O‘zbek xalq pedagogikasi va islom ta’limotida ijtimoiy pedagogik g‘oyalar - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	67.0KB
Xaridlar	19
Yuklab olingan sana	30 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Onajon Sharipova

Ro'yxatga olish sanasi 29 May 2024

28 Sotish

O‘zbek xalq pedagogikasi va islom ta’limotida ijtimoiy pedagogik g‘oyalar

Sotib olish

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA`LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FAN VA TEXNOLOGIYALAR UNIVERSITET I
“Himoyaga ruxsat etilsin ”
“Ijtimoiy fanlar” fakulteti
dekani
____________ T.X.Chariyev
“ ______ ” _________ 2024 y
“ Boshlang‘ich ta’lim ” yo‘nalishi
144 - BT(sirtqi) guru h talabasi
Eshmatova Gulshoda Ismatulla qizi
Fan nomi: Boshlang‘ich ta’lim pedagogikasi
Mavzu : O‘zbek xalq pedagogikasi va islom ta’limotida
ijtimoiy pedagogik g‘oyalar
KURS ISHI
“ Himoyaga tavsiya etilsin ”
“ Pedagogika ” kafedra mudiri:
______________ D.S.Saparboyeva Ilmiy rahbar :
Abdug‘aniyeva.Sh _______
Toshkent-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH……………………………………………………………… 1
I.ISLOM DINIDA PEDAGOGLIK O‘RNI VA G‘OYALRI…………5
1.1 Islom ta’limotida ta’lim-tarbiya masalalarining ifodalanishi…….5
1.2 Qur’oni karim -axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai………13
II.XALQIMIZDA PEDAGOGIKANING RIVOJLANISH BOSQICHLARI VA
HOZIRGI KUNDAGI O‘RNI…….22
2.1 O‘zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi va xalq og‘zaki
ichodining o‘rni……22
2.2 Ijtimoiy pedagogikaning maqsadi , vazifalari, ob'ekti va predmeti……36
XULOSA…………………………………………………………….43
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI………………
2

KIRISH
Birinchi prezidentimiz I.A. Karimov: “Biz tariximiz, madaniyatimizni o‘zimiz
uchun va butun dunyo uchun qayta tiklayapmiz... Ularni asrab-avaylash,
ko‘paytirish, ana shu ma‘naviy xazinadan mumkin qadar ko‘proq odamlarni
baxramand etish nechog‘lik muhim ekanligini anglab yetdik”,-degan edi.
Milliy istiqlol tufayli ana shu vazifalarni tula amalga oshirish imkon tug‘ildi.
Milliy o‘zlikni anglash imkoniga ega bldik. Xalq pedagogikasi manbalarni
o‘rganish ushbu vazifalarni amalga oshirishga yanada ko‘proq imkon beradi.
Milliy istiqlolgacha xalq pedagogikasi manbalarini sinfiy kurash haqidagi
ta‘limot asosi.da baholab keldik. Barcha ma‘naviy qadriyatlarni ikki zid qismga
ajratish oqibatida, ularning ko‘pchiligidan maxrum bo‘ldik. Oqibatda xalq tarbiya
usullari eskilik sarqiti deb qaraldi.
Etnopedagogika manbalari xalq ma‘naviyati va madaniy boyliklarining
tarkibiy qismidir. Xalqning ‘zi hayot ekan uni yo‘qotib bo‘lmaydi. Etnopedagogika
asarlari xalq og‘zaki ijodi maxsuli bo‘lib, og‘zakichilik asosida avloddan-avlodga
o‘tib kelgan. Shu jarayonda uning turli janrlari afsona, rivoyat, ertak, doston,
maqol, matal, topishmoq, olqish, qarg‘ish, marsiya, aytishuv, naql, latifa, askiya,
lof, erkalama, masxaralama, ovutmachoq, sanama, chorlama, tez aytish, marosim
va mavsumiy qushiq va aytimlar vujudga kelgan. Ularning mazmunida pedagogik
fikrlar targ‘ib etilgan. Modomiki shunday ekan, ularni xalq madaniy merosi
sifatida ilmiy pedagogik jihatdan o‘rganish va ilg‘or jihatlaridan pedagogik
amaliyotda foydalanish zamon talabi, milliy mafkuramiz taqozasi hisoblanadi.
Bo‘lajak pedagogik kadrlar etnopedagogika ilmini o‘z kasbiy bilimining tarkibiy
qismi sifatida o‘rganishi zarur bo‘ladi.
Xalq pedagogikasida ta‘lim va tarbiya masalalari yaxlit pedagogik
jarayonning ajralmas qismlari sifatida talqin etiladi. Shaxsiy namuna, ishontirish,
o‘rgatish, talab va iltimos, maslahat, va taklif, ma‘qullash, izza berish,
rag‘batlantirish va jazolash singari rang-barang tarbiya metodlari o‘z aksini
topganki ulardan xar qadamda pedagogik amaliyotda foydalanish mumkin.
3

Xalq pedagogikasida komil inson tarbiyasi faqat ota-onaning vazifasi emas,
balki butun jamiyatning vazifasi sifatida talqin qilinada. Ayni payt tarbiyada ota-
ona, oilaning ahamiyati inkor qilinmaydi. “Qush uyasida ko‘rganini qiladi”,
“Onasini ko‘rib qizini ol”, “Bir bolaga yetti mahalla ota-ona” singari maqollar
shundan darak beradi. Demak, etnopedagogikada tarbiya ijtimoiy vazifa deb
qaraladi. Shunga o‘xshash fikrlar bilan fanni o‘rganish asnosida alohida
mavzularni o‘rganish jarayonida tanishamiz.
Tadqiqot maqsadi: O‘zbek xalq pedagogika va uning tarbiyaviy
imkoniyatlari hamda istiqbollarini tadqiq etish
Tadqiqot obyekti: O‘zbek xalq pedagogikasi manbalari, g‘oyalari va
tamoyillari
Tadqiqot predmeti: O‘zbek xalq pedagogikasining tarbiyaviy imkoniyatlari
va istiqbollari
Tadqiqot vazifalari:
1. Mavzuga oid ilmiy-nazariy manbalar, darslik va qO‘llanmalar hamda ilmiy
tadqiqot ishlarini tahliliy O‘rganish;
2. Xalq pedagogikasining paydo bO‘lish tarixini yoritish;
3. Xalq og‘zaki ijodi va uning bola tarbiyasidagi O‘rni va ahamiyatini tadqiq
etish
4. O‘zbek xalq pedagogikasida urf-odatlarning O‘ziga xos o‘rnini aniqlash.
Tadqiqotning metodologik asoslari: O‘zbekiston Respublikasi «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi» va «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni, o‘zbek xalq
pedagogikasi manbalari, pedagogika va pedagogika tarixiga oid manbalar, o‘zbek
xalq pedagogikasi sohasidagi ilmiy tadqiqot ishlari.
4

I.ISLOM DINIDA PEDAGOGLIK O‘RNI VA G‘OYALRI.
1.1 Islom ta’limotida ta’lim-tarbiya masalalarining
ifodalanishi
Islom, din, jahon, taraqqiyot, ma’naviyat, madaniyat, ta’lim, tarbiya.
Jahon dinlaridan, umumbashariy taiimotlardan boiib hisoblangan Islom dini
insonga mohiyat, faoliyatiga maqsad va yo‘nalish bemvchi, jamiyat a’zolari
o6rtasidagi munosabatlami muvofiqlashtirib, birlashtirib, ijtimoiy-ma’naviy
taraqqiyotni tezlashtirish uchun xizmat qiladigan ma’naviyat, ma’rifat odob-axloq
tarbiyasining barcha meammolarini o‘z ichiga qamrab oladi. Umuman olganda,
islom dini yosh avlodning ma’naviy-ma’rifiy kamolotiga oid boigan fikrlar,
qarashlar, taiimotlaming mukammal manbai, yaxiit ilmiy-dunyoviy, diniy
tizimidir. Islom dini necha-necha asrlar mobaynida odamlarni, bani bashariyatini
ulugc maqsadlar yoiida birlashtirishga, hamjihat boiishga, tinchlik-totuvlikni
mustahkamlashga, axloqiy va ma’rifiy kamolotga, halollik va poklikka, iymon va
e’tiqodga mehnatsevarlik va vatanparvarlikka, ezgulik va saxovatga, bag‘ri-kenglik
va mehroqibatlilik, ezgulik maqsadlari yo‘lida qonun- qoidaga berishga, o‘zaro
nizolar, qonli to‘qnashuvlarga, milliy, irqiy, diniy kamsitilishlarga yo‘l
qo‘ymaslikka, umumiy uyimiz-kurrai zaminda do‘st-birodarlar, ahil hamkor boiib
yashashga, umuminsoniy madaniyat, ma’naviyat va ma’rifat boyliklaridan, jahon
sivilizatsiyasi yutuqlaridan o‘zaro bahramand bo‘lishga da’vat etib kelmoqda.
Arabiston yarim orolida uning ko‘p asrlik tarixi negizida shakllangan. U o‘ziga xos
diniy-siyosiy oqim , shuningdek, umuminsoniy taraqqiyotni belgilab berishda
muhim ahamiyatga ega ma’naviy omil sanaladi. Ayni vaqtda Islom dini kishilik
jamiyatining ibtidoiy davri xususiyatlaridan voqif bo‘lish va O‘rta asr Uyg‘onish
davrining ro‘y berishi uchun ma’naviy-g‘oyaviy poydevor qo‘ygan ijtimoiy ehtiyoj
sifatida yuzaga keldi. Islom ta’limoti o‘zining insonparvar g‘oyalari va ularni
insonlar ongida chuqur singdira olish imkoniyatlari tufayli o‘n to‘rt asrdan buyon
borliqni ong yordamida mafkuraviy tarzda idrok etishning asosiy shakllaridan biri
bo‘lib kelmoqda. Islom ta’limotining bu qadar ulkan hududga yoyilishi va
5

umuminsoniy qadriyat sifatida e’tirof etilishida Ollohning rasuli (erdagi vakili)
bo‘lgan payg‘ambar Muhammad Alayhis-salomning o‘rni va shaxsiy roli
beqiyosdir. Qur’on oyatlarini o‘rganish o‘zgalik bilan o‘zlikning Islomdagi
uyg‘unlashuvini aniq belgilash, uning asoschisi shaxsini ko‘ra olish, his qilish
imkonini beradi. Arab istilochilarining Movarounnahrdagi g‘alabasidan so‘ng
barcha mustamlaka mamlakatlar qatori u yerda ham Islom dinning asoslari
xususida ma’lumot beruvchi muqaddas kitob – “Qur’on” yaratilgan til - arab tilini
o‘rganish joriy etildi. Diniy ulamolarning maxsus ko‘rsatmalariga muvofiq
muqaddas kitobni boshqa tillarga tarjima qilish ta’qiqlandi. SHu bois musulmon
maktablarida asosiy manbaning tili hamda fan sifatida arab tilining o‘qitilishi
yo‘lga qo‘yildi. Mavjud fanlarning asoslari arab tilida o‘rganila boshlandi. Arab
xalifaligi tasarrufiga olingan barcha mamlakatlarda masjidlar qoshida maxsus
maktablar tashkil etildi. Biroq o‘g‘il bolalargina mazkur maktablarda savod
o‘rganish huquqiga ega bo‘ldilar. Maktablar, shuningdek, keyinchalik bunyod
etilgan va maqomi jihatidan hozirgi oliy o‘quv yurtlariga teng bo‘lgan
madrasalarda ta’lim va tarbiya ishlari shariat qoidalariga muvofiq yo‘lga qo‘yilgan
bo‘lib, ushbu o‘quv maskanlarida Islom ta’limoti xususida ma’lumotlar beruvchi
ilohiyot fanlari bilan bir qatorda dunyoviy fanlarning asoslari ham o‘qitilgan.
Machitlar qoshida faoliyat yuritgan maktablarda imomlar, madrasalarda esa
mudarrislar yoshlarga ta’lim va tarbiya berish ishi bilan shug‘ullanganlar.
Bolalarga dastlabki saboq harflari o‘qishdan boshlangan, bu usulda har bir
bola alifbe tartibida harfning nomini bilib olishi (alif, be, te, se, va h.), so‘ngra shu
harflarni qo‘shib o‘qishni mashq qilar edi. Ana shu mashq oxiriga yetgandan
so‘ng, bolalar qo‘llariga “Qur’on” berilgan va domla
rahbarligida “Qur’on”ning har bir surasi takrorlanib o‘rganilar edi. Lekin
“Qur’on”ni o‘qish bolalar uchun juda og‘ir edi. Chunki maktablarda faqat og‘zaki
mashq usuliga — “Savod” chiqarilishiga o‘tgach, savod chiqarish yanada
qiyinlashdi. Yozuv alohida “fan” sifatida ajratilib, kotiblik kasbiga
o‘qiyotganlargagina yozuv o‘rgatilar edi. Shunga qaramay, maktablarga deyarlik
hamma bolalar tortiladi va “Qur’on”ni o‘rganish majbur qilinib, arab bo‘lmagan
6

bolalar uchun uni yodlash har qancha og‘ir bo‘lsa ham, Movarounnahr
maktablarida “Qur’on”ning bu usuli qabul qilinadi va to‘g‘ri deb topildi. Bu usul
keyinchalik bolalarning madrasada o‘qitish uchun ham kerak edi. Asta-sekin ota-
onalar bolalarni 6-7, hatto 5 yoshidan maktabga bera boshlaydilar. “Qur’on”ni yod
bilgan kishi qori deb atalardi. Qorilar katta hurmatga sazovor edilar. Asta-sekin
o‘qimishli kishilar, ya’ni domla alohida ajralib, ular o‘z xonadonlarida ham maktab
ochadi. Talabalar maktabdor domlalar maktabida husnixat, og‘zaki hisobni ham
o‘rganar, asta-sekin fors-tojik tilida va turkiy tildagi kitoblarni, qo‘lyozmalarni
ham o‘qitilar, o‘rgatilar edi. Husnixat va arifmetika bilan yana xususiy muallimda
shug‘ullanar edilar. Movarounnahrda arab bo‘lmagan bolalarga “Xaftiyak” VIII
asrda tuzilgan bo‘lib, “Qur’on” suralaridan yettidan biri tanlab olingan darslik
sifatida o‘rganilgan.
XII asrdan boshlab Ahmad Yassaviy, uning turkiy tilda yozilgan she’r va
boshqa asarlari vositasida islom dini rukunlari turkiy tilda o‘rganila boshlandi.
Maktablarda faqat o‘g‘il bolalar o‘qir, qizlar esa otinoyilar uyida o‘qitilar, ular
yozuvni emas, faqat o‘qishni o‘rganar edilar. X asr boshlarida madrasalar ham
paydo bo‘la boshlaydi. “Madrasa” so‘zi “dars o‘qitiladigan joy”, “Ma’ruza
tinglaydigan joy” ma’nosini anglatadi. Ma’lumki, madrasalarda musulmon diniy
oqimlari arab tili grammatikasi va qoidachilik, ilohiyot , mantiq, notiqlik mahorati,
kalom o‘rgatilgan. Asta-sekin madrasalarda astronomiya, matematika, geografiya,
kimyo kabi dunyoviy fanlar o‘qitila boshlandi. Madrasalarda 15—20, 30—40 va
100—150 tacha talaba o‘qigan. Madrasani bitirib chiqqanlar imom-xatib,
qozixonalar va boshqa ma’muriy ishlarda ish olib borar edi. Islomning shar’iy
ma’nosi - bu Alloh yagona deb e’tiqod qilib, unga bo‘ysunmoqlik va butun qalb
bilan unga ixlos qilmoqlik va Alloh buyurgan diniy e’tiqodga imon keltirmoqlik
demakdir. Allohga itoat qilgan va Alloh yuborgan payg‘ambarlarga ergashgan
kishi musulmon deyiladi. Ilohiyotda islom dini imon, islom va ehsondan iborat deb
e’tirof etilgan. Imon talablari Allohning borligi va yagonaligi, farishtalar,
muqaddas kitoblar va payg‘ambarlarning mavjudligi, oxirat kunining kelishi,
taqdiri azalning haqligi va inson jismining o‘lgandan keyin tirilishiga ishonchdan
7

