Yangi asr avlodi
nashriyoti, 2018.
26

- Davomiy zamon (hozirgi yoki o‘tgan zamonda davom etayotgan harakatni
bildiradi). Misol: U o‘qiyotgan edi.
- Shartli zamon (bajarmagan yoki ehtimoliy harakatni ifodalovchi
zamon).Misol: Agar men borganimda, yordam bergan bo‘lardim.
O‘zbek tilida zamonning bu shakllari, asosan, fe’lga qo‘shimchalar kiritish
orqali hosil bo‘ladi. Davomiy zamon shakli uchun yordamchi fe’llar va fe’lning
o‘zgartirilgan shakllari, masalan, “ yapman ” , “ otgan edi ” , “ turibman ” kabi ifodalar
ishlatiladi.
Zamonning sintaktik jihatlari
O‘zbek tilida zamon kategoriyasining sintaktik jihatlari, ya’ni fe’l va
so‘zlarning zamon shakllari bilan qanday o‘zaro bog‘lanishi va jumlaning
tuzilishidagi roli ham muhimdir. Zamonning sintaktik qo‘llanilishi har bir tilning
grammatik tizimi bilan bog‘liq. O‘zbek tilida zamonning qo‘llanilishi, ko‘pincha
yordamchi fe’llar orqali amalga oshiriladi. Masalan:
- Yordamchi fe’l : Men ishlayapman — “yapman” yordamchi fe’li hozirgi
zamonni bildiradi.
- Zamonning murakkab shakllari : O‘zbek tilida ba’zi hollarda bir nechta
zamon shakllari birgalikda ishlatilishi mumkin. Misol: Men o‘qiyotgan
edim, lekin yo‘ldan adashib qoldim. Bu jumlada fe’lning “o‘qiyotgan” va
“edim” shakllari o‘tgan zamon va davomiy zamonni ifodalaydi.
Zamonning vaqt oralig‘i va davomiyligini ifodalash
O‘zbek tilida zamon nafaqat harakatning sodir bo‘lish vaqtini, balki uning
davomiyligini, boshlanishi va tugashini ham ifodalash imkonini beradi. Masalan,
davomiy zamonlar yordamida harakatning davom etayotganligi bildirilib,
“turibman”, “o‘qiyotgan edi” kabi shakllar orqali vaqt oralig‘ining davomiyligi
ifodalanadi. Zamon kategoriyasining bir muhim xususiyati shundaki, u faqat
obyektiv vaqtni emas, balki subyektiv — shaxsiy his-tuyg‘ular, qarorlar, niyatlar
14

kategoriyasi, nafaqat harakatning vaqtini ifodalash, balki harakatning holati va
turini, ya’ni amalga oshirilishi, davomiyligi va tugashini ham aks ettiradi. Zamon
kategoriyasining semantik jihatlarini tushunishda, har bir zamon shaklini nafaqat
grammatik jihatdan, balki uning kommunikativ va semantik ma’nosiga e’tibor
qaratish muhimdir. Misol: “ Men kutyapman ” (hozirgi zamon), “ Men kutgan edim ”
(o‘tgan zamon), “ Men kutaman ” (kelajak zamon).
VI. O‘zbek tilida zamonning boshqa tillardan farqlari
O‘zbek tilining boshqa tillardan farqi, uning zamon tizimining murakkabligi
va shartli shakllarining ko‘pligi bilan bog‘liq. O‘zbek tilida zamonning ifodalanishi
boshqa turkiy tillarga nisbatan ko‘proq morfologik elementlarni o‘z ichiga oladi.
Boshqa tillarda zamonning ba’zi shakllari bir nechta fe’l shakllari yordamida
ifodalanishi mumkin bo‘lsa, o‘zbek tilida bu maqsad uchun alohida qo‘shimchalar
qo‘shiladi. Zamon kategoriyasining o‘zbek tilshunosligidagi formal tadqiqi,
nafaqat grammatik tizimni, balki tilning semantik va kommunikativ jihatlarini ham
yoritib beradi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasi morfologik jihatdan keng
qamrovli va sintaktik jihatdan o‘ziga xos tizimga ega. Zamonning tilshunoslikdagi
formali va semantik tahlili orqali o‘zbek tilining o‘ziga xos xususiyatlarini to‘liq
tushunish va ta’riflash mumkin.
6

