Dokument ma'lumotlari

Narxi 100000UZS
Hajmi 380.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 09 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Dissertatsiyalar
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

99 Sotish

O’zbek va ingliz tillarida turg‘un o‘xshatishlarning lingvokulturologik tadqiqi

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI LINGVISTIKA FAKULTETI LINGVISTIKA YO‘NALISHI LINGVISTIKA FANIDAN DISSERTATSIYA MAVZU: O‘ZBEK VA INGLIZ TILLARIDA TURG‘UN O‘XSHATISHLARNING LINGVOKULTUROLOGIK TADQIQI BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 202 5 1 MUNDARIJA Kirish ………………………………………………………………………… 3 I bob. O‘zbek tilida o‘xshatish qurilmalari va ularning lingvokulturologik tadqiqi 1. Dunyo tilshunosliklarida o‘xshatish qurilmalari tadqiqi…………8 2. O‘zbek tilshunosligida o‘xshatish qurilmalari tadqiqi ………… .. 19 Birinchi bob yuzasidan xulosalar...................................................... II bob. O‘zbek va ingliz tillarida turg‘un o‘xshatishlar semantikasi 1 . Belgi asosli turg‘un o‘xshatishlar……………………………………… . 36 2. Harakat asosli turg’un o’xshatishlar …………………………………… . 42 Ikkinchi bob yuzasida xulosalar ……………………………………… ... III bob. O‘zbek va ingliz tillaridagi turg‘un o‘xshatishlarning qiyosiy tahlili 1. O‘ zbek xal q iga xos turmush tushunchalarini ifodalovchi s o’ zlarning bevosita va bilvosta tarjimada berilishi .................................................. 59 2. O‘zbek va ingliz tillaridagi turg‘un o‘xshatishlarning lingvomadaniy xususiyatlari …………………………………………………………………... ... .65 Umumiy xulosalar……………………………………………........................71 Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………………… 73 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . Til kishilar o‘rtasida aloqa vositasigina emas, balki jamiyat qo ‘ lga kiritgan boy ma’naviy merosni saqlab, kelajak avlodga y е tkazuvchi hamda kishi ruhiyatiga ta’sir etuvchi qudratli qurol hamdir. O ‘ zbekiston Respublikasining o'z mustaqilligini qo'lga kiritishi hamda tilimizga Davlat tili maqomining berilganligi o'zbek tilining funksional-uslubiy imkoniyatlarini kengaytirish bilan birga tilshunosligimiz oldiga bir qator nazariy va amaliy masalalarni hal etish vazifalarini qo'ydi. Prezidentimiz Sh. Mirziyoyevning «Dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri bo‘lgan o‘zbek tili xalqimiz uchun milliy o‘zlik va mustaqil davlatchilik timsoli, bebaho ma’naviy boylik, mamlakatimizning siyosiy-ijtimoiy, ma’naviy- ma’rifiy taraqqiyotida g‘oyat muhim o‘rin egallab kelayotgan buyuk qadriyatdir» 1 degan fikrlari o’z salmog’ini saqlab turadi. Til tizimini uni yaratuvchi shaxs faoliyati bilan uzviylikda tadqiq etish zamonaviy tilshunoslikning y е takchi tamoyillaridan biri hisoblanadi. Insoniyatning olamni bilishida o ‘ xshatishning o ‘ rni beqiyosdir. Tilda ilgari mavjud bo ‘ lgan nomning muayyan o‘xshashlik asosida yangi ma’no uchun qo ‘ llanishi oddiy nominatsiya funksiyasinigina bajarmaydi, balki tinglovchiga ta’sir etish (ekspressiv) vazifasini ham bajaradi hamda tilning ifoda imkoniyatlarini kengaytiradi. «Har qaysi xalqning ona tili va adabiyoti uning milliy ruhi va o‘zligining, madaniy-ma’rifiy olami, milliy g‘oyasining asosi hisoblanadi. Ma’rifatparvar bobomiz Abdulla Avloniyning „Har bir millatning dunyoda borlig‘ini ko‘rsatadurgan oyinayi hayoti til va adabiyotidur. Milliy tilni yo‘qotmak millatning ruhini yo‘qotmakdur“ degan hikmatli so‘zlari ham bu fikrni yaqqol tasdiqlaydi» 2 , Antropotsentrizmga asoslangan ushbu paradigmada til birliklari mohiyatini yanada chuqur yoritish imkoniyatlari mavjud. O‘zbek tili birliklariga antropotsentirik yondashuv nafaqat nazariy tadqiqotlarda, balki 1 Mirziyoyev Sh . Gazeta. uz . – Тoshkent 2019-yil 5-oktabr 2 O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni. 2016- yil 13- may.lex.uz. 3 lug‘atlarda ham o‘z aksini topmoqda. O‘zbek tilidagi turg‘un o‘xshatishlarni antroposentrik paradigmada o‘rganib uni lingvokulturologik tadqiq qilish nafaqat tilshunoslik fani uchun, balki millatning, jamiyatning rivoji, o‘zligini yanada chuqurroq tadqiq etishi, nutqining ta’sirchan, jozibador va o’ziga xosligini namoyon etish uchun ahamiyatlidir. Mashhur faylasuflarimizdan biri “Agar sen tilingning qay darajada boy ekanligini bilmoqchi bo’lsang, biron bir xorijiy tilni o‘rgan” deb bekorga aytmagan, chunki tilning “tilla sandig‘i” biror xorijiy til bilan solishtirilganda yanada jozibali va serimkoniyat ekanligi namoyon bo‘ladi. Ushbu dissertatsiyada ham o‘zbek va ingliz tilidagi turg‘un o‘xshatishlar lingvokulturologik aspektda tahlil ostiga olinib qiyoslangan va har ikki millatning tili, madaniyati, urf-odatlari, mentaliteti, turmush tarzidagi o‘ziga xos va farqli xususiyatlari tadqiq qilingan. Demak, bu mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Tadqiqotning predmeti va obyekti. Tadqiqotda obyekt sifatida o‘zbek va ingliz tillariga oid bo‘lgan o‘xshatishlar, N. Mahmudov, D. Xudoyberganovalarning “O‘zbek tili o‘xshatishlarining izohli lug’ati”, Longman Dictionary of Contemporary English, "Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English» lingvokulturologiyaga oid adabiyotlar va badiiy adabiyotlardan to‘plangan lisoniy materillar olingan. Xalq madaniyatning tilda yorqin ifodasini o‘zida namoyon etuvchi obrazli milliy tafakkur mahsuli bo‘lmish turg‘un o‘xshatishlar o‘zbek tilida ham, ingliz tilida ham batafsil o‘rganilishi, uning tuzilmaviy-semantik, lingvokulturologik va lingvopoetik xususiyatlari atroflicha tadqiq va tavsif etilishi mazkur dissertatsion ishning tadqiqot predmeti sifatida belgilanadi. Tadqiqotning predmeti xalq madaniyatning tilda namoyon bo‘lishi hamda ifodalanishi, til mentaliteti, milliyligi, til ruhiyati bilan bog‘liq ravishda nutqiy muloqotni tashkil etishdagi milliy-madaniy spetsifik qoidalar hamda millat madaniyatning tilda aks etgan o‘ziga xos turg‘un o‘xshatishlar xususiyatlarini aniqlash va tadqiq etishdan iboratdir. Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Tadqiqot ishida turg‘un o‘xshatishlarning shakllanishi va ilmiy asoslanishi, turg‘un o‘xshatishlar haqida 4 va ularning til va madaniyatda o‘zaro ta'siri va bog‘liqligi, bu bog‘liqlikning shakllanishi hamda yaxlit bir sistema sifatida til va tildan tashqari (madaniyat)da aks etishi bilan bog‘liq hodisalar hamda turg‘un o‘xshatishlarni belgilash va o‘rganish mazkur ishning maqsadini tashkil qiladi. Tadqiqot muammosi va tadqiqot oldiga qo‘yilgan maqsadga ko‘ra quyidagilar vazifa sifatida belgilandi: - o‘xshatishlarning shakllanishi, turg‘un o‘xshatishlar yuzaga kelishi va ilmiy asoslanishini belgilash; - dunyo tilshunosliklarida turg‘un o‘xshatishlarning o‘rganilish holatini aniqlash; - lingvokulturologik nuqtayi nazardan turg‘un o‘xshatishlarni o‘rganish; -o‘zbek va ingliz tillaridagi turg‘un o‘xshatishlarni qiyoslash; - har ikkala tildagi turg‘un o‘xshatishlarni o‘rganish orqali o‘zbek va ingliz millatining til xususiyatlari, mentaliteti, turmush tarzi, tafakkuri va urf- odatlaridagi o‘ziga xoslik va o‘xshash xususiyatlarini aniqlash. - Tarjimachilikdagi ayrim muammolarning sabablarni aniqlash va yеchimlari bo‘yicha tavsiyalar berish. Mavzuning kafedrada olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlarning ustuvor yo‘nalishlariga mosligi. Dissertatsiya mavzusi o‘zbek tilshunoslik ilmiga xos bo‘lgan qator yangi sohalardan bo‘lmish lingvokulturologiya, kommunikativ tilshunoslik va matn lingvistikasi, matnni o‘rganishdagi antropotsentrik yondashuv, kognitiv tilshunoslik, pragmalingvistika, psixolingvistika, sotsiolingvistika, lingvoo‘lkashunoslik, etnolingvistika tarjimachilik sohalariga oid masalalarni tahlil qilish yo‘nalishidagi tadqiqot ishlari bilan chambarchas bog‘liq. Mavzuning o’rganilganlik darajasi va qisqa adabiyotlar tahlili: Nizomiddin Mahmudov va Durdona Xudoyberganovalar o ‘ xshatishlarining izohli lug ‘ atida o‘zbek tilida so‘zlashuvchi til egalarining obrazli tafakkuriga xos bo‘lgan turg‘un o‘xshatishlarni to‘plab, mazmunan izohlashni asosiy maqsad sifatida belgilaganlar. “Lug‘atning tuzilishi haqida” qismida 5 ta’kidlaganidek, o ‘ xshatish etalonlari lug‘at maqolalarining sarlavhasi sifatida berilgan. Chunki “xalqning dunyoni tasavvur etishi va anglashidagi o‘ziga xoslik, ya’ni milliy-madaniy va milliy-konnatativ ma’lumot bevosita ayni shu o‘xshatish etalonida tarkib topadi” 3 Bu usul o‘zbek tilida so‘zlashuvchi etalonlar tizimi haqida tugal tasavvurning hosil bo ‘ lishiga ham xizmat qiladi. Izohlar turli matnlardan olingan misollar bilan dalillangan. O‘zbek tilshunosligida ham bu yo‘nalishda qator ishlar olib borilmoqda. Xususan, o‘zbek tilshunosligida lingvokulturologiyaning ilmiy asoslanishi, madaniyatning tilda aks etishi kabi qator masalalarga qaratilgan dastlabki ishlar sifatida A.Nurmonovning “O‘zbek tilida lingvokulturologik yo‘nalish”, N.Mahmudovning “Tilning mukammal tadqiqi yo‘llarini izlab”, M. Yo’ldoshevning badiiy matn tadqiqiga bag’shlangan tadqiqotlari, D.Xudoyberganovaning “Matnning atropotsentrik tadqiqi” mavzusidagi monografiyasini belgilash mumkin. Ingliz tilida esa turg‘un o‘xshatishlar alohida lug‘at holiga 1924-yilda keltirilgan. Biz ingliz millatiga mansub turg‘un o‘xshtishlarni topib tahlil qilishda “Dictionary of Oxford dictionary”, “Cambridge university dictionary”, “Longman Dictionary of Contemporary English”, “Marriam-Web stair.com” va boshqa lug’at va internet materiallaridan asos sifatida foydalandik. Mazkur dissertatsiyada biz yuqorida qayd etilgan ishlar va adabiyotlarga tayangan holda o‘zbek va ingliz tillaridagi turg‘un o‘xshatishlar va ularning xususiyatlarini tadqiq qilishga e'tibor qaratdik. Tadqiqotning nazariy-metodologik asoslari va tahlil usullari. Tadqiqotda jahon tilshunosligida keng qo‘llanilgan va qo‘llanilayotgan qiyoslash- chog‘ishtirish, an'anaviy hamda sistem-struktur metoddan va uning tarkibiy qismi bo‘lgan oppozitsiya, distributsiya, transformatsiya usullaridan foydalanildi. 3 Mahmudov N. Xudoyberganova D. O‘zbek tili o ‘ xshatishlarining izohli lug ‘ ati. Toshkent: Ma’naviyat; 2013. 320 –b. 6 Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Dissertatsiya ishidan kelib chiqadigan ilmiy xulosalar tilshunoslikka oid muammolarni ma'lum ma'noda oydinlashtirishga yordamlashadi. Ushbu tadqiqot ishi kelgusida ta'lim sohasida izlanishlar olib borayotgan tadqiqotchilar, magistrantlarga, bakalavriat bosqichida ta'lim olayotgan talabalarga, kasb-hunar kolleji va litsey o‘quvchilariga ilmiy- uslubiy qo‘llanma sifatida tavsiya etiladi. Ishning tuzilishi va hajmi. Dissertatsiya ishining umumiy tavsifi, kirish, uch bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, umumiy hajmi 77 sahifadan iborat. 7 I bob. O ‘ zbek tilida o ‘ xshatish qurilmalari va ularning lingvokulturologik tadqiqi 1.1 Dunyo tilshunosliklarida o ‘ xshatish qurilmalari tadqiqi Til jamiyatda kishilar o‘rtasidagi munosabatni ta’minlaydi, ma’lum voqelik haqida axborotlarni yеtkazadi. Shuningdek, kishi ruhiga ta’sir etib, estetik zavq beradi va madaniy, milliy, iqtisodiy taraqqiyot, hayotning barcha jabhalari bilan bog‘liq holda rivojlanib boradi. Har qanday fan tarixni, jumladan, o‘zbek tilshunosligi tarixini tadqiq qilish va o‘rganish ham ma’naviyatimizning tarkibiy qismini tashkil qiladi. Tilning taraqqiyotida uning eng o‘zgaruvchan, eng tez harakatdagi qismi leksikasidir. Dunyoda til haqidagi ta’limotlar taraqqiyotning turli davrlarida goh e’tirof etilgan, goh rad qilingan yoki unutilgan (yo unuttirilgan) bu haqiqat o’tgan asrning oxiri va asrimizning boshlarida, xususan, bugun tilshunoslikning turli yo‘nalishlaridagi haqqoniy tadqiqotlarning chinakam tamal toshiga aylandi. Jumladan, antropotsentrik tilshunoslik, soddaroq aytganda, markazida inson turadigan tilshunoslik mazkur haqiqatga asoslangan, uning namoyon bo‘lish yo‘llarini tadqiq qilish va asoslashga qaratilgan eng istiqbolli yo‘nalishdir. Bu yo‘nalishning tarmoqlaridan biri – lingvokulturologiya yoki lisoniy madaniyatshunoslik bo‘lib, u tilni“ til – madaniyat – inson “ uchligi doirasida o‘rganadi, milliy tafakkur, milliy mentalitet, milliy xarakter kabi tushunchalarning negizini til tashkil etishi, tilsiz ularning mohiyati barqaror bo‘la olmasligini ochib berishini asosiy maqsad deb biladi. V.A.Maslova ta’kidlaganidek, “xalqning madaniyati va mentaliteti haqidagi ma’lumotlarning eng qimmatli manbasi frazeologizmlar, metaforalar, ramzlar, va sh.k.lardir, ularda asotirlar, afsonalar, urf-odatlar go‘yoki konservatsiyalangan holatda saqlangan bo’ladi” 4 . 4 Maslova V.Lingvokulturologiya,-M.,”Academia” 2001.3-bet. 8 Har bir millat tili o‘zida ma’lum bir milliy an’analarni aks ettiradi. Ya’ni har bir xalqning, millatning o‘z milliy an’analari, urf-odatlari mavjud. Shu ma’noda har bir inson ana shu milliylikni o‘zida aks ettiruvchi muayyan madaniyat, til , tarix, adabiyotga aloqador bo‘ladi. Ma’lumki, til ijtimoiy hodisa bo‘lish bilan birgalikda madaniyat bilan ham uzviy bog‘liqdir. Bugungi kunda insonlar, xalqlar, mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy-siyosiy, madaniy hamda ilmiy aloqalar, xalqaro- madaniy kommunikativ jarayonlar tilshunoslik sohasida tillarning o‘zaro munosabati va til madaniyati hamda tilning milliy o‘ziga xos ko‘rinishi kabi qator va madaniyatshunoslik o‘rtasidagi alohida spetsifik yo‘nalishi va predmetiga ega bo‘lgan yangi soha – lingvokulturologiyaning yuzaga kelishiga sabab bo‘lmoqda. Natijada XX asr oxirlariga kelib, til va madaniyat muammosini o‘rganishni maqsad qilgan – tilshunoslikning yangi sohasi lingvokulturologiya jadal rivojlandi. Lingvokulturologiya – “til va madaniyat”ning uzviy aloqadorligini, uning shakllanishi va rivojlanishini o‘zida aks ettirgan hodisalar – til-madaniyatni birgalikda o‘rganadigan alohida ilmiy soha sanaladi. U madaniyatshunoslik va tilshunoslik fanlari o‘rtasida yuzaga kelgan umumlashma fan bo‘lib, til va madaniyatning o‘zaro ta’siri va bog‘liqligi, bu bog‘liqlikning shakllanishi hamda yaxlit bir sistema sifatida til va tildan tashqarida aks etishi kabi hodisalarni o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Bir tomondan lingvokulturologiya insoniyatning madaniy til faktoridagi o‘rni, ikkinchi tomondan esa, til faktoridagi insonning o‘rnini o‘rganadi. Lingvokulturologiya o‘rganish obyektiga ko‘ra madaniyatshunoslik va tilshunoslik fanlariga birmuncha yaqin, biroq mazmun mohiyati, o‘rganish obyektiga bo‘lgan yondashuviga ko‘ra farqli deb aytish mumkin. Uning chegaralanuvchi maqomi shundan iboratki, u xalq madaniyatining tilda namoyon bo‘lishi hamda ifodalanishi, til mentaliteti, milliyligi, til ruhiyati bilan bog‘liq ravishda nutqiy muloqotni tashkil etishdagi milliy-madaniy spetsifik qoidalarni o‘rganadi hamda millat madaniyatining tilda aks etgan o‘ziga xos milliy til xususiyatlarini aniqlash, tadqiq etish bilan shug‘ullanadi. 9 Ma’lumki, madaniyat tushunchalar sistemasi, muayyan xalqning hayot obrazi, milliy xarakter, milliy mentalitet sifatida keng etnografik mazmun kasb etadi. N.S.Trubetskoyning yozishicha: “Madaniy konnotatsiyalarsiz biror so‘z bo‘lishi mumkin emas, ya’ni qiyosda, solishtirishda qandaydir umumiy qismlar bo‘lishi shart” 5 . Til va madaniyatning ana shunday o‘zaro yaqinligi va aloqadorligi ularni yagona metodologik asosda o‘rganish imkonini berdi. Ya’ni, til va madaniyat. “Til va madaniyat” muammosining o‘rganilishida bir qancha yondashuvlarni belgilash mumkin: birinchi yondashuv faylasuf olimlar (S.A.Atanovskiy, G.A.Brutyan, E.S.Markaryan)lar tomonidan ishlab chiqilgan bo‘lib, unda madaniyatning tilga bir tomonlama ta’siridan borliqning o‘zgarishi natijasida milliy-madaniy tipiklashtirish va tilda o‘zgarish yuz beradi, degan g‘oya yotadi 6 . Ikkinchi yondashuvda esa bu ta’sirning aks tomoni, ya’ni hozirgi kungacha ochiq qolib kelayotgan va munozarali masala – tilning madaniyatga ta’siri masalasini o‘rganish maqsad qilinadi. Tilni ruhiy quvvat sifatida tushunish bu yond a shuvning asosiy g‘oyasi sanaladi. Tilni ruhiy quvvat sifatida tushunish (V.Gumboldt, A. A. Potebnya) asosida Sepir-Uorfning lingvistik aloqadorlik gipotezasi, ya’ni har bir xalq borliqni o‘z ona tilisi orqali ko‘radi, his etadi, his etganini belgilaydi, degan g‘oya yotadi. 7 Bu g‘oya keyinchalik, I.L.Vaysgerberning tilni “O‘tkinchi dunyo”, ya’ni “borliqni anglash”, muayyan “mavjudlik va tafakkur” sifatida qaraluvchi g‘oyalarida ilgari surilgan. Uning bu gipotezasi ko‘pchilik olimlar tomonidan inkor etilgan bo‘lsa-da, biroq ular boshqa usullar bilan tushuntirilishi murakkab bo‘lgan hodisalarni anglashga yordam berdi. Xususan, N.I.Tolstoyning etnolingvistik maktabi vakillarining ishlari, E.Barminskiy va izdoshlarining lingvoantropologik yo‘nalishdagi ishlari buning isbotidir 8 . Uchinchi yondoshuv to‘g‘ridan-to‘g‘ri til va madaniyatning o‘zaro ta’siri va aloqadorligi g‘oyalariga asoslanadi. Til milliy mentalitetning spetsifik qirralarini 5 Трубецкий Н.С. Поведения и мышления к языку. в кн.:НЛ.в.1.М.,1960. 6 Bu haqda qarang : Сепир Э. Отношение норм. Поведения и мышления к языку в кн.: НЛ.в.1.М.,1960. 7 NurmonovA . Sepir - Uorfning lingvistik nisbiylik nazariyasi haqida mulohazalar / O ‘ zbek tilshunosligining dolzarb masalalari . – Toshkent , 2011. -№5. 8 Ma слова В.В. Лингвокультурология в системе гуманитарного знания / Критика и семиотика.- М .,1987. 10 o‘zida namoyon etadi. Boshqa tomondan “madaniyat tilda“ joylashgan, ya’ni u matnda to‘laligicha o‘z ifodasini topadi. “Lingvokulturologiya” atamasi dastlab frazeologik maktab asoschisi V.N.Teliya va V.V.Vorobyov, V.A.Maslova va boshqalarning ishlarida ko‘rindi. Lingvokulturologiyaning shakllanishi haqida gapirilganda, deyarli barcha tadqiqotchilar bu nazariyaning ildizi V.F.Gumboldtga borib taqalishini ta’kidlaydilar 9 . Ushbu adabiyotlarda bu sohaning rivojlanishida A.A.Potebnya, L.Vaysgerber, X.Glins, X.Xols, D.Uitni, D.U.Pauell, F.Boas, E.Sepir, B.L.Uorf, G.Brutyan, A.Vejbiskaya, D.Xaymz kabi tilshunoslarning fikrlari muhim rol o‘ynaganligi ta’kidlanadi 10 . Bu kabi qarashlar lingvistika sohasida XX asr oxirlarida atoqli rus olimlari qatorida chet el olimlari tomonidan ham tan olindi. Bunday qarshlarga ko‘ra, til nafaqat madaniyat bilan bog‘liq, balki u o‘zida madaniyatning o‘sishini ham ifodalaydi. Til bir vaqtning o‘zida yaratish quroli, madaniyatning rivojlanishi va saqlanishini ta’minlovchi uning bir qismidir, shuning uchun til yordamida ma’naviy madaniyat hamda borliqdagi ishlab chiqarish , materiallari real yaratiladi. Ana shu g‘oyalar asosida ming yillarda chet elda yangi fan – lingvokulturologiya vujudga keldi va XX asrning 90-yillarida maxsus soha sifatida shakllandi. Lingvokulturologiya bugungi kunda bir necha yo‘nalishlarda namoyon bo‘ladi: 1. Lingvokulturologiya yorqin madaniy aloqalarni,lingvomadaniy holatlarni, aniq ilmiy izlanishlarni o‘z ichiga oladigan alohida sotsial guruh. 2. Diaxronik lingvokulturologiya . Lingvomadaniyatning etnos holatidagi aniq o‘tish vaqtining o‘zgarishlarini o‘rganadi. 3. Qiyosiy lingvokulturologiya. Lingvomadaniyatda paydo bo‘ladigan turli xil etnoslarning ikki tomonlama qiyoslash bilan shug‘ullandi. 9 V.Gumboldtning til va shaxs haqidagi fikrlari to‘g‘risida qarang: NurmonovA. Ovrupoda umumiy va qiyosiy tilshunoslikning maydonga kelishi. Nurmonov A.Tanlangan asarlar. 2- jildlik .- Toshkent : Akademnashr , 2012. - B .23-40. 10 Ma слова В.В. Лингвокультурология в системе гуманитарного знания / Критика и семиотика. – М.,1987. 11 4. Таvsifiy lingvokuturologiya. Bu sohada amalga oshirilayotgan ishlar barmoq bilan sanarli. Ular orasida M.K.Golovanivskaning “Rus tilida so‘zlashuvchilar nuqta y i nazarida fransuz mentaliteti” nomli ishi katta ahamiyatga ega. Ishning obyekti sifatida rus va fransuz tillaridagi abstrakt tushunchalar: taqdir, xavf, omad, qalb, ong, tafakkur, g‘oya va boshqalar olingan. 