iboratdir. Islom dini ta’limotiga ko‘ra, har bir musulmon ushbu beshta asosiy
ruknni bajarishi shart: Birinchisi, “La ilaaha illalloh va Muhammadur-rasululloh”
deb Ollohning borligi, yagonaligi va uning qudratiga, shuningdek, Muhammad
Allayhis-salomning Tangrining yerdagi elchisi, rasuli ekanligiga shahodatlik
berish; ikkinchisi, namoz o‘qish; uchinchisi, zakot berish ; to‘rtinchisi, ramazon
oyida ro‘za tutish; beshinchisi; imkoniyat darajasidan kelib chiqqan holda haj
safarini o‘tash. Islom dinining asoschisi va targ‘ibotchisi Muhammad ibn Abdulloh
570 yilda Makkada quraysh qabilasiga mansub Hoshimiylar xonadonida tug‘iladi.
Otasi Abdulloh SHom safariga ketayotib Madina shahrida vafot etganda, yoshi 30
ga yetmagan edi. YOsh Muhammad besh yoshida onasi Ominadan ham ajraladi.
Shundan so‘ng uni bobosi Abdul Mutallib o‘z tarbiyasiga oladi. Bu chog‘da Abdul
Mutallibning yoshi yuzdan oshgan edi. Ko‘p o‘tmay u ham vafot etadi. Bobosining
vafotidan so‘ng uning vasiyatiga ko‘ra, hali voyaga yetib utgurmagan
Muhammadni amakisi Abu Tolib tarbiyalaydi. Ushbu yillarda u savdogarlik
kasbining sir-asrorlarini o‘rgana boshlaydi. Voyaga yetgach Makka shahrining
badavlat ayollaridan biri bo‘lgan Xadichaning xizmatiga ishga kiradi. 609-610
yillardan boshlab Muhammad payg‘ambar sifatida yagona ollohga e’tiqod qilish
g‘oyasini targ‘ib eta boshladi. Islom dinining g‘oyalarini qurayish va boshqa
qabilalarning a’zolari o‘rtasida targ‘ib etishda Muhammad Allayhis-salomga
Xadicha har jihatdan ko‘mak beradi, ular bir umr maslakdosh, hamfikr bo‘lib
qoladilar. Islom dini g‘oyalari targ‘ibotining dastlabki yillari payg‘ambarimiz
Muhammad Alayhis-salomning g‘oyaviy e’tiqodlariga qarshi kofirlar va Makka
mushriklarining adovati tobora kuchayib boradi. Bir necha urushlar bo‘ldi.
Shundan so‘ng Allohning izni bilan Makka shahridan Madina shahriga hijrat
etishga ruxsat bo‘ldi. Payg‘ambarimiz Muhammad alayhis-salom 622 yilda o‘z
sahoba va tarafdorlari bilan Madina shahriga yo‘l oldilar. Musulmonlarning hijriy
yil hisobi xuddi shu yildan boshlanadi. Madinada qabilalar qo‘shilib, yangi ittifoq
– jamoa tuziladi. Bora-bora Madina shahrida musulmon jamoalari kuchli davlatga
aylanadi. Bu paytda musulmon davlati YAmandan Sinay yarim oroligacha, qizil
8

dengiz sohillaridan Markaziy qum sahrosigacha bo‘lgan hududni o‘z tasarrufiga
olib, mavqeini ancha mustahkamlab olgan edi.
Islom dinining umumbashariy qadriyat, ilohiy, ilmiy-dunyoviy taiimot
sifatida barhayotligini ta’minlab kelayotgan asosiy manbalari Qur’oni Karim va
Hadisi Shariflardir. Qur’oni Karim bilan tanishar ekanmiz, «Ilm» so‘zi asosidagi
«alima» (bilmoq) fei negiziga tayangan kalimalar turli hollarda 750 marta
takrorlanganligi ilmiy tadqiqotlarda qayd etilgan boiib, bu o‘zak faqat «Alloh»,
«Rabb» (Parvardigor ma’nosida), «boimoq» va «gapirmoq» kabi eng ko‘p
ishlatilgan o‘zak-so‘zlardan keyin beshinchi o‘rinda turar ekan Rasullohga nozil
bo‘lgan 5 oyat hozirgi Qur’oni Karim matni 96- surasi («Alaq»)ning birinchi
oyatlari boiib, shunday boshlanadi: «Iqra’ bi-ismi robbikal-lazi xalaq!» («Yaratgan
rabbing nomi bilan o‘qi!»). Oradan bir oyat o‘tib yana «o‘qi!» so‘zi qaytariladi:
«Iqra’ va robbikal akram, allazi allama bil qalam. Allama-l-insona ma lam ya’lam»
(«0‘qi! Sening o‘ta karamli parvardigoring qalam vositasi bilan ta’lim berdi
Insonga u bilmagan narsalarni o‘rgatdi»). Ilmga qiziqtirish borasida Alloh
Qur’onda shunday deydi: «Aytgin, ilmlilar bilan ilmsizlar teng bo‘lsa oladilarmi
albatta bu haqda faqat aqlli kishilargina eslaydilar: («Zumar» surasi, 9-oyat).
Boshqa bir oyatda ilmli kishilar Allohning huzurida boshqalardan ko‘ra yuqori
darajada turishlari ochiq-oydin aytilgan: «Alloh taolo sizlardan imon keltirganlarni
va ilmli bo‘lganlarning darajasini ko‘taradi» («Mujodala» surasi, 11-oyat). Alloh
0‘zining yagonaligiga ham ilmli kishilami guvoh qilgan: «Alloh albatta uning o‘zi
yagona iloh, undan boshqa ibodatga sazovor zot yo‘qligiga shohidlik beradi.
Aksincha, Qur’on ilmsizlami tanqid qiladi: «Shunday qilib Alloh ilmsizlarning
qalbini berkitib qo6yadi». («Rum» surasi, 59-oyat). Qur’on ilmning chegarasi yo‘q
ekanligini ham bayon qilib o‘tgan: «Har bir ilmlining ustidan undan ham ilmliroq
bor» («Yusuf» surasi, 76-oyat). Bu oyatdan maqsad shuki, olimlar o‘z ilmlari bilan
mag‘rurlanib, O‘z ustida ishlashni tark etmasinlar, doimo ulami ham birov tanqid
qilib qolishiga o‘zlarini tayyorlab tursinlar, demakdir. Qur’on musulmonlami
barcha narsaning haqiqatini bilish uchun doimo ilm payida bo‘lishga chaqiradi
«Ey, parvardigor, mening ilmimni ziyod qilgin deb ayt» (qabul qilmaslikni
9

buyuradi: «Ular aytdilar, jannatga kim yahudiy yoki nasroniy bo‘lsa kiradi. Bu
ulaming orzusi xolos. Sen, agar gaplaringiz to‘g‘ri bo‘lsa, dalil va hujjat
keltiringlar, deb aytgin» («Baqara» surasi, 111-oyat). Bir narsaga dalil va hujjat
bo‘lmasa, ishonib bo‘lmaydi. Boshqalarga taqlid qilib, shirk e’tiqodida
bo‘lganlami Alloh so‘roq qiladi: «Kim Alloh bilan qo‘shib boshqa ilohga dalil va
hujjatsiz ibodat qilgan bo‘lsa, uning hisob-kitobi Allohning huzurida bo‘ladi.
Albatta kofirlar najot topmaydilar» («Mo‘minun»surasi, 117-oyat). Ilm doimo
mavhum narsani deb aytishdan qaytaradi. Gumonni rost deyish to‘g‘ri emas. Bir
masala to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini bilish uchun uning hujjati, kuchiga
qaraladi, agar hujjati kuchli bo‘lsa, masala haqiqat, hujjat kuchli bo‘lmasa, masala
gumon. Mana shu ilmiy farqlash Qur’on ta’limotlariga ham to‘g‘ri keladi. Qur’on
haqiqiy - ilmiy narsalarga suyanishga, gumon va xayollardan uzoqda bo‘lishga
buyurgan va gumonga ergashganlaming holi yomon bo‘lishini aytib o‘tadi: «Balki
zolimlar ilmsiz ravishda havoyi-nafslariga ergashadilar» («Rum» surasi, 29-oyat).
Alloh musulmonlarga ilmiy asosda ish olib borishni ko‘rsatib, shunday deydi: «
O‘zing bilmagan narsaga ergashma. Albatta, ko‘z, quloq va qalb barcha narsadan
so‘raladi» («Isro» surasi, 36- oyai). Oyatning ma’nosi shuki, o‘zing aniq
bilmasang, senga aytiladigan turli-tuman narsalarga ergashma. Chunki inson
qiyomat kunida qulog‘i eshitgan, ko‘zi ko‘rgan, qalbi jo qilgan barcha narsalar
haqidagi so‘roqlarga javob berishi kerak. Biz eslab o‘tgan oyatlaming barchasi
ishning asosi aniq, sobit, ilmiy ravishda bo‘lishi zamrligini, gumon va turli fikrlar
boimasligini anglatadi. Ilm ko‘r-ko‘rona taqliddan qaytarishda Qur’on bilan
muvofiqdir. Qur’onda bir fikmi ota-bobomiz qilgan deb, o‘zlari aql ishlatmay
yurganlar tanqid qilingan: «Agar ularga Alloh tushirgan narsaga va payg‘ambarga
yaqin kelinglar, deyilsa, ular ota-bobolarimizdan qolgan narsa bizga kifoya qiladi,
deydilar. Ota-bobolari hech narsani bilmagan va to‘g‘ri yo‘lda yurmagan bo‘lsalar,
unda nirna bo‘ladi» («Moida» surasi, 104-oyat). Boshqa bir oyatda shunday
deyilgan: «Agar ularga Alloh tushirgan narsaga ergashinglar deyilsa, ular, yo‘q biz
otabobolarimizdan ko‘rganimizni qilamiz, deydilar. Ota-bobolari hech narsani
bilmagan bo‘lsalar va to‘g‘ri yo‘lda yurmagan bo‘lsalar, unda nima bo‘ladi.
10

Kofirlar xuddi bir qo‘y podasiga o‘xshaydilarki, ular cho‘ponning qichqirig‘ini
eshitadilar-u, ma’nosiga tushunmaydilar. Ular kar va ko‘rdirlar, aqllarini
ishlatmaydilar» («Baqara» surasi, 170-171- oyatlar). Qur’onning shu oyatlaridan
ko‘rinib turibdiki, aql ishlatmay, o‘zi ishonch hosil qilmay — ko‘r-ko‘rona taqlid
qilish kofirlarning ishi ekan. Har bir inson Islomni bilib, unga ishonch hosil
qilmaguncha, ko‘rko‘rona taqlid qilgani bilan mo‘min bo‘la olmaydi. Qur’on
xalqlami boshliqlar va yo‘lboshchilarga ko‘r-ko‘rona taqlid qilishdan
ehtiyotlanishga chaqiradi. Qur’onda talqin qlinishicha, yo‘lboshchilar ham va unga
ergashganlar ham noto‘g‘ri yo‘lda bo‘lsalar — qiyomat kunida teng azob
chekadilar. Buning ma’nosi shuki, bu dunyoda yo‘lboshchilik qilganlar, qiyomat
kunida o‘ziga ergashganlardan qochar ekan. Ikki guruh ham azobga duchor bo‘lib
oralaridagi aloqa uzilar ekan. Qur’on ota-bobolarga, boshliqlarga va
yoiboshchilarga ko‘rko‘rona taqlid qilishdan qaytarish bilan birga, faqat bir
taraflama fikrlashdan ham qaytardi va biror narsa qilmoqchi bo‘lsa o‘sha narsaning
yaxshisini tanlab olishga chaqiradi: «Ular (musulmonlar) gapni eshitganlaridan
so‘ng, eng yaxshisiga ergashadilar. Shunday kishilarni Alloh to‘g‘ri yo‘lga
boshlaganlar va ular aql egalaridirlar» («Zumar» surasi, 18-oyat). Mana shu oyatda
Alloh musulmonlami barcha gaplami eshitib, tushunib, so‘ngra yaxshisiga
ergashishga buyuradi. Alloh shunday qilganlami ilohiy hidoyatga erishganlar va
o‘tkir aql egalari, deb ataydi. Aslida ilm degani ishlami aql yordamida bajarishga
aytiladi. Aql esa, uchragan narsani tushunib olish qobiliyatidir. Qur’on barcha
ishlarda aqlni ishlatishga chaqiradi, aqlni ishlatmaganlami qattiq tanqid qiladi.
Qur’onda aqlga taalluqli so‘zlar 50 marta ishlatilgan. Aql egalarining so‘zi esa 10
martadan ko‘proq ishlatilgan. Shuning o‘zi ham Qur’on aqlga katta e’tibor
berganini dalililidir. Qur’on aqlning ulkan ne’mat ekanligini bayon qiladi: «Albatta
bu narsalarda aqlli kishilar uchun belgilar bor» («Ra’d» surasi, 4-oyat). «Biz
oyatlarni aqlli kishilar uchun bayon qilib qo‘ydik. Aqlni ishlatmaydilarmi»
(«Baqara» surasi, 76-oyat) va hokazo. Boshqa oyatlarda esa, aqlni ishlatmaganlarni
ayblaydi: «Allohning huzurida eng yomon jonzotlar kar-soqov, aqlni
ishlatmaydiganlaridir» («Anfol» surasi, 22-oyat). «Sen ularning ko‘plari eshitadilar
11

va aql ishlatadilar, deb hisoblaysanmi. Ular xuddi hayvonlarga o‘xshaydilar, balki
hayvonlardan ham battardurlar» («Furqon» surasi, 34-oyat). Boshqa bir oyatda
aqlni ishlatmaslik oxirat azobiga sabab boiganligini eslatadi: «Ular (do‘zaxilar)
agar eshitganimizda va aql ishlatganimizda do‘zaxilardan boimas edik, deyishadi»
(«Mulk» surasif 10-oyaf). Mana shu narsalaming barchasi Islomdan aql va aqliy
tarbiyaning naqadar ulkan baholanishini ko‘rsatadi. Yuqoridagilarga xulosa qilib
aytganda, islom ta’limoti mujassamlashgan Qur’oni Karimdagi «Biz odam
bolalarini azizmukarram qildik, ularga halol-pok narsalardan rizqu-ro‘z berdik va
ularni o‘zimiz yaratgan juda ko6p jonzotlardan afzal-ustun qilib qo‘ydik»; «Ey
mo‘minlar, sizlarga rizq qilib berganimiz-pokiza narsalardan yenglar»,
«Bandalarimga aytingki, ular eng go‘zal so‘zlardan so‘zlashsinlar», «Odamlarni
aldab fitnaga solish o4ldirishdan yomonroqdir», «Alloh zulm qiluvchilarni
sevmaydi», «Parvardigoringiz... ota-onaga yaxshilik qilishlaringizni amr etdi...»
kabi muhim g‘oyalar; shuningdek, Hadisi Sharifdagi «Ilm egallang! Ilm-sahroda
do‘st, hayot yo‘llarida tayanch, yolg‘izlik damlarida - yo4ldosh, baxtiyor
daqiqalarda - rahbar, qayg4uli onlarda - madadkor, odamlar orasida - zebu ziynat,
dushmanlarga qarshi kurashda - quroldir»; «Ilm olish har bir muslim va muslima
uchun farzdir»; «Beshikdan to qabrga kirgunlaringizcha ilm izlangiz», «Yoshlikda
olingan ilm toshga o‘yilgan naqsh kabidir»; «Yolg‘on so‘zlama», «O‘zinga ravo
ko‘rganni boshqalarga ham ravo ko‘r», «Yenglar, ichinglar, sadaqa qilinglar,
ammo isrofgarchiiikka o‘tmanglar», «Axmoqdan uzoqlashing», «Nonni
e’zozlanglar»; deb zikr etilgan hikmatlar komil insonni tarbiyalashda muhim
manbadir. Ta’kidlash joizki, Muso al-Xorazmiy, Imom Ismoil al-Buxoriy, Imom
at-Termiziy, Abu Nasr Forobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Yusuf
Xos Hojib, Ahmad Yassaviy, Ahmad Yugnakiy, Shayx Najmiddinov Kubro,
Sulaymon Boqirg‘oniy, Abduxoliq G‘ijduvoniy, Bahovuddin Naqshband, Mahmud
Zamaxshariy, Mirzo Ulug‘bek, Alisher Navoiy, Davoniy, Voiz Koshifiy va ulardan
keyin ijod qilgan boshqa mutafakkirlar islom ta’limotini, Qur’oni Karimni,
payg^ambarimizning aytgan so‘zlari, diniy va axloqiy yo‘l-yo‘riqlari,
hikmatlaridan iborat manba-Hadisi Shariflami yaxshi bilganlar, ularning ta’sirida
12

