O‘zbek va turk tillarida murojaat birliklari

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI 
O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
_____________________________FAKULTETI
_____________________________YO‘NALISHI
_______________________________________ FANIDAN
BITIRUV MALAKAVIY
ISHI
MAVZU: O‘ZBEK VA TURK TILLARIDA MUROJAAT BIRLIKLARI
BAJARDI: ________________________
QABUL QILDI: ________________________
Toshkent 202 5
MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………….6
I   BOB.   TILSHUNOSLIKDA   MUROJAAT   BIRLIKLARI   TUSHUNCHASI:
TADQIQI VA TAVSIFI
1.1. O‘zbek va turk tilshunosligida murojaat birliklarining  o‘rganilishi……………
7
1.2.   O‘zbek   va   turk   tillarida   murojaat   shakllari   turlari   hamda   ularning
tasnifi……………………………………………………………………   ……….
16
Birinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………...37
II BOB. O‘ZBEK VA TURK TILLARIDA MUROJAAT BIRLIKLARINING
NUTQIY   XOSLANISHI
2.1.   O‘zbek   va   turk   tillarida   murojaat   birliklarining   ijtimoiy
xoslanishi…………..38
2.2.   O‘zbek   va   turk   tillarida   murojaat   shakllarining   gender
ko‘rinishlari………….48
Ikkinchi   bob   bo‘yicha
xulosa……………………………………………………...57 
UMUMIY XULOSALAR ……………………………………………………….59
FOYDALANILGAN
ADABIYOTLAR …………………………………...........61
2                               KIRISH
Til   –   tilshunoslar   ta’biri   bilan   aytganda,   odamlar   oqimini   xalqqa
aylantiradigan, o’zaro muloqotini ta’minlovchi, mazkur jamoaning nutq jarayonida
o‘zini   o‘zi   hamda   o’zgalarni   anglashi,   madaniyati,   an’analari,   qadriyatlarini
saqlashi,   avloddan   avlodga   o‘tishida   vosita   bo‘lib   xizmat   qiladigan     noyob
hodisadir. 
Jamiyat   a’zolari   aloqa-muloqot   vositasi   bo‘lgan   tildan   o‘z   maqsad-
muddaolarini,   istak,   orzu-xohishlarini   namoyon   qilish   orqali   foydalanganliklari
holda   boshqalar   bilan   ma’lumot-axborot   almashadi,   muloqot   qiladi   va   bu   hodisa
hayot qonun-qoidalarini muvozanatda tutib turadi. 
Til   rivojlanib   borar   ekan,   uni   tadqiq   qiluvchi   fan   ham   taraqqiy   etib   boradi .
Keyingi   yillarda   dunyo   tilshunosligida   tilni   o‘rganishda   yangidan   yangi   tadqiq
usullari yuzaga kelmoqda .  Jahon tilshunosligida XX asr so‘nggida shakllanib, jadal
rivojlanayotgan   antropotsentrik   paradigma   ta’sirida   yuzaga   kelgan
sotsiolingvistika,   pragmalingvistika,   kognitiv   tilshunoslik,   psixolingvistika,
lingvokulturologiya   va   shu   kabi   zamonaviy   tilshunoslik   sohalari   tilni   uning
yaratuvchisi   bo‘lgan   inson   bilan   birga   tadqiq   qilinishini   taqozo   qiladi.   Xususan,
shaxsning milliy ma’naviyatini, madaniy saviyasini hamda etnik xarakterini yaqqol
namoyon qiluvchi muloqot jarayonidagi murojaat birliklari va shakllari so‘zlovchi
tomonidan   qay   darajada   mohirona   ishlatilishi   nutqiy   vaziyat   jihatidan   nihoyatda
muhim hisoblanadi.
Mamlakatimizda   olib   borilayotgan   oqilona   til   siyosati   natijasida   tilshunoslik
sohasi   jadal   sur’atlar   bilan   rivojlanib   bormoqda.   Xususan,   O‘zbekiston
Respublikasi   Prezidenti   Sh.Mirziyoyev   2019-yil   21-oktabrda   “O‘zbek   tilining
davlat   tili   sifatidagi   nufuzi   va   mavqeyini   tubdan   oshirish   chora   tadbirlari
3 to‘g‘risida”   gi   Farmonida   ta’kidlaganidek,   o‘zbek   tilining   xalqimiz   ijtimoiy
hayotida   hamda   xalqaro   miqyosdagi   obro‘-e’tiborini   tubdan   oshirish,   unib-o‘sib
kelayotgan   yoshlarimizni   vatanparvarlik,   milliy   an’ana   va   qadriyatlarga   sadoqat,
vorislik   ruhida   tarbiyalash,   mamlakatimizda   davlat   tilini   to‘laqonli   joriy   etishni
ta’minlash 1
  maqsadidagi   fikr   mulohazalari   mazkur   sohaning   rivojlanishi   uchun
yana bir turtki bo‘ldi.
Mavzuning   dolzarbligi .   Muloqot   madaniyatini   shakllantirishga   alohida
e’tibor   berilayotgan   bir   sharoitda,   muloqot   jarayonida   qo‘llaniladigan   murojaat
shakllarini   o‘rganish   va   tahlil     qilish   muhim   hisoblanadi.   Insonlar
suhbatlashayotganda  nafaqat  o‘z fikr  va tuyg‘ularini  tushuntirish, yetkazish, balki
bir   vaqtning   o‘zida   boshqasiga   bo‘lgan   munosabatini,   o‘zining   jamiyatdagi
ijtimoiy belgilarini va suhbatdagi o‘z o‘rnini ham  belgilaydi. Muloqot mobaynida
suhbatdoshlar   ma lum   bir   ijtimoiy   qoidaga   amal   qilgan   holda   o‘zaro   murojaatʼ
shakllarini   tanlay   olishi   va   o‘z   o‘rnida   ishlata   olishi   muhim   hisoblanadi.   Jonli
so‘zlashuv nutqida murojaat birliklarining o‘zbek va turk tillarida yetarlicha tadqiq
etilmaganligi, ularning o‘ziga xos jihatlari taqqoslab o‘rganilmaganligi   mavzuning
asoslanishi va dolzarbligini belgilaydi.
Mavzuning   obyekti   va   predmeti.   O‘zbek   va   turk   tillari   tizimi   hamda
ularning   nutqiy   faoliyatida   keng   qo llaniladigan   murojaat   shakllari	
ʻ   tadqiqotning
obyektini   tashkil   etadi.   Ishning   predmeti   o‘zbek   va   turk     tillaridagi     murojaat
shakllari,   ularning   turlari,   o‘zbek   va   turk   tillarida   murojaat   birliklarining   ijtimoiy
xoslanishi. 
Mavzuning   maqsad   va   vazifalari .   Bitiruv   malakaviy   ishining   mavzusi
o‘zbek va turk tillaridagi murojaat birliklari tadqiqiga bag‘ishlangan bo‘lib, unung
asosiy   maqsadi   o‘zbek   va   turk   tillaridagi   murojaat   birliklarini   o‘rganish   va   tahlil
qilishdan iborat. Tadqiqotning vazifalari quyidagilardan iborat:
– o‘zbek   va   turk   tillaridagi   murojaat   shakllari   turlarini   o‘rganish   va   tahlil
qilish;
1
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2019-yil   21-oktabr   “O‘zbek   tilining   davlat   tili   sifatidagi   nufuzi   va
mavqeyini tubdan oshirish chora tadbirlari to‘g‘risida” Farmoni.  –  Toshkent shahar, 2019-yil, 21-oktabr, PF-5850-
son.
4 – o‘zbek   va   turk   tillaridagi   murojaat   shakllari   turlarini   tasniflash   va
taqqoslash;
– o‘zbek   va   turk   tillarida   murojaat   birliklarining   ijtimoiy   xoslanishini
o‘rganish va taqqoslash;
– o‘zbek   va   turk   tillarida   murojaat   birliklarini   shakllantiruvchi   gender
xususiyatlarni o‘rganish va taqqoslash.
BMIning i lmiy yangiligi :
– o‘zbek   va   turk   tillarida   murojaat   birliklari   haqida   umumiy   ma’lumotlar
to‘planib  tahlil qilindi;
– o‘zbek   va   turk   tillaridagi   murojaat   shakllari   hamda   ularning   tasniflari
aniqlandi va taqqoslandi; 
– o‘zbek   va   turk   tillarida   murojaat   birliklarining   ijtimoiy   xoslanishi   tahlil
qilindi;
– o‘zbek   va   turk   tillarida   murojaat   birliklarini   shakllantiruvchi   gender
xususiyatlar o‘rganildi va taqqoslandi.
Mavzuning   o‘rganilganlik   darajasi.   O‘zbek   tilshunosligida   murojaatlar,
umuman   murojaat   shakllarining   o‘ziga   xos   xususiyati,   turlari   hamda   vazifalarini
aniqlashga   oid   tadqiqotlar   sanoqli.   Masalan,   murojaat   vositalari   to‘g‘risida
Z.Akbarovaning “O‘zbek tilida murojaat shakllari va ularning lisoniy tadqiqi”   va
N.Ahmedovaning   “O‘zbek   tilida   murojaat   birliklarining   semantik-konnotativ
tadqiqi” nomli nomzodlik dissertatsiyalari shular jumlasidandir. 
Shuni   aytish   kerakki,   sotsiolingvistik   atama   bo‘lgan   murojaat lar
tilshunoslikning   sintaksis   bo‘limida   undalma   nomi   ostida   tadqiq   qilingan,
o‘rganilgan. Xususan, A.R.Sayfullayev “O‘zbek tili sodda gap qurilishida uchinchi
darajali  bo‘laklar”   (1972),   A.H.Sulaymonov “O‘zbek  tilida atov  gap,  undalma va
vokativ gaplar”   (1956),   A.G‘.G‘ulomov  “Hozirgi   zamon  o‘zbek  tilida konspektiv
kurs”   (1948),   “Sodda   gap”   (1955),   A.G‘.G‘ulomov,   M.A.Asqarova   “Hozirgi
o‘zbek adabiy tili. Sintaksis”   (1965),   B.O‘rinboyev “Hozirgi o‘zbek tilida vokativ
kategoriya”   va   boshqa   ko‘plab   ilmiy   tadqiqot   ishlari   keng   qamrovli   tarzda   talqin
etilgan.
5 Turkcha   ilmiy   tadqiqotlarda   murojaat   birliklari   haqida   1997-yilda   Jrnka
Dragolovchaninning  “ Tanzimat’tan  Cumhuriyet’e  Kadar  Basılı   Metinlerde  Geçen
Hitaplar,   Unvanlar   ve   Akrabalık   Adları”,   2008-yilda   Narin   Azapning   “T ürkiye
Türkçesinde   Hitap   ve   Ara   Sözler   (Duygu   Sözleri)”,   2017-yilda   Merve
Demirboshning “ Türkiye Türkçesi Ağızlarında Seslenme Sözleri ”,  2013-yilda Esra
Yulduzning   “ Türkçede   Sevgi   Sözleri”   nomli   tadqiqotlaridir .   Bundan   tashqari   bir
qator maqolalarda ham murojaat birliklari haqida munosabat bildiriladi.
  Tadqiqotning   usullari.   Bitiruv   malakaviy   ishi da   tasniflash,   qiyoslash,
tavsiflash, kontekstual tahlil metodlari qo‘llanilgan. 
Tadqiqot   natijalarining  nazariy  va amaliy ahamiyati.   Mazkur tadqiqotdagi
materiallardan   va   uning   natijalaridan   oliy   o‘quv   yurtining   o‘zbek   filologiyasi
yo‘nalishida   tahsil   olayotgan   bakalavr   bosqich   talabalari   uchun   kurs   ishlari,
mustaqil   mashg‘ulotlar   tayyorlashda,   amaliy   mashg‘ulotlarga   tayyorlanishda
adabiy manba sifatida keng foydalanish mumkin. 
Bitiruv malakaviy ishining tuzilishi va hajmi.  Bitiruv malakaviy   ishi kirish,
ikki asosiy bob, xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat  bo‘lib, 64
sahifani tashkil qiladi.
6 I BOB. TILSHUNOSLIKDA MUROJAAT BIRLIKLARI TUSHUNCHASI:
TADQIQI VA TAVSIFI
1.1. O‘zbek va turk tilshunosligida murojaat birliklarining  o‘rganilishi
Ma’lumki, murojaat  shakli  va u ifodalaydigan muayyan davr, ijtimoiy hayot
va   muhit   mahsulidir.   So‘zlovchi   va   tinglovchining   jamiyatda   qanday   orin
egallashi,   uning   yoshi,   jinsi,   lavozimi,   kasbi,   mansabiga   qarab   murojaat   shakllari
o‘zgarib   boradi.   Shu   bilan   birga   murojaat   shakli   xalqning   o‘zligini   anglashi   qay
darajada ekanligini ko‘rsatuvchi mezonlardan biridir. 
Insonlar   suhbatlashayotganda   nafaqat   o‘z   fikr   va   tuyg‘ularini   tushuntirish,
yetkazish,   balki   bir   vaqtning   o‘zida   boshqasiga   bo‘lgan   munosabatini,   o‘zining
jamiyatdagi ijtimoiy belgilarini va suhbatdagi o‘z o‘rnini ham  belgilaydi. Muloqot
mobaynida   suhbatdoshlar   ma lum   bir   ijtimoiy   qoidaga   amal   qilgan   holda,   o‘zaroʼ
murojaat shakllarini tanlay olishi va o‘z o‘rnida ishlata olishi muhim hisoblanadi.
Muloqot   mobaynida   suhbatdoshlar   ma lum   bir   qoidalarga   amal   qilgan   holda,	
ʼ
o‘zaro   murojaat   shakllarini   tanlaydilar   va   bu   bilan   har   ikki   taraf   o‘zaro   aloqada
ijtimoiy tomonlarini nomoyon qiladilar.
O‘zbek   tilshunosligida   murojaat   shakllarining   o‘ziga   xos   xususiyati,   turlari
hamda   vazifalarini   aniqlashda   eng   asosiy   tadqiqotlar   Z.Akbarovaning   “O‘zbek
tilida murojaat shakllari va ularning lisoniy tadqiqi” va N.Ahmedovaning “O‘zbek
tilida   murojaat   birliklarining   semantik-konnotativ   tadqiqi”   nomli   nomzodlik
7 dissertatsiyalari   hisoblanadi.   Z.Akbarova   “O‘zbek   tilida   murojaat   shakllari   va
ularning   lisoniy   tadqiqi” 2
  nomli   nomzodlik   dissertatsiyasida   murojaatlarning
ijtimoiy mohiyatini sotsiolingvistik jihatdan o‘rgangan. N.Ahmedova esa “O‘zbek
tilida   murojaat   birliklarining   semantik-konnotativ   tadqiqi” 3
  nomli   nomzodlik
dissertatsiyasida   murojaatlarni   semantik   jihatdan   o‘rganib,   undalma   nomi   ostida
ko‘plab   turlarini   keng   yoritgan.   Murojaat   birliklarining   semantik-konnotativ
tomonini misollar asosida izohlab, ichki guruhlarga bo‘lgan.
Shuni   aytish   kerakki,   sotsiolingvistik   atama   bo‘lgan   murojaat lar
tilshunoslikning   sintaksis   bo‘limida   undalma   nomi   ostida   anchayin   to‘liq   tadqiq
qilingan, o‘rganilgan. Xususan, A.R.Sayfullayev “O‘zbek tili sodda gap qurilishida
uchinchi   darajali   bo‘laklar”   (1972),   A.H.Sulaymonov   “O‘zbek   tilida   atov   gap,
undalma va vokativ gaplar”  (1956),  A.G‘.  G‘ulomov “Hozirgi zamon o‘zbek tilida
konspektiv   kurs”   (1948),   “Sodda  gap”   (1955),   A.G‘.  G‘ulomov,  M.   A.   Asqarova
“Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis”  (1965),  B.O‘rinboyev “Hozirgi o‘zbek tilida
vokativ kategoriya” va boshqa ko‘plab ilmiy tadqiqot ishlari keng qamrovli tarzda
talqin etilgan.
Murojaat  shakllarining ijtimoiy-lisoniy xususiyatlari  haqida Sh.Iskandarova, 4
S.Mo‘minov 5
, M. Sulaymonovlarning 6
 ham ilmiy tadqiqotlarida yoritilgan.
Z.Akbarova tomonidan murojaat shakllarining ijtimoiy xususiyatlari, undalma
va   murojaatning   umumiy   yoki   farqli   tomonlari,   ifodalanish   usullari,   murojaat
ifodalanishining   ekstralingvistik   va   psixolingvistik   omillari,   murojaat
leksikanining   tematik  tasnifi   keng  yoritib  berilgan.   Z.Akbarova   undalma,  vokativ
gap,   so‘roq   va   buyruq   gaplarni   murojaat   shakli   sifatida   o‘rganadi.   T adqiqotchi
undalma   va   murojaatning   farqli   va   o‘ziga   xos   tomonlarini   yoritar   ekan,   murojaat
ifodalovchi   so‘z   ham   mohiyatan   grammatik   aspektda   yondashilsa,   u   undalmaga
2
Akbarova Z. O‘zbek tilida murojaat shakllari va uning lisoniy tadqiqi: filol. fan. nom. … diss.  –  Toshkent, 2007.  –
135 b. 
3
Ahmedova   N.   O‘zbek   tilida   murojaat   birliklarining   semantik-konnotativ   tadqiqi:   filol.   fan.   nom.   …   diss.     –
Toshkent, 2008.   – 154 b.
4
Iskandarova Sh. O‘zbek nutq odatining muloqot shakllari: filol.fan. nom. … diss.  –  Toshkent, 1993.  – B. 87.
5
Mo‘minov S. O‘zbek muloqot xulqining ijtimoiy-lisoniy xususiyatlari: filol. fan. dokt. … diss.  –  Toshkent, 2000. 
6
Sulaymonov A.  O‘zbek tilida atov gap, undalma va vokativ gaplar:  filol. fan. dokt. …diss.  –  Toshkent , 1956.
8 to‘la   mos   tushadi   degan   fikrni   bildiradi.   Lekin   mazmunan   murojaat   obyektini
ifodalovchi   so‘z   murojaat   shakli   sifatida,   so‘zlovchining   nutqi   qaratilgan
shaxsnigina   emas,   har   qanday   obyektni   ifodalaydi 7
.   Demak,   murojaat   shakllari
undalmaga nisbatan kengroq tushuncha ifodalaydi. 
O‘zbek   tilshunosligida   undalma   va   uning   xususiyatlari   yuzasidan   bir   qator
ilmiy   ishlar   amalga   oshirilgan   bo‘lib,   ularda   asosan,   undalmaning   lingvistik
xususiyatlari   ochib   berilgan.   Shu   o‘rinda   zamonaviy   o‘zbek   tilining   dastlabki
asoschilari bo‘lgan jadid ma’rifatparvari A. Fitrat va Zunnun kabi bir qator olimlar
tomonidan undalma haqida fikr-mulohazalar bildirilgan. Jumladan, A. Fitrat  1924-
yilda nashr  etilgan “Nahv”  (Sintaksis)  asarida gap turlarini  ajrata turib, “undashli
gap”   atamasi   ostida   undalmali   gaplarni   ajratadi   va   undalmaga   quyidagicha   ta’rif
beradi: “Undashli gap - gap kimgadir qaratib aytilgan bo‘lsa, shuning oti gapning
bosh   tomonida   yo   orasida,   yo   o‘rtasida   aytilsa,   ana   shunday   gapga   undashli   gap
deyiladir. Shu otning o‘zi undash oti bo‘ladir:
Yigitlar ,  qo‘lingizdan kelgancha bilimingizni orttiring 8
”.
A.G‘ulomov   o‘zining   1955-   yilda   qayta   nashr   qilingan   “Sodda   gap”   nomli
monografiyasida   “Undalmaning   vazifasi   aytilayotgan   fikrga   tinglovchining
diqqatini   tortishdir,   bu     fikr   undalma   faqat   shaxsni   bildirgan   so‘zlar   bilan
ifodalanganda   to‘g‘ri   bo‘ladi.   Lekin   undalma   hayvonlarni,   jonsiz   predmetlarni
ifodalovchi   so‘zlar   bilan   ifodalangan   bo‘lsa,   yuqoridagi   qoida   biroz   “torlik”
qiladi 9
”,   –   degan   fikrni   bildirgan.   Keyinchalik   “O‘zbek   tili   grammatikasi”
kitobining   1944-1976-yilgi   nashrlarida   undalmalarga:   “So‘zlovchining   nutqi
qaratilgan,   shaxsni   yoki   predmetni   bildirgan   so‘zlar”,   –   deya   ta’rif   berildi   va   bu
ta’rif   shu   davrgacha   undalmalar   haqida   aytilgan   va   bildirilgan   barcha   fikrlarning
jamlanmasidir.   Bugungi   kun   tilshunosligida   ham   undalmalar   fikr   qaratilayotgan
shaxs yoki predmetni ifodalash uchun qo‘llaniladi.
7
Akbarova Z. O‘zbek tilida murojaat shakllari va uning lisoniy tadqiqi: filol. fan.  nom. … diss.  –  Toshkent, 2007.  –
B.  76-84. 
8
Fitrat A. O‘zbek tili qoidalari to‘g‘risida bir tajriba. Nahv. Ikkinchi kitob.  –  Toshkent, 1924.   – B. 32 .
9
G‘ulomov. A. Sodda gap.  –  Toshkent, 1955.  – B.  74.
9 Undalma   bo‘yicha   alohida   tadqiqot   olib   borgan   A.Sayfullayev   undalmaning
leksik-semantik   xususiyatlari,   gapdagi   o‘rni   va   uning   tarkibi   haqida   batafsil
ma’lumot   beradi 10
.   Ba’zi   tilshunoslar   undash,   chaqiriq   ma’nolarini   qamrab   olgan
so‘zlarni   vokativ   formadagi   so‘zlar   deb   izohlaydilar.   S.Mo‘minov   B.O‘rinboyev
undalma   termini   o‘rnida   “vokativ   kategoriya”   terminini   qo‘llaganini   ta’kidlaydi.
Undalma   o‘zbek   tilshunosligida   ko‘proq   sof   lingvistik   tomondan   tahlil   qilingan
bo‘lib,   keyingi   yillardagi   tadqiqotlarda   esa   undalmaning   ijtimoiy-lisoniy
xususiyatlariga   ham   e’tibor   kuchaydi 11
.   Ijtimoiy   tilshunoslik   nuqtayi   nazaridan
qaraganda,   ko‘pgina   ishlarda   “undalma”   termini   o‘rnida   “murojaat   shakllari”
termini qo‘llanilmoqda.  
Mustaqillik   yillarida   “murojaat”   termini   faol   qo‘llanilib,   u   ko‘proq
sotsiolingvistikaning o‘rganish obyektini tashkil qiladi. Bundan tashqari, murojaat
shakllari termini undalma terminiga nisbatan keng qamrovli hisoblanadi.
