Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	1.5MB
Покупки	2
Дата загрузки	12 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

O‘zbekiston elektron tjoratni rivojlantirishda internet do‘konning ahamiyati

1-rasm. WEBSUM elеktron to’lov tizimi.
2-rasm. iPAY elеktron to’lov tizimi.
Elektron to‘lov tizimlari yordamida Internet va IP-telefoniyaga ulanish
uchun «PIN» kodlar va internet do‘konlardan tovarlarni xarid qilish, uyali aloqa
xizmati, shahar telefoniyasi, kommunal xizmatlar, domen va xosting, reklama,
televideniye, chiptalar, datatsentrlar, veb resurslar uchun haq to‘lash mumkin.
iPAY — bu UzExdagi birja savdolarida, www.uzbex.com global savdo
maydonchasida, hamda iPAY tizimiga qo‘shilgan internet do‘konlarda onlayn
to‘lovlarni amalga oshirish imkonini beruvchi, O‘zbekiston Respublikasi tovar
hom-ashyo birjasining to‘lov tizimidir.(2-rasm).
9

34. Wang, D. (2021). Digital Platforms and Local Business Expansion in
Asia . Cambridge University Press.
35. Peterson, E. (2023). Trends in Consumer Behavior and E-commerce
Growth . Springer.
36. Lee, D. (2021). AI and Machine Learning in E-Commerce: The New
Frontier . Wiley.
37. Miller, F. (2023). The Role of Logistics in Expanding E-Commerce .
Journal of Business Logistics.
38. Vakhitov, A. (2021). Digital Transformation and E-commerce in
Uzbekistan . Global Commerce Review.
39. Peterson, R. (2022). Online Retailing and the Shift in Consumer Habits .
Springer.
40. Gavrilov, K. (2023). The Evolution of Digital Payment Systems in E-
commerce . Journal of Digital Economy.
INTERNET SAYTLAR:
1. Amazon E-Commerce Strategy Overview
2. Alibaba Business Model
3. UNCTAD Digital Economy Report
4. Uzum Market
5. E-Commerce Development in Uzbekistan
6. E-commerce Trends
7. Logistics in E-commerce
52

- Onlayn reklama : Google AdWords va boshqa onlayn reklamalar
yordamida kompaniyalar o‘z reklama kampaniyalarini aniq maqsadli auditoriyaga
yo‘naltira oladilar. Bu reklama usuli onlayn do‘konlarga o‘z mahsulotlarini ancha
arzon va samarali tarzda reklama qilish imkonini beradi, chunki an'anaviy reklama
kanallariga qaraganda xarajatlar ancha past bo‘ladi. Bu marketing strategiyalari
internet do‘konlarining o‘sishini tezlashtiradi, raqobatbardoshlikni oshiradi va
xarajatlarni kamaytiradi. Samarali onlayn marketing, o‘z navbatida, onlayn
savdoni rivojlantirishda muhim rol o‘ynaydi.
Iqtisodiy samaradorlikni oshirish . Internet do‘konlari biznes uchun bir
qancha iqtisodiy afzalliklarni taqdim etadi:
 Kam xarajatlar : Fizikaviy do‘konlarni ochish va boshqarish xarajatlari
(joy ijarasi, yoritish, ishchi kuchi) kamayadi. Internet do‘konlari orqali
kompaniyalar o‘z mahsulotlarini sotish va marketingni amalga oshirishda ancha
arzon resurslarni ishlatishlari mumkin.
 Qisqa ta'minot zanjiri : Elektron tijoratda to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab
chiqaruvchidan xaridorlarga yetkazib berish tizimi qurilishi mumkin. Bu ta'minot
zanjirini qisqartiradi va xarajatlarni kamaytiradi.
Ijtimoiy va iqtisodiy ta'sir. Internet do‘konlarining kengayishi odamlarning
xarid qilish odatlarini o‘zgartirib, yangi iqtisodiy va ijtimoiy muhitni yaratdi.
Mijozlar o‘z vaqtini tejash, mahsulotlarni taqqoslash va eng yaxshi variantni
tanlash orqali xarid qilishni osonlashtirdi. Bu esa bozorning samarali ishlashini
ta'minlaydi va raqobatni kuchaytiradi. Onlayn savdo, nafaqat shaharlarda, balki
qishloq joylarda ham kichik bizneslar uchun global bozorga chiqish imkoniyatini
yaratadi. Bundan tashqari, internet do‘konlari yangi ish o‘rinlarini yaratadi,
texnologik yutuqlarni amalga oshirishga turtki beradi va raqamli iqtisodiyotning
rivojlanishiga yordam beradi. Bu jarayonlar iqtisodiyot samaradorligini oshiradi va
innovatsiyalarni tezlashtiradi.
E-tijorat va iqtisodiy barqarorlik. Elektron tijoratning jadal rivojlanishi
iqtisodiy barqarorlikka katta ta'sir ko‘rsatadi. Pandemiya davrida, ko‘plab
kompaniyalar o‘z faoliyatini internetga ko‘chirishga majbur bo‘ldilar, bu esa
26