ijod etib, kelgusi avlodlar uchun benazir meros qoldirganlar. Aslini olganda esa,
mutafakkirlarimizning tabiiy-ilmiy, ijtimoiyfalsafiy va ta’lim-tarbiyaga oid
qarashlarining asosi, shuningdek, asarlarining mazmunmohiyati va g‘oyasi ham
Qur’oni Karim va Hadisi Sharif ta’limotiga asoslanadi. Chunki biz nazarda
tutayotgan davrdan boshlab savod o‘rgatish Qur’oni Karim va Hadisi Shariflardagi
pand-nasihatlami o‘rganish va ulardagi ko‘rsatmalarni o‘zlashtirish bilan olib
borilgan. Shunga ko‘ra, Qur’oni Karim va Hadisi Shariflardagi pand-nasihatlar
ham olimlar, ham adiblar ijodiga kuchli ta’sir etgan va islom ta’limoti
allomalarimiz asarlarida ilmiy talqin etiladi. Bularda ilgari surilgan g‘oyalar yosh
avlodning ham aqliy, ham axloqiy jihatdan kamol topishiga, pedagogik fikr
taraqqiyoti tarixida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Shunday qilib, biz islom
ta’limotida, ta’lim-tarbiya masalalarining tutgan o‘rnini tahlil etar ekanmiz, bu
davr ma’naviy-ma’ rifiy tafakkurining xarakterli tomoni shundaki, ma’naviyat,
ma’rifat, odob-axloq sohasidagi tasavvur, fikr, bilimlar islom diniy aqidalari va
ta’limotlarini ham bilimning, ilmiy tasavvuming bir ko‘rinishi sifatida o‘z ichiga
singdirib yubordi. Dunyoviy ilmlar va diniy ilohiy tasawurlar bir butun holda qabul
etilib, inson ilmiy tushunchalari asosida talqin etilib, ular jahonga mashhur
qomusiy mutaffakkirlarimiz asarlarida keng o‘rin egalladi.
1.2 Qur’oni karim -axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai.
Islom g‘oyalari, musulmonchilikning talablari, huquqiy va axloqiy
me’yorlari «Qur’on» va uning tafsirlari, «Hadisi sharif», shariat qoidalari bitilgan
qo‘llanmalar hamda ilohiyotga oid adabiyotlar mazmunida batafsil ifodalangan.
«Qur’on» - dunyo madaniyatining ulkan boyligi, musulmonlarning muqaddas
kitobi bo‘lib, arab tilida «qiroat» ma’nosini anglatadi. «Qur’on» 114 suradan
iborat, ularning 90 tasi Muhammad alayhis-salom Makka shahrida, 24 tasi esa
Madina shahrida istiqomat qilgan davrlarda nozil bo‘lganligi to‘g‘risida
manbalarda ma’lumotlar keltiriladi. «Qur’on» g‘oyalari kishilarni tenglik,
13

birodarlik, tinch-totuv yashash va ezgulikka undaydi. Shunga ko‘ra, u katta axloqiy
qimmatga ega. «Qur’on» g‘oyalarining ma’naviy-axloqiy xususiyatlari xususida
so‘z yuritilar ekan, uning insonning ma’naviy kamolga yetishishida qay darajada
muhim o‘ringa ega ekanligiga amin bo‘lamiz. Qur’oni Karim kishilarni tinch-totuv
yashash, birodarlik, tenglik, saxiylik va bir-biriga mehr-muhabbat ko‘rsatishga
undaydi. «Qur’on»ning axloqiy qimmati insonning ma’naviy kamolotga
erishishida rioya etishi lozim bo‘lgan talablari bir butun holda mujassam eta
olganligi bilan belgilanadi. Shu bois u necha asrlardan buyon insoniyatning eng
ulug‘ qadriyatlaridan biri sifatida e’zozlanib kelinmoqda. Aslini olganda, islomda
ilohiy va dunyoviy hodisalar alohida-alohida olib qaralmaydi. Islom ta’limotida
insonning ruhiy va jismoniy kamolotiga ham birdek e’tibor beriladi. Islomiy
g‘oyalar odamlarni yaxshilikka da’vat etadi, ularni yomonlikdan qaytaradi.
Insonparvarlikni targ‘ib etib, razolatni qoralaydi, odob-axloq, ruhiy- ma’naviy
poklik, mehnat qilish hamda yer yuzini obod va go‘zal etishga undaydi. U adolat,
tenglik, tinchlik, erkni targ‘ib etadi. Buni biz «Qur’on»ning inson kamolotga
erishishidagi ahamiyati, uning insonga va butun borliqqa nisbatan munosabati
mazmunidan ham bilsak bo‘ladi. Sura va oyatlar vositasida zohir etilgan
musulmon olami, xususan, islom diniga e’tiqod qiluvchi xalqlarning madaniyati,
ma’naviyati va ma’rifatiga oid qarashlar axloqiy me’yorlarini belgilashda muhim
ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, inson kamoloti avvalo uning bilim va tafakkur
darajasi bilan belgilanadi. Islom dini asrlar davomida insonlarni chuqur bilim olish,
ilm-fan sirlarini puxta egallash , o‘zlashtirilgan bilimlar asosida ijtimoiy faoliyatni
tashkil etishga undab kelgan. Ilm-fan, ma’rifat taraqqiy etgan jamiyatgina ijtimoiy,
iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlanadi. «Qur’on»ning «Zumar» surasi 9-oyatida
kishilarni ilm o‘rganishga da’vat etuvchi shunday fikrlar bayon etiladi: «Ayting:
Biladigan zotlar bilan bilmaydigan kimsalar barobar bo‘lurmi? Darhaqiqat, faqat
aql egalarigina pand-nasihat qila olurlar». Islomda insonning aqliy kamoloti va
tafakkurini rivojlanttrishga katta e’tibor beriladi: bular ilm va haqiqatni dalillar
yordamida isbotlash, so‘zlaganda va amaliy harakatni tashkil etganda aniqlikka
e’tibor berish, fikr yuritishda va muayyan faoliyatni yo‘lga qo‘yishda o‘zgalarga
14

taqlid qilishdan saqlanish maqsadga muvofiq ekanligi qayta-qayta uqtiriladi.
«Qur’on»da ilm ishonchli dalillar bilan asoslash, taqlid qilishga yo‘l qo‘ymaslik
masalalari ham talqin etilgan. Unda har bir fikrni ko‘r-ko‘rona, aql ishlatmasdan
ilgari surish qoralanadi. Mavjud bilimlar mohiyatini tahlil etish asosida ular
orasidan eng to‘g‘ri va maqbul deb topilgan g‘oyalarni tanlab olish maqsadga
muvofiq ekanligi uqtiriladi: «Mening bandalarimga - so‘zga quloq tutib, uning eng
go‘zaliga (ya’ni najotga eltuvchi rost so‘zga) ergashadigan zotlarga xushxabar
bering! Ana o‘shalar Alloh hidoyat qilgan zotlardir. Va ana o‘shalargina aql
egalaridir» («Zumar» surasi, 18-oyat). Har bir fikrni diqqat bilan tinglab, uning
mohiyatini chuqur anglab, tushunib, so‘ngra unga rioya etganlar haqiqiy aql
egalaridur. Albatta, ilm aqliy mushohada yordamida o‘zlashtiriladi. «Qur’on»
g‘oyalari inson o‘zida aqliy mushohada yuritish ko‘nikmalarini o‘zlashtirishga
undaydi. «Qur’on»da sabr-qanoatga ham yuksak axloqiy fazilat sifatida katta
e’tibor beriladi. «Qur’on»da ta’kidlanganidek, sabrli, sabotli bo‘lish bu
qiyinchiliklarga bardosh berish, yomon kishilar yetkazgan nohaqliklarga chidash,
boshga tushgan musibatlarga nisbatan bardoshli bo‘lishdan iboratdir. Quyida
keltiriluvchi oyatlarda qayd etilgan fikrlarga rioya etish insonda sabr-toqat hamda
matonat kabi xislatlarni tarbiyalaydi: «Va, albatta, sizlarni xavfu xatar, ochlik,
molu jon va meva-chevalarni kamaytirish kabi narsalar bilan imtihon qilamiz.
Biror musibat kelganda: «Albatta biz Allohning (bandalarimiz) va albatta, biz u
zotga qaytguvchilarmiz», deydigan zotlarga xushxabar bering (ey Muhammad)!
Ana o‘shalarga Parvardigorlari tomonidan salovat (ma’rifat) va rahmat bordir. Ana
o‘shalar haq yo‘lini topguvchilardir» («Baqara» surasi, 155-157-oyatlar). Yuqorida
keltirilgan oyatlar mazmunidan anglanadiki, sabrli kishilar hayotda doimo to‘g‘ri
yo‘lni tanlab oladilar, har qanday qiyinchiliklarga bardosh beradilar, musibatlar
oldida bosh egmaydilar. Qur’onu karim insonni sabr- bardoshli bo‘lishga undaydi.
Bu esa har bir kishining eng oliy xislati sanaladi. «Qur’on»da insonda tarkib
topishi kerak bo‘lgan oliy xislatlardan yana biri sadoqat deb ta’lim beriladi. Har bir
jamiyatning ravnaqi shu jamiyatda yashayotgan kishilarning o‘z vatani va xalqiga
bo‘lgan sadoqatiga ham bog‘liqdir. Zero, sadoqat bor joyda ishonch, e’tiqod
15

mayjud bo‘ladi. Jamiyat a’zolarining vatani hamda xalqiga nisbatan sadoqatli
bo‘lishlari jamiyat ravnaqmi ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etuvchi
omillardan biri hisoblanadi. «Qur’on»da sadoqat barcha yaxshiliklarning debochasi
sifatida, rostgo‘ylik ma’nosida ham talqin etilgan. Sadoqat o‘zgalarning omonatiga
xiyonat qilmaslik, bergan va’dasiga vafo etish kabi holatlarni ham ifoda etadi.
«Qur’on»da kishilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni yaxshilash to‘g‘risida ham
gap boradi va bu oliy darajadagi insoniy xislat bo‘lib, pok qalbli kishilargina bunga
erisha oladi, deyiladi. Jamiyat a’zolarining bunday xislatga ega bo‘lishlari ham
jamiyatda, ham odamlar orasida tinchlik va osoyishtalikning barqaror bo‘lishiga
zamin hozirlaydi. Shu bois ham kishilar o‘rtasidagi o‘zaro aloqani mustahkamlash
musulmonchilikning asosiy talablaridan biri sanaladi.
Qur’oni karim -axloqiy-falsafiy ta’limotlar manbai
Islom dinining muqaddas kitobi «Qur’on»da yaxshilik tushunchasi ostida
rostgo‘ylik, omonatga xiyonat qilmaslik, saxiylik, shijoat va boshqa barcha
fazilatlar nazarda tutiladi. Qur’oni karimda insondagi eng zarur xislatlardan
sanalgan olijanoblik haqida ham fikr yuritiladi. Olijanoblik - yaxshilikning o‘zi
uchun emas, boshqalar uchun ham zarurligini anglash istagidir. Demak, olijanoblik
ruhiy holat bo‘lib, inson kamolotini ko‘rsatuvchi xislatdir. “ Qur’on”da har bir
mo‘min-musulmon bajarishi zarur bo‘lgan yaxshi amallar inson kamolotini
belgilovchi omillardir, deb tushuntiriladi. Zero, Islom dini g‘oyalarining asl
mohiyati ham kishilarga yomonlikning salbiy oqibatlarini ko‘rsatish, ularni doimo
to‘g‘ri yo‘lda yurishga da’vat etish va yomonlikning oldini olishdan iboratdir.
Beva-bechora, yetim-esir va qarovsiz kishilarga nisbatan ehson ko‘rsatish, xayr
qilish insonga xos bo‘lgan eng muhim axloqiy xislatlardan biri ekanligi, insonda
imonning o‘ziga xos mezoni sanalgan saxovat, mehmonnavozlik, jasorat, sabr va
qanoat, to‘g‘rilik, vafodorlik va sodiqlikka katta e’tibor beriladi. SHundanmi,
insondagi axloqiy xislatlardan eng muhimi hayru ehson haqida alohida fikr
yuritiladi. «Ehson» tushunchasi mazmunan keng qamrovli bo‘lib, unda muomala
ham, inson tomonidan amalga oshiriladigan barcha yaxshi amallar mohiyati ham
16

aks etadi. O‘zgalarga nisbatan ehson ko‘rsatish - har bir insonning eng oddiy
insoniy burchi bo‘lishi lozimligi aytiladi. Zero, ikki olamning yaratguvchisi
bo‘lgan Olloh barcha ne’matlarni o‘zi yaratgan mavjudotlarga ehson etgan. Olloh
tomonidan qilingan ehsondan foydalanguvchi bandalar ham aholining eng nochor
qatlami vakillariga nisbatan muruvvatli bo‘lishlari, ularga xayru-ehson
ko‘rsatishlari lozim: “Olloh senga ehson qilgani kabi sen ham (Ollohning
bandalariga) infoq-ehson qil” (“qasos” surasi, 77-oyat). SHuningdek, kim birovga
ehson qilsa, uning foydasi o‘ziga qaytishi, chunki birovga yaxshilik qilgan kishi
o‘zida ruhiy qanoat his etishi , boshqalar tomonidan hurmat-ehtiromga sazovor
bo‘lishi ta’kidlanadi. Mazkur fikrlar «qur’on»da quyidagicha ifodalanadi: «Kim
chiroyli amal qilsa, unga o‘n barobar bo‘lib (qaytarilur). Kim biron yomon ish
qilsa, faqat o‘shaning barobarinda jazolanur» («An’om» surasi, 160-oyat). Ota-
onalar «Qur’onu Karim» g‘oyalariga ko‘ra eng birinchi navbatda ehson
ko‘rsatilishiga loyiq kishilar sifatida qayd etilgani holda ularning haqlari belgilab
beriladi. Ota-onaning farzand oldidagi haqqi quyidagilardan iboratdir:- farzandga
ota-ona xatti-harakatlarining malol kelmasligi;

ota-ona bilan gaplashganda ularning dillariga og‘ir botadigan so‘z aytmaslik;

ota-onaga ehtirom bajo keltirish;

otan-onaga rahm-shafqat ko‘rsatish;

ota-onaning haqlariga duo qilish.
«Qur’on»ning bir qancha oyatlarida shirinsuxanlik, to‘g‘ri so‘z va muomala
madaniyati borasida so‘z yuritiladi. Muomala madaniyatiga rioya qilish qonun-
qoidalari Islom dini g‘oyalari yaratilgunga qadar ham shakllangan bo‘lsada, biroq
Islom ta’limotigina uning asl mohiyati, inson kamoloti va jamiyat taraqqiyotidagi
ahamiyatini to‘la ravishda ochib berdi. Shirinso‘zlilik insonning muomala
madaniyatiga ega ekanligini ko‘rsatadi, uning obro‘sini oshiradi, elning hurmatiga
sazovor qiladi. Shu bois «Qur’on»da har bir insonning shirinso‘z bo‘lishi ham o‘zi
17

uchun, ham jamiyat uchun foydali ekanligiga alohida ta’kidlanadi. Boshqa oyatda
esa, Alloh kishilarni so‘zlashganda past ovoz bilan so‘zlashga undaydi:
«Kishilarga chiroyli so‘zlar so‘zlangiz» («Baqara» surasi, 53-oyat). So‘zlashganda
ochiq yuzli bo‘lish, qo‘pollik qilmaslik, xushmuomala bo‘lish odoblari hayotda
tinchlik va baxt-saodatga eltuvchi yorug‘ yo‘l sifatida talqin etiladi. Haqiqatan ham
so‘zlashish madaniyati har bir inson uchun eng zarur, unga baxt-saodat, jamiyatga
esa ravnaq keltiradigan muhim fazilatdir. Keltirilgan misollardan ayon
bo‘lmoqdaki, muomala madaniyati barcha davrlarda ham insoniylikning eng ulug‘
sifati tarzida talqin etilgan. Zero, xalqaro maydonda davlatlar o‘rtasidagi
diplomatik aloqalarni o‘rnatishda ham muayyan davlatning rasmiy vakili sanalgan
elchilarning so‘zlashuv madaniyati qoidalarining mohiyatidan nechog‘li xabardor
bo‘lishlari hamda ularga qat’iy amal qila olishlari nihoyatda muhimdir.
«Qur’on»da yaxshi fazilatlarga ega kishilar bilan hamsuhbat bo‘lish insonning
kamolotga erishuvini ta’minlovchi omillardan biri ekanligi ham alohida
ta’kidlanadi. Bu yaxshilar bilan do‘st bo‘lish imkoniyatini yaratadi, do‘stni
dushmandan ajrata olish layoqatining shakllanishiga imkon tug‘diradi, o‘ziga
nisbatan hamkor - do‘st tanlashga yordam beradi.
Hadis ilmining paydo bo‘lishi
Movoraunnahrda VII - IX asrlarda islom dinining keng tarqalishi barcha
sohalar, fan, madaniyat, falsafa, ijtimoiy hayot rivojiga o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Bu
davr tarixi, madaniyati, ilmu - fani, ta’lim-tarbiya jarayoni o‘ziga xos tarzda bo‘lib,
turli xil silsilalari, urushlar, nizolar oqibatida ham o‘z tarqqiyot yo‘lida to‘xtamadi.
Islom madaniyati shakllanishining ichki va tashqi manbalari, tamoyillari ,
ahkomlari, munosabatlari asta-sekinlik bilan rivojlana bordi, shuningdek ta’lim-
tarbiya sohasiga oibd o‘zaro munosabatlar, ustoz - shogird munosabatlari paydo
bo‘la boshladi. Hadis bu payg‘ambarimizning hayotiy faoliyatlari davomida biron-
bir fikrni bildirganliklari, biror-bir ishni amalda qilib ko‘rsatganliklari hamda
amaliy xatti-harakatlari to‘g‘risida aytilgan rivoyatlardir. Hadislarni birinchi marta
yozish bilan mashg‘ul bo‘lgan muhaddislar Rabez ibn Sabeh, Said bin Abi Aruba,
Malik bin Anas, Abdumalik bin Jurayj Makkiy, Abdurahmon al-Avzoiy Shoshiy,
18