ifodalanadi. Fe’lning zamon shakllari, asosan, qo‘shimchalar va yordamchi fe’llar
orqali hosil bo‘ladi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining asosiy formalari hozirgi
zamon, o‘tgan zamon, kelajak zamon va bu shakllarning davomiy yoki shartli
shakllari hisoblanadi. 5
Hozirgi zamon
Hozirgi zamon — hozirgi kunda, ayni daqiqada yoki doimiy ravishda sodir
bo‘layotgan harakatlarni ifodalovchi zamon shaklidir. O‘zbek tilida hozirgi zamon
fe’lning asosiy shakli yordamida ifodalanadi va qo‘shimcha yordamchi fe’llar
orqali davomiy holatda ifodalash mumkin.
- Sodda hozirgi zamon : Fe’lning asosiy shakli orqali hosil bo‘ladi. Hozirgi
zamonning morfologik ko‘rsatkichlari odatda fe’lning o‘zgarmas shakli
bilan bog‘liq bo‘lib, harakatning ayni paytda amalga oshishini yoki doimiy
holatini bildiradi.
- Misollar : Men o‘qiyman. (hozirda o‘qimoqdaman) .
U ishlaydi. (doimiy holatda ishlamoqda) .
Biz gaplashamiz. (doimiy yoki hozirgi vaqt davomida)
Davomiy hozirgi zamon : Harakatning hozirgi vaqtda davom etayotganligini
ifodalovchi shakldir. Bu shakl “ yapman ” , “ yapti ” , “ yapti ” kabi yordamchi fe’llar
bilan hosil bo‘ladi. Davomiy hozirgi zamon, harakatning ayni paytda sodir
bo‘layotganini ta ’ kidlaydi. 6

Misollar : Men hozir ishlayapman. (hozirda davom etayotgan harakat)
U o‘qiyotgan edi. (hozirgi vaqtda davom etayotgan harakat)
5
G‘afurova M . (2012). Zamon va uning stilistik xususiyatlari . Tashkent: Akademnashr. 89-bet.
6
Islomov X. (2010). O‘zbek tilida zamon va aspektlar . Tashkent: O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti 103-bet
18

asosida ham ifodalash imkonini beradi. Masalan, “ Men ishni tugataman ” (kelajak
zamon) jumlasi, faqat kelajakdagi harakatni emas, balki gapiruvchining niyatini
yoki qat’iyatini ham ifodalaydi. Bu xususiyat zamonning lingvistik talqinini
yanada boyitadi.
Zamon va vaqt o‘rtasidagi farqni tushunish zarur. Vaqt ob’ektiv o‘lchov
sifatida mavjud bo‘lsa, zamon — uning til orqali ifodalangan shaklidir. Vaqtning
o‘zi o‘zgarmas bo‘lsa-da, har bir til va madaniyatning o‘ziga xos zamon tizimi
bo‘lib, harakat va hodisalar o‘zaro turli shakllarda ifodalanadi. O‘zbek tilida
zamon va vaqt orasidagi farqni tushunish uchun grammatik va semantik aspektlar
diqqat bilan o‘rganilishi kerak. 4
2.1. Zamon formalari: hozirgi zamon, o‘tgan zamon va kelasi zamon.
O‘zbek tilida zamon kategoriyasi fe’lning morfologik shakllari yordamida
ifodalanadi. Zamonning formal shakllari fe’lning qo‘shimchalari, yordamchi fe’llar
va ba’zi hollarda maxsus so‘zlar orqali hosil bo‘ladi. Zamonning asosiy formal
shakllari quyidagi tarzda tasniflanadi:
Hozirgi zamon (present tense)
Hozirgi zamon — hozirgi vaqt davomida yoki ayni daqiqada sodir
bo‘layotgan harakatni ifodalovchi zamondir. O‘zbek tilida hozirgi zamonning
ifodalash shakli fe’lning asosiy shakli yordamida amalga oshiriladi. Hozirgi
zamonning soddalashtirilgan shakllari : Fe’lning hozirgi zamon shakli morfologik
jihatdan o‘zgarishsiz, asosan, fe’lning bo‘lish yoki yo‘qligi bilan ifodalanadi.
Misol: Men ishlayman. U o‘qiydi.
Hozirgi zamonning davomiy shakllari : Bu shaklda fe’lga qo‘shimcha “yapman”,
“yapti”, “yapti” kabi yordamchi fe’llar qo‘shiladi.
Misol: Men ishlayapman. U o‘qiyotgan edi.
O‘tgan zamon (past tense)
4
Salimov B. (2020). Zamon kategoriyasining ijtimoiy madaniy kontekstdagi ifodasi . Tashkent: Ijtimoiy fanlar nashriyoti . 99-bet
15