AQSh bozorlarida yiliga o‘rtacha 1,5-2 trillion AQSh dollari miqdorida mablag‘lar
aylanadi.
“Elektron tijorat” termini EDI (Electronic Data Interchange – ma'lumotlarni
elektron almashish), elektron pochta, internet, intranet (kompaniya ichida axborot
almashish) va ekstranet (tashqi dunyo bilan axborot almashish) kabi
texnologiyalarni o‘z ichiga oladi. O‘z navbatida Elektron kommersiya tizimi uch
sinfga bo‘linadi:
 Chakana savdoni tashkil qilish bo‘yicha (biznes-iste'molchi, B2C);
 Biznes hamkor bilan aloqlar o‘rnatish (biznes-biznes, B2B);
 Iste'molchilar o‘rtasidagi savdo (iste'molchi-iste'molchi, C2C);
Misol sifatida – virtual auksion www.Ebay.com ni keltirish mumkin.
Elektron tijoratning o‘ziga xos qulayliklari va ustunliklari mavjud:
 Xalqaro operatsiyalarda axborot olish tezligi oshadi;
 Ishlab chiqarish va sotish davri qisqaradi;
 Arzon narxlarda tovarlar va xizmatlar sotiladi.
1.2. Elektron tijoratni rivojlantirishda huquqiy va normativ asoslar
Globallashuvning bugungi bosqichida axborot va internet texnologiyalari
iqtisodiy yuksalishning muhim omili sifatida hayotimizning barcha sohalariga
jadal sur’atlarda kirib kelmoqda. Bu, o‘z o‘rnida, elektron tijoratning ham rivoj
topib, global iqtisodiy faollikning asosiga aylanishiga zamin yaratmoqda.
Bugungi kunda elektron tijoratni rivojlantirish mamlakatimizda amalga
oshirilayotgan keng ko‘lamli iqtisodiy islohotlarning ajralmas bo‘lagi hisoblanadi.
Shu boisdan elektron tijoratni rivojlantirish va iqtisodiyotni axborotlashtirish
jarayoniga moslashtirish borasida qabul qilingan qonunlar, Prezident va hukumat
qarorlari, yaratilgan texnologik asoslar tufayli so‘nggi yillarda elektron tijorat
13

Amazon, shuningdek, o‘zining katta logistika tarmog‘i va “Fulfillment by
Amazon” (FBA) kabi tizimlari yordamida mahsulotlarni samarali yetkazib berish
imkoniyatini yaratadi. Bu tizim do‘konlar va sotuvchilarga mahsulotlarni
omborlarga joylashtirish va Amazonning ilg‘or tizimi orqali mijozlarga yetkazib
berishga imkon beradi (O'Connor, 2023).
5-rasm. Amazon internet do‘koni
Alibaba. Alibaba o‘zining raqamli ekotizimini yaratish orqali kichik va o‘rta
bizneslarga xalqaro bozorga kirish imkoniyatini taqdim etadi. B2B (business-to-
business) va B2C (business-to-consumer) platformalari orqali ishlab
chiqaruvchilarni xaridorlarga birlashtiradi. Kompaniya, shuningdek, Alibaba
Cloud va Alipay kabi xizmatlarni taqdim etadi, bu esa o‘z navbatida to‘lov
tizimlari va ma'lumotlar xavfsizligini ta'minlaydi. Alibaba to‘lov tizimining global
kengayishi va turli xil logistika xizmatlari yordamida mahalliy bizneslar o‘z
mahsulotlarini eksport qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi (Wang, 2022).
Alibaba, shuningdek, raqamli reklama va marketing platformalari yordamida
kichik va o‘rta bizneslar uchun yirik bozorlarni o‘zlashtirish imkonini yaratadi. Bu
platformalar ishlab chiqaruvchilarga mahsulotlarini global bozorlarda sotishga
41