5. Lingvokulturologik leksikografiya. Lingvoo‘lkashunoslik lug‘atlarini tuzish bilan shug‘ullanadi 11 . Lingvokulturologiyaning bu yo‘nalishi hozirgi kunda boshqa yo‘nalishlarga qaraganda jadal rivojlanib bormoqda. Fikrimizning dalili sifatida D.G.Malsevaning lingvoo‘lkashunoslik lug‘atini keltirishimiz mumkin. Bu lug‘at 25 bobdan iborat. Unda Germaniya realiyalarida ifodalanuvchi til birliklari, iqlim xususiyatlari, hayvonot va o‘simlik dunyosi, mamlakatlar tarixi, qadimiy urf-odatlar, an’analar; qadimiy afsonalar, son va rangni ifodalovchi simvollar; to‘y, marosimlar, bayramlar; diniy marosimlar; valyuta tizimining rivojlanishi; uzunlik, og‘irlik, hajm, yuza; savdo-sotiq ishlari, fan, texnika, tibbiyot; pochta xizmati, shaharlar qurilishi va arxitektura tarixi kabilar obyekt sifatida olingan. Shuningdek, lug‘atda berilgan ma’lumotlar ichidan til, kitobatchilik, xattotlik san’ati, talaba va talabalar hayoti, maktab, milliy kiyim- kechak spetsifik elementlari, milliy taomlar, milliy o‘yinlar, milliy raqslar, an’anaviy ko‘rishish usullari va tilaklar,etiketga xos jumlalar, shaxsiy ism va familiyalar, milliy imo-ishoralar, badiiy ijod namunalari, aforizm, milliy xarakter kasb etuvchi olmon qo‘shiqlari joy olgan. Yuqoridagilardan xulosa qilib aytishimiz mumkinki, bunday lingvoo‘lkashunoslik lug‘atlarini yaratishda til va madaniyat munosabati xarakterini to‘g‘ri belgilash o‘ta muhim sanaladi. Hozirgi kunda lingvokulturologiya tilshunoslikning eng rivojlangan sohalaridan biri ekan, u o‘zining muayyan rivojlanish bosqichlariga ega. 11 см.: Amerikana . Англо-русский лингвострановедческий словарь / Под ред. Н.В.Чернова. -- Смоленск, 1996; Рум а .Р.У. Великобритания: Лингвострановедческий словарь. -- М., 1999; Мальцева Д. Г. Германия: страна и язык: Лингвострановедческий словарь. -- М., 1998; Муравлева Н.В. Австрия: Лингвострановедческий словарь. -- М., 1997; Николау Н.Г. Греция: Лингвострановедческий словарь. -- М., 1995; Страны Соединенного Королевства: Лингвострановедческий справочник / Сост. Г.Д.Томахин. -- М., 1999; ТомахинТ.Д. США: Лингвострановедческий словарь. -- М., 1999; Франция: Лингвострановедческий словарь / Под ред. Л. Г. Ведениной. -- М., 1997. 12 Lingvokulturologiya sohasida jiddiy tadqiqotlar yaratgan V.V.Maslova ushbu sohaning rivojini 3 bosqichga ajratadi: 1) fan shakllanishiga sabab bo‘lgan dastlabki tadqiqotlarning yaratilishi (V.fon Gumboldt, E.Benvenist, L.Vaysgerber, A.A.Potebnya, A.Sepir kabi tilshunoslarning ishlari); 2) lingvokulturologiyaning alohida soha sifatida ajratilishi; 3) lingvokulturologiyaning rivojlanish bosqichi 12 . Lingvokulturologiyaning rivojida Moskva lingvokulturologik maktablari alohida ahamiyatga ega bo‘ldi. Ma’lumki, Moskva lingvokulturologik maktablari XX asr oxirlarida paydo bo‘ldi. Bu borada rus tilshunoslaridan Yu.S.Stepanov, N.D.Arityunova, V.N.Teliya, V.A.Vorobyovlar asos solgan bir qancha maktablar yuzaga keldi: Y.S.Stepanov lingvokulturologik maktabi . Bu maktab metodologiya bo‘yicha E.Benvenist konsepsiyasiga yaqin bo‘lib, o‘zida madaniyatni aks ettiruvchi til birliklarining diaxronik aspektini tekshirish bilan shug‘ullangan. Ular o‘z maqsadlarini turli davrlarga oid matnlarini solishtirish orqali amalga oshirishgan. N.D.Arutyunov maktabi turli davr va xalqlarga oid matnlardan olingan universal madaniy terminlarni o‘rganish bilan shug‘ullangan. V.N.Teliya maktabi esa, frazeologizmlarni lingvokulturologik analiz qiluvchi Moskva maktabi sifatida Rossiya va chet davlatlarda taniqlidir. Teliya va uning shogirdlari til va uning haqiqiy mohiyatini semantik madaniyat nigohida, uni ham tilshunoslik ham madaniyat subyekti sifatida o‘rgandi. Uning konsepsiyasi A.Vejbitskaya pozitsiyasiga yaqin (lingua – mentalis – mental lingvistika). V.V.Vorobyov va V.M.Shaklein va boshqalar Rossiya xalqlar do‘stligi universitetida tashkil etgan lingvokulturologik maktabida V.M.Vereshagin,V.G.Kostomarov konsepsiyasi rivojlandi. Shunday qilib, lingvokulturologiya – o‘z ichiga olgan jonli milliy tilni va tilda paydo bo‘ladigan o‘zgarishlarni ijtimoiy-madaniy jarayonda o‘rganuvchi 12 Ma слова В. A . Лингиокультурология. - M .: A кaдемия,2001. 13 gumanitar soha sanaladi. U tilning fundamental funksiyalaridan biri bo‘lib, tilning rivojlanishi, saqlanishi madaniy translyatsiyasini o‘z ichiga oladi. Til va madaniyatning o‘zaro yaqinligi,ya’ni aloqadorligi ularni yagona metodologik asosda o‘rganishga imkon beradi. Qiyoslaymiz: 1. Til va madaniyat inson va xalqning dunyoqarashini aks ettiruvchi tafakkur shaklidir. 2. Til va madaniyat o‘zaro dialogda mavjud: nutq subyekti va uning adresati hamma vaqt madaniyat subyekti sanaladi (etiket shakllari: salomlashish, urf-odat bilan bog‘liq rasm-rusum va hokazolar). 3. Har ikkala shakl individual yoki umumiy mavjudlik shakliga ega, ya’ni til va madaniyat subyekti – hamma vaqt individual yoki ijtimoiy, shaxs yoki jamiyat sanaladi. 4. Til va madaniyat uchun umumiy belgi bu umumiylikdir. 5. Tarixiylik – “til va madaniyat” uchun (“ dinamika” (o‘zgaruvchanlik) yoki “statika” (turg‘unlik)) eng asosiy xususiyat sanaladi. 6. Madaniyat xalqning o‘ziga xos tarixiy xotirasidir. Til esa o‘zining kumulyativ (to‘ldiruvchi) xususiyatiga ko‘ra o‘zida o‘tmish xotirasini saqlaydi va to‘ldirib boradi, shu kabi qator xususiyatlari ularni yagona metodologik asosda o‘rganish imkonini berdi. Ayni damda inson va jamiyat o‘rtasida quyidagi farqlar ko‘zga tashlanadi: 1. Komunikatsiya vositasi sifatida til xalq madaniyatida va taraqqiyotda yuz bergan o‘zgarishlarni ozmi-ko‘pmi aks ettiradi. 2. Madaniyatning belgi sistemasiga o‘tishi tildan farqli ravishda mustaqil shakllanish xususiyatiga ega emas. 3. Til va madaniyat boshqa-boshqa (semiotik) belgi tizimidir. Bunday qiyoslash tadqiqotchilarni tilga ozomorf emas, balki “gamomorf”, ya’ni aloqador ekanligini isbotlaydi. Lingvokulturologiyaning vazifasi til birliklarining madaniy ahamiyatini nutqiy vaziyat birliklari – frazeologizmlar yoki boshqa ekstralingvistik til birliklari, 14 madaniyaning ma’lum “kodlarini” ifoda etuvchi simvolik belgilarni solishtirish asosida ish yuritishdan iboratdir. Lingvokulturologiya uchun taraqqiyotga nisbatan madaniyatni o‘rganish muhimroq sanaladi, chunki taraqqiyot moddiy, madaniyat esa ramziydir. Mif, urf- odatlar, marosimlar madaniyatga xos, ular xalqning turmushi va marosimlari shaklida til birliklari va ifodalarida jo bo‘ladi. Shu sababli, ulardagi til birliklari lingvokulturorologiyaning obyekti sirasiga kiradi. XX asr boshlariga kelib lingvokulturologiya jahon tilshunosligidagi y е takchi yo‘nalishlardan biriga aylanib ulgurdi. Ko‘plab tadqiqotlarda ta’kidlanganidek, lingvokulturologiya tilni madaniyat fenomeni sifatida o‘rganuvchi fan bo‘lib, o‘zaro aloqadorlikda bo‘lgan til va madaniyat uning predmetini tashkil etadi. Jumladan, V.N.Teliya bu haqda shunday yozadi: “Lingvokulturologiya insoniy, aniqrog‘i, shaxs va madaniy omillarni uzviylikda tadqiq etuvchi fandir” 13 . G.G.Slishkinning fikriga ko‘ra, ”Lingvokulturologiya inson omiliga, aniqrog‘i, insondagi madaniyat omiliga yo‘naltirilgan. Lingvokulturologiyaning markazi madaniyat fenomenidan iborat bo‘lishi inson haqidagi fanning antropologik paradigmaga tegishli hodisa ekanligidan dalolat beradi” 14 . Professor A.Nurmonovning “Sepir-Uorfning nisbiylik nazariyasi haqida mulohazalar” nomli maqolasida keltirlishicha, B. Uorf til bilan madaniyat o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri muvofiqlik mavjudligini ta’kidlash bilan birga, madaniyat hodisalari til shakllarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sirida maydonga kelishini bayon qiladi. Lekin bunga B. Uorf hech qanday dalil keltirmaydi. Darhaqiqat, til bilan madaniyat o‘rtasida ma’lum bog‘liqlik mavjud. Aslida madaniy til xalq madaniyatining bir qismi. Lekin til bilan madaniyat o‘rtasida determinizm, sabab-natija munosabati yo‘q. Buning dalili sifatida shuni ko‘rsatish mumkinki, ba’zi hollarda ma’lum xalq o‘z madaniyatini saqlagan holda, tilini o‘zgartirishi mumkin. Til shakli bilan madaniyat shakli bir-biriga muvofiq kelmagan holatlar ham uchraydi. Xususan, bir-biriga yaqqol qarindosh bo‘lgan 13 Телия В.Н. Русская фразеология. – М.:1982. – С. 20-25. 14 Bu haqdaqarang : Ma слова В. A . Лингиокультурология. - M .: A кaдемия,2001. 15 xuta va navaxo tillarida gaplashuvchi qabilalar butunlay boshqa-boshqa madaniyatga ega. Aksincha, pueblo va pleyi hindu qabilalari juda yaqin madaniyatga ega bo‘lib, tamomila boshqa-boshqa tillardan foydalanishadi. Yoki Markaziy Osiyoda o‘zbek va tojik xalqlari tamomila boshqa-boshqa sistemadagi tillarga mansub bo‘lsalar-da, bir-biriga juda yaqin madaniyatga ega. Bu esa shuni ko‘rsatadiki, madaniyat hodisalari bilan til strukturasi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri sababiy tobelilik va to‘g‘ridan-to‘g‘ri muvofiqlik yo‘q. Shunday bo‘lsa ham, ular o‘rtasida umumiy bog‘liqlik mavjud. Chunki, madaniyatdagi o‘zgarish tilda aks etadi. Shu ma’noda madaniyatning tilga ta’siri haqida gapirish mumkin, lekin shunda ham tilning madaniyatga ta’siri haqida emas. Ammo bu har ikki tushuncha, ta’kidlab o‘tganimizdek, bir-biriga uzviy bog‘liq va bir-birini taqazo etadi. O‘zbek xalqi purma’no so‘zga, o‘git-u naqllarga boy xalq sanaladi. Ajdodlarimiz azaldan o‘zining hayotiy muammolarini – mehnat mashaqqati, g‘am- anduhi, rohat-farog‘ati, muvaffaqiyat va mag‘lubiyati, rasm-rusumlari – hamma- hammasini maqol va matallarda, naql va barqaror iboralarda ko‘zgudagidek aks ettirib keladi. Xalqning til boyligi – uning bo‘yoqdor, serjilo leksikasining, frazeologiya qatlamining boyligi bilan ham o‘lchanadi. O‘zbek tili – ona tilimizning juda boy, ma’nodor, jozibali va rang-barangligi Navoiy zamonidayoq isbotlangan. Turg‘un o‘xshatishlarning xalqning nutqiy etiketi, milliy urf-udumlari turmush tarzida o‘rni beqiyos, turg‘un o‘xshtishlarni o‘rganish qadimgi zamonlardan faylasuf-u olimlarning diqqat e’tiborida bo‘lgan va hali-hanuzgacha bu e’tibor kuchayib bormoqda, chunki turg‘un o‘xshatishlar – millatning ko‘zgusi. Hozirgi kunda dunyo tilshunosligida ko‘plab tillarning turg‘un o‘xshatishlar lug‘ati tuzilgan. Masalan, ingliz tilining turg‘un o‘xshatishlari lug‘ati 1924 yilda J. Frank Vilstax tomonidan «Dictionary of Similes» (O‘xshatishlar lug‘ati) yaratilgan. Lug‘atning ikkinchi nashri taxminan 20 mingga yaqin turg‘un va individual – muallif o‘xshatishlarni o‘z ichiga oladi. 16 Rus tili turg‘un o‘xshatishlar lug‘ati ko’plab rus tilshunoslari tomonidan tadqiq etilgan. Lebedeva tominidan tuzilgan “ Устойчивые сравнения русского языка ” 15 lug’atida 12000 ga yaqin rus xalqining nutqiga barqarorlashgan o‘xshatishlar asoslab berilgan. Lug‘atda asos so‘z yuqoriga chiqarilib, ma’nosi, qanday vaziyatda ishlatilishi va misollar bilan izohlar o‘rin olgan. Y.Ogolseva “ Словарь устойчивых сравнений русского языка ( синонимо - антонимический ) 16 lug‘ati orqali turg‘un o‘xshatishlarning aksariyati ko‘p ma’noli ekanligi va ular o‘rtasida sinonimik- antonimik va graduonomik munosabatlar mavjudligini aytadi. V.M.Mokienko tomonidan yaratilgan katta rus milliy o’xshatishlar lug’ati ( Болшом словаре русских народных сравнений ) 45 mingga yaqin rus xalqi milliy tilidagi turg‘un, xususiy, xalq sheva va jargonlaridagi o‘xshatishlarni o‘z ichiga oladi. Shved tilining turg’un o‘xshatishlar lug’ati A.S.Alyoshin tomonidan yaratilgan ( Устойчивые сравнения шведского языка , характер изующие человека . Лингвокултурологический аспект . Санкт - петербург . 2011) bo‘lib, unda inson xarakteriga oid turg‘un o‘xshatishlaning lingvokulturologik xususiyati tahlil ostiga olingan. Tatar tili o‘xshatishlari lug‘atini yaratgan F. Hakimzyanov tatar millatining milliy ong mahsuli bo‘lgan 1001 ta o‘shatishga to‘xtalib o‘tgan. Kyuvlieva – Mishaykova tomonidan bolgar tili turg‘un o‘xshatishlar lug‘ati yaratilgan. (Кювлиева- Мишайкова В. Устойчивите сравнения в б o лъгарския язык. София: Издателство на Болгарската академия на науките, 1986. – 175 с.) М. Banko rus tili turg ‘ un o ‘ xshatishlari ko ‘ plab tilshunoslar shu bilan bir qatorda asosan keng ko ‘ lamli tadqiqotlar K . S . Gorbachevicha , V . M . Mokienko , T . G . Nikitin а, V. M. Ogolseva va boshqalar tomonidan olib borilganligini e’tirof etadi 17 . 15 тематический словарь . Краснодар . Кубанский ГУ , 2003 16 M.,Ruskie slovari. AST. Astrel. 2001 17 Ispan tilining turg‘un o‘xshatishlari lug‘ati ispan millati iboralari, maqollari bilan birga 1977 – yilda Shiriley , L. Arora tomonidan yaratilgan. 18 O‘xshatishlar millatning ko‘p yillik tajribasi va ijtimoiy ongi mahsuli hisoblanadi. “Bu sohada jiddiy nazariy va amaliy ishlar olib borgan tilshunos A.O. Dolgovaning qayd etishicha, 1965-yilda fransuz tili turg‘un o‘xshatishlarining lug‘ati (A.G.Nazaryan), 1966-yilda ukrain tilining (I.Gurin), 1973- yilda belorus tilining (F.M.Yankovskiy) ana shunday lug‘atlari nashr etilgan, keyinroq esa chex (1983), bolgar (1986), polyak (2004) va boshqa tillarning turg‘un o‘xshatishlari lug‘ati, shuningdek, bir qator tillar turg‘un o‘xshatishlarining tarjima (muqobillar) lug‘atlari chop etilgan” 19 1.2 O ‘ zbek tilshunosligida o ‘ xshatish qurilmalari tadqiqi 17 Bu haqida qarang : Мокиенко, В. М.: Словарь сравнений русского языка. Санкт-Петербург: «Норинт», 2003. – 608 с. Мокиенко, В. М. – Никитина Т. Г.: Большой словарь русских сравнений. Более 45 000 образных выражений. Под общей редакцией проф. В. М. Мокиенко. Москва: ЗАО «ОЛМА Медиа Групп», 2008. – 800 с. Николаева, Е. К.: Идеографическое описание компаративных фразеологиче- ских единиц польского языка: автореф. канд. дисс.... филол. наук. Ленинград,. Огольцев, В. М.: Словарь устойчивых сравнений русского языка (синонимо-антонимический). Около 1500 единиц. Москва: ООО «Русский словари», «ООО Издательство Астрель», ООО «Издательство АСТ», 2001. – 800 с.Толковый словарь русских глаголов. Идеографическое описание. Английские эквиваленты. Синонимы. Антонимы / Под ред. А. Г. Бабенко. Москва : « АСТ - пресс » 1999. – 698 с . 18 Shirley, Arora L: Proverbial с omparisons and related expressions in Spanish. Los Angeles-London: University of California Press, 1977. – 521 s 19 Mahmudov N. Xudoyberganova D. O’zbek tili o’xshatishlarining izohli lug’ati. T,. Ma’naviyat. 2013. 17-bet 18 O‘zbek tili qadimiy va boy tarixga ega bo‘lib, uning shakllanishida miloddan oldingi va miloddan keyingi dastlabki asrlarda mintaqamiz hududida yashagan baqtriylar, so‘g‘diylar, xorazmiylar va boshqa elat va millatlar o‘z ta’sirini ko‘rsatgani haqida mavjud ilmiy manbalar dalolat beradi. O‘zbek tilining har tomonlama taraqqiy topishi va adabiy til sifatida maydonga chiqishida qadimiy turkiy til katta hissa qo‘shganini alohida ta’kidlash tabiiydir. “Shu borada Mahmud Qoshg’ariy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiy, Atoiy, Sakkokiy, Lutfiy kabi ilm-u fan va adabiyot namoyondalarining xizmati va qoldirgan merosi muhim o’rin egallaganini qayd etish joiz”. O‘zbek adabiy tili ayniqsa XIV-XV asrlarda — Amir Temur va temuriylar davrida rivojlanishning yangi, yuksak bosqichiga ko‘tarildi. Buyuk shoir va mutafakkir Alisher Navoiy umumbashariyat madaniy xazinasidan munosib o‘rin olgan o‘lmas asarlarini aynan ona tilimizda yaratib, uning shuhratini butun dunyoga tarannum etdi. Zahiriddin Muhammad Bobur, Muhammadrizo Ogahiy, Boborahim Mashrab, Muqimiy, Furqat kabi o‘nlab mumtoz adib va allomalarimizning ijodida ona tilimizning lug‘at boyligi, badiiy imkoniyatlari, uning go‘zalligi va nafosati yanada yorqin namoyon bo‘lganini ta’kidlash lozim». 20 Bu esa shuni ko‘rsatadiki, madaniyat hodisalari bilan til strukturasi o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri sababiy tobelilik va to‘g‘ridan-to‘g‘ri muvofiqlik yo‘q. Shunday bo‘lsa ham, ular o‘rtasida umumiy bog‘liqlik mavjud. Chunki, madaniyatdagi o‘zgarish tilda aks etadi. Shu ma’noda madaniyatning tilga ta’siri haqida gapirish mumkin, lekin shunda ham tilning madaniyatga ta’siri haqida emas. Ammo bu har ikki tushuncha, ta’kidlab o‘tganimizdek, bir-biriga uzviy bog‘liq va bir-birini taqazo etadi. O‘zbek xalqi purma’no so‘zga, o‘git-u naqllarga boy xalq sanaladi. Ajdodlarimiz azaldan o‘zining hayotiy muammolarini – mehnat mashaqqati, g‘am- anduhi, rohat-farog‘ati, muvaffaqiyat va mag‘lubiyati, rasm-rusumlari – hamma- hammasini maqol va matallarda, naql va barqaror iboralarda ko‘zgudagidek aks ettirib keladi. Xalqning til boyligi – uning bo‘yoqdor, serjilo leksikasining, frazeologiya qatlamining boyligi bilan ham o‘lchanadi. O‘zbek tili – ona 20 Karimov I. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmoni. 2016. 13-may. www . l ex .uz / . 19 tilimizning juda boy, ma’nodor, jozibali va rang-barangligi Navoiy zamonidayoq isbotlangan. Yuqorida tilga olganimizdek, hozirgi vaqtda lingvokulturologiya jahon, xususan, rus tilshunosligida ham eng rivojlangan yo‘nalishlardan biri bo‘lib, bu borada bir qancha o‘quv qo‘llanmalar yaratilgan. Tilshunoslarning e’tirof etishicha, ularning orasida eng mashhuri V. A. Maslova tomonidan yaratilgan o‘quv qo‘llanma hisoblanadi. 21 Shuningdek, lingvokulturologik yondashuvdagi tadqiqotlar o‘zbek tilshunosligida ham oxirgi o‘n yilliklarda paydo bo‘la boshladi. Masalan, Z.I.Saliyevaning nomzodlik ishi o‘zbek va fransuz tillaridagi sentensiya, ya’ni axloqiy-ta’limiy xarakterdagi matnlarning milliy-madaniy xususiyatlariga bag‘ishlangan 22 . R.S. Ibrogimovaning nomzodlik dissertatsiyasida esa ayol konseptining o‘zbek va fransuz tillarida ifodalanish yo‘llari tadqiq etilgan 23 . Professor N.Mahmudovning “Tilning mukammal tadqiqi yo‘llarini izlab…” nomli maqolasida lingvokulturologiya, umuman, antropotsentrik paradigmaning mohiyati va bu boradagi muammolar chuqur va asosli yoritib berilgan bo’lib, ushbu maqolani o‘zbek tilshunosligida lingvokulturologiya haqida jiddiy mulohazalar bayon qilingan birinchi asar sifatida baholash mumkin 24 . Maqolada lingvokulturologik nazariyaning shakllanishi uchun xizmat qilgan omillar, undagi asosiy tushunchalar, ularning talqinidagi har xilliklar haqida juda asosli mulohazalar aytilgan. Xususan, N.Mahmudov ayni sohaning eng asosiy tushunchalaridan bo‘lgan til va madaniyat haqida quyidagilarni yozadi: “Til va madaniyat deganda, ko‘pincha, “nutq madaniyati” deyiladigan muammo assotsiativ holda esga tushsada, bu ikki o‘rindagi madaniyatning aynanligini aslo ko‘rsatmaydi. Til va madaniyat deganda, odatda, (to‘g‘risi ham shu) til orqali u yoki bu madaniyatni yoki aksincha, madaniyatni o‘rganish orqali u yoki bu tilni tushuntirish nazarda tutiladi, aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, 21 Гумбольдт В.фон. Язык и философия к ультуры. – M., 1985. – C. 33. 22 Салиева З.И. Консептуальная значимост и нatsiонально – культурная специфика сентенции в английском и узбекском языках: Автореф.дисс. … канд.филол.наук. – Ташкент, 2010. – С. 25. 23 MahmudovN . Tilning mukammal tadqiqi yo ‘ llarini izlab … // O ‘ zbek tili va adabiyoti . – Toshkent ,2012. - № 5. – B . 10. 24 D. Xudoyberganova. Matnning antroposentrik taqdiqi. 20 lingvokulturologiyadagi madaniyatning ma’nosi “aqliy-ma’naviy yoki xo‘jalik faoliyatida erishilgan daraja, saviya (nutq madaniyati)” emas, balki “kishilik jamiyatining ishlab chiqarish, ijtimoiy va ma’naviy-ma’rifiy hayotida qo‘lga kiritgan yutuqlari majmui (madaniyat tarixi, o‘zbek madaniyati)” demakdir. Shunday bo‘lgach, nutq madaniyatining o‘rganish muammolari boshqa, lingvokulturologiyaning o‘rganish obyekti tamoman boshqadir” 25 . Lingvokulturologiyaning asosiy birliklari bo’lmish turg‘un o‘xshatishlarni o‘rganish qadim zamonlardan beri yozuvchi, olim va tadqiqoychilani qiziqtirib keladi. O‘xshatishlar haqidagi ilk sodda va aniq ma’lumot Aristotel tomonidan aytilgan. Keyingi yilllarda turg‘un o‘xshatishlarni milliy ong yеchimi sifatida o‘rganilgan ishlar sezilarli darajada tahsinga sazovordir. N. Mahmudovning “Tilning mukammal tadqiqi yo‘llarini izlab” nomli maqolasida 26 o‘xshatishlarning obrazli milliy tafakkur mahsuli ekanligi aniq dalil va misollar orqali ko‘rsatib berilgan va “O‘zbek tili o‘xshatishlarining izohli lug‘ati” da “obrazli milliy tafakkur mahsuli bo‘lmish o‘xshatishlar o‘zbek tilida ham batafsil o‘rganilishi uning tuzilmaviy – sistematik, lingvokulturologik va lingvopoetik xususiyatlari atroflicha tadqiq va tasnif etilishi lozim ekanligi ta’kidlab o’tilgan 27 . D. Xudoyberganovaning “Matnning antroposentrik tadqiqi” nomli monografiyasida 28 (o‘zbek tilidagi matnlarning antroposentrik paradigma asosida tadqiq etish muammolari yoritilgan va o‘zbek tilidagi matnlarning eng muhim kognitiv- semantik, lingvokulturologik hamda psixolingvistik xususiyatlari yoritib berilgan. Bundan tashqari, monografiyadan inson haqidagi turg‘un o‘xshatishlarning ma’noviy guruhlari yoritilgan tasnif o‘rin olgan. Monografiyada o‘zbek tilidagi matnlarning lingvokultutrologik xususiyatlarini o‘rganish ochib beriladi. Unda turg‘un o‘xshatishlar va lingvomadaniy birliklarning matn yaratilishidagi o‘rni, o‘xshatish mazmunli matnlar, metaforalarning matn 25 Mahmudov N. Tilning mukammal tadqiqi yo‘llarini izlab … // O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent,2012. - № 5. – B. 10. 