Dokument ma'lumotlari

Narxi 50000UZS
Hajmi 96.0KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 21 Dekabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Azizbek Oripov

Ro'yxatga olish sanasi 20 Dekabr 2024

2 Sotish

O'zbek tilshunosligida zamon kategoriyasining formal tadqiqi

Sotib olish
O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ MAKTABGACHA VA MAKTAB TA’LIMI VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI O‘ZBEK TILI VA ADABIYOTI FAKULTETI O‘ZBEK TILI VA UNI O‘QITISH METODIKASI” KAFEDRASI 60111400 – O zbek tili va adabiyoti ta lim yo nalishi ʻ ʻ ʻ 304-guruh talabasi Mirmahmudova Farangizning “ O ʻ zbek t ilshunosligida zamon k at egoriy asining formal t adqiqi ” mavzusidagi KURS ISHI Himoyaga tavsiya etaman Ilmiy rahbar:___________ Kafedra mudiri:_________ Yoqubova S. I.J.Yo ldoshev ʻ 2024 ___”___ 2024 ___”___ ʻʻ ʻʻ 1 TOSHKENT-2024 MUNDARIJA Kirish................................................................................................... I bob. Zamon kategoriyasining nazariy asoslari............................. 1.1. Zamon kategoriyasi tushunchasi va uning tilshunoslikdagi o‘rni. 1.2. Zamonning universal va milliy xususiyatlari. ............................... II bob. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining formal xususiyatlari 2.1. Zamon formalari: hozirgi zamon, o‘tgan zamon va kelasi zamon.. 2.2. Zamon formalari va ularning morfologik ko‘rsatkichlari. ............. Xulosa................................................................................................... 2 Kirish O zbek tilshunosligida zamon kategoriyasi tilning asosiy grammatikʻ kategoriyalaridan biri sifatida, uning tilshunoslikdagi o‘rni va ahamiyati katta. Zamon, tilda ma’lum bir harakat yoki hodisaning vaqtini, vaqt o‘tishini, uning davomiyligini va tugashini ifodalaydigan vosita sifatida, nafaqat sintaksis, balki morfologiya va semantika sohalarida ham chuqur o‘rganilgan. Zamon kategoriyasining tilshunoslikdagi formal tadqiqi, uning grammatik shakllarini, strukturalarini, tizimini va boshqa til tizimlaridagi o‘rnini o‘rganish orqali tilni tushunish va tizimli ta’riflashda muhim ahamiyatga ega. Bu kurs ishida O‘zbekiston tilshunosligida zamon kategoriyasining formal tahlili, ya’ni zamon shakllarining morfologik va sintaktik jihatlari, zamon tizimining tuzilishi va uning kommunikativ funksiyasi ko‘rib chiqiladi. Shu bilan birga, zamon kategoriyasining o‘ziga xos xususiyatlari, o‘zbek tilidagi zamonning boshqa tillardan farqlari va zamonning semantik jihatlari ham tahlil qilinadi. I. Zamon kategoriyasining umumiy ta’riflari va ma’nosi Zamon, tilshunoslikda asosan harakat yoki hodisaning vaqtini, o‘tish davrini va holatini ifodalovchi grammatik kategoriyadir. Zamon kategoriyasi barcha tillarda mavjud bo lsa-da, uning tuzilishi va ishlatilish shakllari turlicha bo lishi ʻ ʻ mumkin. Zamon kategoriyasining morfologik shakllari har bir tilning grammatika tizimiga xos tarzda shakllanadi. O‘zbek tilshunosligida zamon kategoriyasi ko‘plab ilmiy tadqiqotlarga asos bo‘lgan va bu boradagi ishlanmalar tilshunoslarning e’tiborini jalb etgan. 1 1 Axmedov T. (1984). O‘zbek tilining morfologiyasi . Tashkent: Fan. 69-bet. 3 II. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining morfologik xususiyatlari O‘zbek tilida zamon kategoriyasi morfologik jihatdan juda boy va xilma-xildir. Zamonning grammatik shakllari, asosan, fe’lning shakllarida ifodalanadi. O‘zbek tilida zamon kategoriya shakllari quyidagi asosiy turlarda namoyon bo‘ladi: 1. Hozirgi zamon – Bu zamonning fe’l shaklida ifodalangan holati hozirgi vaqtda amalga oshayotgan yoki hozirgi kunda bajarilayotgan harakatlarni tasvirlaydi. Misol: “ Men ishlayapman ” . 2. O‘tgan zamon – O‘tgan zamon, biror harakat yoki hodisaning o‘tmishda sodir bo‘lganligini ifodalaydi. O‘zbek tilida o‘tgan zamonning ikki turi mavjud: 2  Sodda o‘tgan zamon : Harakatning o‘tgan vaqtda amalga oshganligini ko‘rsatadi. Misol: “ Men kitobni o‘qidim” .  Davomiy o‘tgan zamon : O‘tgan vaqtda davom etgan harakatlarni ifodalaydi. Misol: “ U o‘qiyotgan edi ” . 3. Kelajak zamon – Kelajak zamon, kelajakda amalga oshiriladigan yoki sodir bo‘ladigan harakatni ifodalash uchun ishlatiladi. O‘zbek tilida kelajak zamoni ham oddiy va davomiy shakllarda mavjud. Misol: “ Men ertaga ishga boraman ” (oddiy kelajak zamon), “ Men ertaga ishga borayotgan bo‘laman ” (davomiy kelajak zamon). Zamon shakllarini morfologik jihatdan aniqlashda, o‘zbek tilida harakatni ifodalovchi fe’lning o‘zgarishi muhim ahamiyatga ega. Fe’lning oxiriga qo‘shimchalar (–di, –moqda, –adi, –gach, va boshqalar) qo‘shilishi orqali zamon shakllari hosil bo‘ladi. 2 Mamatov M. (2003). O‘zbek tilida zamon kategoriyasining grammatika asoslari . Tashkent: O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti 135-bet. 4 III. O‘zbek tilida zamon tizimi va uning tuzilishi O‘zbek tilida zamon kategoriyasi bir nechta asosiy zamon shakllaridan iborat bo‘lib, ular o‘zaro bog‘lanib, kommunikativ maqsadni amalga oshiradi. Har bir zamon shakli o‘zining semantik xususiyatiga ega bo‘lib, turli nuqtai nazardan ko‘rib chiqilishi mumkin: 1. Sodda va davomiy zamonlar – Zamonning sodda shakllari hozirgi va o‘tgan harakatni, davomiy shakllar esa davom etayotgan yoki davomiy ravishda amalga oshirilayotgan harakatni bildiradi. 2. Muqobil zamon – Ba’zi hollarda, o‘zbek tilida muqobil zamonlar ham mavjud. Bu zamon shakllari ko‘pincha ehtimoliy yoki shartli holatlar uchun ishlatiladi. Misol: “ Agar o‘qiganimda edi, yaxshi natijalar ko‘rgan bo‘lardim ” . 