Murojaat   shakllarini   ijtimoiy-lisoniy   jihatidan   tahlil   qilganda,   u   adresant   va
adresat   o‘rtasida   aloqani   vujudga   keltirish   bilan   bir   qatorda,   suhbatning   qanday
davom   etishini,   kommunikantlarning   bir-biriga   bo‘lgan   turli   munosabatini:   kasbi,
mavqeyi, yoshi, jinsi, shu bilan birga, milliy madaniyatini ham namoyon etadi.
“Murojaat   birliklari   kundalik   hayotimizda,   nutq   faoliyati,   nutq   jarayonida
keng   qollaniladigan,   o‘zaro   aloqa-aralashuvga   xizmat   qiladigan,   so‘zlovchining
tinglovchiga   bo‘lgan   munosabatini   ifodalaydigan,   ozida   turlicha   konnotativ
ma’nolarni, semantik “ohanglarni” tashiydigan o‘tkir va ta’sirchan vositadir” 12
.
Inson   tashqi   olam   bilan,   ijtimoiy   munosabatlardan   kelib   chiqib   bog‘lansa,
faqat   til   orqali   aloqaga   kirishadi,   aloqaga   kirish   imkoniga   til   tufayli   ega   bo‘ladi,
tashqi   ijtimoiy-siyosiy,   ilmiy-falsafiy,   ruhiy-ma’naviy   dunyo   mazmun-   mohiyati
bilan   ham   til   tufayli   tanishadi.   U   o‘z   dunyoqarashini   ham   ana   shu   munosabatlar
10
Sayfullayev A. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida undalma.  –  Toshkent, 1968.  – B. 56 .
11
Mo‘minov S. O‘zbek muloqot xulqining ijtimoiy-lisoniy xususiyatlari: filol. fan. dokt. … diss.  –  Toshkent, 2000.
– B. 65.
12
Nazarova   N .   Лингвистическое   исследование   антропонимов   в   лексической   системе.   Центр   научных
публикаций:  –  https :  journal .  buxdu . uz , 2022.  –   C . 13.
10 tufayli   va   til   vositasida   olgan   bilimlari   zamirida   shakllantiradi.   Tashqi   olam,
obyektiv   borliq   inson   uchun   makromaydondir.   Mikromaydon   esa   inson   o‘zi
bevosita aloqa bog‘layotgan, muloqotga kirishayotgan o‘zga - suhbatdoshdir. Ana
shu   o‘zga   -   ikkinchi   subyekt   haqida   ham   uning   nutqi   orqali   ma’lumot   olinadi.
O‘zganing   intellektual   va   ruhiy-ma’naviy   dunyosi   faollashgan   til   tufayli   bilib
olinadi.   Shuningdek,   ayni   damda,   birinchi   shaxs   -   birinchi   subyektning,   ya’ni
so‘zlovchining   o‘zida   ham   ana   shu   ijtimoiy   mazmun-mohiyat   til   tufayli
shakllanadi.
“Murojaat” so‘ziga izohli lug‘atda shunday ta’rif beriladi:
- ko‘rib chiqish, taqqoslash;
- biror narsa so‘rash, ishni qayta ko‘rish;
- birovga qarata aytilgan gap, qilingan da’vat, chaqiriq 13
.
Qayd   qilingan   ma’nolardan   “birovga   qarata   aytilgan   gap,   qilingan   da’vat,
chaqiriq”   ma’nosini   adresant   va   adresat   nutqida   namoyon   bo‘lish     vazifasini
kuzatib,   ularning   ijtimoiy-lisoniy   va   boshqa   jihatlardan   tasniflash   asosida   tahlil
qilishga   harakat   qilamiz.   Ko‘rinib   turibdiki,   murojaat,   asosan,   kommunikantlar
o‘rtasida tinglovchi diqqatini tortish uchun xizmat qiladi.
Tilning   qanchalik   boy   ekanligi   so‘zlashuvda   muloqot   orqali   ma’lum   bo‘ladi.
S.Mo‘minov   so‘zlashuv   nutqining   katta   qismi   murojaat   birligi   hisoblanishini,
murojaat   shakllari   muloqot   xulqining   ajralmas   qismi   milliy   xarakter   –   millat
aholisining   o‘ziga   xos   urf-odatlari,   qadriyatlari,   an’analarini   hisobga   olmasdan
turib o‘rganish imkonsizligini ta’kidlaydi 14
.
Rus tilida, o‘zbek va boshqa turkiy tillarda yaratilgan ilmiy ishlarda murojaat
so‘zlari, ya’ni chaqirish, undash ma’nosidagi so‘zlar  chaqiriq so‘z, chaqiriq forma,
chaqirish   kelishik,   vokativ   forma,   vokativ   kelishik,   undash   kelishik,   murojaat
so‘zlar  kabi turli-tuman terminlar bilan yuritilgan.  O‘zbek tilida,  asosan, undalma,
so‘roq gap va buyruq gaplar   murojaat birliklarini shakllantiradi. Turk tilida   hitap
so‘zlari murojaat birliklarini shakllantirish uchun xizmat qiladi.
13
O ‘ zbek   tilining   izohli   lug ‘ ati . 2  jild .  –   Toshkent , 2006.  –  B . 345.
14
Mo ‘ minov . S   .   O ‘ zbek   muloqot   xulqining   ijtimoiy - lisoniy   xususiyatlari :   filol .   fanlari   dokt .   ...   diss .   –   Toshkent ,
2000.  –  B . 19.
11 Turk tili izohli lug‘atiga ko‘ra,  hitap  so‘zi bir insonga yoki bir necha insonga,
predmetga   murojaat   qilish,   chaqirish 15
  deb   izohlanadi.   S.Alyilmazning   ta’rifiga
ko‘ra,   “So‘zlovchi   –   tinglovchi,   adresant   va   adresat   o‘rtasidagi   murojaatlarda
qo‘llanadigan   so‘zlardir” 16
.   H.Akindelening   esa   hitaplar   so‘zlovchi   va   tinglovchi
o‘rtasidagi   munosabatni   izohlashga   yordam   berishi   ta’kidlaydi 17
.   Hitaplarlar
suhbatdoshning   e‘tiborini   jalb   qilish   vazifasini   bajaradigan   va   suhbatdoshlar
o‘rtasidagi   yaqinlik,   madaniy   saviya,   ijtimoiy   maqom,   o‘ziga   xoslik   jihatlarini
hamda individual munosabatlarini belgilovchi so‘zlardir 18
.   Hitaplar muloqotda tez-
tez ishlatiladigan til birliklari bo‘lib, odatda tinglovchining e‘tiborini jalb qilish va
chaqirish uchun qo‘llaniladi. Özer N. turkchadagi murojaat shakllarini: 
 tinglovchining diqqatini jalb qilish, hissiyotlarni yetkazish;
 tinglovchiga yondashuvni ko‘rsatish;
 nutqni boshlashda suhbatdoshga murojaat qilish;  
 nutq davomida tinglovchining diqqatini jamlash.
  imkoniyatlarini   beradi 19
,   deb   izohlaydi.   Murojaatlar   –   ma‘lum   maqsadlarda
muloqot   paytida   boshqa   tarafdagi   shaxsga   muhabbat   va   hurmat   kabi   vaziyatlarni
tasvirlash uchun qo‘llanadigan so‘zlardir. Odatda murojaatlar bir dialogni boshlash
yoki   suhbatga   kirish   uchun   ishlatiladigan   vositadir.   Bu   shaxsning   holati,   joyi   va
vaqtiga, shuningdek, ishlatilgan tilga qarab o‘zgaradi.
Turk   tili   grammatikasiga   doir   manbalar   o‘rganilganda,   turk   tilida   murojaat
birliklarini   shakllantiruvchi   “hitaplar”   undovlar   tarkibiga   kiritilib,   gap   bo‘lmagan
birlik sifatida qaralgan. L. Karahan hitaplar haqida shunday munosabat bildiradi:
Gapdagi   har   bir   birlik   ma‘lum   darajada   gapning   ma‘nosiga   hissa   qo‘shadi.
hitaplar o‘zi qo‘llanilgan gaplardan olib tashlanganida gapning ma’no va umumiy
15
G ü ncel   T ü rk ç e   S ö zl ü k .  –  Ankara , 2022.  –  B . 347
16
Ayy ı lmaz   S .   Ü nlemlerin   seslenmeleri   kuvvetlendirici   i ş levleri .   –   Erzurum ;   Atat ü rk   Ü niversitesi   T ü rkiya
Ara ş t ı rmalar ı  Enstit ü s ü  Dergisi ,  1998.  – S .  10. 
17
Akindele H.  Dele Femi. Sesotho Address Forms.  –   Türkiye;   Linguistik online.  2013.  –  S .   34. 
18
Ataman A.  Türkiye Türkçesinde hitaplar . Doktora Tezi.  –  Samsun;   On Dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü,   2018.
19
Özer N.  Address terms in turkish: a corpu-based study .  –   Mersin; Yüksek Lisans Tezi. Mersin Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, 2019.
12 tuzilishida hech qanday o‘zgarish yuzaga kelmaydi. Ko‘pincha ular jumlada hech
qanday   savolga   javob   bermaydilar.   Lekin   bu   birliklar   gapdan   olib   tashlanganida
gapning ma’nosi avvalgidek emasligi, gap ma’nosida ma’lum darajada torayganlik
seziladi.   Gap   mavzusiga   mos   murojaatni   tanlash   juda   muhimdir.   Chunki
murojaatlarning semantik vazifasini tahlil qilsak, bitta hitap so‘zi ko‘p ma’nolarni
o‘z ichiga olganligini ko‘ramiz 20
. 
Turkcha   ilmiy   tadqiqotlarda   murojaat   birliklari   haqida   eng   asosiy   quyidagi
ishlar   amalga   oshirilgan   bo‘lib,   ularda     murojaat   birliklari   (hitaplar)   undovlar
ichida   o‘rganilgan 21
.   Bular:   1997-yilda   Jrnka   Dragolovchaninning   “ Tanzimat’tan
Cumhuriyet’e   Kadar   Basılı   Metinlerde   Geçen   Hitaplar,   Unvanlar   ve   Akrabalık
Adları”,   2008-yilda   Narin   Azapning   “T ürkiye   Türkçesinde   Hitap   ve   Ara   Sözler
(Duygu   Sözleri)”,     2017-yilda   Merve   Demirboshning   “ Türkiye   Türkçesi
Ağızlarında   Seslenme   Sözleri”   nomli   doktorlik   dissertatsiyalari dir.   Bundan
tashqari, 2013-yilda Esra Yulduzning “ Türkçede Sevgi Sözleri”   nomli nomzodlik
ishi va boshqa qator maqolalarda murojaat birliklari haqida munosabat bildiriladi.
J.Dragolovchanin   “ Tanzimat’tan   Cumhuriyet’e   Kadar   Basılı   Metinlerde
Geçen   Hitaplar,   Unvanlar   ve   Akrabalık   Adları” 22
  nomli   tadqiqotida   undalmalar
(hitaplar),   unvonlar   va   qarindoshlik   otlari   o‘rganilgan.   Ushbu   birliklarning
o‘zgarishlarini   ijtimoiy   hayotda   o‘zgarishlar,   ya’ni   Respublikadan   keyin
boshlangan   yangiliklar   va   familiya   qonunining   qabul   qilinishi   bilan   bog‘liq
tomonlarini   muhokama   qilgan.     Tadqiqotda   murojaatda   qo‘llanuvchi   undalmalar
(hitaplar),   unvonlar   va   qarindoshlik   otlariga   umumiy   baho   berilgach,   bu
birliklarning   tarkibiy   qismi,   fonetik   jihatlari,   ma’noviy   xususiyatlari   haqida   ham
fikr yuritilgan. 
20
Karahan L. Turkçede Soz Dizimi.  –  Ankara: Akdag Yay ın lar ı , 1995.  –  S. 45.
21
Ataman A.   Türkiye Türkçesinde hitaplar .Doktora Tezi.   –   Samsun;   On Dokuz Mayıs   Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü,   2018.  –   S. 36-38.
22
Dragolovcha     J.   Tanzimat’tan   Cumhuriyet’e   Kadar   Basılı   Metinlerde   Geçen   Hitaplar,   Unvanlar   ve   Akrabalık
Adları.    –   Ankara, 1997.  – S. 161.
13 N.   Azapning   “T ürkiye   Türkçesinde   Hitap   ve   Ara   Sözler   (Duygu   Sözleri)” 23
nomli   tadqiqotida   Turkiya   turkchasida   so z   turlarini   tasniflash   va   gap   birliklariʻ
bilan   grammatik   jihatdan   bog liq   bo lmagan   so zlarga   ta’rif   berib,   Turkiya	
ʻ ʻ ʻ
turkchasidagi murojaatlarga xizmat qiluvchi undalmalar (hitaplar) va oraliq so‘zlar
haqida   so‘z   yuritiladi.   Nafaqat   insonlarga,   balki   boshqa   tirik   va   jonsiz
mavjudotlarga   ham   qo‘llaniladigan   murojaatlarni   o‘rganadi.   Murojaatlarning
ma’nosiga   ko‘ra  guruhlarga  bo‘lish   lozimligi,   ularni   alohida   tur   sifatida  baholash
kerakligini ta’kidlaydi:
 shaxs ismlarini anglatadigan;
 boshqa tirik mavjudotlar nomini bildiradigan; 
 jonsiz narsalarning nomini bildiradigan.
M.Demirbaşning   “ Türkiye   Türkçesi   Ağızlarında   Seslenme   Sözleri” 24
nomzodlik   tadqiqotida   Turkiya   turkchasidagi   vokalizatsiya   holatiga   qaratilgan.
Tadqiqotning   birinchi   qismi   fonetik   nuqtayi   nazaridan   o‘rganilgan.   Chaqirish
uchun   qo‘llaniladigan   murojaatlar:   so‘z   turkumlari   turiga   ko‘ra,   gap   bo‘laklari
bilan   munosabatiga   ko‘ra,   qanday   qo‘shimchalar   bilan   qo‘llanishiga   ko‘ra,   tinish
belgilari   va   urg‘uning  tushishi   hamda   qo‘llanilish   sohasiga   ko‘ra   farqli   jihatlarini
o‘rgangan.   Ikkinchi   bo‘limda   Turkiya   turkchasining   to‘rtta   asosiy   mintaqasi
dialekti va har birida o‘sha dialekt xususiyatlarini aniq aks etishi misollar asosida
izohlangan. Hayvonlarga, jonsiz mavjudotlarga, ilohiy mavjudotlarga va shaxsning
o‘z-o‘ziga murojaatlari ham tadqiqotdan o‘rin olgan. 
E.Yulduzning   Türkçede   Sevgi   Sözleri 25
  nomli   ilmiy   ishida   mehr   tashuvchi
murojaatlar   tuzilish   va   ma’no   jihatidan   ko‘rib   chiqilgan.   O‘rganilgan
ma’lumotlarga ko‘ra, turk xalqlarining sevgi-muhabbatlarini og‘zaki izhor qilishda
qo‘llanadigan   til   birliklari   aniqlangan.   Tadqiqotda,   avvalo,   “sevgi”   tushunchasi
haqida   tushuntirishlar   beriladi   va   sevgini   namoyon   etuvchi   murojaat   birliklari
23
Azap N,  “T ürkiye Türkçesinde Hitap ve Ara Sözler .   –   Sakarya ,  2008.   – S. 79.  
24
Demirbosh M.  Türkiye Türkçesi Ağızlarında Seslenme Sözleri.  –    Eskişehir ,  2017.  –   S. 93.
25
 Yulduz E.    Türkçede Sevgi Sözleri .  –   Türkiye,  2013.  –   S. 38.
14 izohlanadi. Qo‘llanilgan ishq murojaatlarining tuzilishi, ya’ni sodda yoki qo‘shma
hamda nutqiy xoslanishlari tahlil qilinadi.
Shuningdek,   murojaat   birliklari   haqida   Turkiya   tadqiqotchilaridan   tashqari
xorijlik turkologlar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar ham mavjud.
Bu   tadqiqotlarda   murojaatlar,   odatda,   “Ismlar”   va   “Ismlarning   o‘zgarishi”
sarlavhalari   ostida   o‘rganilgan.   Masalan,   bular   orasida   G.L.Lyuis 26
  “Turk   tili
grammatikasi”   asarida   “Ism”   sarlavhali   tadqiqotida   murojaatning   chaqirish
(vokativ) uchun qo‘llanilgan holatlarini izohlaydi:  Ahmet!, Taxi!, Taxi! 
Murojaat   qilish   shaxsning   e’tiborini   jalb   qilish,   ijtimoiy   munosabatlar
o‘rnatish,   samarali   muloqotni   ta’minlash,   hurmat   ko‘rsatish   kabi   vazifalarni   ham
bajaradi.   Murojaat so‘zi o‘zida ijtimoiylikni aks ettiradi. Bu siz suhbatda bo‘lgan
shaxs   yoki   shaxslar   o‘rtasidagi   masofani   ham   ko‘rsatadi.   Boshqacha   qilib
aytganda,   shaxslarning   bir-biriga   nisbatan   qadr-qimmat,   his-tuyg‘ular   va   fikrlar
kalitidir.   Biror   kishiga   uning   ismi,   familiyasi   yoki   unvoni   bilan   murojaat   qilish
tinglovchi va so‘zlovchi vaziyati  va boshqa holatlarga qarab farq qilinadi. Har bir
xalqning   madaniyatini,   ma’naviy   dunyoqarashini   ko‘rsatishga   xizmat   qiladi.
Shuning uchun murojaat so‘zlarni o‘rinli tanlash muhimdir.
26
Lewis  G. L.  Turkish grammar .   –    Oxford: New York: Oxford University Press,   1967.  – P. 96-97.
15 1.2. O‘zbek va turk tillarida murojaat shakllari turlari va ularning tasnifi
Tilshunoslikda murojaat birliklariga oid tadqiqotlarda ularning tasnifi haqida
juda ham ko‘p, lekin bir-biriga yaqin bo‘lgan turlicha tasniflar mavjud.   Jumladan,
murojaat   birliklarini   rus   olimi   N.I.   Formanovskaya   umumiy   tarzda   quyidagicha
tasniflab chiqqan:
       1. Kommunikantlarni farqlovchi belgilari hisobga olinadi. Bu jarayonda yosh,
ma’lumot, jins va tarbiya darajasi ajratiladi;
               2. Muloqotchilarning o‘zaro tenglik yoki notenglik darajasi hisobga olinadi.
Talaba-talaba, ota-o‘g‘il, boshliq-xodim kabilar hisobga olinadi;
       3. Fikr almashuvchilarning tanish-notanishligi hisobga olinadi;
       4. Muomala sharoitining norasmiyligi hisobga olinadi.
                      R.   Asadovaning   “O‘zbek   xalqi   uchun     xos   bo‘lgan   murojaat   shakllari”
nomli maqolasida   o‘zbek xalqi uchun xos bo‘lgan murojaat shakllarini insonning
yaqin
kishilariga va notanish kishilarga nisbatan qo‘llanilishiga ko‘ra 2 guruhga ajratadi.
tadqiqotchi   notanish   kishilarga   nisbatan   qo‘llaniladigan   murojaat   shakllari
haqidagi tilshunos S.Mo‘minovning quyidagi tasnifini keltiradi:
1. Qarindosh-urug‘ nomlari orqali murojaat etish;
2. Lavozimi, kasb-kori, vazifa bajaruvchi nomlari orqali murojaat etish;
3. Hayvonlarning nomlari orqali murojaat etish. 
16 Shu  o‘rinda R. Asadov o‘zining to‘rtinchi murojaat etish shaklini kiritib ham
o‘tadi.   Ya’ni   insonlarning   tashqi   ko‘rinishi,   xususiyati,   xarakteri   nomlari   orqali
murojaat etish” 27
.
  Sh. Atoyevaning “O‘zbek murojaat shakllarining  ayrim ko‘rinishlari” nomli
maqolasida  murojaatlar   davriy nuqtayi   nazardan o‘rganilgan.  Ularni  ikki   guruhga
ajratish mumkin:
a) Tarixiy murojaat shakllari;
b) Zamonaviy murojaat shakllari.
        Tarixiy murojaat shakllari qadimiy davrlarda qo‘llanilgan bolib, ular murojaat
shaklining   qanday   vaziyatda   qo‘llanilayotgani   bilan   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.
Bazi   hollarda   ularning   rasmiy   shakllari   uchrasa,   bazan   uning   sozlashuv   uslubiga
xos   ko‘rinishlariga   duch   kelishimiz   mumkin.   Badiiy   adabiyotda   yozilgan   she’riy
shakllar   yoki   nasriy   asarlarda   ushbu   murojaat   shakllarining   har   ikkalasini   ham
uchratishimiz   mumkin.   Zamonaviy   murojaat   shakllari   esa   bugungi   kunda
nutqimizda   keng   qo‘llanilayotgan   murojaat   shakllari   hisoblanadi.   Nutqiy   vaziyat
taqozosiga ko‘ra zamonaviy murojaat shakllari ma’lum ko‘rinishlariga ega bo‘lishi
mumkin.   Rasmiy   davralarda   (yig‘ilish,   majlis   va   hokazo)   va   kundalik   turmushda
qo‘llaniladigan   zamonaviy   murojaat   shakllari   bir-biridan   anchayin   farq   qiladi.
Ulardan   birining   o‘rnida   ikkinchisini   qo‘llash   nutqiy   galizlikni   keltirib   chiqaradi:
“O‘rtoq   rafiqam!   Ijozat   bersangiz,   xushchaqchaq   hayotimizni   sharaf   bilan  davom
ettirib,   oilaviy   burchimizni   namunali   bajarib   kelayotganimizga   bir   yil   to‘lgan
kunda sizni bevosita tabrik qilishga!” – ushbu nutqda qollanilgan “o‘rtoq rafiqam”
murojaat shaklining (aslida, rasmiy  davralarga xos murojaat shakli) oila davrasida
qo‘llanilishi bachkanalikka sabab bo‘lgan” 28
.
Murojaat   shakllarini   qaysi   jihatiga   ko‘ra   sinflarga   ajratish   tilshunos   olima
N.Ahmedova   ishlarida   keng   yoritib   berilgan 29
.   Olima   o‘zidan   oldingi   qilingan
27
Asadova  R.  O‘zbek xalqi uchun  xos bo‘lgan murojaat shakllari  //   Academic Research in modern science .  –   2022.  
–     № -6.  – B. 24. 
28
Atoyeva .Sh.  O‘zbek murojaat shakllarining  ayrim ko‘rinishlari.  Journal of Advanced Research and Stability .  –
2021.   –   № -8.   – B. 78.
29
Ahmedova   N.   O‘zbek   tilida   murojaat   birliklarining   semantik-konnotativ   tadqiqi:   filol.   fan.   nom.   …   diss.     –
Toshkent, 2008.  – B. 84.  
17 tasniflarning   o‘xshash   tomonlarini   kuzatib,   murojaatlarni   obyektiv   munosabatiga
ko‘ra, avvalo, quyidagi  3  katta turga ajratgan:
 I.  Shaxsga murojaat :
Qani, Davron aka, nima deysiz? (A. Qahhor. “Kartina”).