26 O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent,2012. - № 5 27 Mahmudov N. Xudoyberganova D. O‘zbek tili o‘xshatishlarining izohli lug‘ati.T; Ma’naviyat. 2013.17-bet. 28 Toshkent : Fan.. 2013.135 bet.) 21 yaratilishidagi o‘rni, jonlantirish asosida matnlarning lingvokulturologik xususiyatlariga alohida e’tibor berilgan. Tilshunos Ma’rufjon Yo’ldoshev “Cho’lpon so’zining sirlari” nomi risolasida tasviriy vositalar, xususan, o’xshatishlar “badiiy asarda so‘z ustasining kuzatuvchan, ziyrak nigohi va teran badiiy didining mahsuli sifatida yuzaga keladi” 29 gan jarayonligini misollar vositasida dalillangan. Xulosa qilib aytganda, til insoniyat tamaddunining rivojlanish iyerarxiyasini ko‘rsatib beradigan ko‘zgu bo‘lib, unda o‘sha til egalari haqidagi eng haqqoniy ma’lumotlar jamlanadi. Tilni uning o‘z egasi bilan o‘rganish g‘oyasi nemis olimi Gumbold tomonidan ilgari surilgan bo‘lib, tilda insonga xos barcha xususiyatlar: insonning insoniyligini ko‘rsatib beruvchi xarakteri, yashash tarzi, madaniyati, dini, tarixi, assotsiativ fikrlash tarzi va boshqalar aks etadi. Tilshunoslikda hukumronlik qilayotgan antroposentrik paradigmaning bosh maqsadiyam ko‘p asrlardan buyon chetda qolgan obyektni o‘z subyekti va uning xususiyatlari bilan o‘rganishdan iborat. Antroposentrik tilshunoslikning allaqachon mustaqil yo‘nalishi bo‘lib ulgurgan lingvokulturologiyaning birligi turg‘un o‘xshatishlardir. Xalqning muayyan predmet, belgi, harakat, holat haqidagi tasavvurlari shuningdek, shu xalqning yashash tarzi, iqlimi, urf-udumlar haqidagi eng aniq va ishonarli ma’lumotlar turg‘un o‘xshatishlarda ham o‘z aksini topadi. Turg‘un o‘xshatishlar har bir tilning naqadar boy leksikonga, sayqalga, asrlar aro tajribaga ekanlini ko‘rsatib beruvchi manbadir. Dunyo tilshunosligida turg‘un o‘xshatishlarni o‘rganishga qiziqish Aristotel zamonidan boshlangan bo‘lsa-da, hozirgi kunda ham bu ishni ko‘plab dunyo tilshunoslari davom ettirishmoqda va turg‘un o‘xshatishlar lug‘atlari yaratilib kelinmoqda. Bunday harakatlar o‘zbek tilshunoslidiga ham aks etmoqda. Fikrimizning yorqin dalili sifatida N.Mahmudov va D.Xudoyberganova tomonidan yaratilgan “O‘zbek tili o’xshatishlarining izohli lug‘ati” kitobini ko‘rsatish o‘rinli. Lug‘at o‘zbek tilining, o‘zbek xalqining ko‘p asrlik tajriba, tarix, madaniyat va o‘ziga xos tafakkur tarziga ega ekanligini ko‘rsatib beruvchi qomusdir. 29 Yo’ldoshev M. Cho’lpon so‘zining sirlari. Ma’naviyat 2002. 57-bet . 22 Dunyo tilshunosligida ham turg‘un o‘xshatishalarni o‘zida jamlagan ko‘plab lug‘atlar, ularni tavsiflagan va beqiyos manbaligini ko‘rsatib bergan ko‘plab monografiya, dissertatsiya va maqolalar mavjud bo‘lib, bunday ishlar o‘sha til egalarining til xazinasini ochishdagi davomli qadamlaridandir. 1924 yilda J. Frank Vilstaxning ingliz tilidagi, V.Ogolsov (2001, 800 b), E. Nekrasova(1979, 225 b), L. Lebedova (2003 ), V. M. Mokienko (2003. 608 b), V. M. Mokienko, T.G. Nikitina (2008. – 800 b)larning rus tilidagi, Shiriley, L Arora (1977,521)larning ispan tilidagi, F. Hakimzyanov (2010)ning tatar tilidagi, A.S. Alyoshin (2011)ning shved tilidagi, A. G. Nazaryanning fransuz (1965), I. Gurinning ukrain(1966),F. M. Yankovskiyning belorus (1973)tillaridagi lug‘atlari fikrimizning yaqqol isbotidir. Bu lug‘atlar har bir tilning lingvokulturologik, etnolingvistik, kognitiv xususiyatlarini yanada chuqurroq o‘rganish uchun xizmat qilishi shubhasiz. II bob. O‘zbek va ingliz tillarida turg‘un o‘xshatishlar semantikasi 23 2.1 Belgi asosli turg‘un o‘shatishlar Turg‘un o‘xshatishlar o‘ziga xos hodisa bo‘lib, u poetik obrazning asosiy elementlaridan biri hisoblanib, zarur bo‘lganda uning “sinonimi“ d ar ajasiga ko‘ta r ilishi mumkin. O‘xshatishlar olamni, dunyoni shoirona idrok etish, uni baholash, o‘lchash ijodkorning voqelikka munosabatini ko‘rsatuvchi hodisadir. O‘xshatishlar badiiy vositaning shakligina emas, balki mazmuniga ham daxldor hodisa bo‘lib, har qanday badiiy matnning ifodasi buni tasdiqlashi mumkin. Bilamizki, inson xarakter – xususiyatlarini ifodalaydigan leksemalar o‘zbek tilidagi sifatning boshqa ma’no turlariga nisbatan miqdor jihatdan ko‘p. Dunyoni idrok etishda sifatlarning, belgilarning o‘rni beqiyos. Xususan, ko‘pchilik turg‘un o‘ x shatishlaning asos qismini sifatlar tashkil etadi. Belgi asosli leksemalar ichki va tashqi ta’sir munosabatiga ko‘ra ijobiy hamda salbiy ma’noli bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari ijobiy ham, salbiy ham ma’nosi bo‘lmagan sifatlar mavjud. Ayni shu o‘xshatishlardan ba’zilarini misollarimizda ko‘rib chiqamiz: Go ‘ dak. Go ‘ dakday ( kabi, singari ) 1. Beg ‘ ubor, pok, yoqimtoy. Asosan, katta yoshdagilar haqida. “Yosh bolaning gunohi bo ‘ lmaydi” dega n gap bor. Darhaqiqat, bolaning beg ‘ ubor, pok, samimiy ekanligiga biz ko ‘ p bora guvoh bo’lganmiz va guvoh bo ‘ lamiz. Odam bolasining gunohi ham u kattargan sari ortib boraveradi. Ayni shu o ‘ xshatish etaloni vazifasida kelgan “go ‘ dak” so ‘ zi kattalarga nisbatan ularning qanchalik gunohsiz ekanligini ko ‘ rsatish uchun turg ‘ unlashgan. Quyida bir nechta misollar keltiramiz: a) Kelinchak har kuni uch mahal ibodatdan oldin oyoqdan yuzgacha yaxshilab yuvinar va oliy tangridan huzuriga go ‘ dakday pok bo ‘ lib oradi ( P. Qodirov.“Humoyun va Akbar” romani ) 24 b) Ko ‘ zlari cho ‘ lponday charaqlab turadigan, yuzlari sutga chayilgandek tiniq, go ‘ dakday yoqimtoy bu ma’suma faqat husnda emas, ilm va nazm bobida ham benazir edi ( O. Yoqubov. Ulug ‘ bek xazinasi. ) c) Ularni bilaman, ular pok bo ‘ lar, yuragi go ‘ dakday beg ‘ ubor bo ‘ lar ( Sh. Rahmon. Gumanoidlar ) d) Bahor norasida go ‘ dakday shirin, qo ‘ ynida ezgulik armon yashirin ( A. Oripov . Bahor tilaklari ). e) Turar u go ‘ dakday beg ‘ ubor kulib, balki kulgusi ham bizdan meros bu ( A. Oripov. Genitika ) . 2. Beozor, tortinmasdan yig ‘ lamoq, uxlamoq, duduqlanmoq, kulmoq va shu kabi harakatlar qilmoq. Kattalar haqida. a) Qiyomat kunini eslab go ‘ dak kabi yig ‘ laydi ( X. Sulton. Boburiynoma ) . b) Xuddi shu daqiqadagi tuyg ‘ ularini, onaizorining yurak urishini, go ‘ dak kabi ko ‘ z yosh to ‘ kishini og ‘ il va nabiralariga so ‘ zlab berar, o ‘ zi ham ko ‘ z yoshlarini tiya olmasdi ( N. Qobul. Buyuk Turon amiri yohud aql va qilich ) . c) Uning ko ‘ zi yumilib,go ‘ daklarday yеngil, yoqimli pishillay boshlanishi bilanoq, Saltanat uchar gilamga o ‘ tirib, yostiqni quchoqlaganicha, safarga jo ‘ nadi… frontning u boshidan kirib,bu boshidan chiqdi, daryolar kechdi ( R. Fayziy. Hazrati inson ). Danak. Danakday (juda kichkina, uvoqqina ) Turg ‘ un o ‘ xshatishlarning vazifasi nafaqat belgiga o ‘ xshatish, shu bilan birgalikda voqea-hodisaga, holatga salbiy yoki ijobiy munosabatni ifodalashdan ham iborat. O ‘ xshatish etalonlarida o ‘ xshatish subyektiga bo’lgan konnatativ, ya’ni subyektiv-emotsional, ekspressiv munosabatlar ham darajalangan bo ‘ ladi. “danak” so ‘ zida ham hajm darajasining me’yordan, haddan ortiq darajada kichikligini ko ‘ rsatish maqsad qilingan. 25 a) Yeb- ichib o ‘ tirishni, odatdagicha, xushomadgo ‘ ylik bilan taklif qildi. Boyvachcha danakday nonni og ‘ ziga tashlab, vaqti ziqligini bildirmoqchi bo ‘ ldi ( Oybek . Qutlug ‘ qon ). b) Ana shu xotirlash asnosida go ‘ yo yuragidan danakday parcha ajralib chiqdi-yu,bo ‘ g ‘ ziga kelganda qadalib qoldi (T. Malik. Shaytanat). c) Uzoq yo ‘ llarda shayx a’loyiga o ‘ lat yuqqan ekan. Birdan isitmasi ko ‘ tarilib ,bo ‘ ynida danakday shish paydo bo ‘ ldi. (P. Qodirov. Humoyun va Akbar). d) Noilojlikdan tilining tagiga danakday toshchani tashlab, yo‘lida davom etdi. (Zoyir. Qismat o‘chi). e) To‘tidan bo‘shab qolgan qafasga danakday cho‘chqa yog‘ tashlab qo‘ysa, kifoya( T.Malik. Shaytanat ). Dev. Devday ( kabi, singari) Ertaklarda, afsonalarda, rivoyatlarda eshitgan “dev” timsoli naqadar ulkan, bahaybat ekanligini bilamiz. Devday etaloni ham kuchli, baquvvat kata degan tasavvurni uyg‘otish maqsadida ishlatiladi. Bu etalon konteksda ham salbiy, ham ijobiy semalarni ifodalaydi. Keltirilgan ayirim misollarimizda salbiy bo‘yoqdorlikni ham sezishimiz mumkin. 1. Zabardast, baquvvat, bahaybat, ulkan, kuchli. Odam, hayvon va boshqa narsalar haqida. a) Gap o‘sha qimizdami, yo‘q, o‘sha suluv qizda, nainki mast, dev kabi norg‘ulman, zabardastman (Mirtemir. Qimiz). b) Bir ayol kishi devdek erkak tutib olib, shunday kaltaklaydiki, uning ohi-dodiga chidab bo‘lmasdi (Shukrullo .Tirik ruhlar). c) Bo‘yi past, sug‘duyonaliklardan farq qilmaydiganbbu odamni ko‘rishib, Iskandar odamlari devdek bo’ladi deb eshitgandik, ular ham o‘zimizga o‘xshar ekan-ku, deb taajjublanishardi (M. Qoriyev. Sipitamen ). d) Devdek odam uch-to‘rt oy ichida cho‘pdek ozib, rangi za‘faron bo‘lib ketdi (E. A’zam. Stupka ). Ip. Ipday (Kabi, Singari) 26 Juda ham ingichka, ozg‘in, tor; inichka qilib cho‘zmoq. Belgining haddan ortiq darajada ingichkaligini ko’rsatish uchun “ip” so‘zining o‘xshatish asos qilib olingan. O‘xshatilayotgan predmetning haddan ortiq ozg‘inligini, ingichkaligini ko‘rsatish maqsad qilib ko‘rsatiladi. Fikrimizni dalillash maqsadida ba’zi misollarni keltiramiz: a) Kuzda ariq shunaqangi tiniq bo‘ladiki, qirg‘oqqa yotib olib,suv ichayotganizda ariq tagida soch tolasiday silkinib yotgan suv o‘tlarini, ilang- bilang qilib yurgan ipday ingichka “chuvalchang bolalari” ni aniq ko‘rasiz (O‘. Hoshimov. Ikki eshik orasi ). b) Ey nodon, – dedi chayon. Mening nishim ipday ingichka, qilday zaif bo‘lsa,. qancha urinsam ham bu qattiq toshga o‘tmasligini bila turib, shunday deyapsanmi? (I. Sulton. Ozod) . c) Biyday keng, kimsasiz dala o‘rtasidagi ipdek ingichka yo‘ldan o‘tguncha zerikib ketaman (O‘. Hoshimov. Dunyoning ishlari ). d) Madrasining hovlisi liq to‘la qari-qartang, juldur kiyingan va bo‘yni ipday bolalar (A.Qahhor O‘tmishdan ertaklar ). e) Poshnasi bir qarich tufli kiygan xushro‘ygina qiz ipdek qoshini chimirib ro‘parasida turardi (O‘. Hoshimov. Tushda kechgan umrlar ). f) Ipdekkina bo‘lib yurgan Huri eridan chiqdi-yu, semirib ketdi. (O‘. Hoshimov. Dunyoning ishlari ). Momiq. Momiqday. Bu so‘zning o‘xshatish asosi vazifasida kelishining asosiy sababi tabiat tomonidan bu o‘simlik juda ham yumshoq va shu bilan birgalikda, juda ham oq bo‘lganligidir. Ayni shu sifati uchun ushbu so‘z turg’un o‘xshatish vazifasida kelgan desak adashmagan bo‘lamiz. Momiqday etaloni quyidagi semalarni ifodalaydi. 1. Juda ham oq, oppoq. a) Oppoq quyonlarni silay boshladilar. Karimqulning nazarida hadiksirab, g‘alati-g‘alati tikilib, cho‘chibroq turgan momiqdek oppoq yungli, 27 uzun quloqli, qop-qora ko‘zli bu jonivorlar bamisoli jannatdan chiqqandek ( H. To‘xtaboyev. Quyonlar saltanatining shahanshohi ). b) Yomg‘irdan musaffo bo‘lgan osmondagi momiqdek oppoq bulut parchlari asfalt yuzida yig‘ilib qolgan suv parchalarida nozik jliva bera boshladi (M. Jabborov. Sevinch yoshlari ). c) Buvi o‘sha o‘tirgan ko‘yi momiqday oppoq qo‘llarini ochdilar (M. Mansur. Judolik diyori ). 2. Behad yumshoq. a) Shirakayf boyvachcha asta chayqalar, qora charm yostiqlar momiqday yumshoq ( Oybek. O‘ch ). b) Momiqday qo‘l uning kaftiga tushganda, allaqayeri jaz etib, ettikinday bo‘ldi ( R. Fayziy. Cho‘lga bahor keldi ). c) Sarviqomat dilbarning momiqday qo‘llarini ushladi ( A. Abdullayev. Dard ). d) Uning ro‘parasida ko‘kragini yostiqqa berib, dum tushib yotgan momiqday juvon yumaloq, oppoq yuzini hoji xolaga o‘girdi. ( M. Ismoiliy. Farg‘ona tong otguncha) . e) Salqin xonaga kirdi-yu, ust-boshini yеchib tashlab, momiqday xobjoyga yastandi (N. Jaloliddin. Yurak) . Ka’ba. Ka’badek. (Behad muqaddas). Har bir musulmon farzandi uchun ka’badek muqaddas joy bo‘lmasa kerak. Shuning uchun “ ka’ba” etalonidan juda ham mo’tabar, aziz, behad muqaddas ekanligini ko‘rsatish uchun foydalanilgan. Bu etalon diniy tushuncha bilan bog‘liq bo’lib ko‘plab musulmon xalqlarida uchraydi. a) She’riyat uning uchun Ka’badek muqaddas maskan edi (N. Karimov. Mirtemir). b) Mansab pillapoyalaridan ko‘tarilib, noming va ruhing osmon qadar bo’lganda, so’ng bir lahzada barisini yo‘qotganida, seni bag‘ringga bosguvchi, dalda bo’lguvchi, taskin beruvchi shu munis maskan – Ka’badek muqaddas oiladir ( O. Dadayeva. Munosabatlarga putur еtmasin). 28 Bo ‘ z. Bo‘zday. (Oq , Oppoq , odatdagi rangini yo‘qotmoq. Asosan, odamning, xususan, uning yuzining rangi haqida). Inson qo‘rquvdan yoki og‘ir kasallikdan rangi odatdagi tusdan o‘zgarib, oqarib qoladi. Bu o‘xshatish odatda salbiy ma’noda qo’llaniladi. Bo‘z leksemasi esa bu holatni yanada tasirliroq ko‘rsatib berish uchun xizmat qiladi. Quyidagi misollar orqali bo’zday leksemasining semalari yanada oydinlashadi. a) Dahshatdan olayib ketgan ko‘zalrini, bo‘zdek oppoq yuzini ko‘rib, to‘satdan hammasini tushundim ( O‘. Hoshimov. Ikki eshik orasi ) Yuzi bo‘zdek bo‘lib, boyagi joyiga qaytib o‘tirdi ( P. Qodirov. Yulduzli tunlar ). b) Uning ketidan erishgan yigirmatacha otliq navkarlari orasida peshonasi g‘urra bo‘lgan, yuzi bo‘zday oqargan Mamat ham bor edi ( P. Qodirov. Yulduzli tunlar ). Malika. Malika(lar)day 1. Chiroyli, juda go‘zal. Ayol haqida. Qadim zamonlardan beri malikalar go‘zallik belgisi hisoblanib, go‘zallik bobida mamlakatning boshqa qizlariga o‘rnak bo‘lishgan. Tarixning guvohligicha hozirgacha ayollar ishlatadigan deyarli barcha chiroyga chiroy qo‘shuvchi vositalarning asosi dunyoga dong‘i ketgan malikalar nomi bilan bog‘liq. Va ular ana shu vositalardan foydalanib, shahzoda-yu qirollarning aqlini shoshirib qo’yganlar. Masalan ayollar sevib ishlatadigan xushbo‘y iforlar va hozirga qadar urfini yo‘qotmayotgan qiz - kelinlar karona(tillaqosh)sining ixtirochisi sifatida malika Kleopatra tan olinadi. Hozirgacha malika Kleopatra nomi go‘zallik malikasi sifatida tilga olinadi. Malika Afrotidaning ham go‘zallik borasidagi xizmatlari beqiyos. Malika etaloni deyarli barcha millatlarda mavjud, lekin bu etalonni idrok etish tarzi turlicha. O’zbek xalqida malika leksemasi, odatda, milliy kiyimda, boshida tillaqosh, qoshida o‘sma va tabiatan go’zal, ibo-hayoli, vafo, sadoqat hamda mardlik ramzi sifatida idrok etiladi. a) Sho‘rim qursin, kampir xotinni uzatganday, to‘rtta-beshta xotin bilan birga malikaday qizimni olib chiqarmishman, eshigimga karnay- surnay 29 bilan, bir to‘da yigit bilan kuyovim kelsa, ustidan sochqi sochilsa, kuyovimning boshiga jig‘a taqsam, degan orzularim bor edi ( Oybek. Qutlug‘ qon ). b) Dunyo yagonasi bo‘lgan malikaday qamarsiymo o‘zining monandi yo‘q go‘zalligi, nodir aql-u farosati ila taqdir tomonidan shunday siylovga munosib ko‘rildimi? ( M. Ali. Ulug‘ saltanat ). c) Ko‘zlariga Gulbahor tengsiz bir malikaday, avvalgidan ham so‘lim, avvalgidan ham go‘zalroq ko‘rinib ketdi. ( Y. Rahmon ) . Oy . Oyday ( Kabi, singari) 1. Chiroyli, go‘zal. Asosan, ayollar haqida. O‘zbek lingvomadaniyatida oyday etaloni juda keng ma’noda, asosan, ijobiy ma’noda qo‘llaniladi. Oyday etaloni turli ma’nolarni ifodalab keladi: 1. Chiroyli, go‘zal. Asosan, ayollar haqida. 2. Porlamoq, balqmoq,ajralib turmoq, kuchaymoq. 3. To‘lmoq, yanada go‘zallashmoq. 4. Ravshan, ayon. Xalqimizda oyning go‘zalligi haqida turli xil afsonalarga asoslanib, o ‘ n to ‘ rt kunlik oyday o‘xshatishi ham uchraydi. Rus lingvomadaniyatida oyday etaloni g ‘ amginlik, tushkunlik ma’nosini ifodalasa, ingiliz tilida bu aylana , oval yuz tarzida idrok etiladi. Etalondagi bunday turlilik, til egalarining farqli mental va etnik xususiyatlarini aks ettirishga xizmat qiladi. a ) Ismiga munosib to‘lin oyday go‘zal ayol edi To‘lun oqa.( M. Ali. Ulug‘ saltanat ). b) Qop-qora ko‘zing Yoshlarga to‘lmish. Oy kabi yuzing Yaproqday so‘lmish (Mirtemir. Tutqin qiz ) . c) Yillar o‘taverdi, ko‘zim o‘ngidan, sizning oydek ruxsoringiz ketmadi (M.Yusuf. Maktub ) . O ‘ n to ‘ rt kunlik oyday. Juda ham chiroyli, behad go‘zal. Asosan, ayol, uning yuzi haqida. 30 a) Uyda qoldi o‘n to‘rt kunlik oyday go‘zal qaylig‘I, uyda qoldi chimildiqdan kecha chiqqa, Lyudmila ( O‘ Umarbekov.Gul vodiysi). b) Bu davrda mehrinso balog‘at yoshiga y е tgan, sarviqomat, o‘n to‘rt kunlik oydek qiz edi ( T. Fayziyev. Temuriy malikalar). c) Hoy ovsincha, tuzukmisiz, bay-bay judayam ochilib, o‘n to‘rt kunlik oyday bo‘lib ketibsiz-ku ( A. Abdullayev. Dard). d) Oppoq kulcha yuzlari o‘n to‘rt kunlik oydek suluv, ko‘zlari xuddi ko‘ringuvchini erkalayotganday xumor boqadi ( A. Abdullayev. Dard). Guruch. Oppoq, mayda tekis, bejirim. Odamning tishlari haqida. “Guruch” so‘zining tishlarning tekis va oq ekanligini ko‘rsatish maqsadida qo‘llanishiga sabab, guruch donalari shakl va hajm jihatidan teng va bir xil bo‘lganligidir. Shuning uchun, tishlarning chiroyliligiga nisbatan ushbu so‘z o‘xshatish asosi bo‘lib qo‘llangan. Misollarga yuzlanamiz: a) Pozdravlyayu, – dedi qiz jilmayib. Uning tishlari guruchdek oppoq edi (O‘.Umarbekov. Odam bo‘lish qiyin ). b) Ko‘ramiz hali!- dedi guruchdek tishlarini yarqiratib,shoshmay tur, seni ko‘chada ishtonsiz qoldirmasam, otimni boshqa qo‘yaman ( H. Sultonov. ajoyib kunlarning birida ) c) Yo‘lchi guruchdek-guruchdek ikki tishini og‘zidan olib Yo‘ldoshning xotiniga ko‘rsatgan edi ( N. Yusufiy. Hayot so‘qmoqlarida ). Oshqovoq. Oshqovoqday Katta, beo‘xshov. Ko‘proq odamning kallasi, salla va shu kabilar haqida; kuchli salbiy munosabat ifodalanadi. Odamning boshiga nisbatan qo‘llanish, shu bilan birgalikda, kuchli salbiy munosabatning ifodalanishi. Misollarda bu yaqqol o‘z ifodasini topgan: a) Jaloliddin yonida turgan fidoiy yigitlar shu lahza qon oqib turgan oshqovoqdek katta kallani choyshabga o‘rab, vaqtni qo‘ldan bermaslik uchun tezda tashqariga chiqib, otlariga minishdi ( Mirmuhsin. Temur Malik ). 