II bob. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining formal xususiyatlari
Zamon kategoriya shakllari, shakllanishi va til tizimida qanday ifodalanganida
milliy xususiyatlar ko‘zga tashlanadi. Har bir milliy til o‘ziga xos zamon tizimiga
ega bo‘lib, ularning ifodalash usullari va strukturalari turlicha bo‘lishi mumkin.
Zamonning milliy xususiyatlari tilning o‘ziga xos grammatik tizimi, madaniy
qadriyatlar va xalqning tarixiy, ijtimoiy hayotini aks ettiradi. O‘zbek tilida
zamonning milliy xususiyatlari quyidagi jihatlarda namoyon bo‘ladi:
I. Zamon shakllarining o‘ziga xosligi
O‘zbek tilida zamon shakllari boshqa tillardan farq qiladi. Masalan, o‘zbek tilida
hozirgi zamonning davomiy shakllari, o‘tgan zamonning turlari, kelajak
zamonning xususiyatlari va shartli zamonning qo‘llanilishi ko‘plab grammatik
shakllar yordamida ifodalanadi. Boshqa tillarda zamonni ifodalash uchun ayrim
qo‘shimcha yordamchi so‘zlar ishlatilishi mumkin, lekin o‘zbek tilida zamonning
grammatik shakllari juda aniq va morfologik jihatdan boydir.
II. Shartli va ehtimoliy zamonlar
O‘zbek tilida shartli va ehtimoliy zamonlar ifodalanishida o‘ziga xos xususiyatlar
mavjud. Bu zamonlar ko‘plab grammatik va semantik qatlamlarga ega bo‘lib, ular
tilga xos turli qo‘shimchalar yordamida hosil bo‘ladi. Masalan, "Agar men
o‘qiganimda edi, yaxshi natijalar olgan bo‘lardim" (shartli zamon) yoki "Agar
men bilganimda, yordam bergan bo‘lardim" (ehtimoliy zamon). Shart va
ehtimolning ifodalanishi har bir milliy tilda o‘ziga xos tarzda aks etadi.
III. Davomiy zamonning shakllanishi
O‘zbek tilida davomiy zamonni ifodalash uchun ko‘p hollarda yordamchi fe’llar,
masalan, «yapman», «yotgan edi», «turibman» kabi ifodalar ishlatiladi. Davomiy
zamon shakllarining qo‘llanilishi va ifodalash usullari boshqa tillardan farq qilishi
mumkin. Misol uchun, rus tilida davomiy zamon «быть» yordamchi fe’li orqali
ifodalanadi, o‘zbek tilida esa yordamchi fe’l va asosiy fe’lning o‘zgarishi orqali bu
ma’no yoritiladi.
11

O‘tgan zamon — o‘tmishda amalga oshgan yoki tugagan harakatlarni
ifodalashda ishlatiladi. O‘zbek tilida o‘tgan zamonning bir nechta shakllari mavjud
bo‘lib, ular morfologik jihatdan fe’lga o‘zgartirishlar kiritish orqali hosil bo‘ladi.
O‘tgan zamonning sodda shakli : O‘tgan zamonni ifodalovchi fe’l shakli ko‘pincha
“-di” qo‘shimchasi bilan ishlatiladi.
Misol: Men kitobni o‘qidim. U darsni tugatdi.
O‘tgan zamonning davomiy shakli : O‘tgan zamon davomiy shakli “ edi ” yordamchi
fe’li orqali ifodalanadi.
Misol: U ishni qilayotgan edi. Men o‘qiyotgan edim.
Kelajak zamon (future tense)
Kelajak zamon — kelajakda sodir bo‘ladigan harakatlarni ifodalash uchun
ishlatiladi. O‘zbek tilida kelajak zamon “ adi ” , “ -aman ” , “ -ishi ” va boshqa
morfologik qo‘shimchalar yordamida ifodalanadi. Kelajak zamonning sodda
shakli : Fe’lga “-adi” yoki “-ishi” qo‘shimchasi qo‘shilishi orqali kelajak zamon
shakli hosil bo‘ladi. Misol: Men ertaga boraman. U buni qilishadi.
Kelajak zamonning davomiy shakli : Kelajak zamonning davomiy shakli uchun
yordamchi fe’l va asosiy fe’lning “ yapaman ” shakli ishlatiladi.
Misol: Men ertaga ishlayapman. U darsni o‘qiyotgan bo‘ladi.
Shartli zamon (conditional tense)
Shartli zamon — harakatning faqat ma’lum bir shart bajarilganda sodir
bo‘lishi mumkinligini bildiradi. O‘zbek tilida shartli zamonning shakllari
morfologik qo‘shimchalar yordamida ifodalanadi. Shartli zamon shakli : “ Agar ”
qo‘shimchasi bilan birga, fe’lning “ -ar edi ” yoki “ -gan bo‘lar edi ” shakllari
ishlatiladi.Misol: Agar men borganimda edi, yordam bergan bo‘lardim.
Agar o‘qiganimda edi, yaxshi natijalar olgan bo‘lardim.
Davomiy zamon (progressive tense)
16