Sufyon Savriy Kufiy va boshqalar deb ko‘rsatilgan. Hadis ilmini o‘rganishning
oltin davri deb VIII - IX asrlar tan olingan. Islom dunyosida eng nufuzli manbalar
deb sanalgan oltita to‘plam (as- sahih as-sita) ni yaratgan muhaddislar ham
vatandoshlarimiz bo‘lib, ular hadis ilmi rivojlangan IX asrda yashab ijod etganlar.
Ulardan tashqari 6 yirik muhaddisni qilgan ishlari alohida e’tiborga molikdur.
Imom Buxoriy 810-yil 13-may kuni Buxoroda tug‘ilgan (810-870). Voyaga
yetguncha 70 ming hadisni yoddan bilgan. Imom Buxoriy 600 ming hadis to‘plab
shundan 100 ming sahih 200 ming nosahih hadislarni yodlagan. Imom Ismoil al-
Buxoriy iste’dodli, o‘tkir zehnli hamda ziyrak olim bo‘lgan. Manbalarga ko‘ra,
Bag‘dod shahrida istiqomat qilgan vaqtida ko‘pincha qorong‘u kechalari sham
yorug‘i va oyning nurida ijod qilib, kitob yozar ekan. Tunda yodiga bexosdan
biror-bir fikr-mulohaza tushib qolsa, shamni yoqib, darhol o‘sha fikrni qog‘ozga
tushirar, shu taxlitda ba’zan shamni yigirma martagacha o‘chirib-yoqar ekan» (U.
Uvatov). Imom Buxoriyning o‘tkir zehn egasi ekanligini quyidagi misoldan ham
bilish mumkin. Buxoriyning axloqiy tarbiyaga oid ta’limoti komil, axloqan pok
insonni tarbiyalashda katta imkoniyatlarga egadir. Chunki uning asarlarida asosiy
o‘rin tutgan Qun’oni karim oyatlari va Hadisi sharifda qayta-qayta ta’kidlangan
insonni o‘z amallari borasidaga mas’uliyati, uning doimo nazorat ostida ekani va
mukofot hamda jazoning muqarrarligini his etish yuksak insoniy va axloqiy
talablarining amal qilishi uchun imkon yaratadi. Masalan, «ichingizdagi narsani
xoh oshkor, xoh maxfiy tuting, Alloh baribir ularni hisob-kitob qilib qo‘ygay» yoki
«Sizlarning quloqlaringiz, ko‘zlaringiz va terilaringizning o‘zlaringizga qarshi
guvoh bo‘lmog‘idan yashirina olmas erdingizlar» - degan Qur’on oyatlarini olsak,
bu so‘zlar yaxshlik bilan yomonlik, halol bilan harom o‘rtasida ikkilanib turgan
insonni biroz bo‘lsa ham o‘ylantirib qo‘yadi va yomo niyatidan qaytaradi. Imom
Buxoriy ta’limotining inson axloqi va tarbiyasidagi ahamiyati shundan iboratki, u
insonni hech qachon umidsizlik tushkinlik holatiga qo‘ymaydi, yaxshilik va tavba-
tazarru uchun doimo imkon beradi, hatto yomonlikni ham yaxshilik va ezgulik
bilan mahv etishga yo‘l ochadi.
19

1.Imom Muslim (820-865) Naysabrning Qushayr qishlog‘ida tug‘ilgan. Iroq,
Xijoz, Shom, Misr, Buxoro va boshqa joylarda bo‘lib, mashhur ulamolardan tahsil
olgan va hadis ilmiga ulkan hissasini qo‘shgan.
2. Imom Abu Dovud (816- 889) Sijistonda hozirgi Eron va Afg‘oniston hududida
tavallud topgan. Yoshligidan hadis ilmiga qiziqib Iroq, Xuroson, Shom, Misr, Arab
jazirasiga safar qilganlar va eshitgan hadislarni rivoyat etadi. Mashhur shayx roviy
hofiz bo‘lib yetishdi. U jami 50 ming hadis rivoyat qilib shundan 4800 ta sahih
hadisni « Sunnat « kitobiga kiritgan.
3. Abu Iso Muhammad at-Termiziy 824-yili Termiz yaqinidagi Bug‘ (hozirgi
Sherobod tumani) qishlog‘ida tug‘ilgan. Imom at-Termiziy Imom al- Buxoriyga
shogird bo‘lgan. Uning eng katta asari «Sunan» bo‘lib, bugungi kunda shoir Mirzo
Kenjabek tomonidan «Sunani Termiziy» nomi bilan o‘zbek tiliga o‘girgan va nashr
qilindi (2 - jilddan iborat). Umrining so‘nggi yillarida at- Termiziy ko‘zlari ojiz
bo‘lib qoladi va 892-yili ona shahri Termizda vafot etadi.
Imom at-Termiziyning «Sunan» kitobida keltirilgan hadislarda uning ta’lim-
tarbiya, axloq-odobga oid fikrlari ko‘p uchraydi. Chunonchi, doim insonda
yaxshilik fazilatlarini takomillashtirishni quyidagi hadislarda bayon etadi: «Alloh
nazdida eng yaxshi do‘st deb doimo xayrli ishlarni qilib yuruvchi kishilarga
aytiladi». «Alloh nazdida eng yaxshi qo‘shni o‘z qo‘shnilariga yaxshilik qilguv-
chisidir», «Odamlarga shukur aytmaydigan kishi Allohga ham shukur
qilmaydi».Imom at-Termiziy to‘plagan hadislari orasida bolalarni axloq-odobga,
marhumlarga hurmat ruhida tarbiyalashga da’vat kuchli: «Chinakam sabr-toqatli
deb musulmon kishining musibat yuz bergandagi chidamliligiga aytiladi»,
«Haqiqiy mo‘min deb xushxulq va ayoliga nisbatan xushmuomala kishiga
aytiladi». Umuman, Imom at-Termiziyning ma’naviy qadriyatlar merosini, uning
axloq-odob va ta’lim-tarbiyaga doir qarashlarini, dunyoqarashini o‘rganishda va
20

ulardan hozirgi yoshlar ta’lim - tarbiyasida foydalanishda u to‘plagan hadislaru
alloma yaratgan «Sunan» kitobining ahamiyati g‘oyat katta.
4. Imom Nasoiy (830-918) Xurosonning Niso shahrida tavallud topgan. Shom
o‘lkalariga safar qilib zamonaning mashhur muhaddislaridan saboq oladi. Imom
avval «As sunan Al Kubro» degan kitob yozadi. Keyinchalik undagi ishonarli
hadislarini qoldirib «As sunan As Sug‘ro» deb nomlagan.
5. Imom Ibn Mojja (824-888) Iroqning Qazvin shahrida tavallud topgan.
Boshlang‘ich ta’limni olgach hadis ilmi bilan shug‘ullanish uchun Iroq, Shom,
Misr, Ray kabi o‘lkalarga safar qiladi. Jami 32 ta kitob yozadi. Ushbu kitob 1500
bobni o‘z ichiga olgan Imomning «Sunan» kitobini Ishonarli Sahih va Fiqixda
tengi yo‘q manba sifatida e’tirof etadi.
Hadislarda insonning kamolotga erishishi uchun talab etiladigan insoniy
fazilatlar ifoda etilgan bo‘lib, bu fazilatlar sirasiga o‘zgalarga mehr-oqibat
ko‘rsatish, saxiylik, ochiq ko‘ngillilik, ota-ona, kattalar va qarindoshlarga nisbatan
muruvvatli bo‘lish, ularga g‘amxo‘rlik qilish, vatanga muhabbat, mehnat va kasb-
hunarni ulug‘lash, halollik, poklik, do‘stlik, olijanoblik, rahm-shafqatlilik,
kamtarlik, rostgo‘ylik va vijdonlilik kabi xislatlar kiritiladi. Bundan tashqari,
insonning o‘zini yomon illatlardan tiyishi, yaxshilik sari intilishi kerakligi bora-
sidagi pand-nasihatlar ham o‘z aksini topganki, bularning barchasi Qur’oni
karimda qayd etilgan ko‘rsatmalarga asoslanilgan va komil insonni shakllan-
tirishda asosiy mezon bo‘lib xizmat qiladi. Hadislarda jamiyat ravnaqi, insoniyat
taraqqiyotining ta’minlanishiga ta’sir etuvchi muammolarga ham jiddiy e’tibor
berilgan. Ularning orasida ekologik muammolarga alohida o‘rin ajratilgan bo‘lib,
necha asrlardan buyon o‘z dolzarbligini yo‘qotmagan. Ana shunday muammolar
mohiyatini o‘z mazmunida aks ettirgan hadislarda ekin dalada ko‘chatlarni
o‘tqazish, ularni himoya etish, ariq-zovurlar qazish va ularni vaqti-vaqti bilan
tozalab turish , suv chiqarish kabi ezgu ishlarni amalga oshirishga undovchi fikrlar
mujassamlangan. Masalan, tirik jonivorlarni o‘ldirmaslik; (shariatdan o‘ldirishga
21

buyurilgan ilon va chayondan bo‘lak), jonivorlarga g‘amxo‘rlik qilish, ularga ozor
bermaslik, inson yashaydigan joyni unga ozor beradigan narsalardan tozalash (227 -
va 446-b.adislar), kishilarga soya beruvchi daraxtlarni kesmaslik, hovli sahnlarini
toza tutish haqidagi hadislar shular jumlasidan. Islom ta’limotida har tomonlama
yetuk bo‘lishi uchun insonning erkin bo‘lishi kerakligi borasidagi fikrlar Qur’oni
karimda ham, Hadisu sharifda ham birdek e’tirof etilgan. Xususan: «Alloh taologa
farzlardan so‘ng amali solihlarning eng sevimlisi musulmon kishining diliga
xursandchilik solishdir» (33-hadis); «Alloh o‘zi kechirguvchi zot, kechirguvchini
yaxshi ko‘radi» (191-hadis); «Alloh taolo zulm qilmagan qozi bilan birgadir. Agar
qozi jabr qilsa, Alloh undan uzoqlashadi va shayton unga yaqinlashadi» (194-
hadis) kabi hadislar bunga yaqqol dalilidir, chunki inson qanchalik qadrlansa,
barcha ezgulik va yaxshiliklar insonga yo‘naltirilgan bo‘lsa, uning manfaati uchun
xizmat qilsa, inson ham shunga ko‘ra kamol topaveradi, yuksaklikka ko‘tariladi,
o‘z navbatida bunday insonlar yashaydigan jamiyat ham rivojlanaveradi. Demak,
hadislar Muhammad payg‘ambarimizning sunnatlari bo‘lib, mazmunan har bir
mo‘minning ishonchi, e’tiqodini mustahkamlaydi, shu bilan birga insonni
ma’naviy kamolotga yetaklaydi. «Islom dini ma’rifatga asoslangani uchun ham har
bir shaxsni aqliy, jismoniy jihatdan kamolga yetkazishga oid e’tiqod va imondan
iborat bo‘lib, faqat ezgulikka xizmat qilish, olijanob bo‘lish, pokiza yurish, bir
burda luqmani halol qilib yeyish, jaholat va jaholatparastlikka yo‘l qo‘ymaslik, o‘z
birodarining, qarindosh-urug‘larining, millatining va vatanining qadriyatlarini
asrashdan iboratdir». Shunday ekan, hadislar komil insonni shakllantirishda muhim
manba bo‘lib xizmat qiladi.
II.XALQIMIZDA PEDAGOGIKANING RIVOJLANISH
BOSQICHLARI VA HOZIRGI KUNDAGI
O RNI.ʻ
22

2.1 O zbekistonda ijtimoiy pedagogikaning rivojlanish tarixi.ʻ
Ijtimoiy pedagogika fan sifatida respublika miz mustaqillikni qo lga
ʻ
kiritgandan so ng o qitila boshlagan bo lsa-da, ijtimoiy tarbiya, ijtimoiy faoliyat
ʻ ʻ ʻ
ijtimoiy himoya ko rinishida qadimiy ildizlarga ega. Ilk diniy -falsafiy (Avesto) va
ʻ
adabiy (Alpomish, Go ro g li) manbalarda biz insonning ijtimoiy kelib chiqishi
ʻ ʻ ʻ
nuqtai nazaridan pedagogik qarashlarning aks etishini ko ramiz. Keyinchalik
ʻ
VIVII asrlarda Markaziy Osiyo hududida islom dinining tarqalishi yangi ma naviy,
ʼ
axloqiy qadriyatlarni olib keldi va ular mintaqada oila va jamiyat tarbiyasi tizimiga
ta sir ko rsatdi. Markaziy Osiyoning arab xalifaligi tarkibiga kirishi madaniy
ʼ ʻ
almashuv, fikr va qarashlarning erkin kurashi, o zaro munosabatlarning
ʻ
shakllanishiga olib keldi. Moddiy barqarorlik va ishlab chiqarish hamda savdo
rivoji ehtiyojlariga asoslangan yangi ijtimoiy- iqtisodiy holat ma naviy va madaniy
ʼ
hayotning yuksalishiga, dunyoviy ilm va fanlarning gullab- yashnashiga, fors,
arab, qadimgi yunon madaniyati yutuqlarini o zlashtirishga yordam berdi.
ʻ
“Avesto” va jamiyatning ijtimoiy hayoti Eramizdan oldingi minginchi yillarning
otalarida eng qadimgi ajdodlarimiz tomonidan qahramonlik mazmunidagi juda
ko p afsonalar, rivoyatlar aytilgan bo lib, ular zardushtiylik dinining muqaddas
ʻ ʻ
kitobi “Avesto”ga kiritilgan.Ma'lumotlarga ko ra, “Avesto” eramizdan avvalgi VII
ʻ
asrning oxiri va VI asrning boshlarida yaratilgan bo lib, to liq kitob holida
ʻ ʻ
eramizdan avvalgi I asrda shakllangan.«Avesto»ni qadimgi davrlarda
ajdodlarimizning tabiiy, ilmiy, ma rifiy fikrlari to plangan dastlabki pedagogik
ʼ ʻ
asar deb hisoblash mumkin. Shuningdek, tadqiqotchilar uning diniy
xarakterdaligini ta kidlash bilan birga falsafa, siyosat, ta lim-tarbiya adabiyot
ʼ ʼ
masalalarini ham qamrab olgan asar sifatida ta riflaydilar. Manbalarda
ʼ
“Avesto”ning kitob holidagi matni eramizdan oldin, 12 ming oshlangan mol
terisiga oltin har ular bilan bitilgani keltiriladi. Zardushtiylik ta limoti aks etgan
ʼ
Zardushtning “Avesto” kitobi bizgacha 2-nusxada yetib kelgan. Birinchisi —
duolar to plamidan iborat bo lib, “Vendidat- sede”, ya ni “Pok Vendidat” deb
ʻ ʻ ʼ
ataladi . Bu kitobga “Yasna”lar, “Vispered” ham kiritilib, yaxlit tarzda
23