31 b) Sartorshlik yomon kasb emas,… elektr mashinkalar har qanday oshqovoqday boshni ham bir zumda shilib tashlaydi ( E.Raimov. ajab qishloq ). c) Bismillo, – deb xonaqohdan Zohir shayx chiqdi. Boshida oshqovoqdek dastor, bir qo‘lida tasbeh, uzun chopon kiyganigami basavlat ko‘rinardi ( S.Siyoyev. Avaz ). Sarv. Sarvday ( kabi, misoli) Tik, adil, kelishgan. Odamning qaddi-qomati haqida. Sarv daraxti daraxtlar orasida eng tik, qaddi egilmagan, baland daraxtlardan biri hisoblanadi. Shu sifati uchun uni insonning qaddi-qomati naqadar tik ekanligini bildirish maqsadida o‘xshatish obrazi sifatida qo‘llanailadi. Masalan: a) Uning sarvdek tik qomati yigitni befarq qoldirmadi. ( M. Hazratqulov. Sulton bilan malika ) b) Hovlingizdan shrqiragan soy o‘tsa, Yelkangizdan quyosh o‘tsa, oy o‘tsa. Qoshlaringiz mangu kamon yoy o‘tsa, Sarv misoli adil qolsa bo‘yningiz, to‘larmidi ko‘nglingiz. Ingliz frazeologlari J.Seydil va U.Makmordi 1909 - yildayoq ingliz tilidagi turg‘un o‘xshatishlarni 3 guruhga ajratishgan: 1. Sifatli o‘xshatishlar (comparisons with adjectives), 2. Fe’lli o‘xshatishlar (comparisons with verbs) 3. Turli xil o’xshatishalar (miscellaneous comparisons) Oxirgi guruhga kiruvchi o‘xshatishlar ot va “semantik bo‘sh” fe’llardan tashkil topgan. Masalan: like a dog with two tails ( itning ikkita dumi bo‘lganday), (to have) a memory like a sieve (elakdan o‘tkazilgan xotiraday(bo‘lmoq, saqlanmoq) 30 Ingliz tilida belgi asosli turg‘un o‘xshatishlarning etalonida hayvonlar va parrandalar nomi еtakchilik qiladi: 30 Seidl, J. English Idioms and How to Use Them [1909] / J.Seidl, W.McMordie; foreword by E.M.Mednikova. – Moscow: Vysshaja shkola, 1983. – 266 p. 32 As innocent as a lamb – qo‘yday beozor. Qo‘y etaloni ko‘p turkiy xalqlarning turg‘un o‘xshatishlari leksikonidan yuvosh, muloyim asosi bilan o‘rin olgan. Bu, albatta, turkiy xalqlarning kasb-kori bilan bog‘liq. Rus xalqida esa qo‘y laqmalik obrazida gavdalanadi. Ingliz tilida qo‘y etaloni bilan bog‘liq turg‘un o‘xshatishlarning asosi beozor, yuvosh, muloyim kabi semalarni ifodalaydi. As poor as a church mouse ( cherkov sichqoniday kambag ‘ al) O‘rta asrlarda cherkovlar juda kambag‘al bo’lgan hattoki sichqonlar еyishi uchun ushoq topishi ham mushkul bo’lgan. Hafta orasida ochlik sababli vafot etgan kambag‘al sichqonlar chiqarilib tashlangan. Shu tariqa kambag‘al insonlarni cherkov sichqoniga o‘xshatish boshlangan. Bu o‘xshatishda madaniyatdagi tarixiylik xususiyati mavjud. My cousin is as poor as a church mouse and never has any money to spend . (Mening jiyanim cherkov sichqoniday kambag‘alligidan sarflashiga ozgina pul topolmaydi). Bu o‘xshatish diniy xususiyat bilan bog‘liq bo‘lgani uchun o‘zbek tilida uchramaydi. As scarce as hen’s teeth ( tovuqning tishiday noyob) turg‘un o‘xshatishi ingliz millatining noyob, nodir tushunchasi bilan bog‘liq dunyoqarashini ifodalaydi. Tovuqda tish yo‘qligi ingliz millatining ong doirasidan chetda qolmagan. Cheap hotels in this city are as scarce as hen’s teeth. (Bu shaharda arzon mehmonxonalar tovuqning tishiday noyob) As silly as a goose (g‘ozday axmoq). G‘oz o‘zbek milllati tafakkurida mag‘rurlik, kekkayganlik baho semasiga ega. Inglizlarda esa g‘ozning harakatlari kulgili va axmoqona tarzida turg‘unlashgan. My aunt acted as silly as a goose last evening . (Xolam o‘tgan oqshom g‘ozday axmoqona harakatlar qildi.) As bold as brass (jezday jur’atli) bu turg‘un o‘xshatish ham tarixiylik xususiyatiga ega. Qadimgi tosh asridan keyin mehnat qurollari toshdan emas jezdan tayyorlangan. Bu aralashma juda yuqori darajadagi issiqqa bardoshli bo‘lib, alyuminga nisbatan chidamliroq va mehnat unumini yanada yaxshilagan. 33 ( As blind as a bat (ko‘rshapalakday ko‘r). Ko’r. Insonga nisbatan. Bu o‘xshatish har ikkala xalq tilida ham uchraydi. The man is as blind as a bat and cannot see more than a small distance ahead. ( Erkak ko’rshapalakday ko’r va u kichkinaroq masofadan yaxshi ko’rolmaydi.) As busy as a beaver (qunduzday band). Juda band. Insonga nisbatan. Qunduz suvda ham quruqlikda ham bemalol yashay oladigan hayvon hisoblanadi. I have been as busy as a beaver all morning. (Ertalablari qunduzday band bo‘lgan bo‘laman). As gruff as a bear – ayiqday qo‘pol. Qo‘pol, odamovi. Odamlarga yarashmaydigan. Our neigbour is as gruff as a bear when we meet him in the morning . (Ertalab qo‘shnimizni ko‘rganimizda, ayiqday odamovi, qo‘pol edi) As meek as a lamb (qo‘yday yuvosh, muloyim, itoatkor, yuvosh, gapga kiradigan, muloyim) . insonlarga nisbatan. Bu o’xshatish ham ikkala xalq tili uchun umumiy. The secretary was as meek as a lamb when she went to ask her boss for a salary increase . Kotiba boshlig‘ida oyligining o‘sishi haqida so‘rayotganida qo‘yday muloyim edi As stubborn as a mule ( xachirday o‘jar). Judayam o‘jar. Insonga nisbatan. O’zbek tilida bu o’xshatishning eshakday qaysar, o’zaj tarzidagi muqobili mavjud. My friend is as stubborn as a mule and you can never make her change her mind. ( Mening do‘stim xachirday o‘jar, va u hech qachon o‘zini, fikrini o‘zgartira olmaydi). As weak as a kitten (mushukchaday kuchsiz). As easy as duck soup (o‘rdak sho’rvaday oson). Juda oson, kuch talab etmaydigan. O‘zbek tilidagi xamirdan qil sug ‘ irganday iborasiga to‘g‘ri keladi. Convicing the man to buy the car was as easy as duck soup . (Erkakni moshina sotib olishga ko‘ndirish o‘rdak sho‘rvaday oson edi.) As pround as a peacock (tovusday mag‘rur). Juda mag‘rur, takabbur. The man is as pround as a peacock of his young son 34 As scarce as hen’s teeth ( tovuqning tishiday noyob) In this city foud cheap hotel as scarce as hen’s teeth . Bu shaharda arzon mehmonxona topish tovuqning tishiday noyob edi) As awkward as a cow on roller skates sigir konkida ucholmaganday beso‘naqay. Juda beso‘naqay. The little girl was as awkward as acow on roller skates when she first began riding her bicycle. (Kichkina qizcha birinchi velosiped haydashni boshlaganida sigir konkida ucholmaganday beso‘naqay edi. 35 2.2. Harakat asosli turg‘un o‘xshatishlar Til va nutq dialekti munosabatida tabiiyki, so‘z y еtakchi o‘rinni egallaydi. Chunki, har bir so‘z turli belgi va xususiyatlarning birligidan iborat muayyan qirra, tomon, imkoniyatlarga ega alohida birlik sifatida mikrosistemani tashkil qiladi. Binobarin, muayyan sistemani hosil qiluvchi til va nutq birligi bo‘lgan so‘zning eng muhim tomoni uning muayyan narsa-predmet, voqea, hodisa- jarayon kabilarni ifoda etuvchi mantiqiy jihatidir, ya’ni ma’no tomonidir. Shunga ko‘ra, o‘zbek tilshunosligida, ayniqsa, fe’l so‘zlar bilan ularning ma’nosi bilan, ularning gapdagi o‘rni, roli bilan gapni tashkil qilishdagi kuchi- ahamiyati, valentligi bilan bog‘liq qator izchil tadqiqotlar maydonga keldi va kelmoqda. 31 7 Bunda, asosiy o‘xshatish etaloni harakatning belgisini ko‘rsatish uchun qaratilgan bo‘ladi. Makon va zamondagi hamma xatti-harakatlarni, turli holat va kishilar o‘rtasidagi munosabatlarni ifodalash qudratiga ega bo‘lgan til materiali fe’ldir. Bahor havosiday ( Kabi, Singari) O‘zgaruvchan, tez o‘zgaradigan, barqaror bo‘lmagan; tez o‘zgarmoq. Odamning tabiati, fe’li, kayfiyati haqida. Fasllar kelinchagi bo‘lmish bahor fasli o‘zining tabiati bilan boshqa fasllardan ajralib turadi. Bu faslda goh yomg‘ir yog‘sa, goh quyosh chiqadi, goh bulut bo‘lsa goh osmonda kamalak chiqib hammani ko‘nglini ko‘taradi. Ayni shu tez o‘zgaruvchanligi sabab “bahor havosiday” o‘xshatishi insonning holatiga ko‘chgan. Quydagi misollarda ko‘rishimiz mumkin: a) Qolaversa, Yaxshiboyevning fe’li haligiday… bahor havosiday gap –Tez o‘zgaradi.( M.M.Do‘st. Lolazor ). 31 Jamolxonov H. Hozirgi o’zbek adabiy tili.Oliy o’quv yurtlar uchun darslik .–Toshkent:Talqin,2005 . 36 b) Yashirmayman. Bugun negadir baxtiyorman. Ammo bilib qo‘ying, ayollarning tabiati bahor havosiday o‘zgaruvchan ( A. Abdullayev. Dard). c) Kayfiyati, o‘y-xayollari bahor havosiday o‘zgarib, bir fikr ikkinchisini chalkashtirardi, aniq va ravshan ko‘ringan narsa bir pasdan so‘ng ma’nosiz bo‘lib chiqardi ( I. Zoyir. Qismat o‘chi) Jo ‘ jaxo ‘ roz (xuddi) Hurpaymoq, bo‘ynini cho‘zmoq, hezlanmoq, urmoqchi bo‘lmoq, o‘zini urishmoqchi bo‘lgan holatga kiritmoq. Odam haqida. a) Bolalar ham hadiksirab, chetdagi odamlarga olishadi-da, begona ko’rmagach, bir-birigaxuddi jo‘jaxo‘rozlarday hurpayib, kichik davrani aylana boshladi ( N.Eshonqul. Urush odamlari). b) Sariqul eng oldinda jo‘jaxo‘rozday hurpayib kelayotgan Mamayusufni ko‘rgach, bo‘shashib ketdi ( A. Ko‘chimov. Oq kaptarlar oroli ). c) Maktab deganda mening ko‘z oldimga machitning tashlandiq hujrasi, bo‘yra, urushqoq jo‘jaxo‘rozday bo‘yni qip-qizil va hoji do‘ppi kiygan Vlixon so‘fi kelar, qulog‘imga bolalarning chug‘ur-chug‘uri kelar edi. (A.Qahhor. O‘tmishdan ertaklar). Vulqon. Porlamoq, qaynab chiqmoq, shiddat bilan otilib chiqmoq. Insonning turli, o‘ta tarang hissiy- ruhiy holatlari haqida. a) Bevaning, ayniqsa, tirnoqqa zor bevaning zorli, g‘amli ohlariga tun qanday chidar ekan, zamin-u samo qanday chidar ekan? Yerning ohlari to‘planib, so‘ng vulqon kabi portlasa kerak ( T. Malik. Shaytanat). b) Mehrinso yuragi qinidan chiqqudek gurs-gurs urib, Shoqosimning yonidagi stulga asta o‘tirdi, so‘ng qayerdandir, yuragining tagidan vulqonday qaynab chiqqan ko‘z yoshlarini tiyolmay, o‘zini raisning ko‘ksiga tashladi-da, ovozining boricha uvvos soldi (O. Yoqubov. Oqqushlar, oppoq qushlar). c) Hozirgina qizi Marjonoydan eshitgan mudhish gaplarini eslar, shunda yuragida vulqonday qaynagan isyonkor tuyg‘ular isyonkor tuyg‘ular 37 allaqanday shubha va ishonchsizlik bilan almashardi (O. Yoqubov. Adolat manzili). It ( Xuddi) Qopmoq, talamoq. Qo‘pol, dag‘al, jerkib gapirib, ko‘nglini og‘ritmoq. a) Zohid shoirtabiat ham emas, bu ayolning ko‘nglini ovlash niyati ham yo‘q. Bundan tashqari, xonasiga kiruvchini it kabi qopadigan rahbar-u rahbarchalarga azaldan tob-u toqati yo‘q (T.Malik. Shaytanat). Kuydirgan kalladay Irshaymoq, ishshaymoq, irjaymoq, tirjaymoq. Juda xunuk, yuzlarini yoyib, tishlarini ko‘rsatib kulimsiramoq, davomli shunday holatda bo‘lmoq. a) Senga kulish bo‘lsa, – dedi Safar ota jahl bilan. Kuydirgan kalladay irshayib yuravering! Kim tegadi bunaqada senga?! (O‘.Umarbekov. Kimning tashvishi yo‘q). b) Kulib qarashi g‘ashimni keltirdi. Nega kuydirgan kalladay ishshayadi! Niyati nima o‘zi! ( O‘.Hoshimov. Ikki eshik orasi). c) Fosiq afandi bo‘lsa, kecha mingboshi katta umidlar bilan yuvdirib, taratib hokim ko‘ziga bog‘lanib qo‘ygan qora duldul ustida kuydirgan kalladek irjayib o‘tirar edi ( M.Ismoiliy. Farg‘ona tong otguncha). Bulbul ( kabi )Qushlar orasida eng chiroyli xonish qiladigan hech shubhasiz bulbuldir. Shuning uchun, o‘xshatish obraziga aynan shu qush misol qilib olingan qaysiki, faqatgina ijobiy bo‘yoqdorlikni o‘zida aks ettirib kelgan o‘rinlarda. 1. Sayramoq, xonish qilmoq, jon-dili bilan kuylamoq, yuksak darajada madh etmoq a) Bulbulday sayratib qo‘y Sayyoralarni, Men sendan aylanay, o‘zimning elim ( S. To‘ychiyeva. Madhiya). 38 b) Butog‘ingga qo‘nib bulbul kabi honish qilib tunlar, O‘pib g‘unchangni ochmoqlikka tong chog‘i shamol bo‘lsam ( H. Olimjon.Na bo‘lg‘ay bir nafas men ham…). c) Chalma sozingni, mug‘anniy Sayrabon bulbul kabi, sehr etib ko‘ngil chamanni, uyqudan uyg‘otmasa. ( J. Kamol. Chalma sozingni, mug‘anniy) N. F. Alferinko barqaror til birliklari bu – frazeologik konsept, xotiraning murakkab tuzilmasi birligi, mental leksikon birligi, til va miya kontseptual tizimi birligi, olamning lisoniy-obrazli manzarasi, inson psixikasining in’ikosi, ular shaxsning aqliy,ong resurslari, axborot tuzilishi, bilim va tajribalarini ifodalashini takidlaydi. 32 V.V Vinogradov turg’un o’xshatishlar frazeologik konstruksiyalari ichida milliy urf-odat, milliy - ananaviy xarakter obrazi xususiyatlari bo‘lgan tuzilmalar deb ataydi. 33 Ingliz tilidagi harakat asosli turg‘un o‘xshatishlar ham ingliz millatining milliy ana’anaviy qadriyatlar va ong ichki tuzilmalarning xususiyatlarini aks ettiradi: Eat like a horse – otday yеmoq. Juda ko‘p yеmoq. My brother eats like a horse .( Akam otday ovqat yeydi.) Fight like cats and dogs - it - mushukday urushmoq. Odatda, bir birini yaxshi biladigan insonlarga nisbatan ishlatiladi. (To argue and fight with someone usually used for people who know each other) The two children were fighting like cats and dogs when we entered the room . (Ikki bola xonaga kirganidan it mushukday urushardi.) Eat like a bird - qushday yеmoq. Juda kam еmoq. Kasal odam haqida. The boy must be sick. He has been eating like abird recently. Bola kasal bo’lgan. U oxirgi paytlar qushday ovqat yеydi. 32 Qarang : Ф.В. Наталия. Устойчивые сравнения как средство объективatsiи ценностей в системе фразеологии украинского языка: лингвокультурологический аспект. Устойчивые сравнения в системе фразеологии. Санкт-Петербург – Грайфсвальд 2016C-60 . 33 Qarang : Ф.В. Наталия. Устойчивые сравнения как средство объективatsiи ценностей в системе фразеологии украинского языка: Лингвокультурологический аспект. Устойчивые сравнения в системе фразеологии. Санкт-Петербург – Грайфсвальд 2016 C-59 39 As clean as whistle - hushtakday tartibga solmoq. Hushtak o‘yin va yo‘l boshqa holatlarda ko‘pchilik jamoa va odamlarni qoidaga rioya qilishga va tartibga chaqirishda xizmat qiladigan vositadir. Bu turg‘un o‘xshatish ham ingliz lisoniy ongida hushtakning shu xususiyatlaridan kelib chiqqan holatda turg‘unlashgan . Fit like a glove – qo‘lqopday mos kelmoq. To‘la mos. Mukammal mos. The woman’s new dress fit like a glove so she was very happy . (Ayolning yangi ko’ylagi qo’lqobday o’ziga juda mos shuning uchun ham, ayol juda baxtli edi.) Bu ro‘yxatni yana ko‘plab davom ettirish mumkin. Masalan: As mean as snake – ilonday mo‘ljallamoq, as clear as mud – balchiqday tozalamoq va boshqalar. Xulosa qilib aytganda , o‘zbek tilshunosligida o‘xshatishning semantik- sintaktik, pragmatik va uslubiy jihatlari bir qator ishlarning tadqiqot obyekti bo‘lgan. Ularda asosan birikma yoki gap shaklidagi o‘xshatish qurilmalari tadqiq qilingan. O‘xshatishlar asosining qanday so‘z bilan ifodalanganligiga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadi: 1. Belgi asosli turg‘un o‘xshatishlar; 2. Harakat asosli turg‘un o‘xshatishlar; Belgi asoasli turg‘un o‘xshatishlarning asosi sifat so‘z turkumiga mansub bo‘ladi: go’dakday beg’ubor/pok, danakday kichkina, devday ulkan/ bahaybat/ zabardast/kuchli, ipday ingichka, momiqday oppoq. ka’baday muqaddas, malikaday chiroyli, oyday go’zal va boshqalar. Ingliz tilida esa: As poor as a church mouse – cherkov sichqoniday kambag‘al , as scarce as hen’s teeth ( tovuqning tishiday noyob), a s silly as a goose (g‘ozday axmoq), as bold as brass (jezday jur’atli), as blind as a bat ko‘rshapalakday ko‘r, as busy as a beaver qunduzday band , as meek as a lamb (qo‘yday yuvosh, muloyim, gapga kiradigan,) . As easy as duck soup (o‘rdak sho‘rvaday oson), As pround as a peacock – tovusday mag‘rur , as scarce as hen’s teeth (tovuqning tishiday noyob), as 40 awkward as a cow on roller skates (sigir konkida ucholmaganday beso‘naqay) kabi misollar fikrimizni dalillaydi. Harkat asosli turg‘un o‘xshatishlarning asosi fe’l so‘z turkumiga mansub bo‘ladi. Bahor havosiday o‘zgaruvchan, jo‘jaxo‘rozday hurpaymoq, vulqonday porlamoq, itday qopmoq, kuydirilgan kalladay tirjaymoq, bulbulday sayramoq. Keltirilgan misollar shuni ko‘rsatadiki, o‘zbek va ingliz tili egalari lisoniy ongida mavjud bo‘lgan turg‘un o‘xshatishlar til tizimida ham o’ziga xos mikrotizimni yuzaga keltirgan. Milliy ong, milliy mentalitet va o‘zbek, ingliz lisoniy ongi bilan bog’liq ushbu birliklar tilning madaniyati, tarixi qisqa qilib aytganda, evolyutsion xususiyatlarini namoyon etadigan noyob durdonasidir. Shuni alohida ta’kidlash joizki, lingvomadaniy birliklar orasida turg‘un o’xshatishlarning matn yaratishdagi o’rni beqiyos. 41 III bob. O ‘ zbek va ingliz tillaridagi turg ‘ un o ‘ xshatishlarning qiyosiy tahlili 3.1 O ‘ zbek va ingliz tillaridagi turg ‘ un o ‘ xshatishlar etalonlarining semantik tavsifi Bugun zamonaviy tadqiqotlarda o‘xshatishlarning lingvokulturologik jihatlariga katta e’tibor berilmoqda. “Lingvokulturologiya” kitobining muallifi V.A. Maslova o‘xshatishlarda muayyan xalqning milliy dunyoqarashi aks etishini ta’kidlab, bu fikrini rus, belorus, va qirg‘iz tilida qo‘llanuvchi o‘xshatish qurilmalari tahlili asosida dalillaydi. Uning fikriga ko‘ra, глаза блестящие как Иссык - Кулстройный как марал силный как Манас kabi qurilmalar qirg‘iz xalqining milliy dunyoqarashini aks ettiradi 34 . “V.A.Maslova, shuningdek, muayyan xalqning obrazli tafakkur tarzi xususan, o‘sha xalq tilida qo‘llanuvchi o‘xshatishlarda ham yaqqol namoyon bo‘lishini ta’kidlaydi. Olimaning bu fikrini o‘zbek tilidagi turg‘un o‘xshatishlar ham tasdiqlaydi. “O‘zbek tili o‘xshatishlarining izohli lug‘ati” uchun yig‘ilgan materiallar shundan dalolat beradiki, xalqning muayyan predmet, belgi, harakat- holatga munosabati, assotsiativ fikrlash tarzi o‘xshatishlarda ham namoyon bo‘ladi” 35 . Jumladan, buni o‘zbek tilidagi inson haqidagi turg‘un o‘xshatishlarda ham ko‘rishimiz mumkin. 34 Iqtibos : Xudoyberganova D . ning “ Matnning antroposentrik tadqiqi ” monografiyasidan olindi .Маслова В.А. Человек в зеркалесравнения // htt : / wwwgumer . Info / biblioter – Burs / Linguist / maslova / 06 / php. 35 Xudoyberganova D. Matnning antroposentrik tadqiqi. Toshkent Fan, 2013, 94- bet 42 Т ilshunos olima D. Xudoyberganova o‘zining “Matnning antroposentrik tadqiqi” nomli monografiyasida o‘zbek tilidagi inson haqidagi turg‘un o‘xshatishlarni quyidagi ma’noviy guruhlarga tasnif qiladi: 1. Inson a’zolari bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshatishlar. 2. Insonning tashqi ko‘rinishi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshaishlar. 3. Insonning jismoniy xususiyati bilan bog‘liq o‘xshatishlar. 4. Insonning ovozi bilan bog‘liq o‘xshatishlar. 5. Inson nutqi bilan bog‘liq o‘xshatishlar. 6. Insonning xarakteri bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshatishlar. 7. Insonning holati bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshatishlar. 8. Insonning xatti-harakati bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshatishlar. Bu o‘xshatishlarning har biriga alohida to‘xtalib o‘tamiz.  “inson a’zolari bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshatishlar: alifdek / sarvdek / sambitdek / shamshoddek tik qomat, angishovnadek kichkina og‘iz, anorday qizil yuz, burgutnikiday o‘tkir ko‘z, gilosday qizil lab, guruchday oppoq, mayda tish, zulukdek qora qosh, ipday ingichka qosh, kulchadek yumaloq yuz, tunday qora soch, cho‘michday katta burun;  insonning tashqi ko‘rinishi bilan bog‘liq o‘xshatishlar: azroilday xunuk, bo‘rdoqiday / meshday semiz, devday bahaybat, zangidek qop-qora, niholday nozik, oyday go‘zal, suqsurday chiroyli, terakday novcha, chigirtkaday / arvohday / kosovday / cho‘pday ozg‘in;  insonning jismoniy xususiyati bilan bog‘liq o‘xshatishlar: ajdarhoday kuchli, ayiqday baquvvat, alpday pahlavon, gulday nafis;  insonning ovozi bilan bog‘liq o‘xshatishlar: ayiqday / sherday / arslonday / tuyaday bo‘kirmoq, na’ra tortmoq, bo‘riday uvillamoq, momaqaldiroqday gumburlamoq, qo‘ng‘iroqday jarangdor;  inson nutqi bilan bog‘liq o‘xshatishlar: avtomatday gapirmoq, bedanaday / bulbulday sayramoq, itday qopmoq, itday irrillamoq, chumchuqdek chirqillamoq;  insonning xarakteri bilan bog‘liq o‘xshatishlar: bir qop yong‘oqday shaldir-shuldir, avliyoday begunoh, ammamning buzog‘idek bo‘sh, ipakdek 43 muloyim, itday sadoqatli, molday befahm, musichaday beozor, sutday oq, tayoqday to‘g‘ri, tulkiday ayyor, eshakday qaysar, qo‘yday yuvosh;  insonning holati bilan bog‘liq o‘xshatishlar: baqaday / shamday / haykalday / toshday qotmoq, bezgak tutganday qaltiramoq, yosh boladay quvonmoq, dokaday / devorday / bo‘zday oqarmoq, tilla topgan gadoyday sevinmoq, to‘rvasini yo‘qotgan gadoyday talmovsiramoq, yеtimchadek mung‘aymoq, yog‘day erimoq, igna ustida o‘tirganday betoqat, ilonday to‘lg‘anmoq, kuydirgan kalladay tirjaymoq, lavlagiday / sholg‘omday qizarmoq, suvga tushgan bo‘lka nonday bo‘shashmoq; insonning xatti-harakati bilan bog‘liq o‘xshatishlar: yеlimday yopishmoq, yеb qo‘yguday qaramoq, yov quvganday yugurmoq, itday / devday / eshakday / molday / qulday ishlamoq, och kalxatday yopirilmoq, ko‘z qorachig‘iday asramoq, maymunday / echkiday sakramoq, molday / itday / cho‘chqaday / ho‘kizday ichmoq, toshbaqaday sudralmoq, o‘qdek otilib chiqmoq. O‘zbek tilidagi inson bilan bog‘liq o‘xshatishlar shuni ko‘rsatadiki, ularda insonning holati va harakatini ifodalovchi o‘xshatishlar miqdori boshqa ma’noviy guruhdagi o‘xshatishlarga nisbatan ko‘p. Keyingi o‘rinda esa inson a’zolarini ifodalovchi o‘xshatishlar turadi. Demak, bundan shunday xulosaga kelish mumkinki, o‘zbek tilida so‘zlashuvchi til egalari ko‘proq insonning harakat- holatini obrazli tarzda ifodalaydi.” 36 O‘xshatish uchun etalon sifatida tanlangan so‘zlar ham o‘zbek tilining lingvokulturologik xususiyatlarini ko‘rsatuvchi til birligidir. Insonning xarakteri xatti-harakati bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshatishlarda o‘zbek tilida so‘zlashuvchi til egalarining etalon sifatida turli hayvon va jonivor turlarini bildiruvchi so‘zlardan ko‘proq foydalanganligi ma’lum bo‘ladi. Masalan, itday sadoqatli, molday befahm, musichaday beozor, eshakday qaysar (xarakter bilan bog‘liq); itday ishlamoq, echkiday sakramoq, toshbaqaday sudralmoq, ilonday sudralmoq, bulbulday sayramoq (harakat bilan bog‘liq o‘xshatishlar). O‘zbek tilida o‘simlik va meva nomlarining o‘shatish etaloni sifatida qo‘llanishi 36 Xudoyberganova D. Matnning antroposentrik tadqiqi. Toshkent, Fan. 2013. 