II. Narsa- predmet nomlariga murojaat :
Qo’rqma,   jonivor,   qo’rqma.   Sovqotibsan,   kel,   isitib   qo’yay.   (S.Ahmad.   “Laylak
keldi”).
III. Tangriga murojaat :
Xudoyim, qanaqa kunlar boshlanar... (U. Azim. “Saylanma”).
Shaxsga murojaat - so‘zlovchi tomonidan tinglovchiga ismi, mansab-unvoni,
yoshi,   jinsi,   kasb-kori   va   boshqa   o‘ziga   xos   xususiyatlariga   ko‘ra   nomlash   bilan
ifodalanadi.   Shuni   ta’kidlash   kerakki,   shaxsga   murojaat   asosiy   o‘rganiladigan
shakl   bo‘lib,   keyingi   ikkita   murojaat   vositasi   shartlidir   va   uslubiy   xoslanish
xususiyatiga   ega.   Ular,   asosan,   badiiy,   so‘zlashuv,   qisman   publitsistik   uslub
doirasida   qo‘llaniladi.   Insonga   murojaat   shakllari   turlicha   bo‘lib,   ular   quyidagi
ko‘rinishlarga ega:
I. Shaxs nomlari bilan murojaat:
Biz   yorug’   dunyoni   ko’rish   uchun   tug’ilganmiz,   Turg’unoy.   (A.Qahhor .
“Maston”)
a) Kasb-hunar nomlari bilan:
Endi, do’xtirjon, bizga javob bersangiz…  (O‘. Hoshimov. “Ikki karra  -
ikki besh”)
b) Qarindoshlik nomlari bilan murojaat:
Yur, o’g’lim, Zulfining oldiga boramiz.  (Oybek. “Bolalik”)
d) Mansab-unvonlari nomlari bilan murojaat:
Uch kundan keyin imtihon, Rais bova! (O‘. Hoshimov. “Ikki karra -
ikki besh”)
e)   Noodatiy   nomlar,   ya’ni   shaxsning   turli   o‘ziga   xos   xususiyatlari   bilan
murojaat:
Obbo, tegirmonchining qizi! ( A. Qahhor. “Dahshat”)
18 Yuqoridagi   ko‘rinishlardan   tashqari   Z.Akbarova   murojaat   shakllarini   yana
to‘qqiz   asosga   ko‘ra   xillarga   ajratilgan.   Murojaat   shakli   nutq   qaratilgan   obyektni
ifodalovchi   so‘z   yoki   so‘zlar   birikmasi   sifatida   belgilash   tushunchani   aniqroq
ifodalaydi.   Chunki   nutq   so‘zlovchining   o‘ziga   qaratilgan   bo‘lishi   ham   mumkin.
Murojaat shakllari ma’lum asoslarga ko‘ra quyidagicha guruhlangan:
I. Adresant qo‘llayotgan so‘zning qaysi tilga mansubligi  jihatdan murojaat
shakllari ikki turga bo‘linadi: o‘z qatlam va o‘zlashma qatlam. O‘zbek tili murojaat
shakllarining ifodalanishida o‘z qatlamdan tashqari, arab, fors-tojik va rus tillariga
oid so‘zlar ham faol qo‘llaniladi.
Mulla,   xalfa,   azamat   kabi   arabcha   so‘zlar;   birodar,   oshna,   do‘st   kabi   fors-
tojikcha so‘zlar; serjant, mayor, kapitan kabi rus tilidan o‘zlashgan so‘zlar nutqda
ko‘plab uchraydi. Murojaat shakli sifatida qo‘llangan so‘zlarga asoslanib, xalqning
milliy mentaliteti, jamiyatdagi turli tabaqalar orasidagi rasmiy va norasmiy bo‘lgan
ijtimoiy munosabatlar, ruhiy, ma’naviy o‘ziga xosliklar belgilanishi mumkin.
 Hazratim, bergan o‘gitingizni bebaho gavhar o‘rnida qabul qilurmiz, — dedi
Nigor xonim.  (P. Qodirov. “Yulduzli tunlar”)
  O’rtoq leytenant, agar mumkin bo’lsa bir narsani so’ramoqchi edim.
(A. Hakimov. “Oqsoq bo‘ri”)
II. Semantik tabiati bo‘yicha   murojaat ifodalovchi so‘zlar o‘z va ko‘chma
ma’noda qo‘llanadi.
a) Metaforik:   Shunqorim,   mard   lochinim!   Bu   yoqqa   qarachi,   ko‘zlaringga
to‘yib boqay!  (Ch. Aytmatov. “Jamila”)
b) Metanimik:   Qo‘yma,   «8-Mart»,   qo‘yma!   (kolxoz   nomi)   (T.   Murod.   “Ot
kishnagan oqshom”)
Xudoyo xudovando, bolaginangning o‘lganini  ko‘r, sendaychikin   shapkalar!
(T.Murod. “Ot kishnagan oqshom”)
d)   Sinekdoxa   usuli   bilan:   “Dunyoda   o‘zimizdan   keyin   qoladigan
tuyog‘imiz ...” (  A. Qodiriy. “O‘tkan kunlar”)
III. Murojaat shakllarining tematik jihatdan  tasnifi. Bu jihatdan murojaat
shaklini - adresatni ifodalovchi so‘zlar quyidagicha guruhlanadi.
19 1. Qarindosh-urug‘chilik doir so‘zlar:
Jiyan,   -   dedi   Rahmatga   qarab,   -   boshlab   uylanishning   albatta   ota-onang
uchun bo‘lib ulardan ranjib yurishning o‘rni yo‘q. ( A. Qodiriy. “O‘tkan kunlar”)
Eh, tentak qizim, qo‘zichog‘im.  (Oybek. “Navoiy”)
2. Do‘stlik-o‘rtoqlikka doir so‘zlar:
  Qoyil!   -   Sergey   uning   yelkasiga   qoqdi.   -   Bayram   shu   bilan   shirin-da,
og‘ayni!  ( G‘. G‘ulom. “Mash’al”)
Ajablanmangiz, o’rtoq, - dedi, - bekning mundan keyingi sog’ligi
sizning ixtiyoringizda; bu o‘yin emas - to‘g‘ri gap.  ( A. Qodiriy.“O‘tkan kunlar”)
       3. Lavozim bildiruvchi so‘zlar :
Uyqum kelmayapti, o‘rtoq muallim  (Sh. Xolmirzayev “Zov ostiga adashuv”)
O‘rtoq serjant, leytenant bu yerdan uzoqdami?
Shukur, muxbir aka, shukur.
Ay, Abil hisobchi, ko‘p karillama!  ( T. Murod. “Momo Yer qo‘shig‘i”)
4. Ijtimoiy faoliyatga doir so‘zlar :
Odam so‘zlashib topishadi, yilqi kishnashib topishadi, Ziyodulla   chavandoz!
Bo‘ldi-ye, juvozkash-ye, bo‘ldi-ye!
Obbo, tegirmonchining qizi!.. Bitta qo‘yni nazarlari ilmaydi!
(A.Qahhor. “Dahshat”)
5. Jismoniy belgiga doir so‘zlar :
Chilimni sol, cho‘loq, hazilni bilmagan kal Fozil ! (X. Sultonov.“Saodat 
sohili”)
        6. Yer va osmon jismlariga doir so‘zlar:
Xayr, ey, maskanim - tuqqan yerlarim,
  Xayr, ey, sahrolar, xayr, ey, tog‘lar.  (A.Oripov. “Saylanma”)
   7. Hayvon va parrandalarga doir so‘zlar:
To‘xta, tillaqo‘ng‘iz, u yoqqa borma. ( M. Yusuf. “Tillaqo‘ng‘iz”)
Bundan ko’ra go’ng titganing yaxshi emasmi, keksa tovuq!
Ha, noinsof, ha, ko’ppak!  —  Qoratoy boyni so’ka boshladi.
8. Oziq-ovqat guruhiga doir so‘zlar :
20 Obbo tutxo‘r-ey! - Rais buva qo'ltig'imdan olib tol tagiga sudradi.
( O‘. Hoshimov. “Ikki karra - ikki besh”)
Voy uyingga bug‘doy to‘lgurlar, voy ko‘paygurlar, kela qolinglar, -
deydi ovozi tovlanib . ( O‘. Hoshimov. “Dunyoning ishlari”)
9. O‘simliklar guruhiga doir so‘zlar:
Lola, lolajonim, lolaqizg‘aldoq!  (M. Yusuf. “Lolaqizg'aldoq”)
Binafsha, senmisan, binafsha - senmi.  (A. Cho'lpon. “Binafsha”)
Rayhon, hidlaringni yo'llarimga sep...  ( M. Yusuf. “Biz baxtli bo'lamiz”)
IV.   Murojaat   shakllarining   hududiy   xoslanishi   ayrim   shevalarda   fonetik
jihatdan   ham   farqlanadi.   Qarindoshlik   giponimlarida   bu   ayniqsa   yaqqol   ko‘zga
tashlanadi.   Shunga   muvofiq,   hududiy   xoslanish   bo‘yicha   umumtilga   va   shevaga
xos   murojaat   shakllari   ajratiladi.   O‘zbek   tilining   qarluq-   chigil-uyg‘ur   dialekti
uchun xos bo‘lgan “o” lashish hodisasi  Toshkent  shahar shevasida ham uchraydi.
Badiiy asar personajlari nutqida ham bunday fonetik dialektizmlarning turli o‘ziga
xosliklari namoyon bo‘lib boradi. Umumtilda qo‘llanadigan “aka”, “opa” murojaat
shakllari   ba’zi   shevalarda   asliy   shaklidan   fonetik   o‘zgarishga   uchrashi   bilan
farqlanadi.
E, qanday suzadi, apa, ko‘zi ko‘rmaydi-ku uning! - deydi sho‘xroq
fe’li otasiga tortgan to‘ng‘ich o‘g‘il qiqirlab.  (E. A’zam. “Chapdast”)
Chilvir? Qanaqa chilvir? Okun, mehmoni azizsiz, bo‘hton qilmang!
To‘riq, kel, haqingni ol!— dedi. (T. Murod. “Ot kishnagan oqshom”)
Yuqoridagi   misollar   nutqning   shevaga   xos   shakliga   mansub   bo‘lib,   ularda
Buxoro   shevalariga   mansub   birliklarni   ko‘rish   mumkin.   Personajlar   tilida
qo‘llangan “ako”, “akomullo”, “do‘xtar”, “jo‘ra” kabi murojaat shakllari o‘zbek va
tojik   tillari   mustahkam   aloqadorlikda   bo‘lgan   shevalarda   uchraydigan   leksik   va
fonetik dialektizmlardir.
V.   Murojaat   shakllari   iste’mol   faolligi   bo‘yicha   o‘zaro   farqlanadi.   Bu
jihatdan   ular   faol   (aktiv)   va   nofaol   (passiv)   murojaat   shakllariga   ajratiladi.   Faol
murojaat   shakllari   hozirgi   kunda   adabiy   va   so‘zlashuv   tilida   keng   qo‘llaniladi.
Ayni   vaqtda   faol   murojaatlar   nutqda   odatiy   so‘zlarga   aylanib   ulgurgan.   Bu   kabi
21 murojaat   shakllarining   asosini   oila-urug‘chilik   maydoniga   doir   so‘zlar   tashkil
etadi.
Oyijon! Nima gap? Xat keldimi?  ( Sh. Rashidov. “G’oliblar”)
Nofaol   iste’molda   bo‘lgan   murojaat   shakllariga   mansub   so‘zlarning
ko‘pchiligi   bugungi   kunda   nisbatan   kam   qo‘llaniladigan   eskirgan   so‘zlardir.
Bunday   murojaatlarga,   odatda,   tarixiy   kasb-hunarga,   saroy   hayotida   qo‘llangan
so‘zlarni kiritish mumkin.
Bo‘ldi-ye, juvozkash-ye, bo‘ldi-ye!  (T.Murod. “Ot kishnagan oqshom”)
Hazrati oliylari, yana chopar yuborishga farmon berurlarmi?
(P.Qodirov. “Yulduzli tunlar”)
VI.   Murojaat   shakllarini   tasnif   qilishda   uning   emotsional-ekpressiv
tomonlari ni   ham   e’tiborga   olish   lozim.   Bu   jihatdan   ular   bo‘yoqsiz   (neytral)   va
bo‘yoqdor   murojaat   shakllariga   bo‘linadi.   Murojaat   shakllarida   uslubiy
bo‘yoqdorlik   turli   xil   usullarda   ifodalanadi.   Ma’no   ifodalash   jihatdan   neytral
bo‘lgan,   ya’ni   bo‘yoqsiz   murojaat   shakllarida,   odatda,   subyektiv   baho   mavjud
bo‘lmaydi.   Ulardan   farqli   ravishda   adresant   nutqining   bo‘yoqdor   murojaat
shakllarida kelayotgan so‘z yoki ibora obrazlilik bilan boshlanadi - nutqiy maqsad
va vazifani yanada konkretlashtiradi.
Murojaat   ifodalovchi   so‘zlarda   bo‘yoqdorlikni   oshirish   bilan   erkalash,
ta’kidlash kabi modal ma’nolarni yuzaga chiqaradi:
Rahmat, inim Miris’hoq. Biron xizmat bo‘lsa, tayyorman! —boyvachchaning
orqasidan qichqirib qoldi chol.   (Oybek.“Qutlug‘ qon”)
Faqatgina   ism   bilangina   cheklanmay,   inim   so‘zining   qo‘llanilishi   ta’kidni,
so‘zlovchining   tinglovchiga   yordam   berishga   tayyor   ekanligini   ifodalagan.   Mana
shu so‘z bilan ijobiy bo‘yoqdorlik yuzaga chiqqan.
Qorning ochgandir, arslontoyim, — paranji va savatni ayvonga
uloqtirib, - dedi kampir.  ( Oybek. “Qutlug‘ qon”)
Bu   gapdagi   murojaatda   esa   birdaniga   so‘zlovchining   munosabati   yuqori
darajaga   ko‘tarilgan.   Ham   egalik,   ham   ikki   erkalash   ma’nosini   beruvchi
so‘zlarning birgalikda kelishi ijobiy bo‘yoqdorlikni oshirgan.
22 VII.   Murojaat   shakllari   tuzilish   jihatdan   ham   tasnif   qilinadi.  Bu   jihatdan
murojaat   shakllari   ikki   xil   ko‘rinishga   ega:   sodda   va   murakkab.   Sodda   murojaat
shakllari:   Xo‘jayin,   har   yerda   bir   g'alva   ko'tarasiz.   (Oybek.   “Qutlug'   qon”)
Odamxo‘rlar!.. - deb qichqirdi va u oldinga otildi.  (A.Muxtor. “Opa-singillar”)
Murakkab   murojaat   shakllarining   imkoniyatlari   sodda   murojaat   shakllariga
nisbatan   ancha   ko‘p.   Chunki   murakkab   murojaat   shakllarida   adresantning
adresatga bo‘lgan munosabatini har tomonlama ochib berishga harakat qilinadi:
Olloning quli Kazangapning farzandi Sobitjon, mening chap   tomonimda tur...
(Ch. Aytmatov. “Asrga tatigulik kun”)
Odamlar-u   odamlar,   tog‘da   bitgan   bodomlar,   eshitmadim   demanglar!
(T.Murod.“Ot kishnagan oqshom”)
Bu   misollardan   shuni   anglashimiz   mumkinki,   sodda   murojaat   shakllari
sifatlovchilar bilan kengayganda murakkab murojaat shakllari hosil bo‘ladi.
So‘zlashuv   nutqida   ham,   badiiy   asar   tilida   ham   so‘zlovchi   nutqiy
muloqotining   mazmuniy   yaxlitligi   saqlanadi,   ya’ni   murakkab   murojaat   ifodasi
shaklan murakkab bo‘ladi, xolos.
VIII. Murojaat shakllari nutq uslublariga ko‘ra xoslanishi bo‘yicha   ham
tasnif   etiladi.   Bunda   mavjud   nutq   uslublariga   xoslangan   barqaror   etiket   shakliy
rasmiy uslubga xos. Barcha harbiy unvonlar atamalari ana shu tipga kiradi. Bunday
uslubda   boshqa   uslublarga   xos   murojaat   shakllari   ham   keng   qo‘llanaveradi.
Umuman, nutq uslublariga xoslanishi bo‘yicha murojaat shakllari asosan quyidagi
to‘rt uslubda qo‘llanishi kuzatiladi:
1. So‘zlashuv uslubda:  Bardammisiz, boboy?  (Oybek. “Qutlug‘ qon”)
2. Badiiy uslubda:  O‘g‘lim, jigargo‘sham, aytgin-chi nahot,
Achinmaydi joning onang holiga.  (M. Yusuf. “Onamdan xat”)
3. Rasmiy   uslubda:   O‘quvchi   Qurbonov,   senga   aytyapman!     (T.   Murod.
“Ot kishnagan oqshom”).
4. Publitsistik   uslubda:   Muhtaram   radio   tinglovchilar!   -   dedi   muxbir.
(T.Murod.“Momo Yer qo‘shig‘i”)
IX.   Tarixiylik   jihatidan   murojaat   shakllari   yangi   va   eskirgan   shakllarga
23 bo‘linadi.
Hazrat begim! Shahzoda! Tezroq chiqinglar! ( P. Qodirov. “Yulduzli tunlar”)
O‘rtoq serjant, leytenant bu yerdan uzoqdami? (A. Hakimov. “Oqsoq bo‘ri”)
Bundan   tashqari,   murojaatlarda   qarg‘ish   so‘zlarning   ham   ifodasini
kuzatishimiz mumkin. Ularni shartli ravishda ezgulikka yog‘rilgan qarg‘ish so‘zlar
hamda duoyibad (yomon niyat) murojaatlarga ajratish mumkin.
Ezgulikka   yo‘g‘rilgan   qarg‘ish   so‘zlar   orqali   murojaatda   so‘zlovchining
tinglovchi yoki borliqqa bo‘lgan xayrixohligi, kuchli his-hayajoni, nutq qaratilgan
shaxs yoki predmetga ijobiy nazar bilan qarashini ko‘rishimiz mumkin:
Hoy oqsoqollar, baraka topkurlar, astaroq gaplashinglar,
eshitishga xalaqit beryapsizlar, - dedi kimdir.  ( Sh. Rashidov. “G’oliblar”)
Voy uyingga bug’doy to’lgurlar, voy ko’paygurlar, kela qolinglar, -
deydi ovozi tovlanib.  (O‘. Hoshimov. “Dunyoning ishlari”)
Ha, bo’yingdan momong aylansin, o’ynay ber, o’zim kelin qilaman!
(T. Murod. “Ot kishnagan oqshom”)
Imoning kuygurlar! Bir mo'min bandani o'ldirasanmi! — dedim.
(T. Murod. “Ot kishnagan oqshom”)
O‘zbeklar   muloqot   madaniyatiga   xos   katta   yoshli   suhbatdoshlarga   hurmat
murojaat  shakllari   orqali  ham  ifodalanadi.  O‘zbek  muloqot   xulqida,  asosan,  katta
yoshli   kishilarga   “siz”   lab   murojaat   qilinadi.   Bunday   holat   begona   kishilarga
murojaat  qilishda   ham   uchrab  turadi.  “Sen/siz  shakllarining  almashinishi  ijtimoiy
vazifa-mavqelarning   o‘zgarishi   bilan   ko‘rinadi:   shunchaki   tanish   bo‘lgan
kishilarning   qadrdonlashishi,   sharoitning   rasmiydan   norasmiyga   o‘tishi   yoki
aksincha” 30
.   Bundan   tashqari,   yoshi   katta   so‘zlovchilar   nutqidagi   murojaat
shakllari   o‘zining   ma’no   bo‘yoqdorligi   bilan   ham   xarakterlanadi.   Ular   nutqida
“bo‘tam”,   “arslonim”,   “toychog‘im”,   “jonim”,   “bolam”,   “farzandi   aziz”,   “sher
o‘g‘il”   kabi   murojaat   shakllari   hamda   tinglovchining   ismiga   “xon”,   “jon”   kabi
qo‘shimchalarni qo‘shish holatlari uchraydi.
Tilning   turli   tomondan   har   xilcha   o‘rganilishi   tilning   takomiliga   yuqori
30
  Iskandarova Sh. O‘zbek nutq odatining muloqot shakllari: fil.fan.nomz.diss.avt.ref.  –  Toshkent, 1993.  – B . 16.
24 darajada   o‘z   hissasini   qo‘shadi.   Shu   ma’noda   Z.Akbarovaning   tasnifi   va
yuqoridagi   turlardan   kelib   chiqib,   insonga   murojaat   shakllarini   quyida   turlicha
tasnif qildik:
  I.   Qarindoshlik   nomlari   bilan   bog‘liq   murojaat   vositalari     genetik
xususiyatga ega bo‘lib, ushbu tasnif ham o‘z ichida quyidagicha bo‘linadi:
1. Yaqin qarindoshlar nomlari bilan bog‘liq murojaat vositalari:
Oyi, domlamiz ikki so‘m pul olib kelinglar deb buyurdi...  (Oybek. “Bolalik”)
Yaqin   qarindoshlik   nomlari   bilan   bog‘liq   murojaat   vositalari   avtobiografik
jihatdan   xarakterli   bo‘lib,   yaqin   qarindoshlar   ya’ni   oila   a’zolariga   qilinadigan
murojaatlardir.   Murojaatning   ushbu   shaklini   ham   o‘z   ichki   guruhlarga   bo‘lgan
holda quyidagicha ifodalash mumkin.
Otaga murojaat  (padarim, padari buzrukvorim, valadim, dada, ada, ota)
Dada, dada, men ham siz bilan borsam bo‘ladimi?
                                       (O‘. Hoshimov. “Ikki karra - ikki besh”)
Tirikchilik-da, qanday qilay, ota?  (Oybek. “Bolalik”)
 Yuqoridagi shakllar umumiy nom ostida otaga murojaatni ifodalasa-da, turli
ichki semalari bilan bir-biridan farq qiladi. Xususan, padarim, padari buzrukvorim,
valadim   badiiy-nazmiy   nutq   uchun   xoslangan   bo‘lib,   fors   va   arab   tillaridan
o‘zlashgan   so‘zlardir.   Qolganlari   (dada,   ada,   ota)   sof   o‘zbekchadir.   Ular   ichida
bosh dominanta so‘z ota bo‘lib, dada va ada bir so‘zning turli ko‘rinishlari sifatida
so‘zlashuv uslubida keng qo‘llaniladi.
Dadachi, dada, enam bugun sizga uch qozon palov damlab qo’ydilar.
                                  (O‘. Hoshimov. “Ikki karra - ikki besh”)
Onaga murojaat  (volidam, volidayi muhtarama, ona, oyi, aya, ena).