3. Konditsional (shartli) zamon – Fe’lning shartli shakllari, ba’zan shartli rejalashtirilgan va amalga oshirilishi ehtimol bo‘lgan harakatlarni ifodalaydi. Misol: “ Agar men pul topganimda, senga yordam berardim ” . 4. Asosiy va yordamchi zamonlar – O‘zbek tilida fe’llar yordamchi fe’llar yordamida ham zamonlarni ifodalashi mumkin. Masalan, “ ishlayapman ” (asosiy fe’l va yordamchi fe’l “yapman”). IV. Zamon kategoriyasining sintaktik xususiyatlari Zamonning sintaktik jihatlari fe’lning yordamchi so‘zlar bilan qo‘llanishi bilan chambarchas bog‘liq. O‘zbek tilida zamonlarning sintaktik shakllari asosan fe’lning o‘rni va boshqa so‘zlar bilan bog‘liq shakllarda qaraladi. Fe’lning o‘zgartirishlari orqali zamon shakllari strukturalanadi. V. Zamon va semantika Zamonning semantik tomoni, ya’ni uning ma’nosining o‘zgarishi, tilning mazmuniy qatlamidagi o‘zgarishlar bilan bog‘liq. O‘zbek tilida zamon 5 kategoriyasi, nafaqat harakatning vaqtini ifodalash, balki harakatning holati va turini, ya’ni amalga oshirilishi, davomiyligi va tugashini ham aks ettiradi. Zamon kategoriyasining semantik jihatlarini tushunishda, har bir zamon shaklini nafaqat grammatik jihatdan, balki uning kommunikativ va semantik ma’nosiga e’tibor qaratish muhimdir. Misol: “ Men kutyapman ” (hozirgi zamon), “ Men kutgan edim ” (o‘tgan zamon), “ Men kutaman ” (kelajak zamon). VI. O‘zbek tilida zamonning boshqa tillardan farqlari O‘zbek tilining boshqa tillardan farqi, uning zamon tizimining murakkabligi va shartli shakllarining ko‘pligi bilan bog‘liq. O‘zbek tilida zamonning ifodalanishi boshqa turkiy tillarga nisbatan ko‘proq morfologik elementlarni o‘z ichiga oladi. Boshqa tillarda zamonning ba’zi shakllari bir nechta fe’l shakllari yordamida ifodalanishi mumkin bo‘lsa, o‘zbek tilida bu maqsad uchun alohida qo‘shimchalar qo‘shiladi. Zamon kategoriyasining o‘zbek tilshunosligidagi formal tadqiqi, nafaqat grammatik tizimni, balki tilning semantik va kommunikativ jihatlarini ham yoritib beradi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasi morfologik jihatdan keng qamrovli va sintaktik jihatdan o‘ziga xos tizimga ega. Zamonning tilshunoslikdagi formali va semantik tahlili orqali o‘zbek tilining o‘ziga xos xususiyatlarini to‘liq tushunish va ta’riflash mumkin. 6 1.1. Zamon kategoriyasi tushunchasi va uning tilshunoslikdagi o‘rni Zamon — har bir til tizimida mavjud bo‘lgan va uning asosiy grammatik kategoriyalaridan biri sifatida, harakat yoki hodisaning vaqtini, uning davomiyligini, o‘tish davrini va tugashini ifodalovchi grammatika elementidir. Zamon kategoriyasi tilda faqat vaqtni ko‘rsatish bilan cheklanib qolmaydi, balki til orqali ifodalangan harakat yoki holatning psixologik va semantik holatlarini, ularning turli vaqt oralig‘ida qanday o‘tishini tasvirlaydi. Zamon tilning kommunikativ funksiyasini amalga oshirishda, fikrni aniq va aniq ifodalashda katta ahamiyatga ega bo‘lgan bir kategoriya hisoblanadi. O‘zbek tilshunosligida zamon kategoriyasi ham turli jihatlarda o‘rganilgan va uning til tizimida o‘ziga xos o‘rni mavjud. Zamon kategoriyasi — tilning harakat yoki hodisaning vaqtini, uning o‘tish davrini, holatlarini ifodalash uchun ishlatiladigan morfologik, sintaktik va semantik vositalar majmuasidir. Zamon nafaqat harakatning vaqtini ko‘rsatish, balki uning boshqa semantik jihatlarini, ya’ni harakatning tugashi, davomiyligi, boshlanishi yoki vaqt oralig‘ida sodir bo‘lishini ifodalashga imkon beradi. Zamon kategoriyasi har bir tilning grammatika tizimida o‘ziga xos shakllarda va strukturalarda ifodalanadi. Zamon tilshunoslikda ikki asosiy yo‘nalishda o‘rganiladi:  Morfologik nuqtai nazar dan: zamon fe’lning grammatik shakli sifatida ifodalanadi. Har bir zamon shakli tilning o‘ziga xos grammatik qo‘shimchalari yoki yordamchi so‘zlar yordamida ifodalanadi.  Semantik nuqtai nazar dan: zamon harakatning vaqtini va uning o‘tishini tasvirlashdan tashqari, harakatning holatini, boshlanishini yoki tugashini ifodalovchi kattalikdir. Zamon kategoriyasining tilshunoslikdagi o‘rni katta, chunki zamon tilning asosiy kommunikativ vositalaridan biridir. Har bir tilda zamon tushunchasi, uning 7 shakllari va strukturalari tilning ijtimoiy va madaniy kontekstida shakllanadi. Zamon tilning ifodalash imkoniyatlarini kengaytiradi va unga zamon bilan bog‘liq harakatlarning to‘liq va aniq tasvirini beradi. Tilshunoslikda zamon kategoriyasi quyidagi yo‘nalishlarda o‘rganiladi: 1. Morfologik o‘rganish : Zamon kategoriyasining morfologik shakllari, ya’ni fe’lning zamon qo‘shimchalari va o‘zgarishlarini o‘rganish tilning morfologik tizimini tushunish uchun muhimdir. O‘zbek tilida zamonning morfologik shakllari quyidagilardir:  Hozirgi zamon (harakat hozirgi vaqtda sodir bo‘lyapti): “ Men ishlayapman” .  O‘tgan zamon (harakat o‘tmishda sodir bo‘lgan): “ Men kitobni o‘qidim” .  Kelajak zamon (harakat kelajakda sodir bo‘ladi): “ Men ertaga ishga boraman” .  Davomiy zamon (harakat davom etayotganligini bildiradi): “ U o‘qiyotgan edi”. 2. Sintaktik o‘rganish : Zamon kategoriyasining sintaktik jihatlari, ya’ni fe’lning o‘zgartirishlari va zamonning sintaktik joylashuvi, jumlaning ma’nosini aniq belgilashda muhimdir. O‘zbek tilida, zamonning fe’lni o‘zgartirishi, qo‘shimchalar yordamida amalga oshadi. Masalan, “ yapman ” , “ o‘qib turibman ” kabi yordamchi fe’llar orqali zamonning aniq shakllari ifodalanadi. 