shakllari va strukturalari tilning ijtimoiy va madaniy kontekstida shakllanadi.
Zamon tilning ifodalash imkoniyatlarini kengaytiradi va unga zamon bilan bog‘liq
harakatlarning to‘liq va aniq tasvirini beradi. Tilshunoslikda zamon kategoriyasi
quyidagi yo‘nalishlarda o‘rganiladi:
1. Morfologik o‘rganish : Zamon kategoriyasining morfologik shakllari, ya’ni
fe’lning zamon qo‘shimchalari va o‘zgarishlarini o‘rganish tilning
morfologik tizimini tushunish uchun muhimdir. O‘zbek tilida zamonning
morfologik shakllari quyidagilardir:
 Hozirgi zamon (harakat hozirgi vaqtda sodir bo‘lyapti): “ Men
ishlayapman” .
 O‘tgan zamon (harakat o‘tmishda sodir bo‘lgan): “ Men kitobni
o‘qidim” .
 Kelajak zamon (harakat kelajakda sodir bo‘ladi): “ Men ertaga
ishga boraman” .
 Davomiy zamon (harakat davom etayotganligini bildiradi): “ U
o‘qiyotgan edi”.
2. Sintaktik o‘rganish : Zamon kategoriyasining sintaktik jihatlari, ya’ni
fe’lning o‘zgartirishlari va zamonning sintaktik joylashuvi, jumlaning
ma’nosini aniq belgilashda muhimdir. O‘zbek tilida, zamonning fe’lni
o‘zgartirishi, qo‘shimchalar yordamida amalga oshadi. Masalan, “ yapman ” ,
“ o‘qib turibman ” kabi yordamchi fe’llar orqali zamonning aniq shakllari
ifodalanadi.
3. Semantik o‘rganish : Zamonning semantik jihatlari harakatning vaqtini
ifodalashdan tashqari, uning qanday va qachon amalga oshishini, qanday
shartlar asosida sodir bo‘lishini ham tasvirlaydi. Semantik nuqtai nazardan,
zamonning o‘zgartirilishi va qo‘llanishi harakatning maqsadi va unga
nisbatan boshqa xususiyatlarni aniqlaydi. Masalan, “ Men kutaman ” (kelajak
zamon), “ Men kutyapman ” (hozirgi zamon), “ Men kutgan edim ” (o‘tgan
8

Kafedra mudiri FIO (imzo)
29

IV. Zamon va tilning madaniy konteksti
Zamon kategoriya shakllarining ishlatilishida madaniy omillar ham muhim o‘rin
tutadi. Har bir til va uning zamon tizimi xalqning tarixiy hayoti, ijtimoiy
vaziyatlari, psixologik holatlari va ularning o‘zaro munosabatlaridagi
o‘zgarishlarni aks ettiradi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining semantik
qatlamlari, ayniqsa, milliy mentalitetni, psixologiyani va ijtimoiy shartlarni
yoritishda muhim rol o‘ynaydi.
Zamon kategoriyasi barcha tillarda mavjud bo‘lsa-da, uning ifodalash
shakllari va tizimi turlicha bo‘ladi. Universal xususiyatlar — zamonning
harakatning vaqtini, uning davomiyligini, tugashini ifodalash kabi asosiy
funksiyalari har bir tilda mavjud. Ammo milliy xususiyatlar, har bir tilning o‘ziga
xos grammatik tuzilishi, madaniy qadriyatlari, xalqning tarixiy tajribasi va
psixologik xususiyatlariga bog‘liq ravishda zamon kategoriyasining ifodalash
shakllariga ta’sir qiladi. 3
Masalan, ingliz tilida o‘tgan zamonning sodda va
davomiy shakllari mavjud, rus tilida esa bu shakllar ko‘proq yordamchi fe’llar
yordamida ifodalanadi. O‘zbek tilida zamonning ifodalash shakllari boyroq va
ko‘p qatlamli, shuningdek, zamon kategoriyasining shakllanishi va qo‘llanishi
ko‘plab til tizimlarida o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Zamon — har bir tilda
mavjud bo‘lgan va harakat yoki hodisaning vaqtini, ularning davomiyligini, o‘tish
davrini va tugashini ifodalovchi muhim grammatika kategoriyasidir. Zamonning
lingvistik talqini tilda harakat yoki hodisaning qachon sodir bo‘lishini, uning vaqt
oralig‘ini va boshqa semantik xususiyatlarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi. O‘zbek
tilida zamon kategoriyasi o‘ziga xos, murakkab va boy grammatik tizimga ega
bo‘lib, tilning semantik va morfologik jihatlaridan biri sifatida harakatlarning
vaqtini aniq ifodalashda katta rol o‘ynaydi. Zamon tushunchasining lingvistik
3
Shodmonov A. (1999). O‘zbek tilining fe’l tizimi va zamon kategoriyasi . Tashkent: O‘zbekiston fanlar akademiyasi. 233-bet
12