Ena, men ham boray, qarashaman...  (Sh.Xolmirzayev. “Zov ostida   adashuv”)
O‘zbek   xalqida   onaga   murojaatda   muloyimlik,   yaqinlik,   erkalash   ma’nolari
ustunvor   bo‘lib,   murojaat   shakllarida   kichraytirish-erkalash,   egalik   morfemalari
qo‘shilish holatlari mavjud. Yuqoridagi shakllardan volidam, volidayi muhtarama,
shuningdek,   erkalash,   mehribonlik   ma’nosida   mushtiparim,   mehribonim   kabi
murojaatlar   badiiy   nutq   uchun   xoslangan   bo‘lib,   oyi,   aya,   ena   shakllari   esa
25 so‘zlashuv nutqi uchun xosdir. Ona leksemasi dominantadir.
Qarang, oyi, yetti og’ayni orasidagi eng yorug’ yulduz- meniki...
(O‘.Hoshimov. “Dunyoning ishlari”)
Ena, men ham boray, qarashaman...  (Sh.Xolmirzayev. “Zov ostida
adashuv”)
Akaga murojaat (aka, og‘a ).
Qo’ying, akajon, - dedi Naima.  (Sh.Xolmirzayev. “Kechagi kun kecha”)
Opaga murojaat (opa).
Opa, to‘y-ku, nima qilib ishlab o’tiribsiz?  (Oybek. “Bolalik”)
Ukaga murojaat (uka, ini).
Yur, ukam, mashinada tikishni o‘rgataman.  (Oybek. “Bolalik”)
Singilga murojaat (singil).
Singlim, sharm-hayoning vaqti emas...  (Sh.Xolmirzayev. “Kechagi
kun kecha”)
Boboga murojaat (bobo, buva, doda ).
Qayoqqa boramiz, buva, Mirahmad buvaning oldigami?  (Oybek.
“Bolalik”)
Buviga murojaat (buvi, momo, bibi).
Buvijon, ish ko’p, juda zerikdim.  (Oybek.“Bolalik”)
Momo,   vaqtim   ziq,   sizdan   bir   narsa   so’ray   deb   keldim.   (Sh.   Xolmirzayev.
“Ahad Mirzo yig‘ladi”)
Er-turmush o‘rtoqqa murojaat (dadasi, adasi, (bolalarimning) otasi, bobosi ).
Dadasi, endi tuzukman, qizimni saharlari uyg’otmang.  (A.Qahhor.   “Bemor”)
Yaqin qarindosh nomlari bilan bog‘liq murojaat vositalarida hurmat, ehtirom,
erkalash,   ovutish,   kabi   yashirin   semalar   mavjud   bo‘lib,   bu   kontekst   sharoiti   va
murojaatdagi   turli   morfemalar   bilan   yuzaga   chiqadi.   Xususan,   yaqin
qarindoshlarga   murojaatlarga   egalik   va   kichraytirish-erkalash   morfemalari
qo‘shilishi   xarakterlidir.   Farzandlarga   murojaat   doimo   egalik   morfemasi   bilan
ifodalanadi (o‘g‘lim, bolam, qizim)ki, bu farzandni erkalash, suyish kabi semalarni
26 ifodalaydi. 
2. Uzoq qarindoshlar nomlari bilan bog‘liq murojaat vositalari:
Amaki
Amaki, hikmatli gaplar ko‘p ekan.  (Oybek. “Bolalik”)
Amma
Qani, fotiha bering, amma.  (Oybek.“Bolalik”)
Tog‘a
Qani, jiyan, nonni to‘g‘rab sho‘rvani urib oling.  (Oybek. “Bolalik”)
Qarindoshlik   nomlari   bilan   bog‘liq   murojaat   vositalari   tilshunoslik   uchun
alohida   katta   mavzu   bo‘lgan   qarindosh-urug‘   terminlari   bilan   bevosita   bog‘liq
bo‘lib, qarindoshlik nomlarini ayrim tilshunoslar ikki guruhga ajratadilar:
a) qon-qarindoshlik otlari:  aka, amma, amaki, bobo, buvi, jiyan, nevara, ona,
opa, ota, singil, tog‘a, uka, xola, chevara, evara, o‘g‘il, qiz;
b) nikoh   qarindoshligi   otlari:   boja,   kelin,   kuyov,   ovsin,   pochcha,   xotin,   er,
yanga, qayin, quda, qayliq, o‘gay .
Quda, bu ishning shundoq bo‘lishini kim biluvdi, deysiz.
(S. Ahmad. “Poyqadam”)
Yanga, upangizdan bering.  (S. Ahmad. “Cho’l burguti”)
Kelinjon, chiroqni kechgacha yoqmanglar...  (O. Muxtor.“Egilgan   bosh”)
Pochcha, siz nima qilib turibsiz bu yerda?  (O. Muxtor. “Egilgan bosh”)
“Shundaymi, unda, maylingiz. O‘zi, kelin qayerda, quda?”,
“Ay, qaynim-e, ay, kalla-e!”  (T. Murod. “Ot kishnagan oqshom”)
3. Qarindosh bo‘lmagan shaxslarga qarindoshlik nomlari bilan   murojaat:
So‘zingizga   tushunolmadim,   ota,   –   dedi, –   shundog‘   bo‘lsa   ham   javob
beraman:   bu   kungacha   siz   yolg‘iz   meninggina   emas,   bizning   oilamizga   otaliq
mavqeyida   turib,   yaxshiliqdan   boshqani   sog‘inmay   kelasiz.   ( A.Qodiriy.   “O‘tkan
kunlar”)
Tilimizda   qarindosh   bo‘lmagan   shaxslarga   qarindoshlik   nomlari   bilan
murojaat qilish holatlari keng uchraydiki, buning o‘ziga xos leksik-semantik jihati
notanish   bo‘lmagan   kishiga   murojaatda   I   shaxs-so‘zlovchi   tomonidan   II   shaxs-
27 tinglovchiga   qarindoshdek   murojaat   qilinib,   avvalo,   unga   bo‘lgan   hurmat-
ehtiromni   o‘zida   aks   ettiradi   va   shuningdek,   muloqotning   mazmuni   bo‘lgan   ish-
harakatni tez va oson hamda o‘zining foydasiga hal qilish ma’nosi ham mujassam
bo‘ladi.
Mazkur  holatda  murojaat  shakllari  kommunikantlarning  jinsi,   yoshiga  qarab
tanlanadi:
– Siz ham biz bilan birga bo‘lingiz, quvonchli bu....  –  dedi u va uyalgansimon
kulib, yerga qaradi.
– Rahmat, singlim, — titrab gapirdi Sultonmurod,   –   to‘ylaringga borurmen...
Baxtlaring quyoshdek porloq bo‘lsin, xayr!  (Oybek. “Navoiy”)
Keltirilgan   dialogdan   ko‘rinib   turganidek,   erkak   tinglovchi   tomonidan
qarindosh   bo‘lmagan   ayol   tinglovchiga   nisbatan   singlim   qarindoshlik   termini
qo‘llangan.   So‘zlovchi   yoshining   tinglovchi   yoshidan   katta   ekanligi   ana  shu   kabi
murojaat   shaklining   ishlatilishini   talab   qilib   turadi.   Agar   tinglovchi   bilan
so‘zlovchi   o‘rtasida   qarindoshlik   munosabati   mavjud   bo‘lsa,   ularning   ismi
murojaat shakli sifatida qo‘llanilishini kuzatish mumkin.
Katta   yoshli   erkaklarga   murojaatlarda   tog‘a,   amaki,   keksa   yoshlilarga
nisbatan   bobo   (buva),   doda,   boboy,   qariya   (hurmatsizlik   ma’nosida)   shakllari
ishlatiladi.   Kichik   bolalarga   bola   (kay),   yigitcha,   o‘smir   yoshli   va   undan   katta
yoshli   yigitlarga   yigit,   polvon   shakllari   qo‘llanilib,   bu   shakllar   ham   shartlidir,
chunki   murojaatda   turli   yoki   bir   xil   yoshdagi,   turli   yoki   bir   xil   mansabdagi,
jinsdagi   kishilar   murojaatida   shakllar   ham   turlicha   bo‘ladi.   Biz   faqat   umumiy
bo‘lgan   jonli   so‘zlashuv   tilidagi   holatlarni   keltirdik,   xolos.   Jumladan,   tengdosh
yoshdagi yigitlar bir-biriga oshna, o‘rtoq, do‘st, bo‘la shakllari ba’zan esa aka yoki
uka kabi murojaat shakllaridan foydalanadilar.
II.   Idora   va   ishxona   xodimlari   nutqida   qo‘llaniladigan   murojaat
vositalari     ham tasniflanadi. Ular, asosan, kasb va unvon nomlari asosida yuzaga
kelib,   rasmiy   xarakterdagi,   turli   emotsiya   va   bo‘yoqdorliklardan   xoli   bo‘lgan
murojaat shakli, uning tasnifi quyidagicha:
1. Kasb-hunar bilan bog‘liq murojaat vositalari:
28 Haqiqatan, o’rtoq shoir, juda qiziq kinokomediya qilish mumkin.
(A. Qahhor. “Kartina”)
Murojaatning ushbu shaklini har bir kasb yoxud hunar bilan bog‘liq murojaat
shakllari sifatida kichik guruhlarga ajratish mumkin.
2. Mansab-unvon bilan bog‘liq murojaat vositalari:
Rais bobo, yoshingiz nechada a?  (Sh. Xolmirzayev. “Og’ir tosh   ko‘chsa”)
 3. Ichki ishlar xodimlari nutqida qo‘llaniladigan murojaat vositalari:
Xo’sh, o’rtoq komandir, qanaqa kino ko’rdingiz?  (A. Qahhor. “To’y”)
III. Tasniflar orasida o‘ziga xos xarakter xususiyatiga ko‘ra murojaatlar
ham mavjud:
1. Yosh   xususiyati   bilan   bog‘liq   murojaat   vositalari:   bolakay,   yigitcha,
yigit, qariya, chol, qizcha, qizaloq , juvon, kampir.
Ey, qariya, charchading, bas.  (Oybek. “Bolalik”)
2. Shaxs ismlari bilan bog‘liq murojaat vositalari:
Fahriddin, bir martaba borib eshikdan qalaysan-, deb kelsangiz
bo’lmaydimi? (A. Qahhor. “Boshsiz odam”)
        3. Tashqi ko‘rinish bilan bog‘liq murojaat vositalari:    semiz, oriq, jingalak,
silliq   Nafasing qursin, cho‘tir.  (Oybek. “Bolalik”)
Man araqni sening pulingga ichibmanmi, go’rso’xta, padles... (Oybek.
“Bolalik”).
Ijtimoiy xususiyatiga ko‘ra murojaat vositalari:  boy, boyvachcha, begim,
xo‘jam, kambag‘al, faqir, gadoyvachcha).
Yo‘q, begim, ikki ko’zdan ajragan kambag’alning orzusi andoq
bo’lmaydi...  (A. Qahhor. “Ko‘r ko’zning ochilishi”)
5.   Xarakter xususiyatiga ko‘ra murojaat vositalari:  bilag‘on, aqlli,
ahmoq, tentak, xumpar, ayyor, tulki, shumtaka va boshqalar.
Turk   tilshunos   olimlarimizning   grammatika   kitoblarini   ko‘zdan   kechirar
ekanmiz,  xuddi  bir  so‘z  goh bosh  gap,  goh qo‘shimcha,  goh  boshqa  so‘z  sifatida
qabul qilinganini ko‘ramiz. Anglashimizcha, u ergash gap sifatida qabul qilinganda
sintaksisda   xizmat   qiladi,   bosh   gap   sifatida   qaralganda   esa   sintaksisda   ishlay
294 . olmaydigan   gapdan   tashqari   birlik   sifatida   qabul   qilinadi.   A.Mehmedo‘g‘li   bu
so‘zlarni ta’riflab murojaatlar o‘rnida qo‘llanuvchi hitaplarni ham shular jumlasiga
kiritadi. Hitap-gapning boshqa birliklari bilan grammatik aloqaga kirishmaydigan,
faqat   murojaat   qaratilgan   shaxsni   yoki   narsani   nomlovchi   ot,   olmosh,   sifat   yoki
ularning   ekvivalenti   bo‘lgan   so‘zi   yoki   so‘zlar   guruhini   bildiradi 31
  deydi.
A.Mehmedo‘g‘li   tasnifidan   ma’lum   bo‘lishicha,   turk   tilida   hitaplar   oraliq   so‘zlar
ichida o‘rganilgan.
Turk   tilidagi   murojaat   shakllari   Braun 32
  tomonidan   taklif   qilingan   tasnifga
ko‘ra uchga bo‘linadi:
Murojaatning   olmosh   shakllari:   Turk   tili   grammatikasida   ikkinchi   shaxs
olmoshlari   ikki   xil:   sen   va   siz.   Olmosh   so‘zlovchi   va   tinglovchi   o‘rtasidagi
munosabatga   qarab   muvofiq   tanlanishi   kerak.   Buni   belgilovchi   omillar
suhbatdoshlarning   holati   va   ularning   yaqinlik   darajasidir.   Bundan   tashqari,
turklarda   sen   olmoshi   xushmuomalalikning,   samimiylikning,   yaqinlikning   belgisi
bo‘lib, yoshi ulug‘ insonlarga, hatto ota-onaga ham sen olmoshini qo‘llashni afzal
biladi.   Siz   rasmiyatchilik   belgisi   va   uzoq   munosabatlarning   belgisi   sifatida
ko‘rsatiladi.
Murojaatning   fe’l   shakllari:   Bu   murojaat   shakllari   fe’l   so‘z   turkumi   bilan
bog‘liq. Turk tilida qo‘llanilgan fe’llar boshqa shaxsning holatiga ko‘ra me’yorda
qo‘llanilishi   kerak.   Masalan,   bak ,   bakın   veya   bakınız   (qarang,   qarang   yoki
qarangiz).
Murojaatning   ism   shakllari:   Bu   murojaat   shakllariga   shaxs   ismlari,
qarindoshlik   atamalari,   unvonlar,   mehribonlik   ko‘rinishlari,   hurmat   bildiruvchi
murojaatlar,   yaqinlik   bildiruvchi   murojaatlar   va   salbiylikni   ifodalovchi   murojaat
shakllari kiradi.
Turkiya turkchasida so zning undash yoki shakl jihatidan biron bir murojaatʻ
ma nosi borligi og zaki nutqda intonatsiyalar va jumla konteksti orqali tushuniladi.	
ʼ ʻ
Qadimgi turkiy matnlarda va so‘nggi Usmonli davrida murojaat  so‘zlari oxiriga -
31
  Mehmedoğlu A.  Türkiye Türkçesinde cümle öğelerine yeni bir bakış .  –  İstanbul: Değişim, 2006.  –S. 176
32
  Braun va Gilman  The pronouns of power and solidarity style in language.   –  Cambridge: MIT Press.   1960. 
30 a/e   unlisi   qo‘shilgan   holatlar   ham   uchragan.   Bundan   tashqari,   bugungi   kunda
murojaat so‘zlarida turli ot qo‘shimchalari ham qo‘llanishi mumkin.   
Turk   tili   grammatikasiga   oid   manbalarda   hitaplar,   asosan,   undovlar   turiga
kiritilganligining   guvohi   bo‘lamiz.   T.Banguo g li   ham   hitaplarni   undov   so‘zlargaʻ ʻ
kiritib,   bu   so z   turi   tuyg u   yoki   istakni   ifodalash,   kimgadir,   ba zan   o z-o ziga	
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
hamda jonli va jonsiz narsalarga, murojaat qilish uchun qo llaniladigan so zlar deb	
ʻ ʻ
ta riflaydi	
ʼ 33
. U   undovlar haqidagi Y.Seyidovning “har qanday vaziyatda birdaniga
paydo   bo‘ladigan   quvonch,   qo‘rquv,   qayg‘u,   sarosimaga   tushish   kabi   his-
tuyg‘ularni   ifodalash   uchun   ishlatiladigan   so‘zlar”   deb   ta’riflaganini   yozadi   va
undovlar bo‘yicha Y.Seyidovning quyidagi tasnifini keltiradi:
  a) haqiqiy undovlar: Bular kimnidir chaqirish yoki hayajonli his-tuyg‘ularni
ifodalash   uchun   ovoz   ohangini   ko‘tarish   orqali   qo‘llaniladigan   undovlar:   Hey!,
Ey!, Hu!, Ah!, Ay!, Vah!, Of!.., Yuh!, Eh!,... vb .  
b) undov vazifasida qo‘llaniladigan so‘zlar: ba’zi otlar, sifatlar, olmoshlar va
fe’llar, buyruq mayllari:  Al ç ak! Hain! Arkada ş lar! Al ç aklar! Ya ş a!..   kabi.
d)   aks   ettiruvchi   undovlar:   Bu   tabiatdagi   tovush   va   shovqinlarga   taqlid
qiluvchi undovlar.   Şangir şungur!, şikir şikir!, Hav Hav!..
R.   Keskinning   fikriga   ko‘ra,   undov   predloglari   vazifalariga   ko‘ra   beshga
bo‘linadi: murojaat bildiruvchi birlikarni “seslenme edatlari” turiga kiritadi 34
. 
Y.Seyidov ham  seslenme hitaplarining  quyidagi turlarini izohlaydi: 
1. Shaxs ismlarini nomlovchi:
2. Boshqa tirik mavjudotlarni nomlovchi:
3. Jonsiz predmetlar, turli voqea-hodisalarni nomlovchilar:
  I.   Shaxslarga qaratilgan chaqiriq hitaplari ni ham o‘z navbatida bir kishiga
yoki umumga. qarindoshlarga, tanish- notanish shaxslarga, shaxsning kasb-kori, 
mavqeyi, nasl-nasabi, jinsi, yoshiga ko‘ra qanday murojaat qilishini guruhlaydi:
Yakka shaxsga:
33
  Banguoglu T, Turkcenin Grameri.  –  Ankara, 2004.  –  S. 519-528.
34
  Keskin R. Turkçe Dil Bilgisi - Kelime ve Cumle Tahlilleri.   –  Konya., 2003.  – S.  234.
31 “Ey Ataturk! Anıtkabir'de rahat uyu”.
“Ahmet, çık dışarıya oynayalım”. 
“ Hey Riza, Kederin ba şı mdan a ş k ı n ”.
Umumga:
“Türk milleti, Kurtuluş Savaşı'na başladığımız on beşinci yılındayız”.
“Lütfen delikanli Küçük beyler! Gencler! Cesaretimizi güçlendiren ve sürdüren 
sizlersiniz”.
“Efendiler! Millet kaderini do ğ rudan do ğ ruya ele alarmısınız”.
“Yurtta ş lar ı m, az zamanda  ço k b ü y ü k i ş ler yaptik.” .
Qarindoshlarga:
“Adi neydi baba, hadi hatirla, hadi baba”.
“Beni duyuyor musun  anne?”.
“Olmaz mı heç yavrum?”.
“Siz halacı ğ ım, uygulamaya geyirememisiniz degerli fikirlerinizi ama, soylesenize
evlendinizmi?”.
Kasb-hunar, mansab-lavozimga:
“Yaşıyor mu hemşire?”.
“Simitçi! Iki simit getir.”.
“Hist Boyaci!”.
“Onunla sen konuş onbaşı, biz inglizce bilmeyiz, dediler”.
“Yorulmadınız mı Paşam?”.
Jinsiga ko‘ra:
“Bayan lütfen! Sizi duyabilirim.  Metin olun”.
“San kizim benim...  ç i ç egim”
“Liitfen  delikanh!”.
“Ey Ayse kiz! Sen bu nefis §aheseri nasil meydana getirdin?” 
“Buvurum evimize Bey”. 
 II.   Boshqa jonli mavjudotlarga   murojaatlar :
“Circir bocegi sen çok oldun artik”.
“Aman Kocabaş. ayagini opeyim Kocabaş.
32 III. Jonsiz predmetlar turli hodisalar, va ba’zi tushunchalarga murojaatlar:
“ Коса  Istanbul, sen kimleri yola salmadım ”.
“Ne soyler bu garip diller, a daglar?”.
“ Hey geceler geceler/ Bilinmez bilmeceler.” 
“Yesil orman Mecnun ettin beni.”
“Ah Allah’im, bu kükreyen suları sakinleştir.”
X.Imamova   o‘zining     “Turk   tilida   hurmat   kategoriyasi”   nomli   nomzodlik
dissertatsiyasida   turk   tilidagi   murojaat   birliklarining   turlari   va   undagi   hurmat
kategoriyasi   haqida   ma’lumotlar   berib   o‘tadi.   Olima   murojaat   so‘zi   turk   tilida
“seslenme”   yoki   “undelme”   va   “hitap   etmek”   ma’nolarini   ifodalaydi,-   deb
ta’kidlaydi 35
.  
Tadqiqotchi, shuningdek, o‘zbek va turk tillarida undalma, kirish so‘zlarning
murojaatda qay tarzda qo‘llanishini qiyoslab o‘rgangan:
          -Patron, bir dakika zaman ayirabilir misinz. (Boshliq, bir daqiqa vaqt ajrata
olasizmi?)
          -   Beyafendi,   burada   segara   icmek   yasak.   (Janob,   bu   yerda   tamaki   chekish
mumkin emas)
    -  Hanim kızım, ettiğim laflardan kızma (Jon qizim, aytgan so‘zlarimdan jahling
chiqmasin)  
Nilüfer   Yildirimning   “Çağdaş   türk   yazı   dillerinde   kadina   yönelik   hitaplar”
nomli   maqolasida   turk   tilida   ayollarga   qarada   aytiladigan   murojaatlarni   quyidagi
guruhlarga ajratadi 36
:
1. Saygi ifadesi taşiyan hitaplar (Hurmat ma’nosidagi murojaatlar);
2. Sevgi-şevkat   ifadesi   taşiyan   hitaplar   (mehr-muhabbat   ma’nosidagi
murojaatlar);
3. Aşk ifadesi taşiyan hitaplar (Sevgi ma’nosidagi murojaatlar);
4. Benzetmeye dayali hitaplar (O‘xshatishga asoslangan murojaat);
35
  Imamova X. Türkiye Türkçesi ile Özbek Türkçesinde nezaket anlamı taşıyan seslenmeler.  –  Erzurum:  Atatürk 
Üniversitesi Türkiya Araştırmaları Enstitüsü Dergisi ,  2010 . 
36
  Yıldırım N. Çağdaş  türk yazı dillerinde kad ı na yönelik hıtaplar: Uluslarası türk lehçe araştırmaları dergisi  –  
Türkiye , 2017.  –  S.123-137 .
33 5. Olumsuz duygular taşiyan hitaplar (Salbiy tuyg‘ular ifodalagan murojaatlar).
Ayniqsa,   ayollarga   bo‘lgan   murojaatlar   turklarning   ayollarga   bo‘lgan   munosabati
va turk mentaliteti  haqida ko‘plab ma’lumotlar berib o‘tadi.  