3. Semantik o‘rganish : Zamonning semantik jihatlari harakatning vaqtini ifodalashdan tashqari, uning qanday va qachon amalga oshishini, qanday shartlar asosida sodir bo‘lishini ham tasvirlaydi. Semantik nuqtai nazardan, zamonning o‘zgartirilishi va qo‘llanishi harakatning maqsadi va unga nisbatan boshqa xususiyatlarni aniqlaydi. Masalan, “ Men kutaman ” (kelajak zamon), “ Men kutyapman ” (hozirgi zamon), “ Men kutgan edim ” (o‘tgan 8 zamon) — har biri harakatning vaqtini va uni bajarish shartlarini farqlashni ta’minlaydi. 4. Zamonning kommunikativ funksiyasi : Zamon kategoriyasining tilshunoslikdagi o‘rni uning kommunikativ funksiyasida ham ko‘rinadi. Har bir zamon shakli tilning turli kommunikativ ehtiyojlarini qondiradi. Hozirgi zamon, o‘tgan zamon va kelajak zamon — bularning har biri tilda ma’lum bir harakatning vaqtini aniq ifodalashga yordam beradi. Bundan tashqari, til orqali zamonning ko‘rsatilishi, gapiruvchining fikrini aniq ifodalash, uning maqsad va niyatlarini ishonchli tarzda etkazishda yordam beradi. O‘zbek tilidagi zamon kategoriyasining o‘ziga xos xususiyatlaridan biri bu fe’lning zamon shakllarining boyligi va murakkabligidir. O‘zbek tilida hozirgi zamonning turli shakllari, o‘tgan zamonning davomiy shakllari, shartli va ehtimoliy zamonlar kabi ko‘plab grammatik shakllar mavjud. Masalan: Sodda o‘tgan zamon : “ Men ishni tugatdim ”. Davomiy o‘tgan zamon : “ U kitobni o‘qiyotgan edi” . Kelajak zamon : “ Men ertaga kelaman” . Shartli zamon : “ Agar men bilganimda, yordam bergan bo‘lardim” . Muqobil zamon : “ Agar men sizning o‘rnigizda bo‘lganimda, bunday qilgan bo‘lardim” . Bundan tashqari, o‘zbek tilida yordamchi fe’llar yordamida zamonning turli shakllarini hosil qilish mumkin. Bular, tilning fe’l tizimida zamonning to‘g‘ri va samarali ifodalanishini ta’minlaydi. 1.2. Zamonning universal va milliy xususiyatlari. Zamonning universal xususiyatlari — barcha tillarda mavjud bo‘lgan va har bir tilning zamon tizimida uchraydigan umumiy xususiyatlar bo‘lib, ular tilning har bir tillashgan qismida va kommunikativ jarayonlarda bir xil maqsadni amalga oshiradi. Zamonning universal xususiyatlariga quyidagilar kiradi: 9 Zamonning vaqtni ifodalash funksiyasi Zamonning eng muhim universal xususiyati — vaqtni ifodalashdir. Har bir til harakat yoki hodisalarni, ular sodir bo‘ladigan vaqtga qarab tasvirlaydi. Boshqa so‘z bilan aytganda, zamon harakatni yoki holatni vaqtning turli bosqichlarida ifodalash imkonini beradi. Bu barcha tillarda mavjud bo‘lib, zamon kategoriyasi har bir tilda harakatning hozirgi, o‘tgan va kelajakda amalga oshirilishini tasvirlaydi. Zamon harakatlarning xronologik ketma-ketligini ifodalashga xizmat qiladi. Har bir tilda hozirgi, o‘tgan va kelajak zamonlarining mavjudligi — zamonning universal jihatlaridan biridir. Barcha tillarda, biror harakat o‘tmishda sodir bo‘lganmi, hozirda sodir bo‘lyaptimi yoki kelajakda sodir bo‘ladimi — bu holatlar grammatik shakllar orqali aniq ifodalanadi. Bular zamonning vaqt oralig‘idagi o‘zgarmas turlaridir. Zamon kategoriyasi, nafaqat harakatni vaqtga bog‘lash, balki til orqali kommunikativ maqsadlarni amalga oshirishga ham yordam beradi. Zamonni qo‘llash, gapiruvchiga ma’lum bir harakat yoki hodisaning qachon sodir bo‘lganini yoki sodir bo‘lishini tushuntirish imkonini beradi. Kommunikativ ehtiyojga qarab, zamon yordamida til foydalanuvchisi vaqt oralig‘idagi harakatni aniq ifodalaydi. Zamon harakatning vaqtini faqat obyektiv tarzda emas, balki subyektiv tarzda ham izohlash imkonini beradi. Masalan, odamlar o‘zlarining ichki his-tuyg‘ulari yoki maqsadlariga qarab harakatni turli zamonlarda ifodalashlari mumkin. Bu universal xususiyat zamon kategoriyasining muhim jihatlaridan biridir. 10 II bob. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining formal xususiyatlari Zamon kategoriya shakllari, shakllanishi va til tizimida qanday ifodalanganida milliy xususiyatlar ko‘zga tashlanadi. Har bir milliy til o‘ziga xos zamon tizimiga ega bo‘lib, ularning ifodalash usullari va strukturalari turlicha bo‘lishi mumkin. Zamonning milliy xususiyatlari tilning o‘ziga xos grammatik tizimi, madaniy qadriyatlar va xalqning tarixiy, ijtimoiy hayotini aks ettiradi. O‘zbek tilida zamonning milliy xususiyatlari quyidagi jihatlarda namoyon bo‘ladi: I. Zamon shakllarining o‘ziga xosligi O‘zbek tilida zamon shakllari boshqa tillardan farq qiladi. Masalan, o‘zbek tilida hozirgi zamonning davomiy shakllari, o‘tgan zamonning turlari, kelajak zamonning xususiyatlari va shartli zamonning qo‘llanilishi ko‘plab grammatik shakllar yordamida ifodalanadi. Boshqa tillarda zamonni ifodalash uchun ayrim qo‘shimcha yordamchi so‘zlar ishlatilishi mumkin, lekin o‘zbek tilida zamonning grammatik shakllari juda aniq va morfologik jihatdan boydir. II. Shartli va ehtimoliy zamonlar O‘zbek tilida shartli va ehtimoliy zamonlar ifodalanishida o‘ziga xos xususiyatlar mavjud. Bu zamonlar ko‘plab grammatik va semantik qatlamlarga ega bo‘lib, ular tilga xos turli qo‘shimchalar yordamida hosil bo‘ladi. Masalan, "Agar men o‘qiganimda edi, yaxshi natijalar olgan bo‘lardim" (shartli zamon) yoki "Agar men bilganimda, yordam bergan bo‘lardim" (ehtimoliy zamon). Shart va ehtimolning ifodalanishi har bir milliy tilda o‘ziga xos tarzda aks etadi. III. Davomiy zamonning shakllanishi O‘zbek tilida davomiy zamonni ifodalash uchun ko‘p hollarda yordamchi fe’llar, masalan, «yapman», «yotgan edi», «turibman» kabi ifodalar ishlatiladi. Davomiy zamon shakllarining qo‘llanilishi va ifodalash usullari boshqa tillardan farq qilishi mumkin. Misol uchun, rus tilida davomiy zamon «быть» yordamchi fe’li orqali ifodalanadi, o‘zbek tilida esa yordamchi fe’l va asosiy fe’lning o‘zgarishi orqali bu ma’no yoritiladi. 