Zamonning vaqtni ifodalash funksiyasi
Zamonning eng muhim universal xususiyati — vaqtni ifodalashdir. Har bir til
harakat yoki hodisalarni, ular sodir bo‘ladigan vaqtga qarab tasvirlaydi. Boshqa
so‘z bilan aytganda, zamon harakatni yoki holatni vaqtning turli bosqichlarida
ifodalash imkonini beradi. Bu barcha tillarda mavjud bo‘lib, zamon kategoriyasi
har bir tilda harakatning hozirgi, o‘tgan va kelajakda amalga oshirilishini
tasvirlaydi. Zamon harakatlarning xronologik ketma-ketligini ifodalashga xizmat
qiladi. Har bir tilda hozirgi, o‘tgan va kelajak zamonlarining mavjudligi —
zamonning universal jihatlaridan biridir. Barcha tillarda, biror harakat o‘tmishda
sodir bo‘lganmi, hozirda sodir bo‘lyaptimi yoki kelajakda sodir bo‘ladimi — bu
holatlar grammatik shakllar orqali aniq ifodalanadi. Bular zamonning vaqt
oralig‘idagi o‘zgarmas turlaridir. Zamon kategoriyasi, nafaqat harakatni vaqtga
bog‘lash, balki til orqali kommunikativ maqsadlarni amalga oshirishga ham
yordam beradi. Zamonni qo‘llash, gapiruvchiga ma’lum bir harakat yoki
hodisaning qachon sodir bo‘lganini yoki sodir bo‘lishini tushuntirish imkonini
beradi. Kommunikativ ehtiyojga qarab, zamon yordamida til foydalanuvchisi vaqt
oralig‘idagi harakatni aniq ifodalaydi. Zamon harakatning vaqtini faqat obyektiv
tarzda emas, balki subyektiv tarzda ham izohlash imkonini beradi. Masalan,
odamlar o‘zlarining ichki his-tuyg‘ulari yoki maqsadlariga qarab harakatni turli
zamonlarda ifodalashlari mumkin. Bu universal xususiyat zamon kategoriyasining
muhim jihatlaridan biridir.
10

O‘tgan zamon
O‘tgan zamon — o‘tmishda sodir bo‘lgan, tugagan yoki o‘z oxiriga yetgan
harakatlarni ifodalovchi zamon shaklidir. O‘tgan zamon shakllari asosan “ -di ” ,
“ -gan edi ” , “ -gan bo‘ldi ” kabi qo‘shimchalar yordamida ifodalanadi.
Sodda o‘tgan zamon : O‘tmishda sodir bo‘lgan harakatni ifodalash uchun fe’lga
“-di” qo‘shimchasi qo‘shiladi. Bu shakl faqat o‘tmishda sodir bo‘lgan harakatni
yoki hodisani tasvirlash uchun ishlatiladi.
Misollar : Men darsni o‘qidim. (o‘tmishda bir marta sodir bo‘lgan harakat)
U ishni tugatdi. (o‘tmishda yakunlangan harakat)
Davomiy o‘tgan zamon : O‘tgan zamonning davomiy shakli "edi" yordamchi
fe’li yordamida hosil bo‘ladi. Bu shakl o‘tmishda davom etayotgan harakatni yoki
faoliyatni tasvirlashda ishlatiladi.
Misollar : Men o‘qiyotgan edim. (o‘tmishda davom etayotgan harakat)
U ish bilan shug‘ullanayotgan edi. (o‘tmishda davom etayotgan faoliyat)
O‘tgan zamonning yakunlangan shakli : Bu shaklda “-gan edi” yoki “-gan
bo‘ldi” kabi qo‘shimchalar yordamida o‘tmishda tugagan yoki yakunlanish
jarayonini ifodalash mumkin.
Misollar : U buni yakunlagan edi. (o‘tmishda tugagan harakat) .
Men buni qilishgan bo‘ldi. (o‘tmishda yakunlangan harakat).
Kelajak zamon
Kelajak zamon — kelajakda sodir bo‘ladigan, rejalashtirilgan yoki ehtimoliy
harakatlarni ifodalovchi zamon shaklidir. O‘zbek tilida kelajak zamonning
formalari asosan “ -aman ” , “ -adi ” , “ -ishi ” qo‘shimchalaridan foydalaniladi.
Sodda kelajak zamon : Fe’lga “-adi”, “-aman”, “-ishini” qo‘shimchalari
qo‘shilib, kelajakda sodir bo‘ladigan harakatlarni ifodalash mumkin.
19