Murat   Özbay   va   Ozan   İpeklarning   “O‘rta   maktablarda   o‘quvchilar   nutqida
qo‘llaniladigan   murojaatlar   va   ularni   baholash”   mavzusidagi   maqolasida,   asosan,
o‘smir   yoshdagi   bolalarning   murojaatlari   va   ulardagi   xatolarni   tog‘rilash   haqida
fikr yuritiladi va murojaatlar tasniflanadi: 37
1. Qarindoshlik bildiruvchi so‘zlar bilan murojaat qilish; 
2. Chet tillaridan o‘zlashgan so‘zlar bilan murojaat qilish; 
3. Qisqartirish orqali murojaat qilish;
4. Mehrli so‘zlar  orqali murojaat qilish; 
5. Agro va jargon so‘zlar orqali  murojaat qilish; 
6. Hushomad so‘zlar bilan murojaat qilish; 
7. Boshqa turdagi so‘zlar orqali murojaat  qilish haqida to‘xtaladi.
              Turk   tilida   insonlarga   nisbatan   qilinadigan   murojaat   turlari   ularning   yoshi,
jinsi, qay darajada tanish va tanimasligiga ko‘ra tasniflanadi.
    -kardeş bi bakar mısın? Olabilir.(Ukam bir daqiqaga qaray olasizmi?)
    -hocam bi bakar mısınız.(Ustoz, bir daqiqaga qaray olasizmi?)
    -garson bakar mısın? (ofisant, qaray olasanmi?)
    - abla siz kimsiniz ya?" (opa siz kimsiz-a?).
           Turklar tanish insonlarga murojaat qilganda esa uning ismi yoki sharifi bilan
murojaat  qilinishni   afzal   biladi.  Gohida   o‘zaro  do‘stlar   orasida  qo‘yilgan  taxallus
(laqab) bilan murojaat qilinadi: 
ismi Pembe (pushti) bo‘lsa uni inglizcha  Pink  yani  Pinko ;
 insonning yashash joyi:  Izmirli Mehmet, Ankarali Aleyna  (Izmirlik Mehmet,
Anqaralik Aleyna);
 qilayotgan   kasb-hunari:   ekmekci   Burak,   bakkal   Abdullah,   pastacı   Fatma
(novvoy Burak, do‘konchi Abdulloh, qandolatchi Fotima);
37
  M.   Özbay,   O.   İpek.   Ortaokul   öğrencilerinin   konuşmalarında   kullanılan   hitaplar.   Atatürk   Üniversitesi   Türkiya
Araştırmaları Enstitüsü Dergisi ,  2020.
34  ota-onasining   farzandi   ekanligini   ta’kidlab:   Esmanin   kizi,   Usmanin   öğlu
(Esmaning qizi, Usmonning o‘g‘li);              
 umr yo‘ldoshining ismi yoki sharifi:  Beratin esi, Cemanın kocasi, Unaylarin
gelini  (Beratin ayoli, Chamanning eri,Unaylarning kelini);
 qarindoshlik yoki qo‘shnichilik: Celilin teyzesi, Şebnemin   kuzeni, Ayşenin
akrabasi, Ömerin komşusi (Jalilning xolasi, Shabnamning jiyani, Oyshaning
qarindoshi, Umarning qo‘shnisi) kabi murojaatga kiriladi;
 rasmiy murojaatlarda: bey, beyafandi, hanim deya murojaat qilinadi. 
So‘zlovchi   va   tinglovchining   jamiyatda   qanday   o‘rin   tutishi,   yoshi,   jinsi,
lavozimi,   kasb-koriga   qarab   murojaat   shakllari   o‘zgarib   boraveradi.   Shuni   ham
ta’kidlash   kerakki,   murojaat   shakli   xalqning   o‘zligini   anglashi   qay   darajada
ekanligini   ko‘rsatuvchi   mezonlardan   biridir.   “Murojaat   birliklari   kundalik
hayotimizda   nutq   faoliyati,   nutq   jarayonida   keng   qo‘llaniladigan,   o‘zaro   aloqa-
aralashuvga   xizmat   qiladigan,   so‘zlovchining   tinglovchiga   bo‘lgan   munosabatini
ifodalaydigan, o‘zida turlicha konnatativ ma‘nolarni, semantik “ohanglarni” 
tashiydigan o‘tkir ta’sirchan vositadir” 38
.
Har ikki tilda ham murojaat birliklarini nazariy o‘rganish, tahlil  qilish o‘zbek
va   turklarning   murojaat   birliklari   yuzasidan   qilingan   tasniflarning   ko‘p   jihatlari
bir-   biriga   yaqin   ekanligini   ko‘rsatadi.   Murojaatlar   o‘sha   xalqning   mentaliteti,
jumladan,   madaniyati     hatto   urf-odatlarini   ham   nomoyon   etishi   bilan   ham
ahamiyatga egadir.
Birinchi bob bo‘yicha xulosalar 
1. S otsiolingvistik atama bo‘lgan  murojaat lar tilshunoslikning sintaksis bo‘limida
undalma   nomi   ostida   o‘rganilgan.   O‘zbek   tilida,   asosan,   undalma,   so‘roq   va
buyruq gaplar murojaat birliklarini shakllantiradi. 
38
  Ahmedova   N.   O‘zbek   tilida   murojaat   birliklarining   semantik-konnotativ   tadqiqi:   filol.fan.nom.   ...   diss.   –
Toshkent, 2008.  – B. 122.
35 2. Rus tilida, o‘zbek va boshqa turkiy tillarda yaratilgan ilmiy ishlarda murojaat
so‘zlari, chaqirish,  undash  ma’nosidagi   so‘zlar   chaqiriq  so‘z,  chaqiriq  forma,
chaqirish   kelishik,   vokativ   forma,   vokativ   kelishik,   undash   kelishik,   murojaat
so‘zlar  kabi turli-tuman terminlar bilan yuritilgan.  
3. Turk   tilida   hitaplar   (undalmalar)   murojaat   birliklarini   shakllantirish   uchun
xizmat  qiladi.  Turk tili   izohli   lug‘atiga  ko‘ra,   hitap   so‘zi  bir  insonga   yoki   bir
necha insonga, predmetga murojaat qilish, chaqirish deb izohlanadi.
4. Hitaplarlar   (undalmalar)   suhbatdoshning   e’tiborini   jalb   qilish   vazifasini
bajaradigan   va   suhbatdoshlar   o‘rtasidagi   yaqinlik,   madaniy   saviya,   ijtimoiy
maqom, o‘ziga xoslik jihatlarini hamda individual munosabatlarini belgilovchi
so‘zlar hisoblanadi.
5. So‘zlovchi   va   tinglovchining   jamiyatda   qanday   o‘rin   tutishi,   yoshi,   jinsi,
lavozimi, kasb-koriga qarab murojaat shakllari o‘zgarib boraveradi. Shuni ham
ta’kidlash   kerakki,   murojaat   shakli   xalqning   o‘zligini   anglashi   qay   darajada
ekanligini   ko‘rsatuvchi   mezonlardan   biridir.   Murojaatlar   o‘sha   xalqning
mentaliteti,   jumladan,   madaniyati     hatto   urf-odatlarini   ham   nomoyon   etishi
bilan ham ahamiyatga egadir.
6. Har   ikki   tilda   ham   murojaat   birliklarini   tasniflashda   mutaxassislar,   asosan,
yakka   shaxs,   umum,   jonli-jonsiz   predmet,   qarindosh,   tanish   yoki   notanish,
kasb-kor,   mavqe,   yosh,   jins   kabilarga   e‘tibor   qaratgan.   Murojaatlar   o‘sha
xalqning mentaliteti, jumladan, madaniyati   hatto urf-odatlarini ham namoyon
etishi bilan ham ahamiyatga egadir.
36 II BOB. O‘ZBEK VA TURK TILLARIDA MUROJAAT BIRLIKLARINING
NUTQIY XOSLANISHI
2.1. O‘zbek va turk tillarida murojaat birliklarining ijtimoiy xoslanishi
Ma lumki, har bir tilga tegishli murojaat birliklari tarixan shakllangan bo lib,ʼ ʻ
jamiyat   va   ijtimoiy   munosabatlarning   rivojlanishi   natijasida   davrga   mos   tarzda
o zgarib   boradi.   So nggi   yillarda   tadqiqotchilarni   sotsiolingvistik   aspektda   olib	
ʻ ʻ
borayotgan   tadqiqot   ishlarida,   muayyan   jamiyatda   til   vositalarini   amaliy
qo llashning o ziga xos xususiyatlari qiziqtirmoqda va bu borada olib borilayotgan
ʻ ʻ
tadqiqotlar   orasida   murojaat   birliklariga   ham   turlicha   ta riflar   berilgan.	
ʼ
Tilshunoslik   fanining   boshqa   fanlar   bilan   integratsiyalashuvi   ushbu
muammolarning   turli   tomonlarini   o rganish   zaruriyatini   tug diradi.   Shubhasiz,   til	
ʻ ʻ
va jamiyat o rtasidagi mustahkam bog liqlik tilning ijtimoiy xususiyatlarini yuzaga	
ʻ ʻ
chiqaradi.   Shuning   uchun   tilshunoslik   va   sotsiologiyaning   dolzarb   masalalari
sotsiolingvistik   yo nalishda   yangi   tadqiqot   mavzularining   paydo   bo lishiga   olib	
ʻ ʻ
kelmoqda. 
Sotsiolingvistika   tilning   ijtimoiy   omillar   bilan   aloqasini   o‘rganadigan   fan
bo‘lib,   bu  omillar   qatoriga  ijtimoiy  kelib   chiqish,   tabaqa,   yosh,   jins   va  hokazolar
kiradi. Bu soha tilshunoslik sohalari ichida nisbatan yosh sanalib, 40 yillik tarixga
37 ega.   Himesning   ta kidlashicha,   “sotsiolingvistikaning   asosiy   jihati   –   u   tilniʼ
hayotning barcha ijtimoiy sharoitlarida qo‘llanishini tadqiq etadi” 39
.
Sotsiolingvistika   fani   tilning   jamiyatga,   jamiyatning   tilga   munosabati
masalasini   o‘rganar   ekan,   ijtimoiy   muhitni   ham   nazaridan   chetda   qoldirmaydi.
Kommunikantlarning qaysi muhitda yashashi masalasini ham tahlil qiladi. “Muhit
tushunchasi   o‘z   ichiga   oilani,   jamiyatni,   davr   va   tarixni,   tabiatni   qamrab   oladi.
Insonni qurshab turuvchi barcha narsa:  turmush va uning jihozlari, tabiat, jamiyat
va   davlat,   shaxs,   tarix,   ya’ni   turli   davr   va   xalqlarning   madaniyatlari   muhit
tushunchasiga   kiradi” 40
.   Demak,   inson   yashab   turgan   tabiat   va   jamiyat   muhitni
tashkil   qiladi.   Inson   o‘sha   muhitda   yashar   ekan,   bu   uning   fe’l-atvoriga,
shuningdek,   muloqot   madaniyatiga   ham   o‘z   ta’sirini   ko‘rsatmay   qolmaydi.
“Insondagi   o‘zgarishlar,   eng   avvalo,   uning   xulqida,   jumladan,   muloqot   xulqida
namoyon   bo‘ladi 41
.   Til   jamiyat   taraqqiyoti   natijasida   rivojlanar   ekan,   ijtimoiy
muhitning   til   va   uning   namoyon   bo‘lish   shakli-nutqqa   ta’sir   juda   bo‘ladi.   Inson
mansub   bo‘lgan   muhitning   tabiati   uning   nutqida   ham   yorqin   namoyon   bo‘ladi.
Kishilarning   yashash   tarzi,   ish   faoliyati,   o‘qish   tartibi,   sharoiti,   atrof   -   muhitning
o‘zgarishi   uning   nutqida   ham   namoyon   bo‘ladi.   Ijtimoiy   muhitning   tilga   ta’siri
masalasi sotsiolingvistik tadqiqotlarning diqqat markazida turadi. 
“Sotsiolingvistika fanida murojaat shakllari – bu kishi o‘zi suhbat mobaynida
suhbatdoshiga   murojaat   qilish   uchun   qo‘llaydigan   so‘zlardir”   42
.   Turli   oilaga
mansub tillarda turli xil murojaat shakllari – murojaat so‘zlari uchraydi va ular til
va   jamiyatning   uzviyligini   ifodalaydi.   Insonlar   suhbatlashayotgan   paytda   yagona
maqsad   o‘z   fikr   va   tuyg‘ularini   tushuntirib   berish,   yetkazish   emas.   Bir   vaqtning
o‘zida,   suhbatdoshning   har   biri   aniq   vositalar   yordamida   boshqasiga   bo‘lgan
munosabatni,   o‘zining   jamiyatdagi   guruh   belgilarini   va   suhbatdagi   o‘z   o‘rnini
39
  Philipsen   G.M.   Huspek.   A   Bibliography   of   Sociolinguistuc   Studiesof   personal.   Adress   Anthropological
Linguistics. 1985 – P. 59.
40
  Nosirov A. Tarixiy haqiqat  va uning badiiy talqini. Yulduzli  tunlar  romani misolida:  filol. fan. nom. … diss.   –
Toshkent, 1999.  –  B. 11.
41
 Mo‘minov S. O‘zbek muloqot xulqining ijtimoiy-lisoniy xususiyatlari: filol. fan. nom. ... diss.  –  Toshkent,   2000.  –
B.  136.
42
  Versehueren   J.   Beijing     M.   Understanding   Pragmatics:   Foreign   Language   Teaching   and   Research   Press   &
London: Edward Arnold Publishers Ltd. – 2000.
38 belgilovchi   jarayonda   ham   ishtirok   etadi.   Muloqot   mobaynida   suhbatdoshlar
ma lum   bir   ijtimoiy   qoidaga   amal   qilgan   holda,   o‘zaro   murojaat   shakllariniʼ
tanlaydilar   va   bu   bilan   har   ikki   taraf   o‘zaro   aloqada   ijtimoiy   belgilarini   ham
ifodalaydilar. Ana shu ma noda murojaat  shakllarini tadqiq etish sotsiolingvistika	
ʼ
fani   nuqtayi   nazaridan   ham   ahamiyatlidir.   Olimlar   Filipsen   va  Huspekning   ta rifi	
ʼ
bilan   aytganda,   murojaat   shakllarini   o‘rganish   sotsiolingvistikaning   eng   muhim
muammosi   sanaladi.   Murojaat   shakllari   va   ularning   ijtimoiy   munosabatlarni
ifodalashdagi   o‘rniga   bag‘ishlangan   eng   mumtoz   namunaga   aylangan   va   ulkan
ahamiyatga ega bo‘lgan ilk tadqiqot 1960 yilda Broun va Gilman tomonidan nashr
qilingan 43
.   Broun   va   uning   hamkasblari   xulosasiga   ko‘ra,   murojaat   shakllari,   eng
avvalo,   so‘zlovchi   va   tinglovchi   o‘rtasidagi   munosabatga   ko‘ra   tanlanadi   va   bu
munosabat   ikki   semantik   hajm   va   o‘lchov:   “kuch”   (status,   mavqe)   va   “yaqinlik”
dir.   Sotsiolingvistikada   so‘zlovchi   va   murojaat   qilinayotgan   shaxs   o‘rtasidagi
tafovutni “kuch” va “yaqinlik” doirasida eng hal qiluvchi ahamiyatga ega, asosan,
besh unsurni ajratish mumkin. Murojaat qilayotgan shaxs va murojaat qilinayotgan
shaxs o‘rtasidagi munosabatga ta sir qiladigan ushbu besh omil quyidagilar: yosh,	
ʼ
jins,   egallagan   mavqe-lavozim,   oilaviy-qarindoshlik   aloqalarining   mavjudligi
hamda kishilarning munosabatidagi emotsional (hissiy) yaqinlik darajasi . Til orqali
ifodalanadigan   muloqot   shaklida   murojaat   shakli   tinglovchi   yoki   murojaat
qilinayotgan   shaxsga   ilk   ma lumot   yetkazish   vazifasini   o‘taydi.   Sotsiolingvist	
ʼ
olimlarning   murojaat   so‘zlarining   qo‘llanishiga   oid   chiqargan   xulosalarning   eng
e tiborga moligi  shunda-ki, har  qanday murojaat  shaklining qanday sharoit, qaysi	
ʼ
o‘rinda qo‘llanishiga oid qat iy qoidalar mavjudligidir	
ʼ 44
.  
O‘rinli   qo‘llangan   murojaat   shakli   muloqotning   silliq   va   samarali   o‘tishini,
aksincha,   noo‘rin   shakl   esa   muloqotni   o‘z   yo‘sinidan   chiqarib,   uning   kechuvi,
natijasiga   salbiy   ta sir   o‘tkazishi   mumkin.   Muloqotning   ko‘ngildagidek   o‘tishi	
ʼ
uchun so‘zlovchi tinglovchining yoshi, lavozimi, mavqeyi  hamda o‘zaro aloqa va
suhbat vaziyatini nazarda tutgan holda tanlamog‘i kerak. Tinglovchi so‘zlovchi va
43
  Braun va Gilman  The pronouns of power and solidarity style in language.    –   Cambridge: MIT Press.   1960.
44
 Fasold R. Thes Ociolinguisties of Languge M. Beijing: Foreign Language Teaching and Researeh Press & oxford:
Blackwell Publishers Ltd. 2000.
39 murojaat   qaratilgan   shaxs(lar)   o‘rtasidagi   munosabatni,   o‘zaro   kayfiyat   va
tuyg‘ularni qo‘llanayotgan murojaat shakliga qarab aniqlab olishi qiyin emas.
Ma’lumki, murojaat  shakli  va u ifodalaydigan muayyan davr, ijtimoiy hayot
va   muhit   mahsulidir.   So‘zlovchi   va   tinglovchining   jamiyatda   qanday   orin
egallashi,   uning   yoshi,   jinsi,   lavozimi,   kasbi,   mansabiga   qarab   murojaat   shakllari
o‘zgarib   boradi.   Shu   bilan   birga   murojaat   shakli   xalqning   o‘zligini   anglashi   qay
darajada ekanligini ko‘rsatuvchi mezonlardan biridir. “Murojaat birliklari kundalik
hayotimizda,   nutq   faoliyati,   nutq   jarayonida   keng   qollaniladigan,   o‘zaro   aloqa-
aralashuvga   xizmat   qiladigan,   so‘zlovchining   tinglovchiga   bo‘lgan   munosabatini
ifodalaydigan,   o‘zida   turlicha   konnotativ   ma’nolarni,   semantik   “ohanglarni”
tashiydigan   o‘tkir   ta’sirchan   vositadir 45
.   Darhaqiqat,   murojaat   birliklari   hozirgi
muloqot madaniyatimizdagi qo‘llanishi  tarixda qo‘llanilgan murojaat  birliklaridan
farq   qiladi,   chunki   ular   muayyan   tarixiy   davr,   ijtimoiy   hayot   va   muhit   mahsuli
hisoblanadi.   Davr   o‘tishi   bilan   bunday   murojaat   biriklari   o‘zgarib   boraveradi.
Sh.Iskandarova   o‘zbek   xalqi   muloqotida   ishlatiluvchi   murojaat   shakllarini
quyidagi omillar bilan izohlaydi 46
: 
-ijtimoiy mansublik;
-suhbatdoshlarning tanish-notanishligi; 
-nutqiy harakat sharoiti; 
-muloqotchilarning yoshi; 
-ularning jinsi; 
-yashash joyi; 
-uslubiy holat; 
-muloqotchilar xarakteri .
Yuqoridagi   tasniflar   asosida   shuni   ta’kidlash   lozimki,   murojaat   shakllarini
tanlashda ularning har biri muhim ahamiyat kasb etadi.
45
Nazarova   N .   Лингвистическое   исследование   антропонимов   в   лексической   системе.   Центр   научных
публикаций:  –  https :  journal .  buxdu . uz , 2022.  –   C . 13.
46
  Iskandarova   Sh .  O‘zbek nutq odatining muloqot shakllari: fil. fan. nom. … diss.  –  Toshkent, 1993. 
40 Tilshunoslikda   murojaat   birliklarini   sotsiolingvistik   yondashuv   yordamida
o rganishni   ko rib   chiqishda,   tilshunoslar   tomonidan   murojaatlar   pragmatikasiga,ʻ ʻ
to g ri   tanlash   qoidalariga,   yoki   moslik   qoidalari   va   murojaatlar   sintagmatikasiga
ʻ ʻ
murojaat   qilish   tavsiya   etiladi.   L.P.Rijovaning   ta kidlashicha,   “murojaat   muloqot	
ʼ
jarayonida   muloqot   qiluvchilar   o rtasidagi   ijtimoiy   va   shaxslararo	
ʻ
munosabatlarning   ko rsatkichi   sifatida   ishlaydi.   Murojaatning   turli   shakllarini	
ʻ
tanlashda   tanishlik   darajasining   pragmatik   presuppozitsiyalari   va   muloqotning
tabiati   presuppozitsiyalari   bilan   belgilanadi,   bunda   muloqotning   turli   yo nalishlar	
ʻ
bo yicha   taqsimlanishiga   asoslanadi.   Ushbu   taxminlar   asosida   murojaatning	
ʻ
neytral va norasmiy shakllari farqlanadi, bu esa murojaat original ijtimoiy-tartibga
solish funksiyasini amalga oshirishni belgilaydi” 47
.
Y. А . А ysakova   o zining   nomzodlik   dissertatsiyasida   murojaatlarni	
ʻ
sotsiolingvistik   yondashuv   asosida   tadqiq   etadi.   Tilshunos   har   bir   murojaat
shaklining   ijtimoiy   konnotatsiyalarini,   muayyan   aloqa   sharoitida   murojaatlardan
foydalanish   imkoniyati   yoki   imkonsizligini   o rganishga   yordam   beradi,   deb	
ʻ
hisoblaydi 48
.   Tadqiqotchilar   tomonidan   murojaatlarni   tanlashda   ta sir   etuvchi	
ʼ
ijtimoiy omillar sifatida quyidagilarga ishora qiladilar: 
-     murojaatlarda   ijtimoiy   maqom   va   muloqot   qiluvchilarning   muloqot
jarayonidagi roli;
-     ijtimoiy maqomlarning teng yoki tengsizligi;
-   suhbatdoshlarning   jamiyatdagi   doimiy   ijtimoiy   maqomi   hamda
xususiyatlaridan kelib chiqib belgilanadi.
Muloqot   ishtirokchilarining   muloqotdagi   roli   deganda   shaxsning   muayyan
vaziyatdagi   umumiy   qabul   qilingan   standart   xatti-harakatlar   to plami   tushuniladi.	
ʻ
Ta kidlanishicha,   muloqot   qiluvchining   ijtimoiy   roli   va   tegishli   maqomi	
ʼ
murojaatlarni tanlashga sezilarli ta sir ko rsatadi. Murojaat qilinuvchining maqomi	
ʼ ʻ
uning   qaysi   ijtimoiy   guruh   vakili   va   qaysi   sohaga   mansubligi,   kasbi,   ma lumoti	
ʼ
kabilar   bilan   belgilanadi.   M.Irisqulovning   fikriga   ko ra,   har   bir   jamiyat   a zosi	
ʻ ʼ
47
  Рыжова   Л.П.   Обращения   как   компонент   коммуникативного   акта:   Автореф.   d ис.   канд.   филол.   наук.   –
Москва, 1982.  –  С. 3.