11 IV. Zamon va tilning madaniy konteksti Zamon kategoriya shakllarining ishlatilishida madaniy omillar ham muhim o‘rin tutadi. Har bir til va uning zamon tizimi xalqning tarixiy hayoti, ijtimoiy vaziyatlari, psixologik holatlari va ularning o‘zaro munosabatlaridagi o‘zgarishlarni aks ettiradi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining semantik qatlamlari, ayniqsa, milliy mentalitetni, psixologiyani va ijtimoiy shartlarni yoritishda muhim rol o‘ynaydi. Zamon kategoriyasi barcha tillarda mavjud bo‘lsa-da, uning ifodalash shakllari va tizimi turlicha bo‘ladi. Universal xususiyatlar — zamonning harakatning vaqtini, uning davomiyligini, tugashini ifodalash kabi asosiy funksiyalari har bir tilda mavjud. Ammo milliy xususiyatlar, har bir tilning o‘ziga xos grammatik tuzilishi, madaniy qadriyatlari, xalqning tarixiy tajribasi va psixologik xususiyatlariga bog‘liq ravishda zamon kategoriyasining ifodalash shakllariga ta’sir qiladi. 3 Masalan, ingliz tilida o‘tgan zamonning sodda va davomiy shakllari mavjud, rus tilida esa bu shakllar ko‘proq yordamchi fe’llar yordamida ifodalanadi. O‘zbek tilida zamonning ifodalash shakllari boyroq va ko‘p qatlamli, shuningdek, zamon kategoriyasining shakllanishi va qo‘llanishi ko‘plab til tizimlarida o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Zamon — har bir tilda mavjud bo‘lgan va harakat yoki hodisaning vaqtini, ularning davomiyligini, o‘tish davrini va tugashini ifodalovchi muhim grammatika kategoriyasidir. Zamonning lingvistik talqini tilda harakat yoki hodisaning qachon sodir bo‘lishini, uning vaqt oralig‘ini va boshqa semantik xususiyatlarini o‘rganishni o‘z ichiga oladi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasi o‘ziga xos, murakkab va boy grammatik tizimga ega bo‘lib, tilning semantik va morfologik jihatlaridan biri sifatida harakatlarning vaqtini aniq ifodalashda katta rol o‘ynaydi. Zamon tushunchasining lingvistik 3 Shodmonov A. (1999). O‘zbek tilining fe’l tizimi va zamon kategoriyasi . Tashkent: O‘zbekiston fanlar akademiyasi. 233-bet 12 talqini, uning o‘ziga xos grammatik shakllari, ifodalash usullari va semantik qatlamlarini o‘rganishni talab qiladi. Zamon tushunchasi harakatning vaqtini, uning boshlanishi va tugashini, davomiyligini va o‘tish davrini ifodalashda ishlatiladigan grammatik kategoriya sifatida tilshunoslikda keng o‘rganilgan. Zamonning lingvistik talqini, uning grammatik va semantik xususiyatlarini aniq tushunish uchun, tilda zamonning qanday shakllarda ifodalanganini va bu shakllarning harakatlar bilan qanday bog‘langanini ko‘rib chiqish zarur. Zamonning semantik talqini harakatning vaqtini, uning boshlanishi, davomiyligi va tugashini ifodalashga qaratilgan. Semantik jihatdan, zamon harakatning: Hozirgi vaqtda sodir bo‘lishini (hozirgi zamon), O‘tmishda sodir bo‘lishini (o‘tgan zamon), Kelajakda sodir bo‘lishini (kelajak zamon) bildiradi. Buning asosida harakatning vaqtini va uning turli xususiyatlarini aniqlash mumkin. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining semantik jihatlari nafaqat harakatning o‘tkazilishi yoki kelajakda bo‘lishini, balki harakatning davomiyligini, shartli holatlarda yuz berishini va ehtimoliy holatlarni ifodalashga imkon beradi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasi fe’lning morfologik shakllari orqali ifodalanadi. Zamonni ifodalashda asosan fe’lning qo‘shimchalari, yordamchi fe’llar, va ba’zi hollarda, qo‘shimcha so‘zlar ishlatiladi. O‘zbek tilidagi zamon shakllari quyidagicha tasniflanadi: - Hozirgi zamon (hozirda yoki hozirgi vaqt davomida sodir bo‘layotgan harakatni bildiradi). Misol: Men ishlayapman. - O‘tgan zamon (o‘tmishda sodir bo‘lgan harakatni bildiradi). Misol: Men ishni tugatdim. - Kelajak zamon (kelajakda sodir bo‘ladigan harakatni bildiradi). Misol: Men ertaga kelaman. 13 - Davomiy zamon (hozirgi yoki o‘tgan zamonda davom etayotgan harakatni bildiradi). Misol: U o‘qiyotgan edi. - Shartli zamon (bajarmagan yoki ehtimoliy harakatni ifodalovchi zamon).Misol: Agar men borganimda, yordam bergan bo‘lardim. O‘zbek tilida zamonning bu shakllari, asosan, fe’lga qo‘shimchalar kiritish orqali hosil bo‘ladi. Davomiy zamon shakli uchun yordamchi fe’llar va fe’lning o‘zgartirilgan shakllari, masalan, “ yapman ” , “ otgan edi ” , “ turibman ” kabi ifodalar ishlatiladi. Zamonning sintaktik jihatlari O‘zbek tilida zamon kategoriyasining sintaktik jihatlari, ya’ni fe’l va so‘zlarning zamon shakllari bilan qanday o‘zaro bog‘lanishi va jumlaning tuzilishidagi roli ham muhimdir. Zamonning sintaktik qo‘llanilishi har bir tilning grammatik tizimi bilan bog‘liq. O‘zbek tilida zamonning qo‘llanilishi, ko‘pincha yordamchi fe’llar orqali amalga oshiriladi. Masalan: - Yordamchi fe’l : Men ishlayapman — “yapman” yordamchi fe’li hozirgi zamonni bildiradi. - Zamonning murakkab shakllari : O‘zbek tilida ba’zi hollarda bir nechta zamon shakllari birgalikda ishlatilishi mumkin. Misol: Men o‘qiyotgan edim, lekin yo‘ldan adashib qoldim. Bu jumlada fe’lning “o‘qiyotgan” va “edim” shakllari o‘tgan zamon va davomiy zamonni ifodalaydi. Zamonning vaqt oralig‘i va davomiyligini ifodalash O‘zbek tilida zamon nafaqat harakatning sodir bo‘lish vaqtini, balki uning davomiyligini, boshlanishi va tugashini ham ifodalash imkonini beradi. Masalan, davomiy zamonlar yordamida harakatning davom etayotganligi bildirilib, “turibman”, “o‘qiyotgan edi” kabi shakllar orqali vaqt oralig‘ining davomiyligi ifodalanadi. Zamon kategoriyasining bir muhim xususiyati shundaki, u faqat obyektiv vaqtni emas, balki subyektiv — shaxsiy his-tuyg‘ular, qarorlar, niyatlar 14 asosida ham ifodalash imkonini beradi. Masalan, “ Men ishni tugataman ” (kelajak zamon) jumlasi, faqat kelajakdagi harakatni emas, balki gapiruvchining niyatini yoki qat’iyatini ham ifodalaydi. Bu xususiyat zamonning lingvistik talqinini yanada boyitadi. Zamon va vaqt o‘rtasidagi farqni tushunish zarur. Vaqt ob’ektiv o‘lchov sifatida mavjud bo‘lsa, zamon — uning til orqali ifodalangan shaklidir. Vaqtning o‘zi o‘zgarmas bo‘lsa-da, har bir til va madaniyatning o‘ziga xos zamon tizimi bo‘lib, harakat va hodisalar o‘zaro turli shakllarda ifodalanadi. O‘zbek tilida zamon va vaqt orasidagi farqni tushunish uchun grammatik va semantik aspektlar diqqat bilan o‘rganilishi kerak. 