Zamonning sintaktik funksiyasi uning til birikmalarida qanday ishlashini va
jumladagi o‘rnini belgilaydi. Zamon har bir jumla tarkibida sintaktik jihatdan
muayyan funktsiyalarni bajaradi. Jumladagi fe’lning zamon shakli yordamida
o‘tmishdagi, hozirgi yoki kelajakdagi harakatni ifodalash mumkin. Biroq, sintaktik
funksiyaning asosiy xususiyatlaridan biri, zamonning fe’lga bo‘lgan bog‘liqligidir.
Fe’lning zamon shakli butun jumla ma’nosini tushunishda katta ahamiyatga ega.
Zamonning sintaktik funksiyasining asosiy jihati — fe’lga bog‘lanishidir.
Fe’l, zamonning qanday ishlashini belgilaydi va o‘tmishdagi, hozirgi yoki
kelajakdagi harakatlarni ifodalashda asosiy vosita bo‘ladi.
Misollar: Men o‘qiyman . (hozirgi zamon)
Men o‘qidim . (o‘tgan zamon)
Men o‘qiyman . (kelajak zamon)
Bu jumlalarda har bir fe’l zamon ko‘rsatkichlari yordamida harakatning
vaqtini belgilaydi. Fe’lning zamon shakli yordamida hozirgi, o‘tgan yoki
kelajakdagi harakat tasvirlanadi. Zamonning sintaktik funktsiyasi fe’lga
qo‘shimchalar qo‘shilishi bilan ham bog‘liq. O‘zbek tilida zamonni ifodalashda
fe’lga morfologik qo‘shimchalar, jumladagi harakatning vaqtini ko‘rsatuvchi
asosiy vosita hisoblanadi. Misol uchun:
Sodda hozirgi zamon : Men ishlayman.
Sodda o‘tgan zamon : Men o‘qidim.
Kelajak zamon : Men ishlayman.
Shuningdek, yordamchi fe’llar ham sintaktik funktsiyani bajarishda katta
ahamiyatga ega. Misol uchun, davomiy zamon shaklida fe’lga “yapman”, “yapti”
kabi yordamchi fe’llar qo‘shiladi.
Men ishlayapman. (hozirgi davomiy zamon)
U o‘qiyotgan edi. (o‘tgan davomiy zamon)
21

Zamonning sintaktik funksiyasi nafaqat fe’lning o‘ziga, balki jumlaning
umumiy tuzilishiga ham ta’sir qiladi. Har bir zamon shakli o‘ziga xos sintaktik
struktura yaratadi. Misol uchun:
- Sodda zamon : Men kitob o‘qiyman. (Fe’lga o‘zgartirishsiz asosiy zamon
shakli qo‘shilgan)
- Davomiy zamon : Men hozir kitob o‘qiyotganimni bilaman. (Davomiy
zamonning qo‘llanishi sintaktik jihatdan qo‘shimcha ma’nolarni keltirib
chiqaradi)
Kontekstual funksiyalar zamonning til suhbatidagi ma’nolarini va uning
harakat yoki hodisaga qanday munosabatda bo‘lishini belgilaydi. Har bir zamon
shakli o‘ziga xos kontekstda qo‘llanadi va ma’lum bir vaqt va vaziyatga bog‘liq
holda ifodalanadi.
Hozirgi zamonning kontekstual funksiyasi
Hozirgi zamon, faqat harakatning ayni paytda sodir bo‘lishini ifodalab qolmay,
balki doimiy yoki takrorlanuvchi harakatlarni ham ifodalaydi. Shuning uchun
hozirgi zamon kontekstual jihatdan kengaytirilgan ma’no bilan ishlatiladi.
- Ayni paytda sodir bo‘lishi : Men hozir ishlayapman. (hozirda amalga
oshayotgan harakat)
- Doimiy holat yoki odat : U har kuni kutubxonaga boradi. (takrorlanuvchi
harakat, odat)
O‘tgan zamonning kontekstual funksiyasi
O‘tgan zamon o‘tmishda sodir bo‘lgan harakatlarni ifodalashda ishlatiladi.
Shuningdek, o‘tgan zamon o‘tmishda davom etgan yoki tugagan harakatni ham
bildirishi mumkin.
- Tugagan harakat : Men darsni o‘qidim. (o‘tmishda bir marta sodir bo‘lgan
harakat)
22

zamon) — har biri harakatning vaqtini va uni bajarish shartlarini farqlashni
ta’minlaydi.
4. Zamonning kommunikativ funksiyasi : Zamon kategoriyasining
tilshunoslikdagi o‘rni uning kommunikativ funksiyasida ham ko‘rinadi. Har
bir zamon shakli tilning turli kommunikativ ehtiyojlarini qondiradi. Hozirgi
zamon, o‘tgan zamon va kelajak zamon — bularning har biri tilda ma’lum
bir harakatning vaqtini aniq ifodalashga yordam beradi. Bundan tashqari, til
orqali zamonning ko‘rsatilishi, gapiruvchining fikrini aniq ifodalash, uning
maqsad va niyatlarini ishonchli tarzda etkazishda yordam beradi.
O‘zbek tilidagi zamon kategoriyasining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri bu
fe’lning zamon shakllarining boyligi va murakkabligidir. O‘zbek tilida hozirgi
zamonning turli shakllari, o‘tgan zamonning davomiy shakllari, shartli va
ehtimoliy zamonlar kabi ko‘plab grammatik shakllar mavjud. Masalan:
Sodda o‘tgan zamon : “ Men ishni tugatdim ”.
Davomiy o‘tgan zamon : “ U kitobni o‘qiyotgan edi” .
Kelajak zamon : “ Men ertaga kelaman” .
Shartli zamon : “ Agar men bilganimda, yordam bergan bo‘lardim” .
Muqobil zamon : “ Agar men sizning o‘rnigizda bo‘lganimda, bunday qilgan
bo‘lardim” .
Bundan tashqari, o‘zbek tilida yordamchi fe’llar yordamida zamonning turli
shakllarini hosil qilish mumkin. Bular, tilning fe’l tizimida zamonning to‘g‘ri va
samarali ifodalanishini ta’minlaydi.
1.2. Zamonning universal va milliy xususiyatlari.
Zamonning universal xususiyatlari — barcha tillarda mavjud bo‘lgan va har bir
tilning zamon tizimida uchraydigan umumiy xususiyatlar bo‘lib, ular tilning har bir
tillashgan qismida va kommunikativ jarayonlarda bir xil maqsadni amalga
oshiradi. Zamonning universal xususiyatlariga quyidagilar kiradi:
9