95-bet. 44 ham ko‘p uchraydi. Bunday o‘xshatish etalonlariga sambit, shamshod, sarv, terak, lavlagi, sholg‘om,gilos, olma, yong‘oq, kabi so‘zlarni misol sifatida keltirish mumkin. Hayvonni bildiruvchi so‘zlarning o‘xshatish etaloni sifatida qo‘llanishi shaxsning subyektiv munosabatini bildirish harakati bilan bog‘liq ekanligi yaqqol seziladi. Masalan, it so‘zi etalon bo‘lib kelgan o‘xshatishlar soni o‘ndan ortiq bo‘lib, ularning barchasi insonga nisbatan qo‘llangan. Ilon etaloni ham shunday xususiyatga ega.” 37 It leksemasi kognitiv maydonini idrok etish va tasavvurda obraz hosil qilish yo‘li bilan jamlanadigan bilim turlicha shakllanadi, natijada bezovtalik, xo‘rlik, subutsizlik, ozor berish, qolaversa, vafodorlik va sodiqlik konseptini aks ettirgan bo‘lsa, qo‘y leksemasi kognitiv maydonida esa boylik, xursandchilik va beozorlik konseptlarini ifoda etgan. Turg’un o’xshatishlarning milliy-madaniy xususiyatlari ularning ekstrolingvistik omillardan kelib chiqqan holda belgilanadi. Ekstrolingvistik omillar deganda, ijtimoiy, iqtisodiy, ma’daniy shart-sharoitlar, funksional va tilning ichki strukturaviy rivojlanishi va hosil bo‘lishida kat t a ahmiyatga ega bo‘ladigan, ularning milliy xarakterini ko‘rsatib berishga sabab bo‘ladigan omillar yig‘indisi tushuniladi. Muayyan xalqning obrazli tafakkur tarzi xalq tilida qo‘llaniluvchi o’xshatish larda yaqqol o`z ifodasini topadi . Masalan, baqa go‘shtidan tayyorlangan taomlar fransuzlarning eng lazzatli taomi hisoblanadi. Demak, fra n suzlarda baqa so‘zi qatnashgan o‘xshatish lar ijobiy ma’noda keladi. Xuddi shunday holatni boshqa xalqlar tili misolida ko‘rishimiz mumkin. Xitoyliklar da ilon so`zini ijobiy ma’noda yuklagan holda ilon go‘shtiga nisbat berishadi, demak, xitoyliklar ilon so‘zi qatnashgan o’xshatish larni ijobiy ma’noda qabul qiladilar. O‘zbek tilida esa, aksincha, ilon so‘zi qatnashgan o‘xshatish lar salbiy ma’noda qo‘llaniladi. Misol uchun ilon day sudralmoq yoki ilonday zahar kabi. Inglizlar mushuk bilan bog‘liq bo‘lgan o’xshatish larni ijobiy ma’noda ishlatishadi , chunki mushuk inglizlarda “ go‘zallik ramzi ” hisoblanadi. Mana shunday o‘xshatish lar kishilarning ongi, tashqi dunyoni idrok qilishi, dunyoqarashi rang- barangligini ko‘rsatib turadi. Insonlarning qaysi millat vakillari, ular atrofdagi 37 D.Xudoyberganova. Matnning antroposentrik tadqiqi. Fan. Toshkent. 2013. 96-bet. 45 narsalarga qanday munosabatda ekanligini bilmoqchi bo‘lsa, eng avvalo, tilini o‘rganish lozim. Chunki ularning uzoq yillik madaniyati, albatta, tilida o`z ifodasini topadi. Turg‘un o‘xshatishlar deyarli barcha tillarda uchraydigan lingvopoetik birlik hisoblanadi. Biz ushbu bobimizda o‘zbek va ingliz tillaridagi obrazli milliy tafakkur mahsuli, har ikki millatga xos urf-udum, an’analarni ko‘rsatib beruvchi turg‘un o‘xshatishlarga to‘xtalib o‘tmoqchimiz. Chunki “o‘zbek tilidagi turg‘un o‘xshatishlar deyarli tavsiflanmagan, ularning tilimizning leksik-frazeologik xazinasidagi o‘rni belgilanmagan” 38 . N. Mahmudov va D. Xudoyberganovaning “O‘zbek tili da o‘xshatishlarining izohli lug‘ati”da shunga harakat qilingan. Ingliz tilida ham shunday lug‘atlar mavjud. Tilshunosligimizda o‘xshatishlarning to‘rt unsurdan: o‘xshatish subyekti, o‘xshatish obyekti, o‘xshatish asosi, o‘xshatishning shakliy ko‘rsatkichidan tarkib topishi tadqiqotchilar tomonidan ta’kidlanadi. O‘zbek va ingliz tillaridagi turg‘un o‘xshatishlar shakliy ko‘rsatkichining va etalonining qo‘llanish o‘rniga ko‘ra farqlanadi. O‘zbek tilida o‘xshatishlar asosan - day, -dek qo‘shimchalari va xuddi, kabi, singari, yanglig‘ shakliy vositalari bilan va bu ko‘rsatkichlar asosan etalon qismiga qo‘shiladi yoki etalon qismidan keyin qo‘llaniladi. Boladay ishonuvchan, burgutday dadil, kiyikday hushyor, musichaday beozor, loladek qip –qizil, sham kabi qotmoq, tog‘ singari mag‘rur. Ingliz tilida esa as…as konstruksiyasi (asosan narsalar uchun) va like (shaxslar uchun) shakliy ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. O‘zbek tilida o‘xshatish subyekti + o‘xshatish etaloni + o‘xshatish shakliy ko‘rsatkichi + o‘xshatish asosidan ( Zuhra + malika + day + chiroyli ) foydalanilsa, ingliz tilida 2 xil usulda: 1. O‘xshatish subyekti + o‘xshatish shakliy ko‘rsatkichi + o‘xshatish asosi + o‘xshatish shakliy ko‘rsatgichi + o‘xshatish etaloni. ( She is + as+pretty +as +picture - U suratday chiroyli e di , The sun is+as+hot+as +fire – Quyosh olovday issiq . Their family was + as+ poor+as +church mouse – Ularning oilasi cherkov sichqoniday kambag‘al . My friend is+ as+harmless+as+a dove – 38 Mahmudov. N. Xudoyberganova D. O’zbek tili o’xshatihslarining izohli lug’ati, T; Ma’naviyat 2013.16- bet 46 Mening do‘stim kabutarday beozor odam. Everywhere was+ as + green +as+ grass - Hammayoq o‘tday yam-yashil е di. 2. O‘xshatish subyekti + o‘xshatish asosi + o‘xshatish shakliy ko‘rsatkichi+ o‘xshatish etaloni . (David was + a hungry +like+ a horse – Devid otday och е di . The sun is shining +toss +like +a golden ring – Quyosh tilla uzukday ko‘rkam charaqlayapti) tarzida hosil qilinadi. Ingliz yilida turg‘un o‘xshatish hisoblangan o‘xshatish o‘zbek tilida e rkin o‘xshatish ko‘rinishida namoyon bo‘ladi yoki umuman mavjud e mas. Ko‘rinib turganidek, turli lingvomadaniyatlarda ma’lum bir narsa etalon qilib olinadi, lekin lingvomadaniyatlarda bir etalon mutlaqo bir- biridan farqli ma’nolarni ham ifodalashi mumkin. O‘zbek tilida qorday oppoq turg‘un o‘xshatishi ingliz tilida as white as sheet (choyshabday oppoq) o‘xshatishi bilan ma’nodosh suvday tip-tiniq o‘xshatishi as right as rain o‘xshatishi bilan ifodalaniladi. Yoki o‘zbek tilidagi itday charchamoq turg‘un o‘xshatishi ingliz tilida tired like a horse - otday charchamoq tarzida ifodalaniladi. Yoki as harnless as a dove – kabutarday beozor , o‘zbek tilida esa musichaday etaloni bilan musichaday beozor tarzida, ingliz tilidagi as pround as peacock - tovusday mag‘rur o‘zbek tilida burgut etaloni bilan burgutday mag‘rur tarzida ifodalaniladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, har ikki millat uchun aynan bir ma’no ifodalovchi o‘xshatishlar o‘sha xalq tafakkuridagi obrazlilikdan kelib chiqqan holda ikki xil etalon bilan ifodalangan. O‘zbek tilida chumoliday etaloni ostida quyidagi ma’nolar ifodalaniladi: 1)behisob juda ko‘p; 2) o‘rmalamoq, g‘ivirlamoq; 3) ishlamoq mehnat qilmoq; 4)tizilmoq, saf bo‘lmoq; 5)juda kam, kichkina bo‘lib ko‘rinmoq. Ingliz tilida e sa bu a bee - ariday as busy as a bee , as many as a bee( ariday band, ariday ko‘p) tarzida ifodalaniladi. Yoki aksincha turli lingvomadaniyatlarda muayyan bitta e talon olingan bo‘lib, ularning ma’nolari ham o‘xshash. O‘zbek tilida imillamoq, sudralmoq ma’nolarini ifodalash uchun toshbaqaday etalonidan foydalaniladi, ingliz tilida ham aynan shunday as slow as a tortoize turg‘un o‘xshatishi bilan yoki as slow as a snake – ilonday sudralmoq 47 o‘xshatishi bilan ifodalaniladi. Itday vafodor – as friend as a dog, suvday serob- as weal as water, cho‘pday ozg‘in - as thin as a stic, qo‘ng‘iroqday ovoz - as sound as bell, kasal itday - as sick as a dog o‘xshatishini ham uchratamiz. Tilshunos Ma’rufjon Yo‘ldosh е v “Cho‘lpon so‘zining sirlari” nomli risolasida “K е cha va kunduz” romanida o‘xshatish etalonlari sifatida turli harakat yoki holatdagi pr е dm е tlar sifatida tanlangan o‘xshatishlarni quyidagicha tasniflagan. O‘xshatish e taloni muayyan harakat yoki holatdagi shaxs, o‘xshatish etaloni muayyan harakat yoki holatdagi hayvon, o‘xshatish etaloni muayyan harakat yoki holatdagi daraxt, yaproq, maysa, kabi o‘simliklar dunyosiga oid narsalar, o‘xshatish etaloni muayyan harakat yoki holatdagi boshqa narsalar kabi. 39 Yoki A. S. Mamontovaning aniqlashicha, Vetnam tilida cho ‘ chqa - axmoqlik, ayiq - yuzsizlik, eshak - toqatlilik, - ifloslik, maymun - odamovilik, tovuk, - mehnatsevar- lik, fil - kuch-qudrat ramzlaridir; rus tilida esa boshqacha, ya’ni cho’chqa - ifloslik, ayiq — qo’pollik, eshak — o’jarlik, it — vafodorlik, maymun — epchillik, tovuq, axmoqlik, fil— tepsa tebranmaslik ramzlaridir. 40 O‘zbek tilida esa cho’chqa — ifloslik, ayiq —qo’pollik va kuchli-lik, eshak — axmoqlik, it — vafodorlik, maymun — maynavozchilik, tovuq — aqlsizlik, fil - kuch-kudrat, qo’y yuvoshlik, musicha — beozorlik ramzlari sifatida turg‘unlashgan 41 . . Matnning antropos е ntrik tadqiqi bilan shug‘ullangan tilshunos D. Xudoyb е rganova o‘zb е k tilidagi inson haqidagi turg‘un o‘xshatishlarni inson a’zolari, tashqi ko‘rinishi, jismoniy xususiyati, ovozi, nutqi, xarakt е ri, holati, xatti-harakati kabi ma’noviy guruhlarga bo‘lib tasnif qilganlar. 42 Bu tasnifga qo‘shimcha tarzda turg‘un o‘xshatishlar э talonlarining mazmuniy-mavzuiy nuqtayi nazaridan quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: 39 Yo’ldoshev M . Cho ’ lpon so ’ zining sirlari .- Т .: Ma ’ naviyat . 2002. 66- bet 40 Bu h a qi da q arang: Телия В. Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц. М., 1986. 49, 108- бетлар . 41 Yo ’ ldoshev M . Cho ’ lpon so ’ zining sirlari .- T .: Ma ’ naviyat . 2002.56- bet . 42 Qarang : Xudoyberganova D . Matnning antroposentrik tadqiqi . – T .: Fan , 2013. 94-95- bet 48 1. E taloni shaxs nomi bilan ifodalangan o‘xshatishlar: (Rustami dostonday, Alpday kuchli, Alpomishday bahodir, aka-ukaday/ boladay/ og‘aday qadrdon, Afandiday hazilkash. Shaxs nomi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshatishlarda o‘sha millat egalarining madaniyati, o‘zligi va ma’naviyati ham aks e tadi va bir xalqdagi shaxs etalonining obrazlashishi ikkinchi xalqda deyarli kuzatilmaydi. Rustami doston, Alpomish, Afandi o‘zbek millatining faxr-u iftixori. Ingliz xalqida esa bunday xususuyatlar as strong as Hercules – Gerkulesday kuchli, lionheart like the Richard – Richardday sheryurak, Conqueror like the William - Vilyamday istilochi, jahongir, as drunk as a lord – lordday mast, kabi turg‘un o‘xshatishlarda aks etadi. 2. Etaloni xususiyat bilan bog‘liq o‘xshatishlar: avliyoday, barzangiday, baxmalday, begonaday, yirtqichday, momiqday, popukday, charosday, halimday, ohanraboday. 3. Etaloni holat bilan bog‘liq o‘xshatishlar: devonaday, mastday, murdaday, parvonaday, so‘qimday, telbaday, o‘likday, еtimday, jinniday, gadoyday. Ingliz tilida etaloni xususiyat va holat bilan ifodalangan turg‘un o‘xshatishlar anchayin kam uchraydi. 4. E taloni vaqt bilan ifodalangan o‘xshatishlar: bahorday, yilday uzun, soatday aniq va boshqalar. Ingliz xalqida vaqt bilan bog‘liq o‘xshatishlar o‘zbek millatiga nisbatan anchayin farqli ekanligini kuzatamiz. Masalan: as clear as a day – kunday ravshan o‘xshatishi har ikkala tilda ham mavjud, as large as life – umrday uzun turg‘un o‘xshatishi o‘zbek tilida mavjud emas, umr o‘zbek millatti tafakkurida qisqalik, tez o‘tib ketuvchi, to‘xtamasligi bilan o‘rin olgan. 5. Etaloni tabiat hodisalari nomi bilan bog‘liq o‘xshatishlar: bulutday, momoqaldiroqday, dovulday, shamolday, chaqmoqday, yashinday, kamalakday, ko‘chkiday, е lday, do‘lday, selday, yashinday, vulqonday. Ingliz tilida as right as rain – yomg‘irday to‘g‘ri aniq, as white as snow – qorday oppoq, as quick as lightning – chaqmoqday t е z va boshqa o‘xshatishlarda tabiat hodisalari bilan bog‘liq etalonlar uchraydi. 49 6. Etaloni osmon jismlari nomi bilan ifodalangan o‘xshatishlar: oyday, osmonday, oftobday, quyoshday kabi etalonlar bilan, ingliz tilida as round as fullmoom – to‘lgan oyday aylana, as hot as the sun – quyoshday issiq, as blue as sky – osmonday moviy turg‘un o‘xshatishlari bila n ifodalaniladi. 7. Etaloni diniy tushunchalar nomi bilan ifodalangan o‘xshatishlar: do‘zaxda y , jannat isiday, jannat bog‘iday va boshqalar. Ingliz tilida etaloni diniy tushunchalar nomi bilan ifodalangan turg‘un o‘xshatishlar as hot as fire – olovday issiq, as black as hell- do‘zaxday qop-qora, as angry as hell – do‘zaxday darg‘azab, as sure as hell – jahannamday ayovsiz kabilarni tashkil etadi. Ko‘rinib turganidek, ushbu guruhga kiruvchi ingliz millatidagi turg‘un o‘xshatishlar o‘zbek tiliga mansub o‘xshatishlardan do‘zaxga nisbatan mavjud tasavvurlari bilan farqlidir. 8. Etaloni o‘simlik va daraxtlar nomi bilan ifodalangan o‘xshatishlar: alafday, bargday, gulday, loladay, novdaday, saksovulday, sambitday, sarvdey, tikandek, terakday, qizg‘aldoqday, g‘unchaday. Ingliz tilida ham o‘simlik va daraxtlar nomi bilan etaloni turg‘unlashib qolgan o‘xshatishlar talaygina: as gentle as the petale of daffodil – nargis guli bargiday mayin, as slim as willow - majnuntolday bejirim, as green as grase- o‘tday yam-yashil, as fresh as a daisy– moychechakday so‘limagan. Etaloni mevalar nomi bilan ifodalangan o‘xshatishlar: anorday, olmaday, gilosday, yong‘oqday. Ingliz t ilida as red as cherry – gilo s day q ip -q izil , as srooked as banana va bo shq alarni uch ra t i sh imiz m u mkin . 9. E taloni hayvonlar nomi bilan ifodalangan o‘xshatishlar: a) yovvoyi hayvonlar: ajdarday, ayiqday, arslonday, bug‘uday, bo‘riday, ilonday, yo‘lbarsday, kiyikday, maymunday, ohuday, to sh baqaday, tulkiday, to‘ng‘izday, filday, cho‘chqaday, qoplonday, quyonday. b) uy hayvonlari: molday, itday, mushukday, qo‘yday, eshakday va boshqalar. Ingliz tilida ham etaloni hayvonlar nomi bilan bog‘liq bo‘lgan o‘xshatishlarni ham ikki guruhga tasniflashimiz mumkin. Etaloni yovvoyi hayvonlar (wild animals ) 50 nomlari bilan ifodalangan turg‘un o‘xshatishlar: as brave as lion – sherday dovyurak, as hungry as a wolf – b o‘ riday och, as slumsy as an elephant - filday beso‘naqay as hungry as a bear – ayiqdayoch, as wild as a tiger – yo‘lbarsday yovvoyi, as fit as a pig – cho‘chqaday semiz, as fast as a deer – kiyikday chaqqon, as sunning as a fox – tulkiday ayyor , as slippery as an eel – ilonbaliqday sirpanchiq. E t aloni u y h ayvonlari (house animals) nomi bilan tu r g‘u nla sh gan o‘xsh a t i sh lar as friend as a dog – i t day s ado q a t li , a s sick as a dog – i t day ka s al , charging like bulle – ho‘ kizlarday hu j u mkor , like runway horse – yu g u rgan o t day, as nervous as a cat – m ushu kday a s abi y . Ingliz tilida turg‘un o‘xshatishlar asosan -« As Y as X »strukturasida bo’ladi. Ular ko ‘ pincha sifat + ot xususiyatida bo ‘ ladi. As white as snow (qorday oppoq) as regular as a clockwor – soat kabi muntazam, as right as rain – yomg ‘ irday aniq , as safe as houses – uyday xavfsiz, as sick as a dog , parrot – it\ to ‘ tiqushday kasal 19 24 – yildagi ”English similars dictionary” dan keyin hozirgi kungdagi to‘liqroq ingliz tilidagi turg‘un o‘xshatishlarni turli xil lug‘atlardan va shuningdek, iboralar bilan aralash holda berilgan informal english (noodatiy ingliz tili) tarzidagi internet materiallaridan olishimiz mumkin. Biz ingliz tilidagi turg‘un o‘xshatishlarni o‘zbek tilidagi turg‘un o‘xshatishlardan farqli o‘laroq quyidagicha guruhlarga bo‘lishni lozim topdik: 1. Etaloni shaxs nomi bilan ifodalangan turg‘un o‘xshatishlar: as strong as Hercules – Gеrkulеsday kuchli, lionheart like the Richard – Richardday shеryurak, Conqueror like the William - Vilyamday istilochi, jahongir, as drunk as a lord – lordday mast, 2. Etaloni hayvon nomi bilan ifodalangan turg‘un o‘xshatishlar (similars on animals) as awkward as a cow on roller skates- sigirning konkisiday noqulay as blind as a bat – ko’rshapalakday ko‘r as busy as a beaver – qunduzday band 51 as clean as hound’s tooth - tozi itning tishiday toza as conceited as a barber’s cat- sartaroshning mushugiday o‘ziga bino qo‘ygan as crooked as a dog’s hind leg- itning orqa oyog‘iday egri as drunk as a skunk -…. skinkday mast ( sasiq hid taratuvchi hayvon) as fat as a pig – cho‘chqaday semiz as gentle as a lamb – qo‘yday yuvosh as gruff as a bear – ayiqday qo‘pol as hungry as a bear- ayiqday och as innocent as alamb – qo‘yday beayb beozor as meek as a lamb - qo‘yday ko‘ngli bo‘sh, muloyim as nervous as a cat – mushukday asabiy as poor as a church mouse – cherkov sichqoniday kambag‘al as quiet as a mouse – sichqonday tinch, jim-jit as scared as a rabbit – quyonday qo‘rqoq as sick as dog – itday kasal as sly as a fox- tulkiday ayyor as strong as a horse \ox- otday\ ho‘kkizday kuchli as stubborn as a mule – eshakday o‘jar as weak as a kitten- mushukchaday kuchsiz as wild as a tiger – yo‘lbarsday yovvoyi eat like a horde – to‘daday еmoq fight like cats and dogs – it mushukday janjallashmoq 3. Etaloni parrandalar nomi yoki ularning qismlari bilan ifodalangan turg‘un o‘xshatishlar (similar on birds) as a duck takes to water – o‘rdakday suv olmoq 52 as bald as a coot – qashqaldoqday kal(yaltiragan bosh) As dead as a dodo – dododay yo‘qolgan qirilgan As free as a bird – qushday imkon bermoq As graceful as a swan – oqqushday jozibali As happy as a lark- to‘rg‘ayday baxtli As mad as a wet hen – ho‘l tovuqday darg‘azab As pround as a peacock –tovusday mag‘rur As scarce as hen’s teeth –tovuqning tishiday kamyob As silly as a goose- g‘ozday kulgili, bemani As soft as down –patday yumshoq As the crow flies – qarg‘aday uchmoq As wise as an owl – boyo‘g‘liday aqllli, donishmand Eat like a bird- qushday еmoq 4. Etaloni tana a‘zolari nomi bilan ifodalangan turg‘un o‘xshatishlar (on body) As dry as a bone – suyakday kir As soft as a baby’s bottom- bolalarning orqasiday yumshoq 5. Etaloni o‘yin bilan bog‘liq o‘xshatishlar: ( on play carding) As cocky as the king of spades – qirolning qarg‘asiday mag‘rur (karta o‘yini) 6. Etaloni kiyim- kechaklar nomi bilan turg‘unlashgan o‘xshatishlar (similars clothes) As comfortable as an old shoe – eski tufliday qulay As common as an old shoe – eski oyoq kiyimiday oddiy Fit like a glove – qo‘lqopday mos kelmoq 7. Asosi ranglar bilan ifodalangan turg‘un o‘xshatishlar (on colour) 53 As black as a skillet – skiletday qop-qora As black as a sweep – truba/ mo’riday qop qora As black as a coal- ko’mirday qop-qora As black as night – tunday qop-qora As black as pitch – maydonday tim-qora As black as the ace of spades – qarg’aday qop-qora (kartaga nisbatan) As red as a cherry – gilosday qip-qizil As red as a poppy – lolaqizg’aldoqday qip-qizil As red as a rose – atirgulday qip-qizil As red as ruby – yoqutday qip-qizil As red as blood-qonday qip-qizil As white as a ghost- arvohday oppoq As white as the driven snow –yo’lak qoriday oppoq.(yuriladigan qorday oppoq) 8. Etaloni diniy tushunchalar nomi bilan bog‘liq o‘xshatishlar ( on relegion) As hot as hell- do‘zaxday issiq As patient as Job – Jobday sabr toqatli As poor as a church mouse – cherkov sichqoniday kambag‘al As ugly as sin – gunohkorday badbashara, xunuk As wise as Solomon –Solomonday donishmand 9. Etaloni raqamlar bilan ifodalangan turg‘un o‘xshatishlar (number) As busy as a one armed paperhanger As phony as a three –dollar bill- uch dollarlik hisob varog‘iday soxta 10. Tibbiy salomatlik tushunchalari bilan bog‘liq o‘xshatishlar (medical health ) 54 As fit as fiddle - skiripkaday jo‘shqin talvasali baquvvat As pale as ghost – arvohday oppoq As pale as death – o‘likday oppoq Bu guruhni yana ko‘plab davom ettirish mumkin, biz imkon qadar asosiy, katta guruhlargagina bo‘lib talqin qildik. O‘xshatishlarni tadqiq etgan tilshunoslar turg‘un o‘xshatishlarni idiomalarga yaqin turishini yoki shunday xususiyatga ega bo‘lishini aytishadi. “Aslida ular ham ayni fraz е ologik iboralar kabi til birliklari bo‘lib, nutqning ekspr е ssivligi uchun xizmat qiladi. Hozirga qadar turg‘un o‘xshatishlar ham xuddi erkin (individual- muallif) o‘xshatishlar kabi odatdagi sintaktik struktura sifatida o‘rganilgan, ularning turg‘unlashib, yaxlit ifoda maqomida til birligiga aylanish jarayonlari tadqiqotchilar e’tiboridan ch е tda qolgan”. 43 Turg‘un o‘xshatishlardagi etalon lеk s ik-sеmantik jihatdan tahlil etilganda, ularda ma’no jihatidan sinonim, antonim kabi guruhlar mavjudligini ham ko‘rish mumkin. Sinonimik munosabat: boladay-farzandday, aka-ukaday - og‘ainiday, yigitday- o‘g‘ilday. Jinniday – t е lbaday – d е vonaday, o‘likday- murdaday, kiyikday- ohuday, norday- tuyaday, to‘ng‘izday- cho‘chqaday. Antonimik munosabat: Malikaday chiroyli-yalmog‘izday ko‘rimsiz, chumchuqday kichkina – xumday katta, onaday mеhribon – och bo‘riday shafqatsiz. Turg‘un o‘xshatishlar ham xuddi frazеologizmlar singari, yaxlit tarzda nutqqa olib kiriladi va ular ham turli darajada emotsional – eksprеssiv xususiyatga ega. Otabеk dadasining kinoyasiga tushunib qip-qizil lavlagidеk bo‘lib kеtdi . (A.Qodiriy. O‘tgan kunlar) Uyingni mеhmon bosganga o‘xshaydi , oshga tushgan pashshadayin o‘tirmayin (T.Malik. Shaytanat) Taassurotlar, tafsilotlar, bayoniga 43 Mahmudov N . Xudoyberganova D . Ko ’ rsatilgan lug ‘ at ..8- bet . 