shakllangan. Ikkinchisiga birinchisidagi kabi “Vendidat”, “Yasna”, “Vispered”lar
qatori ularning izohli tarjimasi “Zand” (sharx ma nosida) kiritilgan. Shuning uchunʼ
ham sharxli nusxasi “Avesta va Zend” yoki “Zend Avesta” deb yuritiladi.
Zardushtiylikda yaxshilik va yomonlik tushunchalari orqali butun yaxshilik va
yomonlik dunyosi tushuniladi. Taqvodor chorvador odil, oqil va hurmatga sazovor
bo lsa, katta podaga ega bo ladi. Chorvadorlar nazdida ko‘chmanchilar dushman
ʻ ʻ
sanaladi. Chunki ular odamlarni talaydi, molini haydab ketadi. Bular axloqsiz
maxluqlarga
o xshatiladi, ular azob-uqubatga loyiq, chunki ser hosil yaylovlarni yakson
ʻ
etadilar, yaxshilik homiylariga hujum qiladilar. Demak, bulardan ko rinib
ʻ
turibdiki, shaxsning axloqiy xislatlari birinchi o ringa qo yiladi. Zardushtning
ʻ ʻ
asosiy yo riqlaridan biri ham Axuramazdaning ko makchisi sifatida inson saxovatli
ʻ ʻ
bo lishi kerak, degan aqidadir. Garchi zardushtiylikda diniy rasm-rusumlarga rioya
ʻ
etish, Zardushtning barcha axloqiy yo l-yo riqlarini bajarish har bir kishining
ʻ ʻ
muqaddas burchi deb qaralsa ham, ayni paytda dunyoviy ishlar ham targ ib etiladi.
ʻ
“Avesto”ning katta qismi bo lgan “Yasna”larda inson kamolini ko rsatuvchi axloq-
ʻ ʻ
odob mezoni ana shu uchlikda xumata (gumata)-yaxshi fikr, xukta (gukta)-yaxshi
o z va Xvarsha (Gvarshta)- yaxshi ishlarda ifodalanadi. “Men yaxshi fikr, yaxshi
ʻ
so z, yaxshi ishga shon-shavkat baxsh etaman. Men yaxshilikdan iborat Mazda
ʻ
qonuniga shon-shavkat baxsh etaman” Zardusht ta limotida 15 yosh balog at yoshi
ʼ ʻ
sanalgan. O smir balog at yoshiga yetganda Zardusht qonunlari, axloqiy yo riqlari
ʻ ʻ ʻ
o‘rgatilgan.O‘zbek xalq pedagogikasi qamrovi nihoyatda keng, bag oyat serqirra
ʻ
va serjilo tushuncha bo lib, u shu xalq paydo bo lgan butun davrni uz ichiga oladi.
ʻ ʻ
Xalq donishmandligi va odobnomasining bu nodir sohasi ijtimoiy va maishiy-
axloqiy hayotning barcha tomonlarini, xalq og zaki ijodi, qadrshunosligi,
ʻ
udumshunosligi va marosimshunosligi yetakchi yo nalishlarini, diniy-axloqiy
ʻ
ta limotni qamrab olishi bilan xarakterlanadi.
ʼ
24

U xalqimizning asrlar davomida tuplangan boy tajribalarini, ijtimoiy-siyosiy,
axloqiy, falsafiy, ma rifiy, estetik, ma naviy hamda jismoniy yetuklik borasidagiʼ ʼ
karashlarini, tajriba-xulosalarini, lo nda, ammo bag oyat teran, donishmand noma
ʻ ʻ
tarzda ifodalaydi. Ilk bor yaratilayotgan o zbek xalq pedagogikasida dono
ʻ
xalqimizning ta lim-tarbiya, axloq, odob, inson qadriyatlari va uning ma naviy
ʼ ʼ
ustuvorligi, iymon-e tiqodi butunligi sohasidagi dunyoqarshi, amaliy faoliyati,
ʼ
usul-metodlari, an analari tabarruk islomning odob-axloq, ilm fan taraqqiyotidagi
ʼ
ta limotiga bog lik holda, muqaddas Qur oni karim va payg ambarimiz
ʼ ʻ ʼ ʻ
Muhammad Rasulullohning muborak hadisi shariflariga suyangan holda yoritish
mo ljallangan.
ʻ
Ma lumki, xalqning pedagogik karashlari uzoq asrlar davomida shakllangan va
ʼ
ular bizga alohida qo‘llanma-dastur yoxud darsliklar shaklida yetib kelmay, balki
asosan xalq og zaki ijodiga kiruvchi turli janrlardagi asarlar, elshunosdan,
ʻ
kadrshunosdan, udumshunoslar hatida saklab kolingan hamda ollohning so zi bilan
ʻ
bo lgan Qur oni karim va payg ambarimizning hadislarida uz ifodasini topgan.
ʻ ʼ ʻ
O zbek xalq pedagogikasi o zining yo nalishi, ibratli xulosalarga boyligi, bebaho
ʻ ʻ ʻ
asarlari, ma no-mantiki jihatdan mukammalligi, teranligi, uslub, odobnomasi, ibrat
ʼ
nomasi bilan har qanday millat, el havas qilsa arziydigan buyuk merosdir.
Xalq pedagogikasi hayotning, tafakkurning, odob-axloq, ta lim-tarbiyaning hamma
ʼ
jabhasini, barcha muammolarini qamrab olish bilan xarakterlanadi. Uning oldiga
kutilgan maqsad vazifasi aniq, ravshan, ayni chog da xayrli, savobli va ilohiydir:
ʻ
hayot guli, sarvari, egasi insonni yuksak fazilatlar ruhida tarbiyalashdir.
1. Xalq pedagogikasi yosh avlodni tarbiyalash, ularni mustaqil mehnat
faoliyatiga tayyorlashning juda ko p vositalari, metodlari va usullariga ega.
ʻ
Xalq pedagogikasida tarbiyalanuvchilarni ishontirish, ko niktirish, ular
ʻ
xulqi, mehnati va xatti-harakatlrini rag batlantirish hamda baholashning
ʻ
vositalari va metodlari ham kadimdan ma lum.
ʼ
25

Xalq pedagogikasining asosiy qoidalaridan biri bolalarni uz tengqurlari muhitida
tarbiyalash bo lgan. Bolalar muhitida turli o yinlardan foydalanilgan.ʻ ʻ
Tarbiyalanuvchining xatti-harakatlari xalq ma naviyatiga muvofiq bo lishi uchun
ʼ ʻ
birinchi galda uni uz xulqi to g riligi yoki noto g riligiga ishontirish, unda
ʻ ʻ ʻ ʻ
axloqiylik va axloqiysizlik, adolat va adolatsizlik holda aniq tasavvur hosil qilish
lozim. Tarbiyalanuvchilarni ishontirish uchun xalq axloqiy-estetik me yorlarini
ʼ
tushuntirish, o gitlar berish, eslatish, iltimos, istak bildirish, talab qilish, maslahat
ʻ
va boshqa tadbirlar qo‘llanadi. Bolalar katta yoshli kishilar xulqi va xatti-xara
katlarini, hatto o zaro suhbatlarini ham muntazam kuzatish natijasida anchagina
ʻ
axloq me yorlarini mustaqil o zlashtiradilar. Serfarzand o zbek oilasida
ʼ ʻ ʻ
shakllangan yana bir insoniy fazilat kattalarning kichiklarga mehribonligidir. Ota-
ona doimo bolalariga, aka-opalar uka-singillariga g am hurlik qiladilar.
ʻ
Ma lumki, ro zg orda, ayniqsa ko p bolali oilada mayda-chuyda ishlar nihoyatda
ʼ ʻ ʻ ʻ
ko p buladi. Hovli supurish, uy tozalash, kiyim-kechaklarni yuvish, ovqat pishirish
ʻ
va boshqa kundalik ishlarni ko pincha bollar bemalol bajarishlari mumkin. Faqat
ʻ
ularni shunday ishlarni bajarishga o rganish va ko niktirish joiz. Keksalarni hurmat
ʻ ʻ
qilish, ular maslahatlari, yo‘l-yo‘riqlariga binoan ish tutish va unga amal qilish
kadimdan o zbeklarga xos odat bo lib kelgan. Kattalarning ma naviy -axloqiy
ʻ ʻ ʼ
me yorlarni tushuntirish, kam gapli bo lishi, fikrlar
ʼ ʻ qqisqa ifodalanish kerak degan
holda mavjud bo lgan va unga amal qilgan.
ʻ
Tushuntirish mehnat tarbiyasida katta urin olgan masalan: ona o zining ko ziga u
ʻ ʻ
yoki bu taom qanday pishirilishi, unga nimalar solinishi, qancha vaqt qaynatilishi,
kir yuvishda uni qanday tikish kerakligini tushuntirgan. Kattalarning
maslahatlaridan jismoniy tarbiyada ko p foydalangan. Ota-onalar, oiladagi
ʻ
kariyalar, ota-bobolarning tajribalari asosida yoshlarga sog liklarini
ʻ
mustahkamlash, kasalliklardan saqlanish va organizmni chiniqtirish bolalarning uz
xatti-harakatlarining to g ri yoki noto g riligiga, adolatli yoki adolatsizligiga
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishontirishning asosiy usullaridan biri hisoblangan.
26

Xalq pedagogikasida iltimos va istak doim birgalikda bo lavermagan. Ko pinchaʻ ʻ
ulardan alohida–alohida foydalangan. Ota-onalar aksariyat hollarda uz bolalariga
iltimos tariqasida topshiriqlar berishgan.
O zbeklar ko pincha uz nutqlarida shama qilishgan. Bolalarni tarbiyalashda undan
ʻ ʻ
foydalangan kishilar shama qilish bevosita ko rsatma berishdan kuchliroq ta sir
ʻ ʼ
etishni bildirganlar. Shamadan uz o rnida foydalanish bolada muayyan hissiy
ʻ
kuzalishni vujudga keltiradi, uni o zining xulqi va xatti-xara katlarini jiddiy tahlil
ʻ
qilishga majbur etadi hamda kamchiliklarini yo‘qotishda yordam beradi.
Ota-onalar hamda yoshi ulug kishilarning ijobiy namunasi, katta urtuklarning
ʻ
ibrati tarbiyaning asosiy metodlaridan biri bo lgan.
ʻ
Kattalar bolalarning o‘rtolari bilan ahil bo lib o ynashga yer chopish, ekin ekish,
ʻ ʻ
hosil yig ib-terishda ham qishloqlariga yordamlashishga, uz so zida turish,
ʻ ʻ
mehmon kutish, sabr-toqatli bo lish, irodalilikka odatlantirish uchun harakat
ʻ
qilganlar va bunda turli mashg ulotlardan foydalanganlar.
ʻ
Bolalarning mashqlari, xususan, mehnat tarbiyasida va aqliy tarbiyada katta urin
tutgan. Bolalar mustaqil holda yoki kattalar yordamida toshlarni hamda so zlarni
ʻ
to g ri talaffuz etishni, uz fikrlarini aniq ifodalashni mashq qilganlar.
ʻ ʻ
Xalq pedagogikasida sinash metodiga ham katta ahamiyat berilgan. jismoniy
tarbiyada mehnat, shuningdek, turli o yinlar ot poygasi, kamon otish, ov qilishlar
ʻ
sinash vositasi sifatida xizmat qilgan.
Xalq pedagogikasida axloqiy tarbiyada jazolash tadbirlaridan ham foydalangan.
Jazolashning asosiy usullari tanbeh, ogohlantirish, ta na qilish, koyish, ayblash va
ʼ
ho-oza.
Mana shularga asoslanib xalq bolalarni aqliy, axloqiy va jismoniy kamol
toptirishda xususan sog lom kishilar qilib o stirishda tan jazosining zararini
ʻ ʻ
tushungan deyish mumkin va shuni ta kidlash kerakki, xalq pedagogikasida o g il
ʼ ʻ ʻ
27

va qizlarni tarbiyalashda talabchanlik, jiddiylik hamda ularga insonparvarlik
munosabatlari muvaffaqiyatli ravishda uzviy bog langan. ʻ
Xullas, xalq ko p asrdan tarixida tarbiyaning uziga xos vositalari, metodlari hamda
ʻ
usullarini yaratgan va ular asta-sekin tarbiyaning an anaviy omillariga aylangan.
ʼ
Xalq pedagogikasi tarbiyalashning xilma-xil uzviy vositalaridan, jamlangan
metodlari va usullaridan keng foydalangan; xalq pedagogikasida tarbiya uzluksiz
va muntazam yo sinda bo lgan, uning mazmuni esa mehnat ko nikmalari hayotiy-
ʻ ʻ ʻ
maishiy ehtiyojlariga va vazifalariga bog langan.
ʻ
Xalq og zaki ijodi va uning bola tarbiyasidagi o rni
ʻ ʻ
O tmish ajdodlarimizning ta lim-tarbiya sohasidagi ko p asrlar davomida orttirgan
ʻ ʼ ʻ
boy tajribasini o zlashtirish asosida yosh avlodni respublikamiz tar-tida faol
ʻ
ishtirok etadigan, sog lom va bilimdon qilib tarbiyalash hozirgi kunda g oyat
ʻ ʻ
muhim va dolzarb masaladir. Shuning uchun ham Respublika Xalq ta limi vazirligi
ʼ
xalq pedagogikasini hayotga tatbiq etishni, o‘quvchilarni milliy-madaniy an analar
ʼ
va umuminsoniy qadriyatlar asosida tarbiyalashni uz oldiga asosiy vazifa qilib
kuydi.
Ma lumki, xalq pedagogikasi deganda xalq og zaki ijodiyotining barcha janrlarida
ʼ ʻ
aks ettirilgan tarbiya borasidagi karashlar, g oya, urf-odat, rasm hamda an analar
ʻ ʼ
yig indisi tushuniladi.
ʻ
Bola tarbiyasi borasidagi an analar o zbek klassik adabiyotida uz aksini topa
ʼ ʻ
borgan. Jumladan, IX-XII asr allomalardan Nizo-ul mulkning “Siyosatnoma”,
Nosir Xisravning “Saodat na”, “Rushnoma”, Yusuf Xos Hojibning “Kutadg u
ʻ
bilig”, Mahmud Kashg ariyning “Devon-u lug ati turk”, Ahmad Yugnakiyning
ʻ ʻ
“Hibatul hakoyik”, Kaykovusning “Kobusnoma” kabi asarlari jahon olimlarining
e tiborini uziga tortgan va ulardagi pedagogik g oyalar salmoqli o rinni egallaydi.
ʼ ʻ ʻ
28