48
  Айсакова Е.А. Социальная и социокультурная дифференциация обращений в современном русском языке:
дисс., к.ф.н: М., 2008.  –  С. 18.
41 tilning   sotsiolingvistik   ishlatish   qoidalarini   o zlashtirib   olishi   kerak.ʻ
Gapiruvchining   til   malakasi   har   bir   muayyan   vaziyatda   til   vositalaridan   mazkur
shart-sharoitga   to g ri   keladiganlarini   tanlay   bilishga   qarab   belgilanadi	
ʻ ʻ 49
.   Bundan
tashqari   muloqot   jarayonida   kommunikantlarning   yoshi   ham   murojaat   birliklarini
tanlashga ta sir ko rsatadi. Muloqot bir xil yoshdagi kishilar o rtasidami yoki turli	
ʼ ʻ ʻ
avlod   vakillari   doirasida   bo lishiga   qarab   murojaat   birliklari   tanlanadi.	
ʻ
Kommunikantlarning jinsi,  ya ni  murojaat  qiluvchi  va adresat  jinsi  ham  murojaat	
ʼ
birliklarini   tanlashda   farqlashga   e tibor   qaratish   barcha   tillar   uchun   muhim	
ʼ
hisoblanadi.   Shu   jihatdan   olib   qaralganda   erkaklar   va   ayollarga   qo llaniluvchi	
ʻ
murojaatlar   o rtasida   keskin   farqlanishlar   kuzatiladi.   Bu   haqida   biz   ishimizning	
ʻ
keyingi   faslida   fikr   yuritamiz.   Yuqoridagilar   yordamida   muloqot   qiluvchilarning
bir-biriga   o zaro   ta siri   amalga   oshadi.   Bir   tilda   so zlashuvchilarning   ijtimoiy	
ʻ ʼ ʻ
tabaqalanishi,   ularning   doimiy   ijtimoiy   mavqeyi   hamda   o zgaruvchan   ijtimoiy	
ʻ
rollari murojaat birliklarini tanlanishiga, muloqotning xoslanishiga va natijada ona
tilida   so zlashuvchilarning   bir   necha   guruhiga   tegishli   birliklarning,   uslubiy	
ʻ
jihatdan belgilangan shakllarning alohida guruhlanishiga olib keladi. Shu sababdan
muayyan   ijtimoiy   guruhlarga   xos   nutqiy   odob   qoidalari   ulardagi   nutqiy   etiketga
xos tasavvurlarni ko rsatibgina qolmay, balki boshqa ijtimoiy guruhlarning nutqiy	
ʻ
odob qoidalaridan keskin farqlanishi ham ko rsatadi:	
ʻ
- vaziyat turi (rasmiy, norasmiy, yarim rasmiy);
                -   suhbatdoshlarning   tanishlik   darajasi   (tanish,   notanish,   judayam   yaqin
tanish);
-   suhbatdoshga   munosabat   (hurmat   bilan,   ehtirom   bilan,   neytral,   do stona,	
ʻ
rasmiy, norasmiy); 
- adresant va adresatning shaxsiy xususiyatlari; 
- joy (uyda, ko chada, yig ilish yoki konfrensiyalarda)	
ʻ ʻ 50
.
Keltirilgan fikrlardan ko rish mumkinki, murojaat birliklarini tanlashga ta sir	
ʻ ʼ
etuvchi omillar haqida ko plab tadqiqotchilarning fikrlari bir-biriga yaqin. Shuning	
ʻ
49
  Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш.  –   Тошкент: Ўқитувчи, 2009.  –  B .  165.  
50
Стернин   И.А.   Коммуникативное   поведение   и   межнациональная   коммуникация   //   Этнопсихологические
аспекты преподавания ин. яз.  –   М., 1996. – С. 66-67.   
42 uchun ham keyingi yillarda olib borilgan tadqiqotlarda murojaat birliklarining nutq
jarayonidagi   ifoda   imkoniyatlarini   ochib   berish   hamda   ularning   mazmuniy
tuzilishini   belgilashda   nutqiy   vaziyat   va   muloqot   ishtirokchilarining   nutq   obyekti
haqidagi umumiy ma lumotlari va shu tildan foydalanish ko nikmalari kabi omillarʼ ʻ
muhim   ahamiyatga   ega   ekanligiga   alohida   e tibor   qaratilmoqda.   Murojaat	
ʼ
birliklarini qo llashda kommunikativ vaziyat va sharoit muhim hisoblanadi.	
ʻ
O zbek   va   turk   tillari   murojaat   birliklarining   ijtimoiy   xoslanishi   haqida	
ʻ
to‘xtaladigan bo‘lsak, t urk va o zbek tillari turkiy tillar oilasiga mansub ikki tildir.	
ʻ
Ikkala til ham umumiy tarixiy va madaniy kelib chiqishi tufayli o‘xshash lingvistik
xususiyatlarga   ega.   Ma’lumki,   o‘zbek   tili   ham,   turk   tili   ham   o‘z   asosini   qadimgi
turkiy   tildan   oladi.   Biroq,   ikkovining   keyingi   takomili   o‘zicha   kechgan.   Hozirgi
o‘zbek   tili   tarixan   eski   o‘zbek   tili   (temuriylar   zamonida   Movarounnahr   hamda
Xurosonda  amal  qilgan “chig‘atoy turkiysi” va undan  keyingi  davrlar  yozma tili)
asosida   paydo   bo‘lgan.   Turk   tili   esa   Anado‘lida   amal   qilgan   o‘g‘uz   guruhiga
tayanuvchi   usmonli   turkchasi   asosida   shakllangan.   O‘zbek   va   turk   tili   o‘rtasidagi
muhim   farq   shundaki,   o‘zbek   adabiy   tili   turkiy   tillarning   qarluq   (qarluq-chigil)
guruhiga   mansub,   turk   adabiy   tili   esa   o‘g‘uz   guruhiga   kiradi.   O‘zbek   tilining
Xorazm   shevalari   ham   o‘g‘uz   lahjasiga   mansub.   Shuning   uchun   qarluq,   qipchoq
lahjasini   tashkil   qiluvchi   o‘zbek   shevalari   (masalan,   Toshkent,   Farg‘ona,
Samarqand   shevalari)   vakillariga   qaraganda   xorazmliklar   turkchani   oson
tushunadilar .
Demak,   ikkala  tilning  farqli   tomonlaridan  o‘xshash  tomonlar   ko‘p.  Buni   har
ikki   tilda   qo‘llanadigan   murojaat   birliklarining   ijtimoiy   xoslanishida   ham
ko‘rishimiz   mumkin.   Muloqotda   kommunikantlarning   yoshiga   qarab
qarindoshchilik   terminlari   orqali   murojaat   qilish   ozbek   muloqot   madaniyatining
ham   turk   muloqot   madaniyatining   ham   asosini   tashkil   qiladi.   O‘zbek   va   turk
jamiyatidagi   ijtimoiy   sharoitlarda   qon-qarindosh,   qarindosh-urug‘   va   tanish
bo‘lmagan   shaxslarni   qarindoshlik   ismlari   bilan   atash   keng   tarqalgan.   Buning
sababi, ushbu davlatlar madaniyatida qarindoshlik munosabatlariga keng ahamiyat
43 berganliklaridadir.   Turli   tadqiqotlarda   ta’kidlashicha,   qarindoshlik   ismlari   bilan
murojaat qilish yana-da samimiylik va hurmat ifodasi bilan bog‘liqligi hisoblanadi.
Barcha turkiy tillarda yaqinlar bilan bo‘lgan munosabatlarda ularning ismlari
bilan emas, balki qarindoshlik otlari bilan, ya’ni o‘zbeklar   opa, aka, amaki, tog‘a,
xola, amma, bobo, buvi, jiyan  deb murojaat qilishsa, turklar  nine,   baba dede, abla ,
ağa, hala, teyze, amca ,  yeyen  kabi murojaat so‘zlarini keng ishlatishadi. 
Yoshga qarab qilingan murojaatda odob-axloq qoidasiga ko‘ra yosh bola ota-
onasiga,   yoki   o‘zidan   kattaga   ularning   ismini   aytib   murojaat   qilmaydi,   balki   ism
o‘rnida   qarindoshlik   terminlarini   qo‘llaydi.   O‘zbeklar   yoshi   ulug‘   keksalarga
“otaxon”, “onaxon”,   amaki, xolajon deb yuzlansa, turklar   esa valide,   dede, nene,
amca,   teyze   deb   murojaat   qilishadi.   Shuningdek   er-xotinni   ism-shariflari   bilan
chaqirish   maqsadga   muvofiq   bo lmagan   joylarda   o‘zbeklar   onasi,   dadasi,   debʻ
murojaat   qilsa,   turklar   çocuklerin   annesi,   çocuklerin   babasi,   han ı m ı m,   hocac ı m
kabi murojaat shakllari qo llanilishi mumkin.	
ʻ
Turk   tilida   ham   yuqori   darajadagi   yaqinlikdagi   do‘stliklarda   ismlar   xuddi
o‘zbeklardagi   singari,   yani   Nilufar   o‘rniga   Nilu ,   Gulbahor   o‘rniga   Guli,   Otabek
o‘rnida  Otash  kabi qisqartirish holatlari uchraydi. Masalan,   Zeynep  o‘rniga  Zeyno ,
Faxrinniso  o‘rniga  Faxri  kabi murojaat shakllari ko‘p uchraydi. 
Turk jamiyatining ayrim hududlarida ham xuddi o‘zbeklardagi singari voyaga
yetmaganlar   huzurida   turmush   o‘rtog‘ini   ismlari   bilan   chaqirish   noto‘g‘ri
hisoblanadi, shuning uchun keksalar, ota-onalar bir-birlarini   hatun, hanım, kadın,
karı; bey, adam, ağa  deb chaqirishadi. 
Turklarda   ham   o‘zbeklar   madaniyatida   uchraydigan,   hozirda   ham   ba‘zi
hududlarda   saqlanib   qolgan,   erkaklar,   ayniqsa,   begonalar   huzurida   o‘z   xotinini
to‘ng‘ich   qizining   nomi   bilan,   ayollar   esa   to‘ng‘ich   o‘g‘lining   nomi   bilan
chaqirishi kabi holatlari mavjud. 
Bundan tashqari turklarda qarindoshlar o‘rtasida yoshi kattalar kichiklar bilan
muloqotda   o‘zlarining   ular   tomonidan   chaqiriladigan   qarindoshlik   otlariga   ko‘ra,
ya’ni ota-onalar  farzandlariga  annem, anneciğim, babam, babacığım ; buvi-buvalar
nabiralariga   ninem,   nineciğim ,   babaannem,   babaanneciğim ,   anneannem,
44 anneanneciğim ;   dedem,   dedeciğim ;   amaki,   xola,   tog‘alar   jiyanlariga   halam,
halacığım;   teyzem,   teyzeciğim,   dayım,   dayıcığım,   amcam,   amcacığım   opa,   akalar
ham   xuddi   shu   shaklda   ablam,   ablacığım ,   ağabeyim   (abim),   ağabeyciğim
(abicim) shakllarida   chaqiriladi .   Bu   biroz   o‘zbeklardagi   faqat   ota-onalarning
farzandiga nisbatan   onam, otam   deb erkalab chaqirishiga yaqin holatga o‘xshashi
mumkin.
Jamiyatdagi   o‘zgarishlar   eng   ko‘p   tilning   leksik   sathida   namoyon   bo‘ladi.
Ba’zi   ijtimoiy   va   siyosiy   sabablarga   ko‘ra   jamiyatdagi   lug‘atlar   ham   o‘zgarib
boradi.   Turk   tili   mirojaat   birliklarini   tadqiq   qilgan   olim   H.A.Ataman   murojaat
so‘zlarining   ham   jamiyatdagi   o‘zgarishlar,   ma’lum   bir   vaqt   o‘tishi   bilan   sezilarli
darajada   o‘zgarishi   eski   murojaatlar   o‘rniga   yangi   murojaat   shakllarining   kelishi
haqida   yozadi.   O‘tgan   davr   asarlaridagi   murojaat   birliklarini   ko‘zdan   kechirarar
ekanmiz,   eng   muhim   ishlardan   biri   XI   asrda   yozilgan   turkiy   islom   adabiyotining
birinchi mashhur buyuk ajoyib asari “Qutadg‘u bilig” muhim ahamiyatga egadir, -
deydi   olim.   Bu   asar   turklar   jamiyatining   davlat   va   siyosatiga   oid   qadimiy
tushunchalarini,   madaniy   me’rosini,   eski   turkiy   tillarning   lug‘at   boyligini   eng
yaxshi aks ettirgan va ularni bugungi kunga yetkazish imkonini beruvchi qimmatli
matnlarimizdan biri ekanligini ta’kidlaydi. Uning o‘ziga xos jihatlaridan biri o‘zaro
suhbatlar   orqali   muammolarni   tushuntirishdir.   Asarda   bir-biri   bilan   chambarchas
bog‘langan   shaxs-jamiyat-davlat   hayotining   tartibli   faoliyat   yuritishi   uchun   zarur
bo‘lgan fazilatlar va ularni hayotga tatbiq etish yo‘llari ramziy shaxslarning o‘zaro
suhbatlari orqali falsafiy yo‘l bilan ochib berilgan. Bu suhbatlarda insonlarning bir-
biriga  nisbatan  mavqeyiga  mos  ravishda   ishlatadigan  murojaat   shakllari   va ularni
qo‘llashda   nimalarga   e’tibor   berilishi   yaqqol   ko‘zga   tashlanadi.   Muloqot
jarayonida qo‘llanilgan murojaat birliklari to‘g‘riligi, ma’lumotlar sifati o‘sha davr
tili   va   madaniy   darajasini   ko‘rsatib   beradi.   Murojaatlar   aslida   tilning   ekspressiv
malakasining   ko‘rsatkichi   bo‘lib,   jamiyatning   dunyoga   bo‘lgan   nuqtayi   nazarini,
45 uni   idrok   etish   usulini,   kuzatish   qobiliyatini,   madaniyat   darajasi   va
qo‘llanilayotgan tilning tasvirlash qobiliyatini ko‘rsatadi 51
. 
Har   bir   jamiyatda   muloqot   odobini   belgilovchi   ijtimoiy   qoidalar   mavjud.
Murojaatlar   xuddi   shunday   ahamiyatga   ega.   Ular   jamiyatning   turli   qatlamlarida
yoki mamlakatning turli mintaqalarida turli vazifalarni bajaradi va turli ma’nolarni
ifodalaydi.   H.A.Ataman 52
  bu   fikrga   munosabat   bildirar   ekan,   hozirgi   kunda   ko‘p
turk   oilalarida   turmush   qurganlar   o‘rtasida   katta   yoki   kichiklarning   yonida   bir-
biriga   bo‘lgan   munosabatining   juda   samimiy   ekanliguni   bildirmoq   uchun   ismlari
bilan   murojaat   etishlari   yoki   bir-birini   qanchalik   ardoqlashini   ko‘rsatish   uchun
canım, aşkım, balım, bir tanem  kabi emotsional-ekspressiv so‘zlarni ishlatayotgani
hatto   chet   tillaridan   o zlashtirilgan  ʻ honey   “balım”,   sweet   “şekerim”,   darling
“sevgilim” 
kabi so zlarning ham qo‘llanilayotganligi qayd etiladi. 	
ʻ
Hozirgi kunda televidenie, kino, teatr, internet va ijtimoiy tarmoqlar ta’siri ham
turk murojaat shakllarining o‘zgarishiga muhim omil bo‘lib xizmat qilyapti. Aytish
mumkinki,   o‘tmishda   ko‘p   sohalarda   qo‘llanilgan   murojaat   shakllari   bugungi
kunda   ana   shu   kabilar   ta’siri   tufayli   unutilgan.   Ko‘pchiligimiz   eshitib   tushuna
olmaydigan   so‘zlardan   ba’zilari   orasida   yoshlarning   bir-biriga   ishlatadigan,
nonoşum,   tontişim,   ponçiğim,   pompişim,   pampa,   darling,   hemşo,   kezban/kezo,
kardo, moruk, şapşik   kabi murojaatlar kiradi. Xuddi shu jumladan hozirda yoshlar
o‘rtasida uchraydigan o‘zi tengi o‘rtoqlari va tengdoshlariga nisbatan  oğlum, k ızım
deb murojaat qilishi ham yuqorida aytilgan ijtimoiy tarmoqlar bilan bog‘liq.  Ba’zi
chet   davlatlarda   qarindoshlar   va   oila   a’zolari   o‘rtasidagi   aloqa   kuchli   emas.   Shu
sababli,   yoshi   va   ijtimoiy   mavqeyidan   qat‘i   nazar,   odamlarni   ismlari   bilan
chaqirish odatiy holdir. Turk jamiyatida keyingi yillarda G‘arb madaniyati va chet
el filmlari, seriallarining ta’sirida qarindoshlar yoki keksa kishilarning ismlari bilan
chaqirish urfga aylanyapti. 
51
  Ataman A.  Türkiye Türkçesinde hitaplar . Doktora Tezi.  . –  Samsun;  On Dokuz Mayıs   Üniversitesi Sosyal 
Bilimler Enstitüsü,   2018.  – S. 345.
52
46 Har   bir   yangi   avlod   kelgusi   yillarda   turli   murojaatlardan   foydalanishini
taxmin   qilish   mumkin.   Bugungi   kunda   bolalar   tomonidan   qo‘llaniladigan   babiş,
babişko,   babito   hitaplarini   yigirma   yil   avval   bolalar   otalariga   qarata
ishlatmaganliklari   haqiqatdir.   Bu   o zgarishlardan   tashqari,   qadimgi   turkiyʻ
an analarda   mavjud   bo lgan   ko plab   holatlarlar   bugungi   kungacha   ham   uchrab	
ʼ ʻ ʻ
turadi. Hayvon nomlari bilan qilingan chaqiruvlarning qadimgi turk madaniyatida,
ayniqsa, turk tilining keyingi davrlarida va bugungi kunda uchrab turishi qadimgi
turk   dunyosidagi   urf-odat   va   qadriyat   izlarining   har   bir   davrda   davom
etayotganligidan   dalolatdir.   Turk   madaniyati   davriga   tegishli   bunday   murojaatlar
turklarning   madaniyati   va   tasavvur   olamining   kesishish   nuqtalarining   matnlarda
aks etishi bilan izohlash mumkin.
  Murojaat birliklarini ijtimoiy-lisoniy tahlil qilish tarixiy va badiiy matnlarga
murojaat   qilishni   talab   qiladi.   А yniqsa,   bolalarga   oid   murojaat   birliklarining
jamiyat   ijtimoiy   hayoti   ta siri   ostida   o zgarishi   va   zamonaviy   muloqot	
ʼ ʻ
madaniyatida tutgan o rni har bir millatga xos milliy madaniyatni namoyon qiladi.	
ʻ
Har   bir   nutq   vaziyati   uchun   so zlashuvchilar   lisoniy   ongida   tayyor   shakllarni	
ʻ
tanlashda ta sir etuvchi sotsiolingvistik omillar juda muhim ahamiyatga ega. 	
ʼ
Adresat   yoki   adresantning   bir   biriga   munosabatida,   uni   kasbi,   lavozimi,
mansabi   va   jamiyatda   tutgan   o‘rni   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Har   bir
kommunikant o‘zining muomala madaniyati bilan bir biridan farqlanadi. Murojaat
shakllarini qo‘llash ham adresantning dunyoqarashi, madaniyati va ong saviyasiga
bog‘liq   holda   amalga   oshiriladi.   Shu   nuqtayi   nazardan,   murojaat   shakllari
evfemiklashtirishga   sabab   bo‘ladi.   Har   ikki   tilda   ham   chiroyli   murojaatlardan
foydalanish   holatlari   yaqqol   ko‘zga   tashlanadi.   Yuqoridagilardan   kelib   chiqib
shunday   xulosa   qilish   mumkinki,   murojaat   birliklarining   semantik   guruhlari
muloqot   o‘rni   va   vazifalarni   so‘zlovchining   tinglovchiga   bo‘lgan   subyektiv
munosabatini   ifodalashda   faol   ishlatiladi   va   nutqda   zaruriy   aloqani   o‘rnatish
maqsadida ijtimoiy-psixologik vazifa bajaradi.
47 2.2. O‘zbek va turk tillarida murojaat shakllarining gender ko‘rinishlari
Kishilarning   o‘zaro   aloqaga   kirishuvida   erkaklar   va   ayollar   nutqi   ajratilar
ekan, bu ham erkak yoki ayolning jamiyatdagi ijtimoiy roliga bog‘liq holda yuzaga
keladi.
Ma’lumki,   sotsiologiya   hamda   psixologiya   fanlarida   “gender”   tushunchasi
“biologik   jins”   tushunchasidan   farqlanuvchi   ijtimoiy   tushuncha   hisoblanadi.
Buning   asosida   jamiyatda   erkak   va   ayollarga   xos   bo‘lgan   xususiyatlar   negizida
shakllangan   “ijtimoiy   jins”   tushunchasi   yotadi.   Boshqacha   aytganda,   gender
tadqiqotlar   uzoq   vaqt   davomida   odamlar   dunyoqarashida   shakllangan,   jamiyat
tomonidan   qabul   qilingan   erkaklik   va   ayollik   ( maskulinnost   va   feminizm )   ka   xos
axloq me’yorlari tushuniladi. Ana shunday axloq me’yorlari ichida muloqot xulqi
masalasi   markaziy   masalalardan   biri   bo‘lganligi   bois   genderologik   muammolarni
lingvistik aspektda o‘rganish zarurati tug‘ildi va genderolingvistika ana shu zarurat
tufayli alohida bir soha sifatida paydo bo‘ldi 53
.
53
 Qurbonova M. Genderolingvistik tadqiq yangi paradigma sifatida // O‘TA, 2014. – №2. –B. 43.
48 Kundalik   hayotda   o‘zaro   muloqot   jarayonida   belgilangan   rolning   bir   xil
tarzda muntazam davom etishi ayol yoki erkakning nutqiga, uning xulqiga ma’lum
darajada ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa ularning fikr ifodalashda qanday nutqiy taktikani
qo‘llashlari,   qanday   til   birliklari   vositasida   o‘z   kommunikativ   maqsadlariga
erishishiga ta’sir qiladi. Bu holat, ayniqsa, erkaklar va ayollar murojaatida yaqqol
aks etib turadi.