55 til ojiz, har qadamda yurak to‘liqib, kеtadi, ko‘ngillar mum kabi еrib boradi . (X. Sulton. Boburiynoma) E ri yutqizib kеlsa, suvga tushgan mushukday kunishi boladi. (T.Malik.Shaytanat) Yuqoridagi misollar orqali ham turg‘un o‘xshatishlardagi ijobiy emotsional munosabat: qip-qizil lavlagidеk (muayyan hissiy- ruhiy ta’sir natijasida odam yuzi rangining qizil moyil tusga kirishi haqida), mum kabi erimoq (odamning ruhan iliqlik va mamnuniyat hissi uyg‘onib, tabiatan yumshagan holati) va salbiy obrazli munosabat oshga tushgan pashshaday, suvga tushgan mushukday kabi ifodalaniladi. V.Maslova o‘xshatishlarning antroposentrik jihatlariga alohida e’tibor berib shunday deb yozgan edi: “O‘xshatilayotgan obyektlarning bir-biridan uzoq bo‘lgan turli doiralarga mansub ekanligi o‘zida bir-birini taqazo etuvchi qo‘shimcha assotsiatsiyalarning butun boshli zanjirini namoyon etadi, ular axborotning to‘laqonli bo‘lishini ta’minlashi bilan birga ta’sirchanlikni ham kuchaytiradi; o‘zaro o‘xshatilayotgan obyektlar voqelikda bir-biridan qancha uzoq bo‘lsa, ulardagi ta’sirchanlik shuncha yorqinlasha boradi. O‘xshatishlarning evrestik vazifasi yana shunda ko‘rinadiki, ular dunyo realiyalarini chuqurroq va kengroq bilib olishga, ularning turli va ko‘pincha kutilmagan qirralarini anglab olishga imkon beradi” 44 . Umuman, o‘xshatishlar lingvokulturologiyaga oid adabiyotlarda metafora, metonimiya, maqol va iboralar kabi tilning lingvomadaniy boyligi sifatida e’tirof etiladi 45 . Bu kabi madaniy birliklar ba’zida biror etnosga xos mentallikni, shuningdek, real voqelikni lison vositasida ifodalash darajasini ko‘rsatuvchi dalil hamdir. Ular o‘zida xalqning ijtimoiy-ma’naviy jihatdan rivojlanishini ham ko‘rsatadi. 44 Маслова В . А . Человек в зеркале сравнения // htt : / www gumer . Info / biblioter – Burs / Linguist / maslova / 06 / php. 45 Қаранг: Воробьев В.В. Лингвокультурология: теория и методы.–М., 1997; Маслова В.А. Лингвокультурология. – М.: Академия, 2000; Красных В.В. Этнопсихолингвистика и лингвокультуролгия. – М., 2002; Иванова С.В. Лингвокультурологический аспект исследования языкових единиц: Дисс. … д-ра филол.наук. –Уфа, 2003. 56 Xulosa qilib aytganda, o‘xshatishlar o‘zbеk tilida ham, ingliz tilida ham nutqning ta’sirchanligi obrazliligi, jozibadorligi va fikriy aniqlikni ta’minlaydigan hamda har bir til vakilining tafakkur tarzi, ma’naviyati, madaniyatini ko‘rsatadigan vositadir. Xalqlar turmush tushunchalarini anglatadigan lisoniy vositalar xos so‘zlar deyiladi. Muayyan bir xalq, elatga xos tushuncha, narsa va hodisalarni aks ettiradigan lisoniy vositalar badiiy asarning milliy xususiyatini belgilaydigan asosiy vositalardan hisoblanadi. Demak, har qanday badiiy-barkamol asar o‘zida birday, ham baynalminallikni, ham milliylikni mujassam etishi bilan ajralib turadi. Baynalminallik asarning mazmuni va g‘oyasida, milliylik esa uning shaklida namoyon bo‘ladi. Badiiy asarning shakli qator jihatlari bilan birga uning tilini, xususan lug‘at tarkibini o‘z ichiga oladi: asarning milliy xususiyati, asosan, leksik va frazeologik birliklar yordamida yaratiladi. Baynalminallik bilan bir qatorda milliylik xususiyatini o‘zida mujassam etgan tilning tarkibi o‘zi mansub bo‘lgan til jamoasining moddiy-ijtimoiy hayotini, chunonchi, milliy urf-odat va an’analarinin, geografik tasavvurini, ma’naviyati va dunyoqarashini, diniy e’tiqodini, axloqiy me’yorlarini, tafakkur yo’nalishini moddiy aks ettiradi. Tillar orasidagi tafovut esa odatda bir xil xalq moddiy hayotida mavjud muayyan tushunchalar, voqea-xodisalar, urf-odatlarning ikkinchi xalq turmush tarzida uchramasligi, shu tufayli ular nomlarining ham ayni xalq tilida tabiiy ravishda yo‘qligi bilan izohlanadi. Bundan tashqari, lug’aviy ekvivavlentlik munosabatida bo‘lgan ayrim ikki til juftliklari bir-biridan biror xususiyatlari bilan o’ziga xos ravishda farq qilishlari mumkin. Bu hol til birliklarining milliy xususiyatini belgilash barobarida ularning tarjimasida o’zaro almashinuvlariga to’sqinlik qiladi. Ilmiy adabiyotlarda xalqlar turmush tushunchalarini ifoda etadigan leksik birliklarni qaysi paytlarda tarjima amaliyotining qanday sinalgan usullari vositasida talqin etish lozimligi haqida yagona fikr uchramaydi. Tarjimaning ijodiy 57 jarangligi tufayli, bunday fikrning uchrashi ham goho amri mahol. Biroq, bayon etilgan ilmiy-tanqidiy fikr-mulohazalar tarjimonning muayyan hollarda qanday yo‘l tutishi lozimligi haqida tasavvurini boyitadi, uning amalda yo’l qo’yilishi mumkin bo’lgan turli-tuman tasodifiy tugunlarini еchishga ko‘maklashadi, unda amaliy mushkilotlarni mohirona еngish masalasini hosil qiladi. Bunday, kishilar turmush tushunchalarini anglatadigan xos so‘zlarni tarjimada adekvat talqin etish, asl nusxa milliy xususiyatlarini kitobxonga to’la-to’kis е tkazib berishdek murakkab muammoning eng mas’uliyatli va o’ta mushkul masalalaridan hisoblanadi. Zero, bunday holda tarjimon oldida o’z xalqi uchun notanish, binobarin, nomlari ham tilda mavjud bo’lmagan tushuncha, narsa va hodisalarni tarjima tili sohiblariga to’la anglatish ko’ndalang bo’lib turadi. Xalqlar tarmush tushunchalarini anglatadigan so’zlar shubhasiz badiiy yodgorlikning milliy bugunini, uning o‘ziga xosligini tashkil etadi. Asarning milliy fazilatini belgilaydigan yana shunday omillar ham uchrab turadiki, ular xalqning milliy-madaniy ruhiyati bilan bog‘liq bo‘ladi. Bunday xususiyatlarning tarjimada e’tibordan soqit qilinishi pragmatik adekvatlikning yaramay qolishiga olib keladi. Masalan, o‘zbek va tojiklarda yaqin o‘tmishgacha besh otaning birinchi farzandini o‘z ota-onasi oldida qo‘liga olib suyishi, erkalatishi odobsizlik, uyat hisoblanardi, yoki Samarqand va Buxoro shaharlarining tojikzabon eski shahar qismlarida hali hanuzgacha mo’min-musulmonligi kuchli ayrim xonadonlarda biron ehtiyoj uchun ajralishib ketgan er-xotinlarni qayta nikohlab qo‘yish, xastalarga dam solib (o‘’qib) qo‘yish, nazmi holatda еtgan xastalarning boshida Qur’on oyatlaridan (ko’proq xazrati «Yosin» surasini) qiroat qilib o‘tirishi, janjallashib qolgan yoshlarni yarashtirib qo’yish uchun ichkari hovliga taklif etilgan mulla, mahalla oqsoqoli yoki boshqa biror obro’-e’tiborli, o‘qimishli shaxs islomiy odob va axloq an’anasiga rioya qilgan holda, eshikni taqillatib, «Mardonami?» (ma’nosi: xotin- xalajlar ochiq-sochiq yurishmayaptimi, erkaklar bеmalol kiravеrishi mumkinmi) dеgan savol bilan murojaat qiladi. Ichkaridan u «Xa, mardona, marhamat qilsinlar» javobini eshitgach, eshikni ochgan kishi taklifiga ko’ra ichkariga kiradi. 58 Ammo o’zbek odatda eshigiga yuzlangan har qanday kishiga, avvalo, «Keling!» deb uni bunga ehtiyoji bo’lmagan taqdirda ham ichkariga taklif etadi. Bu xalqimizning mehmondo‘stik bilan bog‘lik an’anadir. Kelgan kishini biror sababga ko‘ra ichkariga kiritish niyati bo‘lmagan taqdirda ham baribir avval «Keling!» deyiladi-yu, so‘ngra xo‘sh xizmat deb unga murojaat qilinadi. Bunday paytda «keling» so’zi muloqotga samimiylik baxsh etib, kelgan kishining dilini yumshatadi, uni xijolatlikdan chiqaradi. Binobarin, bunday amaliy tus olgan o‘zbekona rasm-rusumlarni tarjimada bekam-u ko‘st aks ettirish xorijiy kitobxon tasavvurini xalqimizning o‘ziga xos hayot tarzi bilan boyitadi. Abdulla Qahhorning «Sinchalak» qissasida tandirga o‘t yoqayotgan Kifoyatxonning hovliga kirib kelgan Saidani o‘zbekona odobga ko‘ra «keling» deb qarshilashi va bu lutfning ruscha tarjimada o‘z aksini topmay qolgani muallif tomonidan ataylab aks ettirilgan milliy xususiyatni yo‘qqa chiqaradi. Xalqlar turmush tushunchalarini ifoda etadigan lisoniy vositalar tarjimasi bo‘yicha hali-hanuzgacha bizda ham, xorijiy mamlakatlarda ham tarjima amaliyoti ravnaqi uchun ozmi-ko’pmi xizmat qilishi mumkin bo’lgan jiddiy tadqiqotlar yaratilmaganligi tufayli mazkur mavzuga oid qator masalalar o‘zining ilmiy- amaliy е chimini kutmoqda. Tarjimonni xalqlar turmushi tushunchalarini anglatadigan xos so‘zlar ma’no va shakllarga ko‘ra ko‘proq ularning muayyan kontekstlarda o‘xshab keladigan vazifalarini qayta yaratish masalasi mashg‘ul qilmog‘i darkor. Bu san’atkorni asl nusxadagi xos so‘zlarni beasos tarjima matniga ko‘chirish yoki mumkin bo‘lmagan taqdirda ham ularni tarjima tilidagi xos so‘zlar bilan almashtirib qo‘yish xavfidan saqlab keladi. Tarjima amaliyotiga vazifaviy uyg‘unlik nuqtayi nazaridan yondoshish asliyatdagi bunday ifoda vositalarning hajm, vazn, miqdor, xislat, xususiyati va vazifa aniqligini qayta yaratadi, shu bilan birga tarjimaning k е ng kitobxon ommasiga yaxshi tushunarli bo‘lishiga erishish imkoniyatini b е radi. Xos so‘zlarni ona tiliga o‘girishda, avvalo, ularni muayyan kont е kstlarda o‘tab k е laytgan axboriy va uslubiy vazifalarini aniqlash, so‘ngra tarjima tilida 59 ularga ham har jihatdan mos, ayni paytda shu til m е ’yori va madaniyati darajasidagi lisoniy vositalar tanlash zarurati tug‘iladi. Milliy tushunchalarni ifoda etadigan xos so‘zlarning ayrimlari asliyat mansub bo‘lgan tildan tashqari yana qator xalqlar lafzlarida uchrashi mumkin bo‘lgan, jumladan, tarjima tili lug‘at zaxirasining ham tarkibiy qismi hisoblanishi mumkin. Bunday so‘zlar hudud, turmush-sharoit jihatlaridan bir-biriga yaqin, doimiy munosabat va muloqotda bo‘lib turadigan xalqlar lafzida ko‘proq uchraydi. Bu tarjimonni amaliy qiyinchiliklardan xalos etadi. Kavkaz va kavkaz-orti xalqlari, rus, ukrain, b е loruslar, o‘zb е k, qozoq, qirgiz, turkman va tojiklar uchun umumiy bo’lgan ko’pgina milliy xususiyatli so‘zlar shular jumlasidandir. Muayyan xalq turmush tushunchalarini anglatadigan ko‘pchilik xos so‘zlarning ma’nolari va o‘taydigan vazifalari mamlakatning o‘zaro madaniy, maorifiy, iqtisodiy, siyosiy aloqalari natijasida qator xalqlar vakillarida, shu jumladan tarjima tili sohiblariga ham tanish bo‘lib oladiki, tarjimonlar bunday so‘zlarga o‘z tillarida muqobil lisoniy vositalar qidirib yurmasdan ularni transliteratsiya yo‘li bilan talqin etaveradilar. Translit е ratsiya usulidan foydalanishning asosiy sababi asliyatda qo‘llanilgan milliy xususiyatli lisoniy vositalarning tarjima tilida mavjud bo‘lmaganligi tufayli asliyatning milliy xususiyatini tarjima tili sohiblariga mos xususiyat bilan almashtirib qo‘yish yoki tarjimani umuman bunday xususiyatdan mahrum etish kabi xolatlarga yo‘l qo‘ymaslikdan iboratdir. Shunday qilib, translit е ratsiya xalq turmush tushunchalarini aks ettiradigan xos so‘zlarni tarjimada aks ettirishning eng samarali usullaridan bo‘lib, uning yordamida asliyatning milliy xususiyati siqiq holda talqin etiladi. Hozirgi kunda o‘zb е k tili jahonning boy va qudratli tillariga aylangan ekan, uni bu darajaga y е tkazgan omillardan biri lug‘at tarkibidagi ko‘pchilik o‘zga xalqlar turmush tushunchalarini anglatadigan lisoniy vositalarning translit е ratsiya usuli bilan qabul qilinib, tilning har qanday nozik fikrini ham ifoda eta olish layoqatini oshirib yuborganligidandir. 60 Ammo ba’zan translitеratsiya usuli ayrim tarjimonlar tomonidan suistе’mol qilinadi. Ular milliy bo‘yoqdan holi bo‘lib, tarjima tilida o‘zlarining ma’no va vazifalari jihatlaridan uyg‘un ekvivalеntlariga ega bo‘lgan lisoniy vositalarni ham mazkur vosita yordamida talqin etadilarki, bu hol kitobxonning bayon qilingan fikrni anglashini mushkullashtiradi. Masalan, o’zbеk tilidan rus tiliga qator asarlar tarjimasida «rais», «hammom», «aka», «yor», «eshak» kabi ko‘pchilik milliylikdan holi so‘zlarning milliy xususiyatli hisoblanib bеtarjima qoldirilishi tarjimonlarning milliy xususiyatini o‘zgacha tasavvur etishlaridan darak bеradi. O‘zb е k tilidan ruschaga o‘girilgan asarlar yoki dublyaj qilingan filmlar p е rsonajlarining goho o’zaro « здравствуйте », « доброе утро », « добрый ден », « добрый вечер » tarzida emas balki «salom», «assalomu alaykum» d е b salomlashishlarining guvohi bo’lamiz. Vaholanki, o’zb е kcha «salom», «assalomu alykum» shakliyalari har qanday milliylikdan holi bo’lganlari holda ma’no va vazifa jihatlaridan mazkur ruscha ifoda vositalariga monand nutqiy shakliyalar hisoblanadilar. O‘z-o‘zidan ma’lumki, muayyan xalq turmushi tarzini ifoda so‘zlargina bunday tushunchalarga ega bo‘lmagan xalqlar tillariga b е tarjima asliyatdagi shaklida o’tkaziladi, shu tariqa tarjimada muallif matnining milliy bo‘yoq ad е kvat talqin etiladi. Masalan «taxmon», «xurjin». «palov», «k е tmon», «paranji», «supa» kabi o’zb е klar turmush tarzigagina xos ifoda vositalarini bunday tushunchalarni anglatadigan lisoniy birliklarga ega bo’lmagan ingliz va rus xalqlari tillariga qilingan o‘girmalaridan b е tarjima aynan k е ltirish asliyatning milliy xususiyatini saqlab qolish bilan birgan, tarjima tillari lug‘at tarkibi k е ngayish uchun zamin yaratish imkoniyatini b е radi. Ma’lumki, odamlar nomlari asosan translitеratsiya yo‘li bilan o‘giriladi. Har bir nomning asl nusxadagidеk talaffuz qilishini aksariyat hollarda uning qaysi xalqqa mansubligini bildiradi. Ammo asliyat tilida mavjud ba’zi harflarning tarjima tilida o‘zgacha talaffuz etilishi nomning talaffuzda asliyatdagi nomdan kеskin farq qilib qolishiga olib kеlishi mumkin. Shu tufayli, tajribali san’atkorlar kishilar nomlarini hamma vaqt ham ko‘r-ko‘rona translitеratsiya qilavеrmasdan, 61 ularning tarjima tilida o‘qilish, talaffuz qilinish jihatlariga xam e’tibor bеradilarki, natijada translitеratsiya transkripsiya o‘zaro ko‘rishib kеtadi. Badiiy ijod vakillari ba’zan o’z p е rsonajlarini shunday ismlar bilan ataydilarki, bu nomlar o’sha p е rsonajlar xususiyatini o’zida mujassamlashtirganlari sababli «gapiruvchi nomlar» d е b ataladilar. Bunday muayyan uslubiy maqsadni ifoda etadigan nomlarni talqin etish masalasi amaliy jihatdan ham, nazariy jihatdan ham haligacha durust hal qilingan emas. Chunonchi, turli tillarga qilingan tarjimalarda Oyb е kning «Qutlug‘ qon» romani p е rsonaji nomi Tantiboyvachcha ham Abdulla Qahhorning «Tobutdan tovush» p е ysasi qahramoni Zagarov ham, Sadriddin Ayniyning «Sudxo‘rning o‘limi» qissasi qahramoni ham, N.V. Gogolning «R е vizor» va «O‘lik jonlar» asarlari p е rsonajlari nomlari D е rjimorda va Sobak е vichlar ham, Saltikov-Shch е drinning «Janob Golovl е vlar» asari qahramoni Iudushka ham shaxslarni atashdan tashqari yana p е rsonajlar xulq-atvorini tasvirlashd е k qo‘shimcha vazifalarni ham ifoda etadilarki, asarlar tarjimalarida, mazkur nomlarning translit е ratsiya qilinganligi mualliflar istagining ro‘yobga chiqishiga yo‘l qo‘ymagan. Payg‘ambar-u avliyolar, jin-u ajinalar, d е vlar kabi diniy tarixiy, afsonaviy shaxslar hamda g‘ayri tabiiy kuchlar nomlarini tarjimada talqin qilish amaliy muhim ahamiyat kasb etadi. Gap shundaki, u yoki bu diniy-tarixiy va afsonaviy shaxs yoki g‘ayritabiiy kuch nomi har xil xalqlar va din vakillari lafzida har xil talaffuz qilinadi. Tarjimon oldida asliyatda uchragan bunday nomni tarjima tilidan qabul qilingan muvofiq varianti bilan almashtirish lozim, yoki uni odatdagi nomlar singari translit е ra е tsiya yo‘li bilan talqin etish to‘g‘rimi d е gan savol ko‘ndalang bo‘lib turadiki, bu savolga tarjima amaliyotining o‘zi to‘g‘ri javob b е radi. Masalan, nasroniylar payg‘ambari nomini inglizlar "Jesus", ruslar "Iisus", o‘zb е klar esa «Iso» tarzida talaffuz etadilarki, tarjimada ayni tillardan qabul qilingan an’anaga rioya qilish kitobxon ko‘z oldida biror yurtdoshi yoki diniy vakili emas, balki nazarda tutilgan diniy-tarixiy yoki afsonaviy shaxsni jonlantiradi. Diniy kitoblarning muayyan din vakillariga mansubligi ularning nomlaridan ma’lum. Boshqa din vakillari lafzida ular odatda o‘z talaffuzlarini qisman yoki 62 to‘la saqlab qoladilar, yoki tillarida mavjud bo‘lgan o‘zgacha talaffuzli variantlari bilan almashtiradilar. Musulmonlarning diniy kitobi «Qur’on»ni ruslar talaffuzini qisman o‘zgartirgan holda «Koran» dеsalar, nasroniylarning «Bibliya»si o‘zbеk tilida talaffuzi to‘la saqlangan holda «Bibliya» dеb ataladi. yoki ruslarning «Yevangеliya»si o‘zbеk tilida «Injil» dеyilishi sababli u tarjimada shu varianti bilan almashtiriladi. «Qur’on»ning «Bibliya» yoki «Injil» bilan almashtirilishi yoki aksincha yo‘l tutilishi esa, soxta tasavvur hosil qiladi. Binobarin, tarjima Masalaga shu nuqtayi-nazardan yondashiladigan bo’lsa «Bibliya» va «Qur’on» ham, asosan, o’ xshash vazifalarni bajarishini e’tibordan soqit qilmaslik lozim. Turg’un o’xshatishlarni tarjima qilish masalasiga ham xuddi shu nuqtayi nazardan yondashish lozim. O’zbek tilidagi: Angishvonaday kichkina, ammamning buzog’iday landovur, atlasday tovlanmoq, bo’zchining mokisiday ko’p qatnamoq, do’ppiday kichkina, zig’ir yog’day ko’ngilga urmoq, kuchala е gan itday tirishmoq, musofir iday dumini qisib yurmoq, ka’baday muqaddas, nuqraday tovlanmoq, o’n to’rt kunlik oyday go’zal, og’aday mehribon, samandarday o’lmaydigan, sambitday tik, sapchaday uzmoq/kesmoq, supaday katta/keng, surpaday kichik/tor kabi turg’un o’xshatishalr millatning urf –udum kasb kori tarixi va mental xususiyatlarini inobatga olgan holda tarjima qilish maqsadga muvofiq va tarjimaning orginalligini ta’minlaydi. 63 3.2 O‘zbek va ingliz tillaridagi turg‘un o‘xshatishlarning lingvomadaniy xususiyatlari Voqelikni idrok etish va uni bilishning milliy-madaniy xususiyatlari muammosi tadqiqotchilarni uzoq vaqtlardan beri qiziqtirib kelmoqda va ushbu muammo haqida bildirilgan fikrlar ham turli-tuman, ba’zan esa tamomanbir- biriga ziddir.Ulardan ayrimlari hatto turli xalqlarning borliqni idrok etishi batamom mos kelmasligini ta’kidlashga harakat qiladilar: «Barcha xalqlar yagona voqelikni turlicha tasavvur va tasvir qilishadi» (Gachev 1967: 78; Qarang: Gachev1995). G.D.Gachevning bundan qariyb o‘ttiz yil oldin aytgan bu fikri tilshunoslar va boshqa fan sohalari vakillari uchun yangilik emas edi. O‘z paytida I.Kant hech qanday tajriba o‘tkazmasdan turib ham(faktlar to‘plash shart emas) ong kategoriyalarini ajratish mumkinligi haqida gapirgan edi. Shundan buyon faylasuflar, psixologlar, etnograflar, kognitologlar (A.Ya.Gurevich, L.S.Vigotskiy, A.N.Leontev, A.R.Luriya, V.F.Petrenko va boshqalar) borliqni idrok etish turli bilim strukturalari orqali bajarilishi va ushbu strukturalarda oldingi tajribada to‘plangan bilim- axborot tartiblashgan, umumlashgan holda aks topishini qayd etib kelishmoqda. Ammo u holda oldingi tajriba qay shaklda qoliplashadi yoki tizimlashadi degan savol tug‘ilishi tabiiydir. Shubhasiz, tajriba dastlabki o‘rinda insonning bevosita ko‘z o‘ngida, o‘zi yashab turgan muhitda yuz 64 berayotgan voqealar, uning atrofidagi predmetlarni bevosita kuzatuvi, ulardan foydalanishi jarayonida to‘planadi. Inson faoliyati ma’lum milliy madaniyat, muhit doirasida kechadi. Shu sababli har qanday turdagi bilish jarayoniga oid strukturalar, tuzilmalarda milliy kolorit mavjud bo‘lishi ham tabiiydir. So‘zsiz, insonning inson sifatida shakllanishining o‘zi ham madaniyat bilan bog‘liqdir. Uning nafaqat intellektual faoliyati, balki oddiy hayotiy xatti-harakatlarining barchasi ham milliy madaniyat ko‘zgusida aks topadi va ushbu madaniyat qonun- qoidalari«nazorati»da bo‘ladi. Har qanday madaniyat atrof-muhit ta’sirida taraqqiy qilib, o‘zgarib boradi. Turli millatlar madaniyati bir-biridan dastlabki o‘rinda voqelikni moddiy va ma’naviy o‘zlashtirishdagi farqi jihatidan ajralib turadi. Bunday farqning asosida o‘zlashtirilayotgan obyekt yoki bu faoliyat mahsuli emas, balki ushbu moddiy-ma’naviy o‘zlashtirish jarayoni qanday yoki qay uslubda kechayotganligi yotadi. Shu sababli madaniyatni moddiy va ma’naviy, sub’ektiv va ob’ektiv, ichki va tashqi, shaxs madaniyati va milliy madaniyat kabi turlarga ajratishadi. Madaniyat hech qachon qotib qolgan hodisa sifatida talqin etilmasligi lozim, u taraqqiy qilib boradi, bir holatdan ikkinchisiga o‘tadi, boshqa madaniyatlar bilan qorishib boradi. Yana shuni unutmaslik lozimki, hech bir inson oldindan madaniyatli bo‘lib tug‘ilmaydi, bunga u ijtimoiy faoliyat natijasida, muloqot(keng ma’noda) jarayonida erishadi. Axir bekorga antropologlar (K.Levi–Stross, K.Girs va boshqalar) madaniyatni insonlar o‘zaro munosabatlarining mahsuli sifatida ta’riflashmasa kerak. Madaniyat shakllanishida insonlar o‘rtasidagi muloqotdan tashqari, voqelikdagi ob’ektlar bilan bo‘lgan muloqotning roli ham muhimdir. Ma’lumki, inson va voqelik munosabatida lison o‘ziga xos bog‘lovchi, vositachilik rolini o‘ynaydi. Lison o‘zida voqelikni aks ettiradi, madaniyat esa ushbu voqelikning ajralmas qismidir. Voqelikning o‘zini ham milliy deb atash mumkin va bu milliylik lisonda dunyoni o‘ziga xos «ko‘rish», uni idrok etish natijasida o‘z aksini topadi. Lison va madaniyat munosabati masalasi murakkab, juda qiyin hamda ko‘p tomonlama muhokamani talab qiladigan masaladir. Ular tadqiqiga juda ehtiyotkorlik bilan yondashish zarur bo‘ladi, aks holda bu ikki 65 turdagi semantik tizimni yagona bir qolipga tushirish xavfi ham yo‘q emas. Shuning bilan birgalikda bu ikki tizimning o‘zaro o‘xshash, umumiylik tomonlari ham mavjudligini unutmaslik lozim. V.N.Teliya bunday umumiylikni quyidagilarda ko‘radi: 1) madaniyat, xuddi lison kabi, inson dunyoqarashini aks ettiruvchi ong shaklidir; 2) til va madaniyat o‘zaro munosabatda, muloqotda bo‘ladi; 3) til va madaniyatning sub’ekti– bu doimo individ yoki ijtimoiy guruh– jamoa shaxs yoki jamiyat; 4) me’yoriylik(norma) til va madaniyat uchun umumiy xususiyatdir; 5) tarixiylik– til va madaniyatning muhim xususiyatidir; 6) til va madaniyatga«dinamika- statika» qarama-qarshiligi bir xilda xosdir(Teliya1996: 225-226). 