Davomiy zamon, harakatning davom etayotganligini ifodalash uchun
ishlatiladi. O‘zbek tilida davomiy zamon fe’lning “yapman”, “yapti”, “yapti” kabi
qo‘shimchalar orqali hosil bo‘ladi. Davomiy zamon shakli : Fe’lning hozirgi zamon
shakliga “yapman”, “yapti” kabi qo‘shimchalar qo‘shilishi orqali davomiy zamon
hosil bo‘ladi. Misol: Men ishlayapman. U o‘qiyotgan edi. O‘zbek tilida zamon
kategoriyasining formal ifodalari faqat morfologik emas, balki sintaktik vositalar
orqali ham amalga oshiriladi. Zamonni ifodalash uchun ba’zi hollarda yordamchi
fe’llar va qo‘shimchalar ishlatiladi: Yordamchi fe’llar : Hozirgi zamon davomiy
shaklini ifodalashda “yapman”, “yapti”, “yapti” kabi yordamchi fe’llar qo‘llanadi.
Men ishlayapman. (hozirgi zamon davomiy)
U o‘qiyotgan edi. (o‘tgan zamon davomiy)
Maxsus qo‘shimchalar : O‘zbek tilida zamonning ifodalash shakli uchun
maxsus qo‘shimchalar ham ishlatiladi. Masalan, “edi” yordamchi fe’li o‘tgan
zamon davomiy shaklini bildiradi.
U ishlayotgan edi. (o‘tgan zamon davomiy)
Zamon kategoriyasi boshqa grammatik kategoriyalar bilan o‘zaro aloqada
bo‘lib, ularning bir-birini to‘ldirishi, aniqlikni oshirishi mumkin. Masalan,
fikrlarning o‘zgarishiga yoki qonuniyatiga qarab zamonning ishlatilishi o‘zgaradi.
Rejalashtirilgan yoki ehtimoliy harakatlar kelajak zamon shaklida ifodalanadi,
o‘tmishdagi harakatlar esa o‘tgan zamon shaklida tasvirlanadi.
Misollar: Kelajak zamon : Men ertaga bog‘ga boraman.
O‘tgan zamon : Men kecha bog‘ga borgan edim.
2.2. Zamon fomalari va ularning morfologik ko‘rsatkichlari.
Zamon — tilshunoslikda harakat yoki hodisaning vaqtini, davomiyligini,
boshlanish va tugash davrini ifodalovchi grammatik kategoriya sifatida katta
ahamiyatga ega. Har bir tilda zamon tushunchasi morfologik vositalar yordamida
ifodalanadi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasi fe’lning morfologik shakllari orqali
17

- Davom etgan harakat : Men o‘qiyotgan edim. (o‘tmishda davom etayotgan
harakat)
O‘tgan zamon kontekstual jihatdan faqat o‘tmishdagi hodisani ifodalash bilan
cheklanmaydi. Ba’zan o‘tmishda sodir bo‘lgan harakatning natijasi yoki ta’siri
hozirgi paytda aks etishi mumkin. Men kecha kitob o‘qidim, shuning uchun bugun
yengilroq his qilaman. (o‘tgan zamon va uning hozirgi paytdagi ta’siri)
Kelajak zamonning kontekstual funksiyasi
Kelajak zamon kelajakdagi harakatlarni yoki hodisalarni ifodalashda ishlatiladi.
Bu zamon shakli kelajakda sodir bo‘ladigan rejalashtirilgan yoki ehtimoliy
harakatlarni tasvirlashda keng qo‘llaniladi.
Rejalashtirilgan harakat : Men ertaga ishga boraman. (kelajakda sodir
bo‘ladigan harakat)
Ehtimoliy harakat : U kelmaydi, chunki u kasal bo‘lsa kerak. (kelajakda sodir
bo‘lishi ehtimoliy harakat)
Kelajak zamoni, nafaqat kelajakdagi aniq rejalashtirilgan harakatni, balki
ehtimoliy yoki taxminiy holatlarni ham ifodalash uchun ishlatiladi. Bu kontekstual
xususiyat zamonning ma'nosini kengaytiradi. Zamonning sintaktik va kontekstual
funksiyalari bir-birini to‘ldirib, harakatning vaqtini aniq ifodalashda ishlaydi.
Sintaktik funksiyalar zamonning fe’lga bo‘lgan bog‘liqligini va jumla tuzilishidagi
o‘rnini belgilasa, kontekstual funksiyalar esa shu zamonning turli vaziyatlarda
qanday ishlashini ko‘rsatadi. 7
Masalan, Men ishni tugatdim jumlasida o‘tgan
zamon sintaktik jihatdan fe’lga “ -di ” qo‘shimchasi qo‘shilishi orqali hosil bo‘lgan.
Bu shakl, o‘tmishda tugagan harakatni tasvirlaydi. Shuningdek, o‘tgan zamonning
kontekstual funksiyasi bu harakatning hozirgi paytdagi ta’siri yoki natijalarini
ko‘rsatishiga olib kelishi mumkin.
7
Shamsiyeva G. (2016). O‘zbek adabiy tilida zamon kategoriyasining evolyutsiyasi . Tashkent: O‘zbekiston Yozuvchilar
uyushmasi. 178-bet
23