Ayollar   va   erkaklar   muloqot   madaniyati   o‘ziga   xos   xususiyatga   ega.   Ular
nutqining   farqli   xususiyatlari   borasida   tilshunoslikda   bir   qancha   ishlar   amalga
oshirilgan bo‘lib, ayrim xalqlarda ayollar nutqi alohida tadqiqot sifatida maydonga
kelgan.   Bunday   farqlanish   muhim   ahamiyat   kasb   etib,   muloqot   madaniyatida
muhim   o‘rin   tutadi.   O‘zbek   tilshunosligida   keyingi   yillardagi   tadqiqotlarda   bu
haqida   yoritib   o‘tilgan.   Jumladan,   S.Mo‘minov 54
,   Sh.Iskandarovalarning 55
  ilmiy
tadqiqotlarida buni ko‘rish mumkin.   Muloqotning jins jihatidan xoslanishi muhim
ahamiyat   kasb   etib,   sotsiolingvistikaning   o‘rganish   muammolaridan   biri   sanaladi.
Murojaat   shakllarini   jins   jihatidan   tahlil   qilganda,   erkak   va   ayol   kishilarning
nutqida   qo‘llaniladigan   murojaat   shakllari   hamda   erkak   va   ayol   kishiga   nisbatan
qollaniladigan murojaat shakllari tarzida tahlil qilish lozim.
Tarixiy   davrda,   tarixiy   romanlarda   ham   erkak   va   ayollar   nutqining   o‘ziga
xos farqli holatlarini ko‘rish mumkin. Bu farqli holatlar murojaat shakllarida ham
o‘z   ifodasini   topgan.   Murojaatning   eng   xarakterli   xususiyatlaridan   biri   ularda
so‘zlovchi   va   tinglovchining   jinsi   yaqqol   namoyon   bo‘ladi.   Buni   oddiy   muloqot
madaniyatimizda ham uchratish mumkin. “Ayollar nutqida  “ovsin”, “dugonajon”,
“egachi”,   shuningdek   turmush   o‘rtoqlariga   qarata   “dadasi”   murojaat   shakllari
mavjud”.   Tarixiy   asar   leksikasida,   asosan,   oliy   tabaqadagi   ayollarga   nisbatan
“begim”,  “xonim”,  “hazrat   begim”,  “oliy   nasab   begim”   kabi   murojaat   shakllari
qo‘llangan.   “Egachi ”   murojaat   shaklini   Sh.   Iskandarova   ayollarga   xos   bo‘lgan
murojaat   shakli   deb   qaraydi.   Ya’ni   ayol   adresant   muloqoti   jarayonida   qo‘llanadi.
Bu murojaat shakli XIV- XV asrlarda erkaklar nutqida ham opa-singilga nisbatan
54
 Mo’minov.S. O‘zbek muloqot xulqining ijtimoiy-lisoniy xususiyatlari: filol. fan. dok. … diss., – Toshkent. 2020.
55
 Iskandarova.Sh. O‘zbek nutq odatining muloqot shakllari: filol. fan. nom. …  diss. – Toshkent. 1993. 
49 qo‘llanilganligini   ko‘rish   mumkin.   Asosan,   rasmiy   sharoitda   qo‘llaniluvchi   bu
murojaat  shakllari  nutqning norasmiy sharoitida qon-qarindoshlik terminlari  bilan
almashadi,   ya’ni   ijtimoiy   guruh   a’zolari   o‘z   sotsial   rollarini   o‘zgartirsalar,   ular
nutqi   ham   shunga   muvofiq   o‘zgaradi.   Hozirgi   muloqot   madaniyatimizda
qo‘llanilmaydigan   bu   murojaat   shakllari   tarixiy   davrda   ayollarga   nisbatan   faol
qo‘llanilgan.
“Xolamullo”,   “hazrat   momo”   murojaat   birliklari   Samarqand   va   uning
atrofidagi viloyatlar   shevasida yoshi katta ayol tinglovchiga nisbatan qo‘llanilgan.
“Momo”   qarindoshlik termini ko‘proq Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida
keksa yoshdagi ayol adresatlarga nisbatan ishlatiladi. Murojaat shakllarining yosh
jihatdan ijtimoiy xoslanishi  o‘zbek muloqot madaniyatining asosini  tashkil qiladi,
chunki   boshqa   millatlardan   farqli   o‘laroq,   o‘zbeklar   milliy   mentalitetida   shunday
hurmat   kategoriyalari   bor-ki,   ular   kommunikantlarning   yoshini   yaqqol   namoyon
qiladi. Bunday holatni nutqiy etiketlarning barchasida kuzatish mumkin 56
.
Turk tiliga doir tarixiy asarlar o‘rganilganda oliy tabaqa vakillariga murojaat
qilish   uchun   qo‘llanadigan   agam,   beg   kişi,   emir,   emirzâde,   han,   hüdavendigâr,
hünkâr,   imamzâde,   kıral,   melik,   mâlik,   melikümüz,   melikzâdemiz,   mevlâna,
padişah,   padişahım,   padişahumuz   oglı,   şah,   paşa   sultan,   sahibkıran   “hükümdar
kabi   murojjatlar   nasabidan   bilan   birgalikda   murojaat   qilinuvchining   erkak   jinsiga
mansubligini   ham   ko‘rsatadi.   Bundan   tashqari   turli   vaziyatlarda   asosan   begona
shaxslarga   nisbatan   qo‘llanadigan   beg   kişi,   hâce,   er,   herif,   yigit,   kişi,   şahıs,
pehlivan üstad oğul, oğlan, seyyid  kabilar ham jins ko‘rsatib, erkaklarga qaratilgan
murojaat   birliklaridir   Shuningdek,   ko‘proq   turk   mumtoz   asarlarida   uchraydigan
a na,  hatun,  karı,  fülâne,  kız,   nigâr,  süt   nine,  hemşire,  seyyide   kabilar   ayol   jinsini
ko‘rsatish xususiyatiga ega.
Ayollar   nutqida   kuchli   ta’sirchanlik,   emotsional-baholovchi   leksik
birliklarning   ko‘pligi   xos   bo‘lsa,   erkaklar   nutqi   uchun   kasbiy   atamalarning
ko‘pligi,   ta’sirchan   vositalarning   juda   kamligi,   voqea-hodisalarga   sovuq
munosabatda   bo‘lish   va   fikr   ifodalashda   o‘ziga   xos   dag‘allik   mavjud   bo‘ladi.
56
  Iskandarova. Sh. O‘zbek nutq odatining muloqot shakllari: fil. fan. nom. … diss. avtoref.  –  Toshkent. – B. 19.
50 Umuman,   ayollarda   salbiy,   erkaklarda   esa   ijobiy   his-tuyg‘ularni   ochiqdan   ochiq
ifodalash o‘zbek tilida kamdan kam kuzatiladi. 
Turk   tilida   ayollar   va   erkaklar   nutqini   o‘rgangan   mutaxassislar   turk   ayollari
nutq   jarayonida   so‘zlarni   erkaklarga   qaraganda   ko‘proq   tanlashlarini   qayd   etadi.
Ular qo‘pol iboralarni ishlatishdan qochishadi va yumshoqroq iboralarga murojaat
qilishadi. Erkaklar va ayollarning gaplashayotganlarida ayollar qo‘llarini juda ko‘p
ishlatishlarini, ayol  so‘zlovchining nutq paytidagi  muloyim  munosabati, yumshoq
va   sezgirligini   ta’kidlashadi.   Shuningdek,   ayollar   nutq   vaziyatiga   mos
murojaatlarni yaxshi bilishini yozishadi 57
.
Demak,   nutq   qaratilgan   shaxsga   nisbatan   emotsional   munosabatning   kuchli
ifodalanishi   o‘zbek   ayollarida   ham   turk   ayollari   nutqida   ham     kuzatiladi:
O‘zimning   ulginam,   suyanchiqqinam,   derdi   shunday   paytlari   onasi   uni   erkalab-
dunyoda   yashab   yuribman-da,   mening   mehribonginam.   (N.Eshonqul.   “Urush
odamlari”)   Ey iki gözüm nûrı, iy ana canı ne oldun?   (Demir ve Erdem. “Kadın”) 
Yuqoridagi matnda qo‘llanilgan   ulginam, suyanchiqqinam, erkalab, dunyoda
yashab yuribman-da, mening mehribonginam,   iki gözüm nûrı, ana canı   kabi leksik,
morfologik va sintaktik birliklar erkalash, yupatish kabi ma’nolarni ifodalagan va
mazmun   ekspressivligini,   emotsionalligini   ta’minlashga   xizmat   qilgan.   Bu
birliklarning shevaga xos variantda berilishi til shaxsi namoyon bo‘lishida muhim
komponentlardan hisoblanadi.
O‘zbek   va   turk   tillarida   ayollar   nutqida   -im   egalik   qo‘shimchasining
erkalash   ma’nosini   ifodalanishida   faolligi   seziladi.   O‘zbek   tilida   o‘zlik
olmoshining   o‘zimning   qo‘zichog‘im,   o‘zimning   toychog‘im,   o‘zimning   asalim
kabi   birinchi   shaxs   birlikdagi   ko‘rinishi   ishtirokidagi   erkalash   ma’nosini
ifodalovchi   ayrim   leksik   birliklar,   yuklamalar,   his-hayajonni   ifoda   etuvchi   til
birliklari,   takrorlash,   metafora   kabi   stilistik   vositalar,   asosan,   ayollar   nutqida
fikrning   ta’sirchanligini   oshirishda   muhim   ahamiyat   kasb   etishi   seziladi.   Turk
57
  Ataman   H.A.     Türkiye   Türkçesinde   hitaplar .   Doktora   Tezi.   –   Samsun;   On   Dokuz   Mayıs   Üniversitesi   Sosyal
Bilimler Enstitüsü,   2018.
51 tilida  -im  egalik qo‘shimchasi nafaqat ayollar balki erkaklar nutqida ham juda faol
hisoblanadi.   Hatto   yosh   turk   o‘smir   yigitlari   nutqida   -im   egalik   qo‘shimchasini
olgan murojaatlar ko‘plab qo‘llaniladi.
Masalan,   turk   yigitlari   kun   davomida   tengdoshlariga   oğlum,   kuzenim,
arkadaşım, dostum  kabi murojaatni faol qo‘llaydi.
Turkiy   tilning   har   bir   shevasidagi   so‘zlarga   qo‘shimchalar   bir   xil   ma’noni
bermaydi.   X.Imomova   o z   tadqiqotida   o zbek   turk   tilida   kattalarga   murojaatʻ ʻ
qilganda   egalik   qo shimchalari   qo llanilmasligini,   egalik   qo shimchalari   esa	
ʻ ʻ ʻ
bolalarga   nisbatan   his   qilingan   muhabbat   darajasini   ko rsatish   uchun   faqat	
ʻ
bolalarga   murojaat   qilinganda   qo llanilishini   ta kidlagan.   Shuningdek,   turk   tilida	
ʻ ʼ
birlik   birinchi   shaxs   egalik   qo shimchasi   murojaatlarda   odob   va   hurmat   ifodasi	
ʻ
sifatida   “ müdürüm,   hocam,   öğretmenim,   öğrencim ”   kabi   kasb   ismlari   bilan
qo llanishi,   o zbek   tilida   esa   odoblilik   ifodasi   sifatida   bu   qo‘shimcha   bu   so‘zlar	
ʻ ʻ
bilan ishlatilganda xushmuomalalik ma‘nosini bildirmasligi ta kidlangan	
ʼ 58
. 
B.Alimova   “Badiiy   matnda   lisoniy   shaxs   namoyon   bo‘lishining
sotsiopragmatik   talqini”   nomli   maqolasida   o‘zbek   tilida:   -im   affiksi   bilan
qo‘llanadigan murojaatlar statistikasini tasniflab o‘tgan: “asalim - 32 %, jonim - 30
%,   shakarim   -   10   %,   shirinim   -   8   %,   novvotim   -   8   %,   qolgan   12   foizi   boshqa
so‘zlar, so‘z birikmalari va frazeologik birliklardir» 59
.
Shuningdek, har ikki tilda farzandlarga nisbatan erkalovchi murojaatlar ham
jins ko‘rsatish xususiyatiga ega: masalan turklarda   a(r)slanim, alpim, devi yavrusi
pahlavanim   o‘g‘il jinsini anglatsa,   gulyuzlum, gunes yuzlum, melegim nigarim   qiz
jinsiga   taalluqlidir.   Xuddi   shunday   o‘zbeklarda   toychog‘im,   butalog‘im,
qo‘zichog‘im,   polvonim   o‘g‘il   jinsini   ifodalasa,   oyparcham,   go‘zal   yuzlum,
munchog‘im, farishtam kabilar qizlarga ishora qiladi. 
Ta’sirchanlik kuchayishida ohang va urg‘u ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Agar   so‘zlovchining   tinglovchiga   bo‘lgan   munosabati   ijobiy   bo‘lsa,   shu
58
  Imamova H. Türkiye Türkçesi ile Özbek Türkçesinde nezaket anlamı taşıyan seslenmeler.   –  Erzurum:  Atatürk 
Üniversitesi Türkiya Araştırmaları Enstitüsü Dergisi ,  2010.  –   S. 365.
59
Alimova   B.   Badiiy   matnda   lisoniy   shaxs   namoyon   bo‘lishining   sotsiopragmatik   talqini.   Mag.   ak.   diss.   …   –
Samarqand, 2014. – B. 61.
52 munosabatni   ifodalovchi,   biri   ikkinchisini   mazmunan   to‘ldiruvchi   gaplar   ham
shunga mos tarzda zanjirsimon ko‘rinishda o‘zaro bog‘lanib, yaxlitlik hosil qiladi.
Bu   holat   ham   ayollar   nutqida   ustunlik   qiladi.   Shunisi   xarakterliki,   ijobiy
munosabat ifodalashda ayollar nutqi har ikkala tilda ham alohida ajralib turadi:
Xudo   yorlaqasin   sizni!   –   yig‘lab   duo   qildi   Anzirat.   -   Mendan   qaytmasa,
xudodan   qaytsin,   bolalaringizning   rohatini   ko‘ring,   iloyo,   martabangiz   bundan
ham ulug‘ bo‘lsin!..  ( N.Eshonqul. “Urush odamlari” )
Hey   kırk   eşüm,   canim   sana   fida   olsun   kırk   yoldaşum,   neye   aglarsız?   (Kan
Turalı. “Kırk arkadaşım”)
Bundan   tashqari,   ayollar   va   erkaklar   nutqining   o‘ziga   xosligini   belgilovchi
asosiy omillardan biri ayollarning erkaklarga qaraganda nutqiy vaziyatda ko‘proq
xushmuomalalik, odoblilik  hamda  hurmat ko‘rsatishga  harakat qilishlari o‘zbek va
turk tillarida o‘xshashligi yaqqol sezilib turadi.
 Masalan,  Voy uyingga bug'doy to‘lgurlar, voy ko‘paygurlar ,  kela qolinglar, -
deydi ovozi tovlanib.  ( O‘. Hoshimov. “Dunyoning ishlari”)
Vay   begüm   kardaş ,   muradına,   maksudınga   ermeyen   kardaş!   (Y.Yeğinobali.
“Genç kızlar)
Erkaklar   va   ayollar   nutqida   uchraydigan   murojaat   shakllari   semantikasi
turdagi xillari mavjud. Ular nutqida qo‘llaniluvchi  so‘zlar ham  ijobiy, ham salbiy
bo‘yoqda   bo‘lishi   mumkin.   Erkaklar   nutqida   ko‘proq   qo‘pol,   so‘kish,   dag‘al
so‘zlar bilan murojaat ifoda etilsa, ayollar nutqida kuchli emotsiyaga berilish, his-
tuyg‘u va kechinmalar orqali ifodalsh, qarg‘ish so‘zlar qo‘llash kabi holatlar ko‘p
uchraydi.
Quyida   erkaklar   va   ayollar   nutqida   uchrovchi   salbiy   bo‘yoqqa   ega   bo‘lgan
murojaat shakllarini faqat o‘zbek tili misolida ko‘rib chiqamiz.
Salbiy bo‘yoqdorlikka ega murojaatlar (erkaklar nutqida):
Xumpar.   Hazil   aralash   yengil   so‘kish   shakli   (“qurg‘ur”,   “shayton”,
“shumtaka” kabi)   - Voy-bo‘y, tirikmisan, xumpar, Toshkentga qachon kelding?.. -
dedi Shum bolaga Turobboy.  (G‘. G‘ulom. “Shum bola”)
Xumpar   so‘zi   erkaklar   nutqida   uchraydi.   Salbiy   bo‘yog‘i   kam.   Qahr,
53 qasddan aytilmaydi. Ko‘proq hazil tarzidagi murojaatlarda qo‘llaniladi.
Chyort.   Asl   ma’nosi   shayton.   Odatda,   bu   so‘z   sovuq   va   o‘ta   salbiy
ta’sirdagi murojaat bo‘ladi. Ya’ni kurakda turmaydigan holatlar yuzasidan beixtyor
so‘zlovchi   shu   so‘zni   aytib   yuboradi.   Lekin   shaxsga   qaratilganda,   ba’zi   hollarda
o‘zbekcha  xumpar  so‘zidek qo‘llaniladi.
Aha,   yaxshi,   yaxshi!   A-a-auf,   chyort,   uyqu   bosayapti.   (T.Murod.   “Ot
kishnagan oqshom”)
Bandit.   (ital.bandito   –   quvg‘in;   qaroqchi).   Bosqinchilik,   o‘g‘rilik,
kallakesarlik   bilan   shug‘ullanuvchi   qurollangan   shaxs.   Bu   ham   faqat   erkaklar
nutqida   qo‘llanilib,   hammani   “otib”   ketuvchi,   o‘g‘ri,   kissovurlarga   nisbatan
qo‘llaniladi:
Uh, hayvon, uh bandit!  (T. Murod. “Ot kishnagan oqshom”)
Padar   la’nati.   Otasi   la’natlangan,   la’natining   o‘g‘li;   umuman,   qarg‘ash,
haqorat   ifodasi.   Bu   so‘z   odatda   noqobil   farzandlarga   nisbatan   qattiq   va   qo‘pol
tarzda qo‘llaniladi. Ba’zida otalarning o‘z o‘g‘illariga nisbatan shunday so‘z bilan
tanbeh berishlari ham uchrab turadi.
He, padar la’nati! Mana, bo‘lmasa, mana! — dedi . (T. Murod. “Ot kishnagan
oqshom”)
Ablah.   (tentak, beaql, nodon). 1. Xulq-atvori tuban, yaramas axloqli. 2. Shu
belgi   xususiyatga   asoslangan   haqoratni   bildiradi.   Bu   so‘z   erkaklar   nutqida   razil
kimsalarga nisbatan qo‘llaniladi.
Sotqin.   nafr.   O‘z   vijdonini   sotib   qarshi   tomonga   o‘tgan;   sotilgan,   xoin.
Sotqin   so‘zi,   ayniqsa,   murojaatlarda   kuchli   nafrat,   hazar   qilish   tuyg‘usi   bilan
ifodalanadi.
E,   ablah,   sotqin!   —   deb   o‘shqirdi   Sodiq   akam   menga   va   suratni   mayda-
mayda qilib yirtdi-da, oyog'i  ostiga olib toptab, keyin eshikni  qattiq yopib chiqib
ketdi.  
(O‘. Hoshimov. “Dunyoning ishlari”)
Maraz.   (a.   kasallik)   1.   Yiring   olgan,   fasod   bog‘lagan   yara.   2.   Shu   narsaga
nisbatli haqoratni bildiradi.   Hasanning gapiga qotib-qotib kulgan ham shu maraz
54 emasmidi?   (S.Siyoyev.   “Avaz”).   Men   bu   marazni   to‘rt   yildan   beri   bilaman.
(A.Qahhor.   “Ig‘vogar”).   3   Ko‘chma.   Yaramas,   zararli   nuqson,   illat.   Qo‘shib
yozish,   ko‘zbo‘yamachilik   degan   maraz   illat   dehqonlarimiz   sha’niga   yaxshi
bo'lmadi.  (“Mushtum”)
Ayollar nutqida uchraydigan murojaatlar:
Tasadduq.   (ar.   sadaqa   qilish)   Sadaqa   bo‘lay,   o‘rgilay.   Odatda   yoshi   ulug‘
ayollar   nutqida   ko‘p   uchraydi.   Quyidagi   misoldan   ham   ko‘rib   turibmizki,   bu
so‘zning   izohiga   bog‘lab   uni   tahlil   qilsak, “barakalla,   o‘rgilav”   degan   ma’no
anglashilib,   so‘zlovchining   his   hayajonini   ifodalovchi   kuchli   emotsiya   deb   qabul
qilamiz.  Bunday  tushunilsa,  murojaat   shakli  bo‘yog‘i   kamroq.  Lekin  uni   so‘zma-
so‘z   tarjima   qilmay   tinglovchiga   murojaat   sifatida   qabul   qilsak,   ijobiy   bo‘yoqqa
ega bo‘lgan so‘zlovchining xayrixohligini ifodalagan munosabat ekanligini anglab
yetamiz.   “Barakalla,   tasadduq!   -   deydi   Ermon   buva   jilmayib.   -   Umringizdan
baraka toping...”  (O‘. Hoshimov. “Dunyoning ishlari”)
Ruscha   erkalash   ma’nosini   ifoda   etuvchi   -ichka   qo‘shimchasi   ayollar
nutqidagi   murojaatning   ko‘p   qismini   tashkil   etadi.   Bu   orqali   biz   nutq   qaratilgan
shaxsning yosh ekanligini, ayni vaqtda nutq jarayonini rasmiy doirada emasligini,
unga bo‘lgan munosabatning ko‘proq ijobiy xarakterda ekanligini ko‘ramiz.
Minutochku,   Gulichka!   Bu   naxallar...   –   to‘siq   orqasidagi   xotin   qoshini
chimirib, biz tomonga yarq etib qaradi-yu, to‘satdan yuzi yorishdi  (O‘. Hoshimov.
Dunyoning ishlari)
Juvonmarg.  (fors. Yosh, bevaqt o‘lgan) 1. Yosh o‘lgan, avji yetilgan paytda
nobud bo‘lgan. 2. Qarg‘ish so‘z .   O‘lgur, yer yutgur. “Ha,-a, juvonmarg, qo‘limga
tushdingmi! - dedi Hoji xola, yosuman tantanasini qilib .
Bu so‘z odatda, kampirlar tilida qo‘llanilib, qarg‘ish ma‘nosida qo‘llaniladi.
Unda   qasddan   niyat   bildirish   hamda   shunchaki   og‘zaki   nutq   uchun   xos   bo‘lgan
murojaatni   tushunamiz.   Undan   ifodalangan   ma’no   bir   o‘rinda   salbiy   bo‘lsa,   yana
bir o‘rinda, neytral, boshqa vaqtda esa ijobiy bo‘ladi.
Shallaqi.   Sharm-hayoni bilmaydigan, bo‘lar-bo‘lmasga janjal ko‘taradigan,
janjalkash.   Ham   ayollar,   ham   erkaklar   nutqida   qo‘llanuvchi   qo‘pol   so‘z.   Odatda,
55 ayollar   nutqida   murojaat   shaklida   emas,   o‘zi   so‘zlayotgan   shaxs   haqida   xarakter
ifodalasa, erkaklar nutqida, deyarli, murojaat sifatida qo‘pol ma’noda qo‘llaniladi.