4 2.1. Zamon formalari: hozirgi zamon, o‘tgan zamon va kelasi zamon. O‘zbek tilida zamon kategoriyasi fe’lning morfologik shakllari yordamida ifodalanadi. Zamonning formal shakllari fe’lning qo‘shimchalari, yordamchi fe’llar va ba’zi hollarda maxsus so‘zlar orqali hosil bo‘ladi. Zamonning asosiy formal shakllari quyidagi tarzda tasniflanadi: Hozirgi zamon (present tense) Hozirgi zamon — hozirgi vaqt davomida yoki ayni daqiqada sodir bo‘layotgan harakatni ifodalovchi zamondir. O‘zbek tilida hozirgi zamonning ifodalash shakli fe’lning asosiy shakli yordamida amalga oshiriladi. Hozirgi zamonning soddalashtirilgan shakllari : Fe’lning hozirgi zamon shakli morfologik jihatdan o‘zgarishsiz, asosan, fe’lning bo‘lish yoki yo‘qligi bilan ifodalanadi. Misol: Men ishlayman. U o‘qiydi. Hozirgi zamonning davomiy shakllari : Bu shaklda fe’lga qo‘shimcha “yapman”, “yapti”, “yapti” kabi yordamchi fe’llar qo‘shiladi. Misol: Men ishlayapman. U o‘qiyotgan edi. O‘tgan zamon (past tense) 4 Salimov B. (2020). Zamon kategoriyasining ijtimoiy madaniy kontekstdagi ifodasi . Tashkent: Ijtimoiy fanlar nashriyoti . 99-bet 15 O‘tgan zamon — o‘tmishda amalga oshgan yoki tugagan harakatlarni ifodalashda ishlatiladi. O‘zbek tilida o‘tgan zamonning bir nechta shakllari mavjud bo‘lib, ular morfologik jihatdan fe’lga o‘zgartirishlar kiritish orqali hosil bo‘ladi. O‘tgan zamonning sodda shakli : O‘tgan zamonni ifodalovchi fe’l shakli ko‘pincha “-di” qo‘shimchasi bilan ishlatiladi. Misol: Men kitobni o‘qidim. U darsni tugatdi. O‘tgan zamonning davomiy shakli : O‘tgan zamon davomiy shakli “ edi ” yordamchi fe’li orqali ifodalanadi. Misol: U ishni qilayotgan edi. Men o‘qiyotgan edim. Kelajak zamon (future tense) Kelajak zamon — kelajakda sodir bo‘ladigan harakatlarni ifodalash uchun ishlatiladi. O‘zbek tilida kelajak zamon “ adi ” , “ -aman ” , “ -ishi ” va boshqa morfologik qo‘shimchalar yordamida ifodalanadi. Kelajak zamonning sodda shakli : Fe’lga “-adi” yoki “-ishi” qo‘shimchasi qo‘shilishi orqali kelajak zamon shakli hosil bo‘ladi. Misol: Men ertaga boraman. U buni qilishadi. Kelajak zamonning davomiy shakli : Kelajak zamonning davomiy shakli uchun yordamchi fe’l va asosiy fe’lning “ yapaman ” shakli ishlatiladi. Misol: Men ertaga ishlayapman. U darsni o‘qiyotgan bo‘ladi. Shartli zamon (conditional tense) Shartli zamon — harakatning faqat ma’lum bir shart bajarilganda sodir bo‘lishi mumkinligini bildiradi. O‘zbek tilida shartli zamonning shakllari morfologik qo‘shimchalar yordamida ifodalanadi. Shartli zamon shakli : “ Agar ” qo‘shimchasi bilan birga, fe’lning “ -ar edi ” yoki “ -gan bo‘lar edi ” shakllari ishlatiladi.Misol: Agar men borganimda edi, yordam bergan bo‘lardim. Agar o‘qiganimda edi, yaxshi natijalar olgan bo‘lardim. Davomiy zamon (progressive tense) 16 Davomiy zamon, harakatning davom etayotganligini ifodalash uchun ishlatiladi. O‘zbek tilida davomiy zamon fe’lning “yapman”, “yapti”, “yapti” kabi qo‘shimchalar orqali hosil bo‘ladi. Davomiy zamon shakli : Fe’lning hozirgi zamon shakliga “yapman”, “yapti” kabi qo‘shimchalar qo‘shilishi orqali davomiy zamon hosil bo‘ladi. Misol: Men ishlayapman. U o‘qiyotgan edi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining formal ifodalari faqat morfologik emas, balki sintaktik vositalar orqali ham amalga oshiriladi. Zamonni ifodalash uchun ba’zi hollarda yordamchi fe’llar va qo‘shimchalar ishlatiladi: Yordamchi fe’llar : Hozirgi zamon davomiy shaklini ifodalashda “yapman”, “yapti”, “yapti” kabi yordamchi fe’llar qo‘llanadi. Men ishlayapman. (hozirgi zamon davomiy) U o‘qiyotgan edi. (o‘tgan zamon davomiy) Maxsus qo‘shimchalar : O‘zbek tilida zamonning ifodalash shakli uchun maxsus qo‘shimchalar ham ishlatiladi. Masalan, “edi” yordamchi fe’li o‘tgan zamon davomiy shaklini bildiradi. U ishlayotgan edi. (o‘tgan zamon davomiy) Zamon kategoriyasi boshqa grammatik kategoriyalar bilan o‘zaro aloqada bo‘lib, ularning bir-birini to‘ldirishi, aniqlikni oshirishi mumkin. Masalan, fikrlarning o‘zgarishiga yoki qonuniyatiga qarab zamonning ishlatilishi o‘zgaradi. Rejalashtirilgan yoki ehtimoliy harakatlar kelajak zamon shaklida ifodalanadi, o‘tmishdagi harakatlar esa o‘tgan zamon shaklida tasvirlanadi. Misollar: Kelajak zamon : Men ertaga bog‘ga boraman. O‘tgan zamon : Men kecha bog‘ga borgan edim. 2.2. Zamon fomalari va ularning morfologik ko‘rsatkichlari. Zamon — tilshunoslikda harakat yoki hodisaning vaqtini, davomiyligini, boshlanish va tugash davrini ifodalovchi grammatik kategoriya sifatida katta ahamiyatga ega. Har bir tilda zamon tushunchasi morfologik vositalar yordamida ifodalanadi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasi fe’lning morfologik shakllari orqali 17 ifodalanadi. Fe’lning zamon shakllari, asosan, qo‘shimchalar va yordamchi fe’llar orqali hosil bo‘ladi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining asosiy formalari hozirgi zamon, o‘tgan zamon, kelajak zamon va bu shakllarning davomiy yoki shartli shakllari hisoblanadi. 