Misollar : Men ertaga kelaman. (kelajakda amalga oshiriladigan harakat)
U buni qiladi. (kelajakda bajariladigan harakat)
Men ish boshlayman. (kelajakda boshlanishi kerak bo‘lgan harakat)
Davomiy kelajak zamon : Kelajak zamonning davomiy shakli yordamchi fe’l
“ yapaman ” yordamida ifodalanadi. Bu shaklda kelajakda davom etadigan harakat
tasvirlanadi.
Misollar : Men ertaga ishlayapman. (kelajakda davom etadigan harakat)
U darsni o‘qiyotgan bo‘ladi. (kelajakda davom etadigan harakat)
Zamon va uning morfologik ko‘rsatkichlari
O‘zbek tilida zamonning morfologik ko‘rsatkichlari asosan fe’lga qo‘shilgan
qo‘shimchalar va yordamchi fe’llar orqali ifodalanadi. Har bir zamon shaklida
alohida morfologik qo‘shimchalar ishlatiladi:
- Hozirgi zamon : Asosiy fe’lga qo‘shiladigan morfologik ko‘rsatkichlar
fe’lning o‘z shaklidan kelib chiqadi (masalan, yazaman , o‘qiyman ).
- O‘tgan zamon : Fe’lga “-di” qo‘shimchasi qo‘shiladi va harakatning
o‘tmishda sodir bo‘lishi ifodalanadi (masalan, yazdim , o‘qidim ).
- Kelajak zamon : Fe’lga “ -adi ” , “ -aman ” , “ -ishi ” qo‘shimchalari qo‘shiladi
(masalan, yazaman , o‘qiyman ).
- Davomiy zamon : Har bir zamonning davomiy shakli yordamchi fe’l
yordamida hosil bo‘ladi (masalan, yapman , yapti , yapti ).
Zamon — harakat yoki hodisaning vaqtini, boshlanishini, tugashini,
davomiyligini ifodalovchi grammatik kategoriya bo‘lib, tilda har bir zamonning
o‘ziga xos sintaktik va kontekstual funksiyalari mavjud. Zamondan nafaqat
morfologik, balki sintaktik va kontekstual (kommunikativ) nuqtai nazardan ham
foydalaniladi. Sintaktik funksiyalar zamonning frazalar va jumlalar tuzilishidagi
rolini belgilasa, kontekstual funksiyalar — uning konkret vaziyatda yoki suhbatda
qanday ishlatilishini ko‘rsatadi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining sintaktik va
kontekstual funksiyalarini tahlil qilish orqali, zamonning ifodalashdagi o‘rni, uning
tilshunoslikdagi ahamiyati yanada aniqroq ko‘rinadi.
20

Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti
O zbekʻ tili va adabiyoti fakulteti O zbek ʻ tili va adabiyoti ta lim ʻ yo nalishi ʻ
3-kurs talabasi 304-guruh talabasi Mirmahmudova Farangiz ning
“ O zbek tilshunosligida zamon
ʻ kategoriyasining formal
tadqiqi ” mavzusida yozgan kurs ishiga
XULOSA
Mavzuning dolzarbligi

Mavzuning ilmiy yangiligi
Adabiyotlardan foydalanish darajasi
Mavzuning yoritilishi
Xulosaning ilmiylik darasi
Yutuqlari
Kamchiliklari
Komissiya xulosasi
Ilmiy rahbar FIO (imzo)
28

TOSHKENT-2024
MUNDARIJA
Kirish...................................................................................................
I bob. Zamon kategoriyasining nazariy asoslari.............................
1.1. Zamon kategoriyasi tushunchasi va uning tilshunoslikdagi o‘rni.
1.2. Zamonning universal va milliy xususiyatlari. ...............................
II bob. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining formal xususiyatlari
2.1. Zamon formalari: hozirgi zamon, o‘tgan zamon va kelasi zamon..
2.2. Zamon formalari va ularning morfologik ko‘rsatkichlari. .............
Xulosa...................................................................................................
2

O'zbek tilshunosligida zamon kategoriyasining formal tadqiqi

Купить