Hozirgacha nashr qilingan xalq og zaki ijodi namunalari va folklor materiallaridaʻ
bevosita bollar ishtirok qilmagan. Bolalar bevosita ishtirok qilgan xalq ijodi
namunalarida esa qay darajada bo lmasin, xalq pedagogikasining tarbiyaviy
ʻ
an analari chetlab utilmaydi. Demak xalq og zaki ijodi kadim zamonlardan buyon
ʼ ʻ
jahon xalqlarining, shu jumladan o zbek xalq pedagogikasining ham yagona
ʻ
tarbiya vositasi bo lib kelgan.
ʻ
O zbek xalq pedagogikasi bola ko rish, tarbiya jarayoni va uning jamiyatda tutgan
ʻ ʻ
o rni, xalq pedagogikasida tarbiyaning tarkibiy asoslari, milliy tarbiyani amalga
ʻ
oshirish usul va vositalari, yoshlarni dastlabki oilaviy odob qoidalariga
odatlantirish va uni amalga oshirish yo‘llari, yoshlarni dastlabki oilaviy dastyorlik
mehnatiga odatlantirish, uni amalga oshirishda foydalanadigan usul va vositalar,
xalq pedagogikasida maktab va hunar ta limi, shuningdek boshqa shu kabi
ʼ
tarbiyaviy tadbirlarni qamrab oladi. Bularning hammasi ilk og zaki ijodida aks etib
ʻ
kelgan. Xalq pedagogikasi xalq og zaki ijodida namoyon bo lishni alohida
ʻ ʻ
ta kidlash lozim. ma lum ma noda o zbek xalq og zaki ijodi to‘g ridan-to‘g ri bola
ʼ ʼ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
tarbiyasiga tayyor etish vositasi bo lib xizmat qilgan va xizmat qilib kelmoqda.
ʻ
Chunonchi, tez aytish-bolalar nutqini o stirishga, topishmoq bolalarning
ʻ
topqirligini tarbiyalashga, maqol bolalrning odob-axloq tarbiyasiga, qo‘shiq
bolalrning nafosat tarbiyasiga, doston va ertaklar bolaning turli tomonlama
tarbiyasiga ijobiy ta sir qilib kelgan.
ʼ
Onangga boshingni ham qil,
Otangga gapingni kam qil.
singari maqollarda o git-nasihat birinchi darajaga ko tariladi.
ʻ ʻ
Shunday qilib, ona tili va adabiy o qish mashg ulotlarida o rganilayotgan mavzu
ʻ ʻ ʻ
xususiyatlarga qarab xalq og zaki ijodi namunalari ertak va dostonlarda,
ʻ
maqollarda yozuvchilarning asarlarida aks ettirilgan xalqimizning milliy urf-
29

odatlari ustida keng ko lamda suz yuritsa buladi. Asarlarda tasvirlanganʻ
lavhalarning mazmunini bolalarning uzlari bilgan, eshitgan, an ana va odatlar bilan
ʼ
taqqoslab aytib beradilar. Mehnat ta limi darslarining
ʼ qqiziqarli va mazmunan boy
bo lishini ta minlash uchun xalq ertaklari va maqollariga tez-tez murojaat qilib
ʻ ʼ
turish lozim.
“Mehnat qqilishdan uyalma, mehnat qilish
ibodat qilish bilan barobardir”
“Ketmon chopdim-non tishladim”
Xalqimiz yaratgan “Uch og ayni botirlar”, “Sehrli suz”, “Tovuq, o rdak va
ʻ ʻ
sichqon” ertaklari ham bolalarda yoshlikdan mehnatga muhabbat ruhini
tarbiyalashda muhim urin tutadi.
Ertaklar bolani har tomonlama yetuk qilib tarbiyalashda asosiy omildir. O zbek
ʻ
oilasida ertak aytib bermay bola o stirgan ota-ona va kattalarni yoki ertak eshitmay
ʻ
ulg aygan yoshlarni tasavvur qilish
ʻ qiyin.
Buni tarixda utgan ilm-fan vakillari, shoir va adiblar, jamoat arboblari e tirof
ʼ
etadilar.
Ertaklarning tarbiya uchun muhim tomoni shundaki, unda xalq og zaki ijodidagi
ʻ
topishmoq, maqol, qo‘shiq kabi janrlar jamlangan bo lib, ular pedagogik
ʻ
g oyalarning mukammalroq, ta sirchan bo lishini ta minlaydi. Ertaklarda bola
ʻ ʼ ʻ ʼ
tarbiyasining deyarli hamma tarkibiy qismlari: his va aqliy kamolot, ilm-va
hunarga muhabbat, mehnatsevarlik, ma naviy sifat hamda nafis didlarning tarkib
ʼ
topishga oid ko‘pdan-ko‘p pedagogik materiallarni uchratish mumkin.
Masalan: “Qorasoch pari” ertagida Nodir juda yosh chog ida otadan yetim qoladi.
ʻ
Uning onasi — doya Kambar. U Nodirni safarga jo natish oldida “onasi Nodirni
ʻ
bag riga bosib: Mening uch nasihatimni qulog ingdan chiqarma, birinchi – birovga
ʻ ʻ
30

xiyonat qilma, ikkinchi- birovning dilini og ritma, uchinchi-qaysi shahargaʻ
borsang eng avvalo o sha shaharning kariyalari bilan suhbatlashib ish ko‘r!” deb
ʻ
nasihat qildi va bola umrining oxirigacha ona nasihatiga amal qilib, murod-
maqsadiga yetadi. Shunga o xshash “Erali va Sherali” dostoni, “Zumrad va
ʻ
Qimmat” ertagi, unda Zumradning ochiq ko‘ngilligi, mehribon va aqilligi, donoligi
olishga sazovor. Qimmatning esa erka, taktik, ishyoqmas, dangasaligi qoralanadi.
Maqollar odamlarning hayoti va turmushi jarayonida tuplangan tajribalari,
dunyoqarashi, o zi yashab turgan ijtimoiy hayotga bo lgan munosabati, utmish
ʻ ʻ
hayoti va uning ibratli saboqlari, shaxsning ruhiy holati, umid va orzularini
ifodalaydi. Shuning uchun ham ular bola tarbiyasiga, xususan axloq va odobga
ijobiy ta sir etishda samarali ta sir ko rsatishga qodir.
ʼ ʼ ʻ
Maqollarning uziga xos xususiyati shundaki, o zbek maqollari asosan ikkinchi
ʻ
shaxs- tinglovchiga nisbatan o git-nasihat yo sinida badiiy o xshatishlar orqali
ʻ ʻ ʻ
aytiladi.
Yaxshi bola yog keltirar,
ʻ
Yomon bola dog keltirar.
ʻ
Yaxshi bola –turga tortar,
Yomon bola- gurga.
Odob –kishining zeb-u ziynati
Obod –oltindan qimmat
Suz kishining o zagi
ʻ
Odob kishining bezagi
kabi maqolalarda odob-axloqning qimmati haqida gap yuritilsa,
31

Oltin olma, duo ol,
Duo oltin emasmi.
O zbek xalq pedagogikasida urf-odatlarning o ziga xosʻ ʻ o‘rni
O zbek xalq pedagogikasi an analari, shu jumladan uning ajralmas
ʻ ʼ qismi-og zaki ʻ
ijod namunalardagi odob-axloq, ta lim-tarbiya borasidagi pandnomalar bag oyat
ʼ ʻ
hayotiy, xalqchil va ibratlidir.
Xususan an anaviy xalq
ʼ qo‘shiqlari va maqollari odobnoma darslari ekanligini,
folklorning boshqa katta-kichik janrlari boshdan-oyoq pandnomaligini
unutmasligimiz kerak. Darhaqiqat, haqiqiy insonni shaklantiruvchi odob-
axloq to g risidagi xalq karashlari, xalq og zaki ijodi asarlarida yashab keladi,
ʻ ʻ ʻ
ularda odob-axloq mavzusi uta donishmandlik bilan keng ishlanganiga guvoh
bo lamiz.
ʻ
Qo‘shiq janri yoshlarning nafosat tarbiyasida alohida urin egalladi. O zbek
ʻ
xalq qo‘shiqlari asosan “Alla”, “Yor-yor”, “o lan”, “Aza yig i” kabi bir necha
ʻ ʻ
turda shakllangan.
Bola dastavval ona “Alla” sini eshitadi. Binobarin, bola ko rish baxtiga muyassar
ʻ
bo lgan onalarning qay darajada bo lmasin “Alla” aytolmasliklarini tasavvur qilish
ʻ ʻ
mumkin emas. hatto, qo‘g irchoq
ʻ o‘ynashni uddalay olgan jajji qizlar ham “alla”
aytish bilan go yo qo‘g irchoqlarini ovuntiradilar va shu orqali
ʻ ʻ qo‘shiq olamiga ilk
bor qadam qo‘yadilar.
Ona “alla” sining tarbiyaviy roli muhimdir. X asr Markaziy osiyo xalqlarining
mashhur mutaffakiri va tibbiyotning buyuk siymosi Abu Ali Ibn Sino ona
“alla”sining tarbiyaviy hamiyati hakida bolalarning talabini kondirmok uchun unga
ikki narsani kullamok kerakligi, chunonchi: biri – bolani sekin-sekin tebratish,
ikkinchisi –uni uxlatish uchun odat bulib kolgan musika –allalashdir, degan fikrni
ilgari surgan.
32

Kushiklar (lirik, marosim, mavsum kushiklari, “Yor-yor” lar, “Alla”lar, yiki-
yuklov, sog im, urim, yanchik, bayram-sayllar kushiklari, bolalar folkloriningʻ
namunalari va boshkalar) guzallik, samimiyat, mehr-shafkat, orzu-umid, kuvonch-
shodlik, ham-g ussa armon, kiskasi mahzun va ma sum tuyg ularni tarannum etish
ʻ ʼ ʻ
orkali har kanday kishida chukur insoniy tuyg ularni ustiradi, hayotga, tabiatga,
ʻ
insonga cheksiz muhabbatni kamol toptiradi.
O zbek xalq pedagogikasida yukoridagi kabi folklor janrlari bilan bir katorda bola
ʻ
yashab turgan muhit-sharoitning vositachi roli ham mavjudki, ular yoshlarning
ma naviy fazilatlarini shakllantirishda katta va samarali tarbiya vositasi
ʼ
hisoblanadi.
Shular jumlasiga: bolalar uyinlari (kup turda), choyxurlik (choyxona gurungi),
bolalar gapi (gap aytish), bolalar majlisi, mehmondorchilik, hashar kabilarni
kiritish mumkin.
Kolaversa, xalqning milliy urf-odatlari, turli marosimlari, n analari, bayram va
ʼ
marosimlar bolalar tarbiyasida muhim ahamiyat kasb etadi.
Chunonchi:
a) tuy marosimlari – beshik tuyi, sunnat tuyi, nikoh tuyi, hovli tuyi;
b) sayllar – dala sayli, gul sayli, kovun sayli;
v) yig in (tomosha, tug ilgan kunni nishonlash), yigit bazmi, kiz bazmi (majlisi),
ʻ ʻ
kelin salom, ulok, poyga, kurash, turli shakldagi musabokalar;
g) aza marosimi, ma rakasi;
ʼ
d) safarga chikish, ovga borish, ommaviy yig inu tomoshalarga borish hamda
ʻ
bayramlar. (Ruza hayit, kurbon hayit, navruz).
33

Bunday davralar yoki yig inlarning tarbiyaviy ta siri katta bulgan va hozir ham uzʻ ʼ
ahasiyatini yukotgan emas.
Biz xalq pedagogikasining sharkona va turkona an analari, oilaviy-maishiy
ʼ
yunalishlari, xalqning uziga xosligining milliy tuylarimiz, ommaviy bayram –
sayillari, marosimlar, urf-odatlar va udumlarda ifodalash, xalq sport, jismoniy
tarbiyaning turgan urni, milliy maktab muammolari kabi juda dolzarb, zarur va
kerakli masalalar hamda kiskacha tuxtalib utishni lozim deb topdik.
Bular xalq og zaki ijodida yosh avlodni ma naviy-axlokiy tarbiyalash va tarbiya
ʻ ʼ
usullri, insoniy kadriyatlar va yurtsevarlik tarbiyasi, dust-birodarlik, ahillik,
mehntsevarlik, kasb-hunarga muhabbat, halollik, tug rilik, olijanoblik tarbiyasi,
ʻ
adolat, insof, dust-birodarlik, botirlik, saxiylik, kamtarlik, sabr-kanoat, muhabbat,
vafo, or-nomus, samimiylik, uzlashish, yurish-turish, salomlshish kabi
kadriyatlardir.
Milliy bayram va an analar donishmandlik manbai, hayot sabog i. Tarixiy
ʼ ʻ
tarakkiyotning hal kiluvchi kuchi hisoblangan xlk ommasi-milliy bayram va
an analar ijodkoridir.
ʼ
Xalq uz bayram va an analarini kuz korachig idek asrash, avlodlarga meros kilib
ʼ ʻ
koldirishga harakat kildi.
Shaklar milliy, mazmunan umuminsoniy kadriyatlarni uzida mujassamlashtirgan
xalq an analari, urf-odatlari va marosimlari jahon madaniyati xazinasiga kushilgan
ʼ
buyuk hissa bulib hisoblanadi.
O zbek xalqining milliy an analari ijodiddan avlodga, bobodan otaga, otadan
ʻ ʼ
bolaga utib kelmokda va yoshlarni tarbiyalashda katta rol uynamokda. Zero
xalqimizning madaniy merosini chukur bilmasdan miliy uzligini anglash va milliy
g urur tuyg usini karor toptirish mumkin emas.
ʻ ʻ
34

Har bir millat va elat uziga xos bayram, urf-odatlariga ega. Milliy bayram va
an analar.ʼ
Navruz bayrami, ruza hayit, kurbon hayit, mustakillik kuni:
Nikoh tuyi, kelinchak kulidan choy ichish, chorlar, kizlar majlisi shular
jumlasidandir:
Yosh avlodning ma naviy va xlokiy kamol topishiga ta sir etuvchi an analar katta
ʼ ʼ ʼ
tarbiyaviy ahamiyatga ega.
Gul sayli uzbeklarning kadimiy bayrami hisoblanadi, bu esa xalqimizning tabiat
guzalliklari 5 dan zavk olishi, uta nozik ta bligidan dalolat beradi. Lola sayli aslida
ʼ
Navruzning davomi, uning jralmas kismi bulgan bu bayrami hamal oyi oxirlarida,
dala-kirlarda lolalar kiyg os ochilgan bahor ayyomida utkazilgan.
ʻ
Marosimlar – an analarning yana bir kurinishdir. Marosim urf-odatning amaliy
ʼ
ifodasi.
Marosim kat iy tartib – koida, oldidn belgilangan rasm-rusumlar, rejalashtirilgan
ʼ
taomlar bulib muayyan me yor asosida utkaziladi. Marosimlar tantanali yoki
ʼ
kayg uli bulishi mumkin. Marosimchilik har kanday g oya pand-nasihatlardan,
ʻ ʻ
afsona va rivoyatlardan kura kishi kalbiga chukur, kuchli ta sir etadi va mustahkam
ʼ
saklanadi. Bilim egallashga odatlanish, lafzi halollik, mehnatsevarlik,
insonparvarlik, mehmondustlik — uzbek xalqini eng yaxshi fazilatlaridir.
Yoshlarni yuksak axlok-odob ruhida tarbiyalash – kattalarning azaliy burchi.
Milliy an analar hayot sabog i, kuchli tarbiya vositasi hisoblanadi.
ʼ ʻ
1. Xalq ohzaki ijodida dostonlarning urni va ularning bola tarbiyasidagi roli.
2. Afsonalarning paydo bulishi tarixi va ularning tarbiyaviy ahamiyati.
3. Xalq dostonlari va afsonalaridan namunalar.
35

Yurtimiz O zbekiston mustakkilikka erishgandan keyin tarixiy hakikat va adolatniʻ
tiklash uchun umumxalq yurishi boshlandi. Ming yillar davomida yaratilgan
xalqimiz koni va joniga aylangan ma naviy durdonalarga yangicha karala
ʼ
boshlandi. Milliy an analarning kadri kutarilishi kerakligi e tirof etildi.
ʼ ʼ
Ma lumki, xalqning pedagogik karashlari uzok asrlar davomida shakllangan va
ʼ
ular bizga alog ida kullanma, dastur yoxud darsliklar shaklida yetib kelmay, balki
ʻ
asosan xalq og zaki ijoodiga kiruvchi turli janrlardagi asarlar tarzida yetib kelgan.
ʻ
Xalq og zaki ijodiyoti asrlar buyi mehnat jarayonida insonni orzusi negizida
ʻ
shakllanib borgan, barkamol insonga karatilgan xlk og zaki va yozma
ʻ
yodgorliklarida, ya ni ertak, doston, kushik, topishmok, tez aytish, masal, matal,
ʼ
maqol va hikoyalarda uz aksini topgan. Xalq og zaki idodiyoti asta-sekin tus olib,
ʻ
rivojlanib borgan. Xalq og zaki ijodiyotida avvalo komil inson uchun ilm va hunar
ʻ
zarurligi, donishmandlik, akl va zakovat alohida urin egallaydi. Ma lumki, ota-
ʼ
bobolarimiz kadim zamonlardan yaxshilikni yomonlikka, ma rifatni jaholatga,
ʼ
nurni zulmatga karma-karshi kuyib, hamisha ma rifatu-ziyoni, adolatu-ezgulikni
ʼ
olkishlab kelgan. O zbek xalq og zaki ijodidagi har bir janr bir olam, odob, ta lim-
ʻ ʻ ʼ
tarbiyaning uziga xos darsligi deyish mumking. Xalq odobnomasi va
ibratnomasining bu boy, teran, serma no, mazmunli sohasi insonni har tomonlama
ʼ
tarbiyalash, kamolga yetkazish, ma naviyatimizning ustivor,
ʼ
iymon e tikodimizning butun bulishligini, kadriyatlarimizning kadrlanish
ʼ ʼ
garovidir.
Afsona va dostonlarning paydo bulishi tarixi
“Afsona – nima va u kachon paydo bulgan?” — degan savolga javob izlash uchun
avvalambor bu purma no suzning ma nosini chukur bilib olishimiz zarur. Afsona –
ʼ ʼ
og izdan og izga utib kelgan fantastik ba zan diniy mazmundagi hikoya bulib,
ʻ ʻ ʼ
aslida sodir bulgani anik, ma lum bir tarixiy vokea, yoki utgan trixiy shaxs hayoti
ʼ
bilan uzviy bog lik buladi. Bobil minorasining kurilishi, Nuhturoni yoki
ʻ
Samarkandda Shohizinda mozori bilan bog lik afsona bulsi, bularning har birining
ʻ
36