5 Hozirgi zamon Hozirgi zamon — hozirgi kunda, ayni daqiqada yoki doimiy ravishda sodir bo‘layotgan harakatlarni ifodalovchi zamon shaklidir. O‘zbek tilida hozirgi zamon fe’lning asosiy shakli yordamida ifodalanadi va qo‘shimcha yordamchi fe’llar orqali davomiy holatda ifodalash mumkin. - Sodda hozirgi zamon : Fe’lning asosiy shakli orqali hosil bo‘ladi. Hozirgi zamonning morfologik ko‘rsatkichlari odatda fe’lning o‘zgarmas shakli bilan bog‘liq bo‘lib, harakatning ayni paytda amalga oshishini yoki doimiy holatini bildiradi. - Misollar : Men o‘qiyman. (hozirda o‘qimoqdaman) . U ishlaydi. (doimiy holatda ishlamoqda) . Biz gaplashamiz. (doimiy yoki hozirgi vaqt davomida) Davomiy hozirgi zamon : Harakatning hozirgi vaqtda davom etayotganligini ifodalovchi shakldir. Bu shakl “ yapman ” , “ yapti ” , “ yapti ” kabi yordamchi fe’llar bilan hosil bo‘ladi. Davomiy hozirgi zamon, harakatning ayni paytda sodir bo‘layotganini ta ’ kidlaydi. 6 Misollar : Men hozir ishlayapman. (hozirda davom etayotgan harakat) U o‘qiyotgan edi. (hozirgi vaqtda davom etayotgan harakat) 5 G‘afurova M . (2012). Zamon va uning stilistik xususiyatlari . Tashkent: Akademnashr. 89-bet. 6 Islomov X. (2010). O‘zbek tilida zamon va aspektlar . Tashkent: O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti 103-bet 18 O‘tgan zamon O‘tgan zamon — o‘tmishda sodir bo‘lgan, tugagan yoki o‘z oxiriga yetgan harakatlarni ifodalovchi zamon shaklidir. O‘tgan zamon shakllari asosan “ -di ” , “ -gan edi ” , “ -gan bo‘ldi ” kabi qo‘shimchalar yordamida ifodalanadi. Sodda o‘tgan zamon : O‘tmishda sodir bo‘lgan harakatni ifodalash uchun fe’lga “-di” qo‘shimchasi qo‘shiladi. Bu shakl faqat o‘tmishda sodir bo‘lgan harakatni yoki hodisani tasvirlash uchun ishlatiladi. Misollar : Men darsni o‘qidim. (o‘tmishda bir marta sodir bo‘lgan harakat) U ishni tugatdi. (o‘tmishda yakunlangan harakat) Davomiy o‘tgan zamon : O‘tgan zamonning davomiy shakli "edi" yordamchi fe’li yordamida hosil bo‘ladi. Bu shakl o‘tmishda davom etayotgan harakatni yoki faoliyatni tasvirlashda ishlatiladi. Misollar : Men o‘qiyotgan edim. (o‘tmishda davom etayotgan harakat) U ish bilan shug‘ullanayotgan edi. (o‘tmishda davom etayotgan faoliyat) O‘tgan zamonning yakunlangan shakli : Bu shaklda “-gan edi” yoki “-gan bo‘ldi” kabi qo‘shimchalar yordamida o‘tmishda tugagan yoki yakunlanish jarayonini ifodalash mumkin. Misollar : U buni yakunlagan edi. (o‘tmishda tugagan harakat) . Men buni qilishgan bo‘ldi. (o‘tmishda yakunlangan harakat). Kelajak zamon Kelajak zamon — kelajakda sodir bo‘ladigan, rejalashtirilgan yoki ehtimoliy harakatlarni ifodalovchi zamon shaklidir. O‘zbek tilida kelajak zamonning formalari asosan “ -aman ” , “ -adi ” , “ -ishi ” qo‘shimchalaridan foydalaniladi. Sodda kelajak zamon : Fe’lga “-adi”, “-aman”, “-ishini” qo‘shimchalari qo‘shilib, kelajakda sodir bo‘ladigan harakatlarni ifodalash mumkin. 19 Misollar : Men ertaga kelaman. (kelajakda amalga oshiriladigan harakat) U buni qiladi. (kelajakda bajariladigan harakat) Men ish boshlayman. (kelajakda boshlanishi kerak bo‘lgan harakat) Davomiy kelajak zamon : Kelajak zamonning davomiy shakli yordamchi fe’l “ yapaman ” yordamida ifodalanadi. Bu shaklda kelajakda davom etadigan harakat tasvirlanadi. Misollar : Men ertaga ishlayapman. (kelajakda davom etadigan harakat) U darsni o‘qiyotgan bo‘ladi. (kelajakda davom etadigan harakat) Zamon va uning morfologik ko‘rsatkichlari O‘zbek tilida zamonning morfologik ko‘rsatkichlari asosan fe’lga qo‘shilgan qo‘shimchalar va yordamchi fe’llar orqali ifodalanadi. Har bir zamon shaklida alohida morfologik qo‘shimchalar ishlatiladi: - Hozirgi zamon : Asosiy fe’lga qo‘shiladigan morfologik ko‘rsatkichlar fe’lning o‘z shaklidan kelib chiqadi (masalan, yazaman , o‘qiyman ). - O‘tgan zamon : Fe’lga “-di” qo‘shimchasi qo‘shiladi va harakatning o‘tmishda sodir bo‘lishi ifodalanadi (masalan, yazdim , o‘qidim ). - Kelajak zamon : Fe’lga “ -adi ” , “ -aman ” , “ -ishi ” qo‘shimchalari qo‘shiladi (masalan, yazaman , o‘qiyman ). - Davomiy zamon : Har bir zamonning davomiy shakli yordamchi fe’l yordamida hosil bo‘ladi (masalan, yapman , yapti , yapti ). Zamon — harakat yoki hodisaning vaqtini, boshlanishini, tugashini, davomiyligini ifodalovchi grammatik kategoriya bo‘lib, tilda har bir zamonning o‘ziga xos sintaktik va kontekstual funksiyalari mavjud. Zamondan nafaqat morfologik, balki sintaktik va kontekstual (kommunikativ) nuqtai nazardan ham foydalaniladi. Sintaktik funksiyalar zamonning frazalar va jumlalar tuzilishidagi rolini belgilasa, kontekstual funksiyalar — uning konkret vaziyatda yoki suhbatda qanday ishlatilishini ko‘rsatadi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining sintaktik va kontekstual funksiyalarini tahlil qilish orqali, zamonning ifodalashdagi o‘rni, uning tilshunoslikdagi ahamiyati yanada aniqroq ko‘rinadi. 