O‘sha   shallaqini   urgan   bo‘lsa   ajab   qipti!   O‘zi   yomon   xotin   qilg‘iligiga
yarasha bo‘pti! - dedi Dilshodning onasi . (U.Hamdam. “Sabo va Samandar”)
So‘zga quloq sol, shallaqi makiyon!—Yormat ko‘zlarini nayzaday qadadi . (Oybek.
“Qutlug‘ qon”)
Sho‘rlikkinam,   qo‘zichog‘im   va   boshqa   sifatlar   bilan   ifodalangan
murojaatlarning   deyarli   ko‘pchiligi   ayollar   nutqida   uchraydi.   Bu   murojaatlarda
mehr-muhabbat, rahm-shafqat, qayg‘urish, ezgu niyatlar izhorini ko‘ramiz. Ularda
ijobiy bo‘yoqqa mansublik yaqqol sezilib turadi.
Aylanay   bolam,   sho‘rlikkinam!   Xudoning   qasdi   bor   ekanmi   senda,   jon
bolam!   (U.Hamdam.   “Sabo   va   Samandar”).   Eh,   tentak   qizim,   qo‘zichog'im
(Sh.Rashidov. “G‘oliblar”)
Ayollar   nutqida   qo‘llanadigan   ba’zi   salbiy   bo‘yoqdagi   murojaatlar   orqali
tinglovchi nutq qaratilgan shaxs haqida faqatgina so‘zlovchining nafrati, u insonni
xushlamasligi bilan birga u haqda anchagina axborot ham berib qo‘yadi:
- Quvib chiqardim juvon o‘lgurni! - dedi.
- Bolam   bechorani   sochlaridan   sudrab   yurib   urdi,   qorinlariga   tepdi,   yigit
o‘lgur qimorboz!
- Hamma   ayb   sizda!   Erga   bermay   devga   berdingiz,   Xudo   olsin   o‘sha
go‘rso‘xta qarindoshingizni!..
- Ha-a-a,   juvonmarg,   qo‘limga   tushdingmi!   -   dedi   Hoji   xola,   yosuman
tantanasini qilib.
Kundalik   hayotda   o‘zaro   muloqot   jarayonida   belgilangan   rolning   bir   xil
tarzda muntazam davom etishi ayol yoki erkakning nutqiga, uning xulqiga ma’lum
darajada ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa ularning fikr ifodalashda qanday nutqiy taktikani
qo‘llashlari,   qanday   til   birliklari   vositasida   o‘z   kommunikativ   maqsadlariga
erishishiga ta’sir qiladi. Bu holat, ayniqsa, erkaklar va ayollar murojaatida yaqqol
aks etib turadi.
56 II BOB BO‘YICHA XULOSALAR
1. Sotsiolingvistik   aspektda   olib   borilayotgan   tadqiqot   ishlarida,   murojaat
birliklarini   shakllantiruvchi   ijtimoiy   omillarga   turlicha   munosabatlar   bildirilgan
bo‘lib, ularning ko‘pchiligi bir-biriga yaqin.  Har ikki tilda ham murojaat birlikarini
shakllantiruvchi   ijtimoiy   omillar   qatorida,   asosan:   yosh,   jins,   egallagan   mavqe-
lavozim,   oilaviy-qarindoshlik,   emotsional   (hissiy)   yaqinlik   kabilar   muhim
ahamiyatga ega.
2. O‘rinli   qo‘llangan   murojaat   shakli   muloqotning   silliq   va  samarali   o‘tishini,
aksincha,   noo‘rin   shakl   esa   muloqotni   o‘z   yo‘sinidan   chiqarib,   salbiy   ta sirʼ
o‘tkazishi   mumkin.   Muloqotning   ko‘ngildagidek   o‘tishi   uchun   so‘zlovchi
tinglovchining yoshi, lavozimi, mavqeyi  hamda o‘zaro aloqa va suhbat  vaziyatini
nazarda tutgan holda tanlamog‘i kerak.
3. O‘zbek va turk jamiyatidagi ijtimoiy sharoitlarda qon-qarindosh, qarindosh-
urug‘   va   tanish   bo‘lmagan   shaxslarni   qarindoshlik   ismlari   bilan   atash   keng
tarqalgan.   Kishilarning   o‘zaro   aloqaga   kirishuvida   erkaklar   va   ayollar   nutqi
ajratilar   ekan,   erkak   yoki   ayolning   jamiyatdagi   ijtimoiy   roliga   bog‘liq   holda
murojaat   birliklari   ham   farqlanadi.   Kundalik   hayotda   o‘zaro   muloqot   jarayonida
belgilangan   rolning   bir   xil   tarzda   muntazam   davom   etishi   ayol   yoki   erkakning
nutqiga, uning xulqiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi.
4. Har   bir   tilga   tegishli   murojaat   birliklari   tarixan   shakllangan   bo lib,   jamiyat	
ʻ
va   ijtimoiy   munosabatlarning   rivojlanishi   natijasida   davrga   mos   tarzda   o zgarib	
ʻ
boradi .   Buni   har   ikki   til   misolida   ham   ko‘rish   mumkin.   Tarixiy   davrlarda   ham
erkak va ayollar nutqining o‘ziga xos farqli holatlarini ko‘rish mumkin. Bu farqli
holatlar murojaat shakllarida o‘z ifodasini topgan.
5. O‘zbek va turk tillarida ham ayollar nutqida kuchli ta’sirchanlik, emotsional-
baholovchi   leksik   birliklarning   ko‘pligi   xos   bo‘lsa,   erkaklar   nutqi   uchun   kasbiy
atamalarning   ko‘pligi,   ta’sirchan   vositalarning   juda   kamligi,   voqea-hodisalarga
sovuq   munosabatda   bo‘lish   va   fikr   ifodalashda   o‘ziga   xos   dag‘allik   mavjud
57 bo‘ladi.   Lekin   ijobiy   his-tuyg‘ularni   ochiqdan   ochiq   ifodalash   turk   erkaklari
nutqida o‘zbek erkaklari nutqiga qaraganda faolroq qo‘llanadi.
6. O‘zbek   tilida   ayollar   nutqida   -im   egalik   qo‘shimchasining   erkalash
ma’nosining   ifodalanishida   faollik   seziladi.   -im   egalik   qo‘shimchasi   turklarda
ayollar bilan birgalikda erkaklar nutqida ham faol qo‘llanadi.
                                                   UMUMIY XULOSALAR
1. S otsiolingvistik   atama   bo‘lgan   murojaat lar   tilshunoslikning   sintaksis
bo‘limida   undalma   nomi   ostida   o‘rganilgan.   O‘zbek   tilida,   asosan,   undalma,
buyruq va so‘roq gaplar murojaat birliklarini shakllantiradi.  Rus tilida, o‘zbek va
boshqa turkiy tillarda yaratilgan ilmiy ishlarda murojaat so‘zlari, ya’ni chaqirish,
undash   ma’nosidagi   so‘zlar   chaqiriq   so‘z,   chaqiriq   forma,   chaqirish   kelishik,
vokativ   forma,   vokativ   kelishik,   undash   kelishik,   murojaat   so‘zlar   kabi   turli-
tuman terminlar bilan yuritilgan.  
2. Turk   tilida   hitap   (undalma)   lar   murojaat   birliklarini   shakllantirish
uchun xizmat qiladi. Turk tili izohli lug‘atiga ko‘ra,  hitap  so‘zi bir insonga yoki
bir   necha   insonga,   predmetga   murojaat   qilish,   chaqirish   deb   izohlanadi.
Hitaplarlar   suhbatdoshning   e’tiborini   jalb   qilish   vazifasini   bajaradigan   va
suhbatdoshlar   o‘rtasidagi   yaqinlik,   madaniy   saviya,   ijtimoiy   maqom,   o‘ziga
xoslik   jihatlarini   hamda   individual   munosabatlarni   belgilovchi   so‘zlar
hisoblanadi.
58 3. So‘zlovchi   va   tinglovchining   jamiyatda   qanday   o‘rin   tutishi,   yoshi,
jinsi, lavozimi, kasb-koriga qarab murojaat shakllari o‘zgarib boraveradi. Shuni
ham ta’kidlash kerakki, murojaat shakli xalqning o‘zligini anglashi qay darajada
ekanligini   ko‘rsatuvchi   mezonlardan   biridir.   Murojaatlar   o‘sha   xalqning
mentaliteti, jumladan, madaniyati  hatto urf-odatlarini ham nomoyon etishi bilan
ham ahamiyatga egadir.
4. Sotsiolingvistik   aspektda   olib   borilayotgan   tadqiqot   ishlarida,
murojaat   birliklarini   shakllantiruvchi   ijtimoiy   omillarga   turlicha   munosabatlar
bildirilgan   bo‘lib,   ularning   ko‘pchiligi   bir-biriga   yaqin.   Har   ikki   tilda   ham
murojaat   birliklarini   tasniflashda   mutaxassislar,   asosan,   yakka   shaxs,   umum,
jonli-jonsiz   predmet,   qarindosh,   tanish   yoki   notanish,   kasb-kor,   mavqe,   yosh,
jins kabilarga e‘tibor qaratgan.  
5.         O‘rinli   qo‘llangan   murojaat   shakli   muloqotning   silliq   va   samarali
o‘tishini,  aksincha,  noo‘rin shakl  esa  muloqotni   o‘z  yo‘sinidan  chiqarib,  salbiy
ta sir o‘tkazishi  mumkin. Muloqotning ko‘ngildagidek o‘tishi uchun so‘zlovchiʼ
tinglovchining   yoshi,   lavozimi,   mavqeyi   hamda   o‘zaro   aloqa   va   suhbat
vaziyatini nazarda tutgan holda tanlamog‘i kerak .
6. O‘zbek   va   turk   jamiyatidagi   ijtimoiy   sharoitlarda   qon-qarindosh,
qarindosh-urug‘ va tanish bo‘lmagan shaxslarni qarindoshlik ismlari bilan atash
keng   tarqalgan .   Turklarda   yaqin   qarindoshlar   ichida   yoshi   kattalarga   ham   siz
olmoshi   o‘rnida   sen   olmoshini   qo‘llash   oddiy   hol   hisoblanadi.   Ularda
tengdoshlar   o‘rtasidagi   bir-birini   chaqiruvchi   murojaat   birliklari   ham   o‘zbeklar
nutqidan ancha farqlanadi.
7. Kishilarning   o‘zaro   aloqaga   kirishuvida   erkaklar   va   ayollar   nutqi   ajratilar
ekan,   erkak   yoki   ayolning   jamiyatdagi   ijtimoiy   roliga   bog‘liq   holda   murojaat
birliklari   ham   farqlanadi.   Kundalik   hayotda   o‘zaro   muloqot   jarayonida
belgilangan   rolning   bir   xil   tarzda   muntazam   davom   etishi   ayol   yoki   erkakning
nutqiga, uning xulqiga ma’lum darajada ta’sir ko‘rsatadi.
8. Har   bir   tilga   tegishli   murojaat   birliklari   tarixan   shakllangan   bo lib,	
ʻ
jamiyat   va   ijtimoiy   munosabatlarning   rivojlanishi   natijasida   davrga   mos   tarzda
59 o zgarib   boradiʻ .   Buni   har   ikki   til   misolida   ham   ko‘rish   mumkin.   Tarixiy
davrlarda   ham   erkak   va   ayollar   nutqining   o‘ziga   xos   farqli   holatlarini   ko‘rish
mumkin. Bu farqli holatlar murojaat shakllarida o‘z ifodasini topgan. 
9.   O‘zbek   tilida   ayollar   nutqida   -im   egalik   qo‘shimchasining   erkalash
ma’nosining   ifodalanishida   faollik   seziladi.   Turklarda   esa   -im   egalik
qo‘shimchasi   ayollar   bilan   birgalikda   erkaklar   nutqida   ham   faol   qo‘llanadi ,
o‘zbek   erkaklariga   qaraganda   turk   erkaklari   nutqida   ijobiy   his-tuyg‘ularni
ochiqdan ochiq ifodalaydigan murojaatlardan foydalanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Normativ huquqiy hujjatlar
1. Mirziyoyev   SH.   M.   2019-yil   21-oktabr   “O‘zbek   tilining   davlat   tili
sifatidagi nufuzi va mavqeyini tubdan oshirish chora tadbirlari to‘g‘risida”
Farmoni.   –  Toshkent shahar, 2019-yil, 21-oktabr, PF-5850-son.
II.   Ilmiy-nazariy adabiyotlar  
(monografiya, ilmiy maqola va tezislar)
2. Abdurauf   F.   O‘zbek   tili   qoidalari   to‘g‘risida   bir   tajriba.   Nahv.     Ikkinchi
kitob.  –  Toshkent, 1924.  –  B.  32.
3. Asadova R. O‘zbek xalqi uchun  xos bo‘lgan murojaat shakllari. Academic 
Research in modern science.  –  2022.  –  № 6.  –B.  24.
4. Atoyeva Sh. O‘zbek murojaat shakllarining ayrim ko‘rinishlari. Journal of
Advanced Research and Stability.  – 2021.   – №  8.  –B. 78.
60 5. Alyılmaz   C.   Ünlemlerin   seslenmeleri   kuvvetlendirici   işlevleri.   Türk
Gramerinin Sorunlari II.  –   Ankara.  – S. 534-540.
6. Akindele   H.   Dele   Femi.   Sesotho   Address   Forms.   –   Türkiye;   Linguistik
online.   2013. S. 34.
7. Begmatov E. Adabiy norma va nutq madaniyati.  –  Toshkent, 1983.  –  140 b.
8. Braun va Gilman  The pronouns of power and solidarity style in language.
Cambridge: MIT Press.   1960.  – P. 68-69.
9. Demirbosh M.  Türkiye Türkçesi Ağızlarında Seslenme Sözleri.  –  Eskişehir ,
2017.  –S. 93.
10. Fasold R.The Sociolinguisties of Languge [M] Beijing: Foreign Language 
Teaching and Researeh Press & oxford: Blackwell Publishers Ltd. 2000.  –
P. 76-79.
11. Karahan L. Turkçede Soz Dizimi.   –   Ankara:  Akdag Yay ın lar ı , 1995.   – S.
45.
12. Keskin R. Turkçe Dil Bilgisi  –  Kelime ve Cumle Tahlilleri.  –  Konya, 2003.
S. 234.
13. Ирисқулов М. Тилшуносликка кириш. – Тошкент. 2009. – Б.  256 .
14. Imamova   H .  T ü rkiye   T ü rk ç esi   ile  Ö zbek   T ü rk ç esinde   nezaket   anlam ı 
ta şı yan   seslenmeler .   –   Erzurum :  Atat ü rk  Ü niversitesi   T ü rkiyat  
Ara ş t ı rmalar ı  Enstit ü s ü  Dergisi ,  2010.   –  365 s. 
15. Lewis   G.   L.   Turkish   grammar .     –   Oxford:   New   York:   Oxford   University
Press,  1967.  –  P. 96-97.
16. Mahmudov   N.   Nutq   madaniyati   va   boshqa   fanlar.   //   O‘zbek   tili   va
adabiyoti. 2007.  –  №  1 .  – 143 b.
17. Mehmedoğlu   A.   Türkiye   Türkçesinde   cümle   öğelerine   yeni   bir   bakış .
  –   İstanbul, 2006.  – S. 74-78.
18. Ne’matov   H.,   Sayfullayeva   R.,   Qurbonova   M.   O‘zbek   tili   struktural
sintaksisi asoslari.  –   Toshkent, 1999.  – 148 b.
19. Nazarova   N .   Лингвистическое   исследование   антропонимов   в
61 лексической   системе.   Центр   научных   публикаций:   –   https :   journal .
buxdu . uz , 2022.  –   C . 13.
20. Philipsen   G., Huspek M.   A Bibliography of Sociolinguistuc Studies of 
personal. Adress Anthropological Linguistics. 1985.  –  P. 59.
21. Qurbonova M. Genderolingvistik tadqiq yangi paradigma sifatida // O‘TA.
– 2014.   –  №2.  – B.  43.
22. Sayfullayev A. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida undalma.  –  Toshkent, 1968.  –
148 b.
23. Стернин   И.А.   Коммуникативное   поведение   и   межнациональная
коммуникация // Этнопсихологические аспекты преподавания ин. яз. –
Москва, 1996. – С. 66-67.
24. Banguoglu T, Turkçenin Grameri.  –  Ankara, 2004.  –  S. 519-528.
25. Versehueren   J.   Understanding.   Foreign   Language   Teaching   and   Research
Press.   –  London.  –  2000.  –  P. 313.
26. Yıldırım N. Çağdaş  türk yazı dillerinde kadşna yönelik hıtaplar: Uluslarası
türk lehçe araştırmaları dergisi.  –  TÜRKIYE, 2017.   –  S.123-137 .
27. O‘rinboyev   B.   Hozirgi   o‘zbek   tilida   vokativ   gaplar   kategoriyasi.   –
Toshkent, 1975.  –  248 b.
III. Dissertatsiya va avtoreferatlar
28. Ahmedova   N.   O‘zbek   tilida   murojaat   birliklarining   semantik-konnotativ
tadqiqi: filol. fan. nom. … diss.  –  Toshkent, 2008.  – 154 b.
29. Akbarova Z. O‘zbek tilida murojaat shakllari va uning lisoniy tadqiqi: filol.
fan. nom…. diss.  –  Toshkent, 2007.  – 135 b. 
30. Alimova   B.   Badiiy   matnda   lisoniy   shaxs   namoyon   bo‘lishining
sotsiopragmatik talq: Mag. ak. … diss.  –  Samarqand, 2014.  – B. 61.
31. Айсакова   Е.А.   Социальная   и   социокультурная   дифференциация
обращений в современном русском языке: дисс. к.ф.н. –М o сква, 2008.
– С. 18.
62 32. Ataman   A.   Türkiye   Türkçesinde   hitaplar .   Doktora   Tezi.   –   Samsun;   On
Dokuz Mayıs   Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü,   2018 .  – 761 b.
33. Boboyeva A. Hozirgi o‘zbek adabiy tilida to‘liqsiz gaplar: filol.  fan. nom.
diss.  –  Toshkent; 1968.  –  146 b.
34. Dragolovchanin   J.   Tanzimat’tan   Cumhuriyet’e   Kadar   Basılı   Metinlerde
Geçen Hitaplar, Unvanlar ve Akrabalık Adları.   –  Ankara, 1997.  –161 s .
35. Iskandarova Sh. O‘zbek nutq odatining muloqot shakllari: filol. fan. nom…
diss.  –  Toshkent, 1993.  – B. 19.
36. Islomova   Sh.   Qipchoq   lahjasidagi   iboralarning   etnosotsiopragmatik
xususiyatlari: Mag. ak… diss.  –  Qarshi, 2013.  – 76 b.
37. Mo‘minov   S.M.   O‘zbek   muloqot   xulqining   ijtimoiy-lisoniy   xususiyatlari:
filol. fan. dok. diss. avtoref.  –  Toshkent, 2000.   – 65 b.   
38. Nosirov A. Tarixiy haqiqat va uning badiiy talqini. “Yulduzli tunlar” 
romani misolida: filol. fanlari nom. … diss.    –  Toshkent, 1999.  – B.  11.
39. Narziyeva M.J.  O‘zbek tilida shaxsni  yosh jihatidan tavsiflovchi  otlarning
ma’no tarkibi: filol. fan. nom. … diss.  –    Buxoro, 1992.  –144 b. 
40. Рыжова   Л.П.   Обращения   как   компонент   коммуникативного   акта:
Автореф.  d иц. канд…. филол. наук. – Москва, 1982.  – 212  с.
41. Sulaymonov A. H. O‘zbek tilida atov gap, undalma va vokativ gaplar filol.
fan. … dokt. diss.  –  Toshkent , 1956.  – B. 128.
42. O‘rinboyev B. O‘zbek so‘zlashuv nutqi sintaksisi masalalari: filol. fan. dok.
... diss.  –  Toshkent, 1975.  – B. 88.
43. Özer   N.   Address   terms   in   turkish:   a   corpu-   based   study .   Yüksek   Lisans
Tezi.   –   Mersin:  Mersin  Üniversitesi  Sosyal  Bilimler  Enstitüsü,  2019.   – S.
69-74.
IV. Lug‘atlar
44. Güncel Türkçe Sözlük.  –  Ankara, 2022.  –    S. 247.
63 45. Hojiyev A. O‘zbek tili terminlarining izohli lug‘ati.   –   Toshkent, 2000.   –B.
134.
46. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. II jild.  –  Toshkent: O‘zbekiston Milliy 
ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2006-2008.  – B. 345.
47. O‘zbek tilining izohli lug‘ati, II tom.  –  Moskva, 1981.  – B. 248.
V. Badiiy adabiyotlar
48. Hakimov A. Oqsoq bo‘ri.  – Toshkent,  1981.  –  158 b. 
49. Hoshimov O‘. Dunyoning ishlari.  – Toshkent, 2019. – 176 b.
50. Murod T. Ot kishnagan oqshom.   –   Toshkent,  2018.  –  252 b.
51. Ойбек. Болалик.  –  Тошкент,   1963.  –  70   б.
52. Ойбек. Қутлуғ қон. – Тошкент ,  1969. –190   б.
53. Qodiriy A. O‘tkan kunlar .  – Toshkent, 1995 .  –366 b.
54. Qodirov P. Yulduzli tunlar. – Toshkent ,  2018. – 544 b.
55. Ömer S. Adıvar. Ankara, 1977.  –  1 80 s. 
56. Yaşar K. Ağaoğlu. İstanbul, 2005.  –  2 92 s. 
57. Baykurt, F.  Irazca’nın dirliği . İstanbul, 2010  –   320 s.
58. Gürpınar, H. R. İki hödüğün seyahati. Öyküler. İstanbul, 1995.  –   356 s. 
VI. Internet materiallari
59. www. Ziyonet.uz
60. www. kh-davron.uz
61. www. U za.uz
62. www. Scientist.uz
64

O‘zbek va turk tillarida murojaat birliklari

KIRISH…………………………………………………………………………….6

I BOB. TILSHUNOSLIKDA MUROJAAT BIRLIKLARI TUSHUNCHASI: TADQIQI VA TAVSIFI

1.1. O‘zbek va turk tilshunosligida murojaat birliklarining  o‘rganilishi……………7

1.2. O‘zbek va turk tillarida murojaat shakllari turlari hamda ularning tasnifi…………………………………………………………………… ……….  16

Birinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………...37

II BOB. O‘ZBEK VA TURK TILLARIDA MUROJAAT BIRLIKLARINING NUTQIY XOSLANISHI

2.1. O‘zbek va turk tillarida murojaat birliklarining ijtimoiy xoslanishi…………..38

2.2. O‘zbek va turk tillarida murojaat shakllarining gender ko‘rinishlari………….48

Ikkinchi bob bo‘yicha xulosa……………………………………………………...57 

UMUMIY XULOSALAR……………………………………………………….59

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………...........61