I-BOB. ELEKTRON TIJORAT VA INTERNET DO‘KONLARNING
RIVOJLANISH JARAYONI
1.1. Elektron tijorat tushunchasi va shakllari
Elektron tijorat faoliyati O‘zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat
to‘g‘risida”gi 2004 yil 29 - apreldagi 613-II son Qonuni bilan belgilangan va amalga
oshiriladi.
Elektron tijorat Internet tarmog‘idagi tijorat sohasiga oid faollikni, unda
oldi-sotuvni amalga oshirishni ifodalash uchun qo‘llaniladi. U kompyuter
tarmog‘idan foydalangan holda xarid qilish, sotish, servis xizmatini ko‘rsatishni
amalga oshirish, marketing tadbirlarini o‘tkazish imkoniyatini ta'minlaydi.
Elektron tijoratning an'anaviy savdo turidan quyidagi xususiyatlari bilan
farqlanadi:
 Xaridor o‘ziga qulay vaqt, joy va tezlikda mahsulotni tanlash va sotib
olish imkoniyatiga ega;
 Savdo-sotiq faoliyatini ish faoliyati bilan birga paralel ravishda, ya'ni
ishlab chiqarishdan ajralmagan holda olib borish imkoniyati mavjud;
 Ko‘p sonli xaridorlarning bir vaqtning o‘zida bir nechta firmalarga
murojaat qilishi. Bu ko‘p sonli xaridorlarning aloqa vositalari yordamida
sotuvchilar bilan muloqotda bo‘lish imkoniyati;
 Kerakli mahsulotlarni tezlikda izlab topish va shu mahsulotlari bor
firmalarga murojaat qilishda texnika va transport vositalaridan samarali
foydalanish, mahsulotlarni bir joyga yig‘ish va ularni sotib olishda aniq
manzillarga murojaat qilish. Ortiqcha vaqt va xarajatlarni kamaytiradi;
6

bozori shakllanib, unga xizmat qiluvchi mexanizmlar tizimli ravishda
takomillashib bormoqda.
Bunga O‘zbekiston Respublikasining 2022-yil 29-sentabrda qabul qilingan
“Elektron tijorat to‘g‘risida”gi Qonuni misol bo‘la oladi. Ushbu Qonun avvalgi
qabul qilinganlariga qaraganda bir qancha takomillashtirilgan, elektron tijoratda
qo‘llaniladigan asosiy tushunchalari, uning sub’ektlari aniq belgilab berilgan.
Mazkur Qonun bilan elektron savdo maydonchasida tovarlarni (ishlarni,
xizmatlarni) chakana va (yoki) ulgurji sotish bo‘yicha faoliyatni amalga oshiruvchi
yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar bilan birgalikda elektron savdo
maydonchasida tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) chakana sotish bo‘yicha faoliyatni
amalga oshiruvchi o‘zini o‘zi band qilgan shaxslar ham elektron tijorat sohasidagi
sotuvchilar hisoblanishi belgilandi.
Shuningdek, mazkur sohada to‘lovlarni naqd pul mablag‘lari bilan, pul
mablag‘larini bank hisobvarag‘idan o‘tkazish orqali hamda elektron pullardan
foydalangan holda amalga oshirish imkoni yaratilmoqda.
Bundan tashqari, elektron tijorat sohasidagi xo‘jalik yurituvchi subektlarga
tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) realizatsiya qilishda elektron hisobvaraq-faktura
rasmiylashtirilishi hamda to‘lovlarni elektron to‘lov vositalaridan foydalangan
holda amalga oshirishda virtual kassaning elektron cheki xaridorga mablag‘larni
oluvchi ko‘rsatilgan holda xaridorning abonent raqamiga yoki elektron pochta
manziliga yoxud shaxsiy kabinetiga yuborish majburiyati belgilandi.
Mazkur Qonun 2023-yildan kuchga kirg an. Ushbu sohada faoliyat
yurituvchi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar uchun soliq qonunchiligi bilan bir qator
yengilliklar taqdim etilmoqda. Jumladan, tovarlarning (ishlarning, xizmatlarning)
elektron savdosini amalga oshiruvchi foyda solig‘i to‘lovchilari uchun soliq
stavkasi 7,5 foiz miqdorida belgilangan, taqqoslash uchun ushbu soliqning asosiy
stavkasi 15 foizni tashkil etadi.
Shuningdek, agarda aylanmadan olinadigan soliqni to‘lovchi hisoblangan
elektron tijorat sub’ektlari uchun, mazkur soliq stavkasi 2 foiz miqdorida
belgilangan, asosiy stavka 4 foizni tashkil etadi.
14