20 Zamonning sintaktik funksiyasi uning til birikmalarida qanday ishlashini va jumladagi o‘rnini belgilaydi. Zamon har bir jumla tarkibida sintaktik jihatdan muayyan funktsiyalarni bajaradi. Jumladagi fe’lning zamon shakli yordamida o‘tmishdagi, hozirgi yoki kelajakdagi harakatni ifodalash mumkin. Biroq, sintaktik funksiyaning asosiy xususiyatlaridan biri, zamonning fe’lga bo‘lgan bog‘liqligidir. Fe’lning zamon shakli butun jumla ma’nosini tushunishda katta ahamiyatga ega. Zamonning sintaktik funksiyasining asosiy jihati — fe’lga bog‘lanishidir. Fe’l, zamonning qanday ishlashini belgilaydi va o‘tmishdagi, hozirgi yoki kelajakdagi harakatlarni ifodalashda asosiy vosita bo‘ladi. Misollar: Men o‘qiyman . (hozirgi zamon) Men o‘qidim . (o‘tgan zamon) Men o‘qiyman . (kelajak zamon) Bu jumlalarda har bir fe’l zamon ko‘rsatkichlari yordamida harakatning vaqtini belgilaydi. Fe’lning zamon shakli yordamida hozirgi, o‘tgan yoki kelajakdagi harakat tasvirlanadi. Zamonning sintaktik funktsiyasi fe’lga qo‘shimchalar qo‘shilishi bilan ham bog‘liq. O‘zbek tilida zamonni ifodalashda fe’lga morfologik qo‘shimchalar, jumladagi harakatning vaqtini ko‘rsatuvchi asosiy vosita hisoblanadi. Misol uchun: Sodda hozirgi zamon : Men ishlayman. Sodda o‘tgan zamon : Men o‘qidim. Kelajak zamon : Men ishlayman. Shuningdek, yordamchi fe’llar ham sintaktik funktsiyani bajarishda katta ahamiyatga ega. Misol uchun, davomiy zamon shaklida fe’lga “yapman”, “yapti” kabi yordamchi fe’llar qo‘shiladi. Men ishlayapman. (hozirgi davomiy zamon) U o‘qiyotgan edi. (o‘tgan davomiy zamon) 21 Zamonning sintaktik funksiyasi nafaqat fe’lning o‘ziga, balki jumlaning umumiy tuzilishiga ham ta’sir qiladi. Har bir zamon shakli o‘ziga xos sintaktik struktura yaratadi. Misol uchun: - Sodda zamon : Men kitob o‘qiyman. (Fe’lga o‘zgartirishsiz asosiy zamon shakli qo‘shilgan) - Davomiy zamon : Men hozir kitob o‘qiyotganimni bilaman. (Davomiy zamonning qo‘llanishi sintaktik jihatdan qo‘shimcha ma’nolarni keltirib chiqaradi) Kontekstual funksiyalar zamonning til suhbatidagi ma’nolarini va uning harakat yoki hodisaga qanday munosabatda bo‘lishini belgilaydi. Har bir zamon shakli o‘ziga xos kontekstda qo‘llanadi va ma’lum bir vaqt va vaziyatga bog‘liq holda ifodalanadi. Hozirgi zamonning kontekstual funksiyasi Hozirgi zamon, faqat harakatning ayni paytda sodir bo‘lishini ifodalab qolmay, balki doimiy yoki takrorlanuvchi harakatlarni ham ifodalaydi. Shuning uchun hozirgi zamon kontekstual jihatdan kengaytirilgan ma’no bilan ishlatiladi. - Ayni paytda sodir bo‘lishi : Men hozir ishlayapman. (hozirda amalga oshayotgan harakat) - Doimiy holat yoki odat : U har kuni kutubxonaga boradi. (takrorlanuvchi harakat, odat) O‘tgan zamonning kontekstual funksiyasi O‘tgan zamon o‘tmishda sodir bo‘lgan harakatlarni ifodalashda ishlatiladi. Shuningdek, o‘tgan zamon o‘tmishda davom etgan yoki tugagan harakatni ham bildirishi mumkin. - Tugagan harakat : Men darsni o‘qidim. (o‘tmishda bir marta sodir bo‘lgan harakat) 22 - Davom etgan harakat : Men o‘qiyotgan edim. (o‘tmishda davom etayotgan harakat) O‘tgan zamon kontekstual jihatdan faqat o‘tmishdagi hodisani ifodalash bilan cheklanmaydi. Ba’zan o‘tmishda sodir bo‘lgan harakatning natijasi yoki ta’siri hozirgi paytda aks etishi mumkin. Men kecha kitob o‘qidim, shuning uchun bugun yengilroq his qilaman. (o‘tgan zamon va uning hozirgi paytdagi ta’siri) Kelajak zamonning kontekstual funksiyasi Kelajak zamon kelajakdagi harakatlarni yoki hodisalarni ifodalashda ishlatiladi. Bu zamon shakli kelajakda sodir bo‘ladigan rejalashtirilgan yoki ehtimoliy harakatlarni tasvirlashda keng qo‘llaniladi. Rejalashtirilgan harakat : Men ertaga ishga boraman. (kelajakda sodir bo‘ladigan harakat) Ehtimoliy harakat : U kelmaydi, chunki u kasal bo‘lsa kerak. (kelajakda sodir bo‘lishi ehtimoliy harakat) Kelajak zamoni, nafaqat kelajakdagi aniq rejalashtirilgan harakatni, balki ehtimoliy yoki taxminiy holatlarni ham ifodalash uchun ishlatiladi. Bu kontekstual xususiyat zamonning ma'nosini kengaytiradi. Zamonning sintaktik va kontekstual funksiyalari bir-birini to‘ldirib, harakatning vaqtini aniq ifodalashda ishlaydi. Sintaktik funksiyalar zamonning fe’lga bo‘lgan bog‘liqligini va jumla tuzilishidagi o‘rnini belgilasa, kontekstual funksiyalar esa shu zamonning turli vaziyatlarda qanday ishlashini ko‘rsatadi. 7 Masalan, Men ishni tugatdim jumlasida o‘tgan zamon sintaktik jihatdan fe’lga “ -di ” qo‘shimchasi qo‘shilishi orqali hosil bo‘lgan. Bu shakl, o‘tmishda tugagan harakatni tasvirlaydi. Shuningdek, o‘tgan zamonning kontekstual funksiyasi bu harakatning hozirgi paytdagi ta’siri yoki natijalarini ko‘rsatishiga olib kelishi mumkin. 7 Shamsiyeva G. (2016). O‘zbek adabiy tilida zamon kategoriyasining evolyutsiyasi . Tashkent: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi. 178-bet 23 Zamon kategoriyasi — harakatning vaqtini ifodalash va tilshunoslikda tilni to‘g‘ri tushunish va ishlatishda muhim rol o‘ynaydigan asosiy grammatik kategoriya. Har bir tilda zamon kategoriyasi faqat harakatning vaqtini tasvirlamay, balki uning davomiyligi, tugash davri, shartli holati kabi muhim semantik jihatlarni ham ifodalaydi. Zamon kategoriyasining amaliy tadqiqi — bu tilning grammatik tuzilishini va undan qanday foydalanishni o‘rganishdan iborat. Zamonni tushunish nafaqat tilshunoslar uchun, balki til o‘rganuvchilari uchun ham juda muhimdir, chunki bu ularning tilni aniq va samarali ishlatishlariga yordam beradi. Amaliy tadqiqotlar, asosan, zamon kategoriyasining ishlatilishini real nutqdagi (suhbatlar, adabiyotlar, media materiallari) misollar orqali o‘rganadi. Bu tadqiqotlar, zamonning sintaktik, morfologik va semantik xususiyatlari, shuningdek, zamonning turli vaziyatlarda qanday ishlashini tahlil qiladi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasining amaliy tadqiqi nafaqat tilshunoslik, balki lingvodidaktika, tarjima, kommunikatsiya va nutqshunoslik sohalarida ham muhim ahamiyatga ega. Xulosa Zamon kategoriyasining formal tadqiqoti, o‘zbek tilining grammatik tizimini yaxshiroq tushunishga yordam beradi va tilning morfologik, sintaktik va semantik strukturalarining rivojlanishini ko‘rsatadi. O‘zbek tilida zamonning formal ifodalari nafaqat