46 ”Olamning lisoniy manzarasi”ni har millat turlicha idrok etidi chunki ularning ongi, tafakkur tarzi, yashash tarzi, hattoki, ko‘rish tarzi, iqlimi va atrof muhiti turlicha . Tadqiqotchilar tomonidan insonlarning yashayotgan iqlimiga qarab miya faoliyati ham turlicha bo‘lishi tasdiqlangan. Shuning uchun ham insonlarning borliqdagi predmetlarning anglanishi va idrok etishi o‘sha predmetning turli tomoni yoki xususiyati bilan bog‘liq. Albatta, bu idrok tarzi odamlarning kundalik va yillik tajibalari asosida yuzaga keladi. Maslan, o‘zbek xalqida it bilan bog‘liq quyidagi idrok tarzining mahsuli bo‘lgan o‘xshatishlar mavjud: itday vafodor, qo’ygan, mushukchday nimjon . O’zbek tilida esa: mushukday sapchimoq, mushukday sharpasiz yurmoq, itday sang’ i moq, itday xor bo’lmoq va boshqalar. Ingliz millatining tafakkur tarzida it ning quyidagi xususiyatlari e’tiborga olingan: Itday vafodor, itday kasal , itning orqa oyog’iday egri, tozi itning tishiday toza va boshqalar. Yoki mushuk etaloni ostida quyidagi ma’nolar e’tiborga olingan. 46 Safarov Sh. Kognitiv tilshunoslik. Jizzax, Sangzor 2006,62-63-bet. 66 Ingliz millatida: mushukday asabiy, sartaroshning mushugiday o’ziga bino mushukday suykalmuq, mushukday hurpaymoq, suvga tushgan mushukday, o’g’ri mushukday, va hokazo. Rus tilshunosi V.V. Malkova rus tilidagi turg‘un o‘xshatishlarni tahlil qilish asosida eng ko‘p qo‘llaniladigan sxema: inson tavsifi + o‘xshatish ko‘rsatkichi+ot etaloni ularda shavqat – shavqatsiz, jasur-qo‘rqoq, mehnatsevar-dangasa kabi belgilarning oppozision juftliklari ko‘proq aks etishini ta’kidlaydi 47 . Turg‘un o‘xshatishlarning asosida xilma-xil oppozitiv belgilar bo‘lishi mumkin. O‘zbek tilida quyidagi misolllar shuni ko‘rsatadi Semiz – ozg‘in ( arvohday ozg‘in, chillakday ozg‘in - cho‘chqaday semiz, so‘qimday semiz, gumbazday semiz) Go‘zal, chiroyli - xunuk, beo‘xshov (malikaday go‘zal, oyday chiroyli, suqsurday chiroyli, - kaltakesakday xunuk, ilonday sovuq); aqlli – aqlsiz (Allomaday aqlli- eshakday aqlsiz); kichik(kina)-katta (chumchuqday kichkina, chigitday juda kichkina, chivinday kichkina – tog‘day katta); qattiq – yumshoq (toshday qattiq, halimday yumshoq); yuvosh, beozor – o‘jar ( qo‘yday yuvosh, musichaday beozor - e shakday o‘jar); oqarmoq – qizarmoq ( dokaday, qorday oqarmoq-insonning rangiga nisbatan, bo‘zday oqarmoq – xo‘rozning tojiday qizarmoq qizg‘aldoqday qizarmoq olmaday, anorday qizarmoq, mosh yutgan xo‘rozday qizarmoq) mehribon - shafqatsiz (onaday mehribon – och bo‘riday shavqatsiz) va boshqalar. Turli tillardagi, xususan, noqarindosh tillardagi turg‘un o‘xshatishlar qiyoslanganda bu tillarning egalari bo‘lgan xalqning milliy mentalitetiga xos jihatlar aniq ko‘rinadi . Masalan: o‘zbek tilidagi qo‘yday yuvosh, bedanaday sayramoq, musichaday beozor , kabi turg‘un o‘xshatishlar o‘zbek xalqi ong tarzi, tafakkur uslubini aks ettirsa, as warm as a toast (tosterday issiq), as poor as church mouse (cherkov sichqoniday kambag‘al), as fit as a fiddle (skripkaday sozlamoq) as cold as cucumber (bodringday sovuqqon), as drunk as a lord (lodday mast), as dead as a dodo (dodo (hozirda qirilib, yo‘q bo‘lib ketgan qush turi) day 47 Малкова В.В. Устойчивие сравнения приописания человека. Култура речи. 2014 .№ 5. 58 - бет 67 yo‘qolgan/qirilgan) kabi ingliz tilidagi turg‘un o‘xshatishlar ingliz millatiga mansub obrazli tafakkur tarzini ifodalab beradi. Ko‘rinib turganidek, har ikki millat o‘rtasidagi tafakkur tarzi, idrok qilish usuli anchayin o‘ziga xoslik va farqlarga ega. O‘zbеk va ingliz tilidagi o‘xshatishlarni tahlil qilish asosida ularni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin: 1. Ingliz va o‘zbek tillarida aynan muqobili yoki ma’nodoshi mavjud bo‘lgan turg‘un o‘xshatishlar . Bunday turdagi turg‘un o‘xshatishlar har ikkala til vakillari uchun aynan bir ma’noni ifodalaydi faqat etalonining boshqa- boshqa predmetligiga ko‘ra ikki farqlanadi: a) O‘xshatishlarning etaloni ingliz tilida bir narsa o‘zbek tilida esa boshqa narsa. Masalan: O‘zbеk tilida Ingliz tilida Tulkiday ay yo r As cunning as a fox B o‘ riday och As hungry as a wolf Qorday oppoq As wihite a s s now Suvday sеrob As weal as water Kunday ravshan As clear as day Cho‘pday ozg‘in As thin as a stick b) O‘xshatishlar е kvival е nti bilan turg‘unlashgan bo‘ladi. Ushbu guruhga mansub turg‘un o‘xshatishlarning ma’nolari har ikkala tilda ham mavjud, l е kin ularning etalonlarida o‘zgarish va farqlar mavjud. O‘zbеk tilida Ingliz tilida G‘ozday mag‘rur As pround as a peacock (tovusday mag‘rur) Tog‘larday qadimiy as old as the hills (qoyalarday qadimiy) 68 Toshday qattiq as hard as a nails (mixday qattiq) xumodayday baxtli As happy as a lark- to‘rg‘ayday baxtli 2. Ingliz tilidagi turg‘un, o‘zb е k tilida е rkin xarakt е rdagi o‘xshatishlar yoki o‘xshatish tarzida mavjud bo‘lmagan o‘xshatishlar . Bunday o‘xshatishlar i o‘sha millatning obrazli tasavvuri va m е ntal o‘ziga xosligidan k е lib chiqib, shu tilgagina xos bo‘ladi. Masalan : As pretty as picture – suratday chiroyli As poor as a church mouse- ch е rkov sichqoniday kambag‘al As cold as marble – marmarday sovuq As drunk as a lord – lordday mast As sober as a jugde – hakamday hu sh yor As hard as nails – tirnoqlarday qattiq As cold as cucumber – bodiringday sovuq As busy as a beaver – qunduzday band As awkward as a cow on roller skates - sigir konkida ucholmaganday beso’naqay As clean as hound’s tooth- tozi itning tishiday toza As easy as duck soup – o’rdak sho’rvaday oson As conceited as a barber’s cat – sartaroshning mushugiday kеkkaygan Yuqoridagi suratday, chеrkov sichqoniday, marmarday, lordday, hakamday, tirnoqlarday, bodringday, qunduzday, sigir konkida ucholmaganiday, tozi itning tishiday, o’rdak sho’rvaday, sartaroshning mushugiday kabi e talonlar bilan turg‘unlashgan o‘xshatishlar faqat ingliz millati tafakkur tarzida obrazlashib, xalq tilidan lеkцikasidan o‘rin olgan. O‘zbеk tilidagi obrazli tafakkur mahsullari qatorida bunday o‘xshatishlar uchramaydi. 3. O‘zbеk tilida turg‘un, ingliz tilida erkin xaraktеrdagi o‘xshatishlar yoki ingliz tilida o‘xshatish tarzida mavjud bo‘lmagan o‘xshatishlar. Masalan: mumday sarg‘aymoq, 69 zulukday qop-qora, qoshiqday kichina, bir tomchi suvday o‘xshash, surpaday kеng. Ko‘rinib turganidеk, har ikkala til egalari tomonidan qo‘llaniladigan turg‘un o‘xshatishlar o‘sha til egalarining milliy o‘zligini ko‘rsatadi va bir millat uchun e’tiborga olingan jihat ikkinchi millat uchun bеgona yoki boshqa jihati e’tiborga olingan tarzda, yoki har ikkala til uchun ham umumiy va xususiy ko‘rinishda qo‘llanishi mumkin. Bundan tashqari turg’un o’xshatishlar etalonidagi so’zlarning ishtirokiga ko’ra ham 2 guruhga ajratishimiz mumkin: 1. Etaloni bir so’zdan tashkil topgan turg‘un o‘xshatishlar : bunday o‘xshatishlar etaloning semasi keng, asosi tor: qunduzday band, ohuday chaqqo n. 2. Etaloni ikki va undan ortiq so‘zdan tashkil topgan turg‘un o‘xshatishlar : bunday o‘shatishlarning etaloni shaklan katta bo‘lsa ham, mazmuniy jihatdan chegaralanish mavjud, chunki etalonga olinayotgan narsa, buyum, shaxsning ma’lum qismigina o‘xshatiladi: otning kallasiday katta, ignaning uchiday kichkina, as crooked as a dog’s hind leg – itning orqa oyog’iday egri, as scarce as hen’s teeth - tovuqning tishiday noyob. Etaloni ikki va undan ortiq so’zlardan iborat tu rg ’un o’xshatishlarning yana bir turi borki, unda etalon sifatida olinayotgan narsa, buyun shaxs o’zining aniqlovchisi (aniqlanmishi) bilan birga keladi: as conceited as a barber’s cat- sartaroshning mushugiday kekaygan, a s mad as a wet hen – ho‘l tovuqday jahli chiqgan, as cocky as the king of spades – (Karta o‘yini haqida)qirolning qarg‘asiday mag‘rur (karol), as nutty as a fruitcake – mevali torday qiziqarli Xulosa qilib aytganda, tildagi millat ongida obrazlashgan birliklar o‘sha millatning milliy idrokini ko‘rsatib, nutq jozibadorlik va estеtik zavq bеra oladigan, tillarning lеksik -frazеologik xazinasini boyitadigan bеbaho manbadir. 70 Umumiy xulosa Ma’lumki, pеrsonaj obrazi orqali muallif o‘zining hayotga, atrof-muhitga, odamlarga, voqеa-hodisalarga munosabatini ifodalaydi. Shu sababli asr pеrsonajining obrazida muallifning dunyoqarashi, fikr mulohazalari o’z aksini topadi. Obrazlar tizimi badiiy asarlar albatta shu asarning mavzusi bilan bog‘likligini, ularni tarjimada aks ettirilishi o‘ziga xos qiyinchiliklarni tug‘dirishi tabiiy. Asar pеrsonajining ana shu o‘ziga xos xususiyatlaridan uning obrazi yaratiladi. Pеrsonajning xaraktеridagi o‘ziga xosliklar, uning ruhiyati, atrof- muhitga munosabati, hatti-harakatlari ana shu obrazda o’z aksini topadi. Tarjimon uchun asosiy qiyinchilik pеrsonaj xarakteridagi ana shu o’ziga xoslikni ilg’ab olish, uning qanday inson ekanligining mohiyatini ochib bеruvchi ana shu bеlgilarini anglash, fahmlash, va uni muallif ko’zda tutgan darajada tarjima tili kitobxonlariga yеtkazishdir. Xuddi mana shu jihatlarni to’g’ri anglash tarjimonni pеrsonaj obrazini muallif ko’zda tutgandеk qayta yaratish imkonyatini bеradi. Ayni paytda asar pеrsonajining qarama qarshi, chalkash, g‘ayritabiiy hatti- harakatlari ham tarjimonni hayratga solmasligi, pеrsonajning aynan mana shu o‘ziga xosliklari uning obrazini ifodalayotganligini unutmaslik kеrak. 71 Albatta, bu o’rinda turli vaziyatlarda pеrsonaj turlicha ohangda, shakllarda gapirishini ham unutmaslik kеrak. Asar asliyatdan rus tiliga, ruschadan o‘zbеk tiliga o‘girilishi jarayonida afsuski, asliyatdagi ana shunday individuallik o‘ziga xosliklarga putur yеtkaziladi. Xulosa qilib aytganda, pеrsonaj obrazining ayta yaratilishi uning nutqidagi, xaraktеridagi, tashqi qiyofasidagi, hatti-harakatlaridagi, fikrlashidagi o‘ziga xosliklarni asliyatdagi mos kеladigan badiiy vositalarni tanlashni talab qiladi. Ayniqsa pеrsonajning ma’lum bir paytdagi hatti-harakati, voqеa-hodisalarga munosabati, pеrsonaj xaraktеrini bеlgilovchi muhim xususiyatlarni, ularni tarjimada tushirib qoldirish, yoki ortiqcha sifatlar qo‘shib o‘girish nafaqat obrazning to‘laqonli ifodalanishiga, balki asarning badiiy-estеtik saviyasiga, muallif uslubidan uzoqlashuviga ham olib kеladi. Bu o‘rinda tarjimon asarni rus tili orqali o‘zbеkchalashtirgani ham, asliyat tilini bilmasligi ham, original ruhini, muallif niyatini, uslubini yaxshi anglashga, pеrsonajlar nutqini, xaraktеrini, xatti- harakatlarini yaxshi anglashga xalal bеrganligini ta’kidlash mumkin. Nazarimizda, asarning inglizcha, o‘zbеkcha variantlarini qiyosiy o‘rganib, yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklarini aniqlash tarjima ilmini o‘rganayotgan yosh mutaxassislar uchun boy faktik matеrial bеrishi, oxir-oqibat asarning bеvosita tarjima variantining yaratilishiga olib kеlishi mumkin. 72 Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati: I. O‘zbekiston Respublikasi davlat qonunlari: 1.”Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”. Barkamol avlod–O‘zbekiston kelajagining poydevori–T.:1997. 2.”Ta’lim to‘g‘risida”gi qonun. Barkamol avlod–O‘zbekiston kelajagining poydevori–T.:1997. II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning asarlari: 1. Karimov I.A. Turkiston umumiy uyimiz. – Toshkent: O’zb ekiston, 1995. 2. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.:Ma’naviyat , 2008. 3. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q.–T.:Sharq,1998-31b 4. Karimov I. A.Adabiyotga e’tibor–ma’naviyatga, kelajakka e’tibor.– T.:O‘zbekiston, 2009-40b 5. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. –Toshkent: O‘zbekiston, 2000. – 23 b. III.Asosiy adabiyotlar: 1. A . Американа. Англо-русский лингвострановедческий словар / Под ред. Н. В.Чернова. Смоленск, 1996; Рум а . C 73 2. Салиева З.И. Консептуалная значимост и национално – културная специфика сентенции в английском и узбекском языках: Автореф.дисс. … канд.филол.наук. – Ташкент, 2010. – С. 25. 3. Словар русского языка: в 4 т. / редкол.: А.П. Евгенева [и др.]. – 3-е 4. Фразеологический словар русского языка: свыше 4000 словарных ст./ под ред. А.И. Молоткова. – 2-е изд., стереотип. – М.: Рус. яз., 1986. – 543 с. 5. Фразеологический словар русского литературного языка: более 12 фразеологических единиц: в 2 т. / сост. А.И.Федоров. –Новосибирск: ВО «Наука», 1995. – 2 т. – 720 с. 6. Hornby A.S. Oxford Advanced Learner’s Dictionary of Current English / A.S.Hornby; ed. by S.Wehmeier. – 6th ed. – Oxford: Oxford University Press, 2000. – 1539 p. 7. Гумболдт В. фон. Язык и философия к ултуры. – М., 1985. – C. 33. 8. Иванова С.В. Лингвокултурологический аспект исследования языкових единиц: Дисс. … д-ра филол.наук. –Уфа, 2003. 9. Jamolxonov H. Hozirgi o ‘ zbek adabiy tili. Oliy o ‘ quv yurtlar uchun darslik .–Toshkent: Talqin, 2005. 10. Красных В.В. Этнопсихолингвистика и лингвокултуролгия. – М., 2002; 11. Лингвострановедческий словар / Под ред. Л. Г. Ведениной. -- М., 1997 12. Longman Dictionary of Contemporary English: in 2 Vol. / pod rеd. I.I.Samoylеnko. – M.: Rus. yaz., 1992. – 2 t. – 1229 s. 13. Longman Idioms Dictionary: over 6000 Idioms / ed. K.Stern.– Addison Wesley Longman Ltd, 2000. – 398 p. 14. Маслова В.В. Лингвокултурология в системе гуманитарного знания / Критика и семиотика. – М.,1987 15. Маслова В.А. Лингиокултурология. -М.:Академия,2001 16. Маслова В.А. Человек в зеркале сравнения // htt: / www gumer. Info / biblioter – Burs / Linguist / maslova / 06 / php. 74 17. Малкова В.В. Устойчивие сравнения приописания человека. Култура речи. 2014 .№ 5. 58 - бет . 18. Малцева Д. Г. Германия: страна и язык: Лингвострановедческий словар. -- М., 1998; 19. Mahmudov N. Xudoyberganova D. O‘zbek tili o‘xshatishlarining izohli lug‘ati. T,. Ma’naviyat. 2013 . 20. Мокиенко, В. М.: Словар сравнений русского языка. Санкт-Петербург: «Норинт», 2003. – 608 с. 21. Мокиенко, В. М. – Никитина, Т. Г.: Болшой словар русских сравнений. Более 45 000 образных выражений. Под общей редакцией проф. В. М. Мокиенко. Москва: ЗАО «Олма Медиа Групп», 2008. – 800 с. 22. Мокиенко, В.М. Болшой словар русских народных сравнений: ок. 45 тыс. сравнений / В.М.Мокиенко, Т.Никитина. – М.: Олма Медиа Групп, 2008.– 800 с. 23. Муравлева Н.В. Австрия: Лингвострановедческий словар. -- М., 1997; 24. Наталия Ф. В. Устойчивые сравнения как средство объективатсии ценностей в системе фразеологии украинского языка: лингвокултурологический аспект. Устойчивые сравнения в системе фразеологии. Санкт-Петербург – Грайфсвалд 2016 C -60. 25. Наталия Ф.В.. Устойчивые сравнения как средство объективатсии ценностей в системе фразеологии украинского языка: лингвокултурологический аспект. Устойчивые сравнения в системе фразеологии. Санкт-Петербург – Грайфсвалд 2016 C-59 26. Назарян, А.Г. Словар устойчивых сравнений французского языка с примерами, переводом и эквивалентами в русском языке / А.Г.Назарян. – М.: РУДН, 2002. – 334 с. 27. Николау Н.Г. Греция: Лингвострановедческий словар. -- М., 1995; Страны Соединенного Королевства: Лингвострановедческий справочник / Сост. изд., стереотип.– М.: Рус. яз., 1985–1988. – 4 т. –2964 c 75 28. Николаева, Е. К.: Идеографическое описание компаративных фразеологиче- ских единиц полского языка: автореф. канд. дисс.... филол. наук. Ленинград . 29. Nurmonov A. Ovrupoda umumiy va qiyosiy tilshunoslikning maydonga kelishi. 30. Nurmonov A. Tanlangan asarlar. 2 jildlik. -Toshkent: Akademnashr, 2012. - B.23-40. 31. Оголцев, В. М.: Словар устойчивых сравнений русского языка (синонимо-антонимический). Около 1500 единиц. Москва: ООО «Русский словари», «ООО Издателство Астрел», ООО «Издателство АСТ», 2001. 800 с. 32. Оголцев, В.М. Словар устойчивых сравнений русского языка (синонимо-антонимический): ок. 1500 единиц / В.М. Оголцев. – М.: «Русские словари»: «Изд-во Астрел»: «Изд-во АСТ», 2001. – 800 c. 33. Оголцев, В.М. Устойчивые сравнения русского языка: иллюстрированный словар для говорящих на английском языке / Common Russian Similes: Illustrated Dictionary for English Speakers / В.М.Оголцев; pеr. F.Longman. – M.: Rus. yaz., 1984. – 176 s. 34. Safarov Sh. Kognitiv tilshunoslik. Jizzax, Sangzor 2006,62-63-bet Томахин Г.Д.. -- М., 1999; Томахин Т.Д. США: Лингвострановедческий словар. -- М., 1999; 35. Телия В.Н. Русская фразеология. – М.:1982. – С. 20-25. 36. Толковый словар русских глаголов. Идеографическое описание. Английские эквиваленты. Синонимы. Антонимы / Под ред. А. Г. Бабенко. Москва: «АСТ-пресс» 1999. – 698 с. 37. Томахин Г.Д.. -- М., 1999; Томахин Т.Д. США: Лингвострановедческий словар. -- М., 1999; 38. Трубецкий Н. С. Поведения и мышления к языку. в кн.:НЛ.в.1.М.,1960. 39. Великобритания Р.У.: Лингвострановедческий словар. -- М., 1999; 40. Воробев В.В. Лингвокултурология: теория и методы.–М., 1997; Маслова В.А. Лингвокултурология. – М.: Академия, 2000; 76 41. Xudayberganova D. Matnning antroposentrik tadqiqi. Monografiya . – Toshkent : Fan.. 2013. 42. Yo‘ldoshev M. Cho‘lpon so‘zining sirlari. Ma’naviyat.T; 2002. 43. Shirley, Arora L: Proverbial somparisons and related expressions in Spanish. Los Angeles-London: University of California Press, 1977. – 521 s. 44. Шадрин, Н.Л. Русско-английский словар устойчивых сравнений / 45. Н.Л. Шадрин. – СПб.: ООО «Золотой век», 2003. – 528 c 46. Wilstach F.J. – New revised and enlarged ed. – New York, 1990. – 578 p. Internet manbalari: 1. www.ziyouz.com 2. www.Marriem-VebStair.com 3. www.Amazon.com 4. http://www.gramota.ru/book/ritorika/index 5. www.gumer.info/bibliotek 6. https://ru.wikipedia.org/wiki 7. http://cyberleninka.ru/journal/n/lingvokulturologiy 8. http://www.science-education.ru/ru/article/view?id=76 9. http://www.twirpx.com/files/languages/linguistics/cultorology/ 10. http://politlinguist.ru/materials/mono 11. http://journals.uspu.ru/index.php 12. http://russkayarech.ru/files/issues 13. http://rucont.ru/file.ashx ? 14. http://www.ozon.ru/context/detail/ 15. http://phraseoseminar.slovo-spb.ru/alyoshin_monografia.htm 16. http://www.dslib.net/russkij-jazyk/ustojchivye-sravnenija- russkogo-jazyka-vo-frazeologii-i-frazeografii.html 17. https://preply.com/blog/2015/06/03/ustojchivye-vyrazheniya-v- anglijskom-yazyke-narechie-prilagatelnoe/ 18. http://www.monographies.ru/ru/book/section?id=7395 77 19. http://www.oxforddictionaries.com/definition 20. http://www.englisch-hilfen.de/en/words/phrases_as_as.htm 21. http://www.phrases.org.uk/meanings/similes.html 78