asosida tarixiy dalil-hakikat yotganligidan dalolat beradi. Ingliz adibi Chesterton
aytganlaridek, afsona har kanday dalildan ham tarixiyrokdir. Dalil yolg iz bir odamʻ
hakida suz yuritsa yoki u odamlar katnashgan vokea hakida ma lumot bersa,
ʼ
afsona yuzlab va millionlab odamlar takdiri hakida, vokeani sodir kilgan odamlar
hakida hikoya kiladi. Tarixi fakat xalq xotirasi ramzi bulmish afsonalar, rivoyatlar
yordamidagina moddiy mohiyatini kashf eta oladi. Inson xotirasi afsonalarga
hamnafas bulgandagina tirikdir. Afsona uzaro bog lanishi asosida inson bilan vakt
ʻ
bog lanishidir. “Tarix, deb yozadi N.Berdiyev, tom ma nodagi afsonadir. Bola
ʻ ʼ
tarbiyasida afsonalarning roli, ahamiyati juda kattadir. Bola afsonalar orkali uz
tarixini yaxshi urganadi, dunyokarashi kengayadi, axlokiy tarbiya oladi. “Chistoni
elik-bek”, “Baraktom kal asi”, “Xubbi Afsonasi”. Amir Temur bobomiz hakidagi
ʼ
afsonalar yosh avlod tarbiyasida muhim urin tutadi. O zbek xalq dostonlarining
ʻ
yaratilishi xalq og zaki ijodiyoti tarixida noyob uchraydigan hodisalardan biri
ʻ
bulib, ular tarakkiyot xazinasiga kushilgan bebaho kushgan hissadir. Alpomish,
Gurug li, Erali va Sherali, Rustamxon, Zaydixon dostonlari shular jumlasidandir.
ʻ
Biz xalq dostonlarini kuzdan kechirar ekanmiz, xalqning nom kuyish odatiga keng
urin berilganini kuramiz. Shark xalqlari xususan uzbek xalqida shunday odat bor:
bolalarga oiladiga kattalar, elu yurt urtasida mu tabar bulgan kishilar, e tiborli
ʼ ʼ
kariyalar nom kuyadilar. Bu kadimdan kolgan rasmdir.
Masalan: “Erali va Sherali” dostonida aytishicha, usha zamonning rasmiga kura
bolaning birini podshoh uz kuliga olib, birni xotiniga kutartirib, ipak alvon
chodirlarning ichidan haloyikka karab, bolalarga munosib ot kuyishni suradi.
Birisini berdim, haylo gulima,
Birisini uzim oldim kulima.
Bir maslahat sizlarday el-kunima,
Birodarlar, ot kuyinglar ug lima.
ʻ
37

Ba zilar aytdi: egizak bulganidan keyin Hasan-Husan buladi deb, ba zi birlarʼ ʼ
Shamsi va Kamar deyishadi. Hyech birining degani podshoga yokmay turganda,
tukson yamokli tun kiygan Chol chikib Erali va Sherali deydi. Bu fikr hammaga
ma kuul buladi.
ʼ
Doston — uzbek folklorining keng tarkalgan va yirik janrlaridan biri hisoblanadi.
Uning yaratilish xalqimizning ma naviy-maishiy kiyofasi, ijtimoiy-siyosiy
ʼ
karashlari, adolat va hakkoniyat, ozodlik va tenglik, kahramonlik va vatanparvarlik
hakidagi ideallari bilan chambar-chas bog likdir. Barhakikat, hakikiy insonni
ʻ
shakllantiruvchi odob-axlok hakidagi xalq karashlari, xalq og zaki ijodi asarlari,
ʻ
xususan dostonlarda yashab keladi, ularda odob-axlok mavzusi uta donishmandlik
bilan keng ishlanganiga guvoh bulamiz. Buning uchun birgina mashhur “Gurug li”
ʻ
silsilasiga kiruvchi “Zulayxon” dostoniga nazar tashlash kifoya. Ushbu dostonni
mashhur Bahodir va yurtboshi Gurug lining bolaligi va ilk orzu umidlari, doimiy
ʻ
hamrohi va yuldoshi G irotga ega bulib, or-nomus, kadr-kimmat va shan uchun
ʻ ʼ
boshdan kechirgan dastlabki haroyib bahodirliklari kursatgan shijoat-jasoratlari,
yuksak bdiiy saviyada aks etgan. Bahodir Gurug li hali bolaligida hayotning
ʻ
achchik-chuchigi, balan-pastini, yaxshi-yomonni, xiyonatu-diyonatini, razolatu-
adolatni, yovuzligu-ezgulikni, rostu-yolg onni, tug riligu-ayyorlikni hamisha
ʻ ʻ
farklay olmaydi. Unga bularni urgatish uchun murabbiy darkor. Ammo, asosiy
tarbiyachilar ota-ona yuk. shu sababli bu vazifani bjarish homiy – Xizr va 40
chilton zimmasiga tushadi. Kirk nasihatda insonni sevish, ardoklash, kadrlash,
e zozlash, uning baxt-saodati uchun kurashish zarurligi kabilar 40 chilton nasihat,
ʼ
duo, olkishlarining asosiy mahzini tashkil etadi. kishilarga muhabbat, dastavval
biri akl, biri idrok bulishi, ota va onaga sidkidildan muhabbat, hayot bag ishlagan
ʻ
azizlarni izzat-hurmatini joyiga kuyishdan boshlanishi insoniy burch ekanligi
uktiriladi, isnsonga insonning hurmati, sadokati, mehr-muhabbati ifodlnadi. Bu
nasihat, duolar bolalar tarbiyasida katta ahamiyatga ega bulib, ular hozirgi kunda
ham uz tarbiyaviy ahamiyatini yukotgani yuk. shuning uchun ham hozirgi paytda
tarbiyaga ta sir kursatuvchi xalq og zaki ijodiga bulgan e tibor kuchayib
ʼ ʻ ʼ
38

bormokda. Xalq xotirasida saklanayotgan, avloddan-avlodga utib kelayotgan eng
yaxshi ertak va dostonlar bolalarni tarbiyalaydi, yaxshilikka, mehnat va
haqgo ylikka undaydi. ʻ
2.2 Ijtimoiy pedagogikaning maqsadi , vazifalari, obyekti va predmeti
Ijtimoiy pedagogika o z nomiga ko ra sotsium, ya ni jamiyat bilan shug ullanadi.
ʻ ʻ ʼ ʻ
Shu bois uni jamiyat tarbiyasi ham deyish mumkin. Jamiyat tarbiyasi deganda
“Inson” tizimi ichida olib boriladigan tarbiya tushuniladi. Ya ni, bevosita
ʼ
insonlararo munosabatlar jarayonidagi tarbiyaviy ta sir, shuningdek ijtimoiy
ʼ
institutlar faoliyatining (xayriya jamg armalari, tashkilotlar, jamiyatlar va
ʻ
assotsiatsiyalar) tarbiyaviy ta siri nazarda tutiladi. Ijtimoiy “autsayderlar”, ya ni
ʼ ʼ
qariyalar, nogironlar, yolg iz yashovchilar, iqtisodiy nochor ahvolda yashovchilar
ʻ
va xalqning shu kabi boshqa tabaqalariga kiruvchilarga yordam berish ijtimoiy
pedagogikaning maqsadlaridan biridir. Chunki faqat jamiyat va ijtimoiy ta sir
ʼ
vositasida insonlarda insoniylik, vatanparvarlik, ijtimoiy faollik, mas uliyatlilik
ʼ
singari fazilatlarni shakllantirish mumkinki, ushbu jarayonda oila, maktab va
boshqa o quv muassasalari yordamchilar sifatida faoliyat ko rsatadi. Ijtimoiy
ʻ ʻ
pedagogika (lat.socium-jamiyat)ning asosiy vazifasi ijtimoiy tarbiya
muammolarini o rganishdan iborat. Demakki, uning obyekti ijtimoiy hayotiy
ʻ
tarbiyaviy jarayonlardir. Predmet esa, shaxsning shakllanishiga ijtimoiy muhitning
ta siri qonuniyatlari, jumladan oilaning, birlashmalarning, jamg armalarning
ʼ ʻ
tarbiyaviy ta siri kabilar hisoblanadi. Demak, ijtimoiy pedagogikaning predmeti –
ʼ
bu shaxsning ijtimoiylashuv jarayonidir.
Ijtimoiy pedagogika, ayniqsa, “og ir guruhlarga alohida e tibor qaratadi. Bu
ʻ ʼ
guruhga taqdir taqozosi bilan og ir vaziyatlarga tushib qolgan shaxslar kiradi.
ʻ
Bular: narkomanlar, ishsizlar, fohishalar, jinoyatchilar, qamoqda o tirib chiqqan
ʻ
39

kasallar, jinoiy guruhlarga va man etilgan diniy sektalarga o zlari bilmagan holdaʻ
kirib qolgan shaxslar va hokazo kiradi. Shuningdek , ijtimoiy pedagogika katta
yoshdagi va qariyalarni; ishlab chiqarish jarayonlaridagi rahbar va xodimlarning
o zaro munosabatlari, ayollar tarbiyasi, kasbidan qoniqmaganlik, qolaversa dam
ʻ
olishga, ruhiy kasallangan, ta lim olishdagi muommalar, tarbiyasi og ir bolalar
ʼ ʻ
kabi muammolarni ham nazardan chetga qoldirmaydi. Ijtimoiy hayotning turli
jabhalaridagi bu insonlar, albatta, yuqori malakali pedagogik yordamga
muhtojdirlar. Amaliyotda ijtimoiy pedagogik va yoshlarning yashash
komplekslarida, turli yoshdagi xodimlardan iborat birlashmalarda ijtimoiy
pedagogik tajribalarni to plash ishlari shakllantirilgach, maktablarning ijtimoiy
ʻ
institutlar bilan hamkorligi o zgardi. Shu asosda ijtimoiy muhitni pedagoglashtirish
ʻ
jarayoni intensiv tarzda rivojlanib bordi. Lekin bu boradagi kadrlar masalasi
muammo bo lib qolaverdi. Buning ustiga tarbiya ishlari bilan faqat maktab,
ʻ
bog cha kabi ta lim-tarbiya maskanlari shug ullanadi,-degan fikr jamiyat a zolari
ʻ ʼ ʻ ʼ
ongida o rnashib qolgan. Demak, ta lim tarbiya bilan shug ullanuvchi fanlar va
ʻ ʼ ʻ
o quv muassasalaridan farqli o laroq ijtimoiy pedagogika ijtimoiy hayotimizning
ʻ ʻ
barcha jabhalari bilan bog liqdir.
ʻ Shuning uchun ham u juda ko plab fanlar bilan ʻ
uzviy bog liq. Antropologiya- odamning kelib chiqishi va evolyutsiyasi, odamzod
ʻ
irqlarining paydo bo lishi, odamning tana
ʻ tuzilishidagi farq-
tafovut ,o zgaruvchanlik haqidagi fan. Antropoligiyaning muhim sohasi- odam
ʻ
organizmining tuzilishi va rivojlanishiga ta sir qiladigan fiziologik. Biokimyoviy
ʼ
va genetik omillarini o rganadigan bo limi- “Odam biologiyasi” degan umumiy
ʻ ʻ
nom bilan XX asr o rtalaridan boshlab rivojlandi. Siyosatshunoslik jamiyatning
ʻ
siyosiy hayoti va siyosiy munosabatlarida ro y beradigan voqea-hodisalar,
ʻ
o zgarishlarni ilmiy-nazariy jihatdan asoslab beradi. Uning siyosiy fan sifatidagi
ʻ
roli va ahamiyati uning siyosiy mohiyatga ega bo lgan voqea-hodisalarni alohida
ʻ
olingan bir mamlakat doirasida emas, balki jahonning turli mamlakatlarida siyosiy
muammolarni hal qilishida erishilgan natijalar bilan belgilanadi. Jamiyat tarbiyasi
bu ijtimoiy tarbiya deganidir. Ijtimoiy tarbiya muammolari bilan esa ijtimoiy
pedagogika (lat. Socium-jamiyat) shug ullanadi. Sotsiologiya- insonning ijtimoiy
ʻ
40

turmushini o rganish, guruh va jamiyatni o rganishdir. Ijtimoiy mavjudot bo lganʻ ʻ ʻ
odamlarning xulq-atvori- uning predmetidir. Sotsiologiyaning faoliyat maydoni
keng bo lib, u ko chada individlarning tasodifiy to qnashuvlaridan to global
ʻ ʻ ʻ
ijtimoiy jarayonlarni tadqiq qilishgacha bo lgan sohalarni qamrab oladi.
ʻ
Sotsiologiya bizga o zimiz haqimizda, o zimiz yashayotgan jamiyat haqida,
ʻ ʻ
shuningdek makon va zamonda bizdan uzoq bo lgan jamiyatlar haqida bilim olish
ʻ
imkonini beradi. Ijtimoiy pedagogikaning fan sifatidagi ta rifi bir qator
ʼ
bahs -munozaralarga sabab bo lmoqda. Yaxshi ma lumki, har qanday fan inson
ʻ ʼ
bilimi sohasi sifatida nazariya va amaliyotning birligi sifatida faoliyat yuritadi. Bu
ikki soha doimo bir-birini to ldirib kelishadi va voqelikning mukammallashuviga
ʻ
o z ta sirini ko rsatishadi. Demak, biz ijtimoiy pedagogikani ham fan va amaliy
ʻ ʼ ʻ
faoliyat sohasi sifatida o rganishimiz lozim. Bundan tashqari ijtimoiy pedagogika
ʻ
ko pgina boshqa fanlar (falsafa, matematika, biologiya) kabi o quv fani bo lib ham
ʻ ʻ ʻ
xizmat qilishi mumkin.O zbekiston qadimiy tarix va pedagogik an analarga ega
ʻ ʼ
davlat bo lgani uchun qadimdan ijtimoiy pedagogika fanining Sharq mutafakkirlari
ʻ
va diniy arboblar asarlarida rivojlanishi asoslari mavjuddir. XIX asrda o zbek
ʻ
ma rifatparvarlari, XX asrdagi novator pedagoglarning ijtimoiy tarbiya sohasidagi
ʼ
faoliyati ijtimoiy bilimlar uchun boy materialni tashkil qiladi. Biroq ma lum bir
ʼ
davrda ijtimoiy pedagogikaning MDH hududidagi tadrijiy rivojlanishi to xtatib
ʻ
qo shildi. bu ish avvaliga inqilobgacha bo lgan davrda pedagogikadan voz kechish,
ʻ ʻ
so ngra ijtimoiy muammolarni ma lum qilmaslik siyosati bilan amalga oshirilgan
ʻ ʼ
bo lsa, ana shu asosdan kelib chiqib, aytish mumkinki, ijtimoiy pedagogika ilmiy
ʻ
nazariy bilimlar va ijtimoiy –pedagogik faoliyatini o rganadi, keyinchalik unga
ʻ
burjuaziya fani sifatida qaralgan. Ijtimoiy pedagogikaning tiklanishi faqatgina XX
asrning 90-yillarida ro y berdi. Uning qayta “tug ilishi” ijtimoiy pedagoglarning
ʻ ʻ
zamonaviy sharoitlardagi faoliyatlarida, amaliyotda ijtimoiy pedagogika fanining
yutuqlaridan foydalanish zaruriyati tug ilgani bilan izohlanadi. Bu yerda davlat va
ʻ
jamiyatning faoliyat yuritishining yangi tamoyillari-bozor iqtisodiyoti, raqobat,
byudjetdan pul ajratishni kamaytirish, dunyo hamjamiyatiga kirish, iqtisodiy
41