vaqtni, balki harakatning davomiyligi, holati, takrorlanuvchanligi va ehtimolligini aks ettirishda muhim rol o‘ynaydi. Zamonaviy o‘zbek tili, o‘zining grammatik tizimi va zamon kategoriyasidagi o‘zgarishlar orqali, turli ijtimoiy va madaniy ehtiyojlarga moslashishda davom etmoqda. Shuningdek, yangi kommunikatsiya shakllari va texnologiyalar tilning zamon shakllariga yangiliklar olib kelmoqda, bu esa tilning dinamikasini va rivojlanishini yanada tezlashtirmoqda. Bu jarayon tilshunoslikda o‘zbek tili strukturasi, uning funksiyalari va qo‘llanilishining yanada chuqurroq o‘rganilishini talab qiladi. O zbek tilshunosligida zamon kategoriyasi tilda ish-harakatning vaqtini ʻ ifodalovchi asosiy grammatik kategoriyalardan biri hisoblanadi. Ushbu kategoriya 24 o‘zbek tili morfologiyasida o‘tgan, hozirgi va kelasi zamon shakllari orqali ifodalanib, ularning har biri o ziga xos formal va semantik xususiyatlarga ega. ʻ Tadqiqotlarda zamon kategoriyasining grammatik shakllari, ularning morfologik va sintaktik o zaro bog liqligi, semantik ma’nolari hamda ularning nutq ʻ ʻ jarayonidagi funksional qo‘llanilishi chuqur tahlil qilinadi. Hozirgi zamonaviy tadqiqotlarda o‘zbek tili zamon kategoriyasining boshqa tillar bilan qiyosiy jihatlari ham o‘rganilib, ularning universalligi va milliy xususiyatlari aniqlanmoqda. Shu bilan birga, zamon shakllarini avtomatlashtirish, lingvistik korpuslarni yaratish va yangi tahliliy usullarni ishlab chiqish bo‘yicha olib borilgan izlanishlar bu sohaga innovatsion yondashuvlarni olib kirayotganini ko rsatadi. ʻ Natijada, zamon kategoriyasining formal tadqiqi nafaqat o‘zbek tilining grammatik tizimini chuqur anglashga, balki o‘zbek tilining qiyosiy tilshunoslikdagi o rnini yanada aniqlashga ham xizmat qilmoqda. ʻ Bu kategoriya til tizimidagi boshqa grammatik birliklar bilan uzviy bog‘liqdir va ularning morfologik shakllari (fe’l qo‘shimchalari) hamda sintaktik qo‘llanilish qoidalari orqali amalga oshiriladi. Masalan, o‘zbek tilida zamon shakllari fe’lning negiziga maxsus qo‘shimchalar qo‘shish yo‘li bilan hosil qilinadi: “ yozdi ” (o‘tgan zamon), “ yozmoqda ” (hozirgi zamon), “ yozadi ” (kelasi zamon). Zamon kategoriyasini formal o‘rganish uning grammatik tizimini chuqurroq tahlil qilishga, tilda zamon tushunchasining qanday ishlashini va uni boshqa kategoriyalar bilan qanday bog‘lanishini aniqlashga imkon beradi. Shuningdek, zamon tushunchasi qiyosiy tilshunoslik, tarjima nazariyasi va lingvistik texnologiyalarda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbek tilida zamon kategoriyasini o‘rganish milliy tilni saqlash va rivojlantirish yo‘lidagi muhim ilmiy qadamlardan biri hisoblanadi. 25 F oydalanilgan adabiyotlar . 1. Axmedov T. (1984). O‘zbek tilining morfologiyasi . Tashkent: Fan. 2. Mamatov M. (2003). O‘zbek tilida zamon kategoriyasining grammatika asoslari . Tashkent: O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti. 3. Shodmonov A. (1999). O‘zbek tilining fe’l tizimi va zamon kategoriyasi . Tashkent: O‘zbekiston fanlar akademiyasi. 4. Zohidov A . (2015). O‘zbek tilida zamon va uning semantik roli . Tashkent: O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti. 5. G‘afurova M . (2012). Zamon va uning stilistik xususiyatlari . Tashkent: Akademnashr. 6. Islomov X. (2010). O‘zbek tilida zamon va aspektlar . Tashkent: O‘zbekiston Milliy universiteti nashriyoti. 7. Sultanov S. (2008). O‘zbek tilidagi fe'l kategoriyasi va uning morfologik strukturasi . Tashkent: O‘zbekiston fanlar akademiyasi. 8. Qodirov A . (2017). O‘zbek tilida zamon va vaqt tushunchasi . Tashkent: Fan. 9. Salimov B. (2020). Zamon kategoriyasining ijtimoiy madaniy kontekstdagi ifodasi . Tashkent: Ijtimoiy fanlar nashriyoti. 10. Shamsiyeva G. (2016). O‘zbek adabiy tilida zamon kategoriyasining evolyutsiyasi . Tashkent: O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi. 11. Akbarov A., “ O‘zbek tilida fe’lning zamon shakllari ” , Toshkent, Fan nashriyoti, 2015. 12. Qodirov N., “ Hozirgi o‘zbek adabiy tili ” , Toshkent, O‘zbekiston milliy universiteti nashriyoti, 2020. 13. Nurmatov H., “ Zamon va mayl kategoriyalarining semantik xususiyatlari ” , O‘zbekiston filologiya jurnali, 2019. 14. Karimov B., “ Fe’lning sintaktik funksiyalari ” , Toshkent, Yangi asr avlodi nashriyoti, 2018. 26 15. Cyberleninka.ru, “ Tillarda zamon kategoriyasini umumiy-qiyosiy o‘rganish ” .( Havola ) 16. Tohirov Z., “ Zamon tushunchasining funksional aspektlari ” , Filologiya va tillarni o‘qitish jurnali, 2021. 17. Hozirgi o‘zbek tili darsliklari, Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti nashriyoti, 2022. 18. Academia.edu, “ Ingliz va o‘zbek tili so‘zlashuv nutqida grammatik kategoriyalar ” .( Havola ) 19. Xonnazarov E., “ O‘zbek tilida zamon shakllarini avtomatlashtirish usullari ” , Toshkent davlat universiteti, 2022. 20. Rustamova G., “ Tilshunoslikda zamon va uning nutqdagi ifodalanishi ” , Toshkent, Fan va texnologiyalar nashriyoti, 2017. 27 Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti O zbekʻ tili va adabiyoti fakulteti O zbek ʻ tili va adabiyoti ta lim ʻ yo nalishi ʻ 3-kurs talabasi 304-guruh talabasi Mirmahmudova Farangiz ning “ O zbek tilshunosligida zamon ʻ kategoriyasining formal tadqiqi ” mavzusida yozgan kurs ishiga XULOSA Mavzuning dolzarbligi Mavzuning ilmiy yangiligi Adabiyotlardan foydalanish darajasi Mavzuning yoritilishi Xulosaning ilmiylik darasi Yutuqlari Kamchiliklari Komissiya xulosasi Ilmiy rahbar FIO (imzo) 28 Kafedra mudiri FIO (imzo) 29

O'zbek tilshunosligida zamon kategoriyasining formal tadqiqi

Sotib olish