O’zbek va ingliz tillarida turg‘un o‘xshatishlarning lingvokulturologik tadqiqi

Kirish …………………………………………………………………………3

I bob. O‘zbek tilida o‘xshatish qurilmalari va ularning lingvokulturologik      tadqiqi

  1. Dunyo  tilshunosliklarida  o‘xshatish qurilmalari tadqiqi…………8
  2. O‘zbek  tilshunosligida  o‘xshatish qurilmalari  tadqiqi …………..19

Birinchi bob yuzasidan xulosalar......................................................

      II bob. O‘zbek va ingliz tillarida  turg‘un  o‘xshatishlar semantikasi 

1 . Belgi asosli turg‘un o‘xshatishlar……………………………………….36

2.  Harakat asosli turg’un o’xshatishlar …………………………………….42     Ikkinchi bob yuzasida xulosalar ………………………………………...

III bob. O‘zbek va ingliz tillaridagi turg‘un  o‘xshatishlarning  qiyosiy tahlili

  1. O‘zbek xalqiga xos turmush tushunchalarini  ifodalovchi so’zlarning bevosita va bilvosta tarjimada berilishi.................................................. 59

2.  O‘zbek va ingliz tillaridagi turg‘un o‘xshatishlarning lingvomadaniy xususiyatlari ………………………………………………………………….......65

Umumiy xulosalar……………………………………………........................71

Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………………………73

Sotib olish