holatning barqarorligi nazarda tutilmoqda. Shu bilan birga ijtimoiy hayotni
demokratiyalashtirish, jahon hamjamiyatiga kirish aholining kam ta minlanganʼ
qatlamlariga e tiborni yanada kuchaytirishni talab qiladi. Biroq bundan avvalgi
ʼ
davrning nazariya va amaliyotining tizimlashtirilmog ini bu ikki soha bir-biridan
ʻ
alohida ravishda rivojlanishiga sabab bo ldi va ijtimoiy pedagogika fan sifatida
ʻ
shakllanishiga ta sirini ko rsatdi. Natijada bugunda ilmning bu sohasini to liq
ʼ ʻ ʻ
qamrab oluvchi ta rif mavjud emas. Masalan, Y.V.Vasilkova bu fanni “alohida
ʼ
shaxs va guruhni tarbiyalash va o qitish nazariya va amaliyoti” deb ta kidlaydi.
ʻ ʼ
A.V.Mudrikning fikricha ijtimoiy pedagogika-“barcha yosh guruhlar va ijtimoiy
toifalarni ijtimoiy tarbiyasini o rganuvchi pedagogikasi”dir. V.D.Semenov ijtimoiy
ʻ
pedagogika yoki muhit pedagogikasi fan yutuqlarini birlashtiruvchi va ularni
ijtimoiy-tarbiya amaliyotida amalga oshiradi, deb hisoblaydi. I. Podlasiyning
“Pedagogika” darsligida quyidagicha ta rif mavjud: “ ijtimoiy pedagogika-ijtimoiy
ʼ
muhitning shaxsni shakllantirishga va ijtimoiy tarbiya muammolariga ta siri
ʼ
qonuniyatlarini o rnatuvchi fan”. YU.N.Galaguzova ijtimoiy pedagogikaga uning
ʻ
obyekti va predmetini aniqlash orqali ta rif bermoqchi bo lgan. Ijtimoiy
ʼ ʻ
pedagogikaning fan sifatidagi mohiyatini aniqlash uchun “fan” tushunchasining
o zi inson faoliyatining obyektiv bilimlarni tizimlashtirish va ishlab chiqishga
ʻ
qaratilgan faoliyati ekanligini ta kidlash lozim. Tushunchaning ilmiy mazmuniy
ʼ
jihatini o rganish “ ijtimoiy pedagogika” atamasining o ziga e tibor qaratishni
ʻ ʻ ʼ
talab qiladi. U ikki sohadan iborat bo lib, ularni bitta sohaga birlashtirib turadi. Bu
ʻ
birlashuv tasodifiy emas va fanda tabaqalashuv va ixtisoslashuvning zamonaviy
jarayonlariga bog liq. Pedagogika fanida tabaqalashuv va ixtisoslashuv jarayoni
ʻ
so nggi paytlarda ancha kuchaydi. Ba zi bir ixtisoslashtirilgan sohalar-
ʻ ʼ
maktabgacha pedagogika, maktab pedagogikasi, maxsus pedagogikasi, kasb-hunar
pedagogikasi, tarix pedagogikasi mustaqil ilmiy sohalarga aylanib bo lishdi.
ʻ
Ularning qatoriga ijtimoiy pedagogikani ham kiritsak bo ladi. ijtimoiy pedagogika
ʻ
pedagogika singari ta lim-tarbiya jarayoni va hodisalarini o rganadi. Biroq ularni
ʼ ʻ
muayyan o ziga xos yo nalishlarda o rganadi. Bu fanning o ziga xos xususiyati “
ʻ ʻ ʻ ʻ
ijtimoiy” so zida mujassamlashtiilgan.“ Ijtimoiy” (lotinchada sotsialis-umumiy,
ʻ
42

ijtimoiy) tushunchasi ostida odamlarning shakllari, ular o zaro munosabatlariningʻ
turli shakllari bilan bog liq barcha narsa tushuniladi.
ʻ Bu degani , agar pedagogika
o ʻ sib kelayotgan avlodlarning ta ʼ lim tarbiyasi haqidagi fan bo ʻ lsa , ijtimoiy
pedagogika ta ʼ lim - tarbi ya jarayonlarida bolaning jamiyatdagi hayotga
qo shilishiga bog liq hodisalarni alohida ajratadi. Bolaning jamiyatga “kirish”
ʻ ʻ
jarayoni, uning muayyan ijtimoiy tajribani qo lga kiritishi (bilim, qadriyat, yurish-
ʻ
turish qoidalari) ijtimoiylashuv deyiladi. Shunday qilib agar biz ijtimoiy
pedagogika mohiyatini bu fanning obyekt va predmetini qiyoslash orqali
aniqlamoqchi bo lsak quyidagi holat kelib chiqadi.
ʻ Pedagogikaning ham, ijtimoiy
pedagogikaning ham obyekti- bu bola, biroq o rganish predmetlari turlicha.
ʻ
Pedagogikaning o rganish predmeti bolani tarbiyalash qonuniyatlari hisoblanadi,
ʻ
ijtimoiy pedagogikaning predmeti esa bolani ijtimoiylashtirish qonuniyatlari
hisoblanadi. Shuni ta kidlash lozimki, bu ikki fanlarning uzoq tarixiy aloqasiga
ʼ
qaramay natijada ularning o ziga xos vazifalari tufayli uzoqlashishi ro y berdi.
ʻ ʻ
Umumiy pedagogikaning spetsifik vazifasi ta lim-tarbiyadir. Bola va bolalikni
ʼ
himoya qilish ijtimoiy pedagogning asosiy kasbi hisoblanadi. Hu sababli ijtimoiy
pedagogika jamiyatni va ijtimoiy munosabatlarni o rganadi, insonlar bir-birlari
ʻ
bilan qanday muomalaga kirishishlarini ,nimaga bir guruhga birlashishlarini va
jamiyatning boshqa ijtimoiy masalalarini aniqlashga harakat qiladi. Ijtimoiy
pedagogika bu muammolarni biroz boshqacha tarzda, uning ilmiy vazifalariga mos
ravishda o rganadi. Shu bilan birga o z rivojlanishida umumiy pedagogikadan
ʻ ʻ
ajralib chiqib, u kompleks xarakterga ega bo ldi. Hozirda uning nazariy va amaliy
ʻ
faoliyati sohasiga maktab va maktabdan tashqari muassasalarda tarbiya va qayta
tarbiya, bolalar uylari, qariyalar uylarida yashovchilarga g amxo rlik,
ʻ ʻ
huquqbuzarlar bilan ishlash, kabilar kiradi. Ijtimoiy pedagoglar faoliyatning turli
sohalari: ekologiya, badiiy ijod, sog lomlashtirish sohalarida ixtisoslashish adi.
ʻ
Shunday qilib ijtimoiy pedagogika ilmiy tadqiqotlarning intizomiy sohasi
hisoblanadi. Uning asosi pedagogika, pedagogika tarixi, pedagogik usullar va
vositalar hisoblanadi. Shu bilan birga ijtimoiylashuv muammolari ijtimoiyogiya
tomonidan o rganilganligi sababli ijtimoiy pedagogika ba zi ijtimoiyogik nazariya,
ʻ ʼ
43

usul va vositalardan ham foydalanadi. Shu bilan birga ijtimoiy pedagogika
o zining nazariya, uslub, vosita va texnologiyalarini ham ishlab chiqadi.ʻ
Yuqorida bayon etilgan isbot dalillar asosida Y.N.Galaguzovaning ta rifiga juda
ʼ
yaqin turuvchi ijtimoiy pedagogikaning eng aniq ta rifi quyidagicha:
ʼ

ijtimoiy pedagogika-shaxsni ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini o rganish,
ʻ
jamiyatning ijtimoiy muammolarini hal qilish maqsadida ijtimoiy pedagogik
faoliyatning samarali usullari, texnologiyalarini ishlab chiqish va ularni
qo llashga qaratilgan pedagogika sohasi.
ʻ
Shuningdek, ijtimoiy pedagogikaga bola ijtimoiylashuvi qonuniyatlarini
o rganadigan va mutaxassislarni ijtimoiy tarbiya va ta lim usullari va texnologiyasi
ʻ ʼ
bilan ta minlaydigan fan sifatida ta lif bersak ham bo ladi. Ijtimoiy pedagogika
ʼ ʼ ʻ
O zbekistonda ham, dunyodagi boshqa mamlakatlarda ham uzoq va chuqur
ʻ
an analarga ega. Shunga qaramay sobiq sovet tuzumi davrida ijtimoiy pedagogika
ʼ
yutuqlari e tiborga olinmadi. Mana shuning uchun ham ijtimoiy pedagogika yangi
ʼ
soha sifatida faqat ijtimoiy- pedagogik mutaxassislar davlat va jamoat organlari
boshqarmalarinigina emas, balki mutaxassislar tayyorlaydigan tizimni, shuningdek
ijtimoiy-pedagogik faoliyatning ilmiy-tadqiqot bazasini ham o z ichiga oladi.
ʻ
Ijtimoiy pedagogikani rivojlantirish va mazkur yo nalishda mutaxassislar
ʻ
tayyorlash muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ijtimoiy pedagogika yaqin kelajakda
o qituvchi yoki tibbiy xodim singari ommaviy kasbga aylanadi, chunki ayrim
ʻ
odamning ijtimoiy kasalligini oldini olish va ma naviy-axloqiy og ishini davolash
ʼ ʻ
“ijtimoiy epidemiya”ga qarshi kurashga nisbatan ancha osondir. Ijtimoiylashuv
uzoq davom etadigan va juda murakkab jarayon. Bir tomondan har qanday jamiyat
o z rivojlanish jarayonida ijtimoiy
ʻ va axloqiy qadriyatlar , ideallar, axloqiy
me yorlar va qoidalar tizimini ishlab chiqadi, har bir bola yuqoridagi qoidalarni
ʼ
qabul qilib, o rganib mazkur jamiyatda yashash, uning to laqonli a zosi bo lish
ʻ ʻ ʼ ʻ
imkoniga ega bo ladi. Uning uchun jamiyat u yoki bu shaklda shaxsga maqsadga
ʻ
44

muvofiq tarzda ta sir ko rsatadi, uni ta lim va tarbiya doirasida amalga oshiradi.ʼ ʻ ʼ
Ikkinchi tomondan, uning shakllanishiga turli g oyalar, ijtimoiy muhit ta sir
ʻ ʼ
ko rsatadi. Uning uchun bunday yo nalishlar, stixiyali ta sirlar yig indisi har doim
ʻ ʻ ʼ ʻ
ham milliy mustaqillik manfaatlariga javob bermaydi. Jamiyat o z tuzilishiga yerga
ʻ
turli xil o zaro bir-biriga bog liq va bir- biriga ta sir etadigan davlat jamoat
ʻ ʻ ʼ
institutlariga ega bo lib, ular ijtimoiy hayotni tashkil etish va boshqarish shakllarini
ʻ
anglatadi. Odamlar bu ijtimoiy normalar ijtimoiy qoidalar bilan munosabatga
kirishadilar va uni o rganadilar. Ammo turli xil ijtimoiy institutlarning g oyaviy
ʻ ʻ
tarbiyadagi roli bir xil emas. Ulardan biri bolaning rivojlanishi va ijtimoiy
tiklanishi uchun ularga tabiiy ta sir ko rsatsa, boshqasi shaxsning shakllanishi
ʼ ʻ
uchun maqsadga muvofiq vazifani bajaradi. Bular ijtimoiylashtirish institutlari
nomini olib, ularning tarkibiga oila, ta lim, madaniyat va din kabilar kiradi. Oila
ʼ
ijtimoiy pedagogikaning asosiy instituti , oila vositasida odam asosiy ijtimoiy
bilimlarni o rganadi, axloqiy mahorat va malakaga ega bo ladi, hayoti uchun zarur
ʻ ʻ
bo lgan ma lum qadriyat va mafkurani egallaydi. Bolalarning muvaffaqiyatli
ʻ ʼ
ijtimoiylashtirish uchun muhim ahamiyatga ega bo lgan yana bir institut-ta lim
ʻ ʼ
muassasasidir. Odam uzluksiz ta lim orqali jamiyatda tarkib topgan qadriyatlar,
ʼ
boyliklar bilan munosabatda bo ladi. Odam bilim olish jarayonida faqat aqliy
ʻ
jihatdan rivojlanib qolmay, jamiyat hayotiga moslashadi.
X U L O S A
Yurtimiz O zbekiston mustaqillikka erishgandan keyin tarixiy haqiqat va adolatni
ʻ
tiklash uchun umumxalq yurishi boshlandi. Ming yillar davomida yaratilgan
xalqimiz koni va joniga aylangan ma naviy durdonalarga yangicha qarala
ʼ
boshlandi. Milliy an analarning kadri ko tarilishi kerakligi e tirof etildi.
ʼ ʻ ʼ
Ma lumki, xalqning pedagogik karashlari uzoq asrlar davomida shakllangan va
ʼ
ular bizga alohida qo‘llanma, dastur yoxud darsliklar shaklida yetib kelmay, balki
asosan xalq og zaki ijodiga kiruvchi turli janrlardagi asarlar tarzida yetib kelgan.
ʻ
Xalq og zaki ijodiyoti asrlar buni mehnat jarayonida insonni orzusi negizida
ʻ
45

shakllanib borgan, barkamol insonga qaratilgan ilk og zaki va yozmaʻ
yodgorliklarida, ya ni ertak, doston, qo‘shiq, topishmoq, tez aytish, masal, matal,
ʼ
maqol va hikoyalarda uz aksini topgan. Xalq og zaki
ʻ aadabiyoti asta-sekin tus olib,
rivojlanib borgan. Xalq og zaki ijodiyotida avvalo komil inson uchun ilm va hunar
ʻ
zarurligi, donishmandlik, aql va zakovat alohida urin egallaydi. Ma lumki, ota-
ʼ
bobolarimiz kadim zamonlardan yaxshilikni yomonlikka, ma rifatni jaholatga,
ʼ
nurni zulmatga qqarma-qarshi kuyib, hamisha ma rifat u-ziyoni, adolat u-ezgulikni
ʼ
olqishlab kelgan. O zbek xalq og zaki ijodidagi har bir janr bir olam, odob, ta lim-
ʻ ʻ ʼ
tarbiyaning uziga xos darsligi deyish mumkin. Xalq odobnomasi va ibrat
nomasining bu boy, teran, serma no, mazmunli sohasi insonni har tomonlama
ʼ
tarbiyalash, kamolga yetkazish, ma naviyatimizning ustuvor, iymon
ʼ
e tiqodimizning butun bo lishligini, qadriyatlarimizning
ʼ ʻ qadrlanish garovidir
Foydalanilgan adabiyotlar ro yxati:
ʻ
I.Rahbariy adabiyotlar
1.Mirziyoyev Sh.M. Tankidiy tamil , kat ь iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
— xar bir raxbar faoliyatining kundalik qoidasi bo lishi kerak. O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016 yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga
bag ishlangan majlisidagi O zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. // Xalq so zi
ʻ ʻ ʻ
gazetasi, 2017.16 yanvar,
2.Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
ko ramiz. ”O zbekiston ”, 2017.
ʻ ʻ
46

3.O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo yicha harakatlar strategiyasi.ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni.O‘zbekiston Respublikasi qonun
ʻ
hujjatlari to plami, 2017yil, 6-son,70-modda.
ʻ
4.Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi inson manfaatlarini ta minlash taraqqiyoti
ʼ
va xalq farovonligining garovi. ” O zbekiston ”, 2017.
ʻ
II.Asosiy adabiyotlar
1. Hasanboyev J. va boshq. Pedagogika: Oliy o’quv yurtlari uchun darslik. –
Toshkent: Fan, 2009. - 480 b.
2. O’zbekiston Milliy ensiklopediyasi. 8-jild, 270 bet.
3.Quronov M. Otalar kitobi.1
4.Hasanboyev J. va boshq. Pedagogika. Toshkent: Fan, 2006, 284 bet
5.Abdullaeva Q., Safarova R., Bikboeva N. Boshlang‘ich ta’lim konsepsiyasi//
Boshlang‘ich ta’lim, 6-son. 1998. -2-9 betlar.
6.Adizov B.R. Boshlang‘ich ta’limni ijodiy tashkil etishning nazariy asoslari.
Dokt. diss. Toshkent, 2003. -320 b.
7.R.A.Mavlonova, B.Normurodova. “Tarbiyaviy ishlar metodikasi”. –T., 2007 yil.
8.«Odob – ahloqga oid hadis namunalari». T., «Fan» 1970 yil.
9.N.I.Boldirev. «Sinf rahbari. T., «O‘qituvchi» 1975 yil.
10.Kaykovus «Qobusnoma» T., «O‘qituvchi». 1986 yil.
11.A.J.Jo‘raev. «Tarbiyaviy darslarni o‘tish». T., «O‘qituvchi» 1994 yil.
12.Qo‘ziev. «Sinf rahbari ishini tashkil etish va rejalashtirish». T., 1997 yil.
III . ELEKTRON TA LIM RESURSLARI
ʼ
47

13. www. tdpu. Uz
14. www. Ziyonet. Uz
15. tdpu-INTRANET. Ped
16. www. pedagog. uz
17. www. edu. Uz
48

O‘zbek xalq pedagogikasi va islom ta’limotida ijtimoiy pedagogik g‘oyalar

Sotib olish