o‘sishi, ayniqsa pandemiya davrida, butun dunyo bo‘ylab tezlashdi, bu esa internet
do‘konlarining muhim o‘rni va salohiyatini yana bir bor tasdiqlaydi.
Onlayn do‘konlar raqobatbardoshlikni oshirish uchun innovatsion xizmatlar
va mahsulotlarni taklif etishda yangi texnologiyalarni keng qo‘llashmoqda.
Masalan, sun'iy intellekt (AI) texnologiyalaridan foydalanish, mijozlarning
qiziqishlari va xarid qilish xulq-atvorini tahlil qilish orqali personalizatsiyalangan
takliflarni yaratishga yordam beradi. Bu esa, o‘z navbatida, mijozlarga maxsus,
ularning ehtiyojlariga mos keladigan mahsulotlarni taqdim etish imkonini beradi.
Shuningdek, tezkor yetkazib berish xizmatlari va onlayn mijozlarga xizmat
ko‘rsatish tizimlari yordamida kompaniyalar o‘z mijozlariga yanada
yaxshilangan xizmat ko‘rsatishni ta'minlaydi. Personalizatsiya esa,
raqobatbardoshlikni oshirishda eng muhim omillardan biridir. Onlayn do‘konlar,
mijozlarning individual ehtiyojlariga mos mahsulotlar va xizmatlar taklif etish
orqali o‘z raqobat ustunliklarini yaratadilar. Mijozlarning xarid qilish odatlari va
afzalliklarini tahlil qilish orqali kompaniyalar ularni o‘zining onlayn platformasiga
qaytarish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Shuningdek, personalizatsiyalangan
takliflar, reklama va mahsulot tavsiyalari orqali mijozlar bilan uzoq muddatli
aloqalar o‘rnatish imkoniyatlarini yaratadi. Bu innovatsion xizmatlar raqobatni
kuchaytirish bilan birga, kompaniyalarning mijozlar bazasini kengaytirishga
yordam beradi, chunki ular mijozlar uchun yanada jozibador va qulay xarid qilish
tajribasini taqdim etadilar.
O‘zbekistonning xalqaro savdo va eksportini oshirishdagi roli internet
do‘konlarining rivojlanishi orqali sezilarli darajada kuchaymoqda. Bugungi kunda,
elektron tijoratning kengayishi, O‘zbekistonlik kompaniyalarga global bozorlarga
kirish uchun yangi imkoniyatlarni yaratadi. Xususan, meva-sabzavotlar ,
to‘qimachilik mahsulotlari , va boshqa sanoat tarmoqlaridagi mahsulotlar,
raqamli platformalar orqali eksport qilinib, xorijiy bozorlarni egallash
imkoniyatlarini kengaytiradi. Elektron tijoratga o‘tish, ishlab chiqaruvchilar va
kichik bizneslarga chet el bozorlarida o‘z mahsulotlarini tanitish uchun tez va
samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Xalqaro savdo platformalariga qo‘shilish va
32

3. “Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish to‘g‘risida” Prezident qarori.
(2020)
4. O‘zbekiston Respublikasining “Mahsulotlar va xizmatlar eksporti
haqida” qonuni. (2023)
5. “Kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash bo‘yicha” qonun. (2022)
6. “Internet xavfsizligi bo‘yicha standartlar” (O‘zbekiston Respublikasi
Milliy Standartlash Agentligi, 2022).
7. “Tijorat marketingi bo‘yicha davlat siyosati” (O‘zbekiston
Respublikasi, 2023).
8. “Elektron to‘lov tizimlari bo‘yicha qonunchilik” (O‘zbekiston
Respublikasi, 2021).
9. “Mahalliy va global savdo tizimlarining integratsiyasi” (Qaror, 2022).
10. “Tijorat qonunchiligi: Internet va onlayn savdo huquqiy asoslari”
(O‘zbekiston Respublikasi, 2022).
11. Smith, J. (2022). Amazon's Impact on the E-commerce Landscape: A
Global Perspective . Oxford Press.
12. Wang, L. (2022). Alibaba's Digital Ecosystem and its Influence on
International Trade . Beijing University Press.
13. Brown, T., & Green, P. (2023). eBay: Leveraging Online Auctions in a
Digital Economy . Cambridge University Press.
14. UNCTAD (2022). Digital Economy and E-Commerce Development:
Global Trends and Challenges . UNCTAD Report.
15. Hassanov, I. (2023). Kichik Biznesni Raqamli Savdoga Jalb Qilish:
O‘zbekiston Tajribasi . Tashkent Publishing House.
16. Miller, S. (2022). Global E-commerce Strategies and Emerging
Markets . Routledge.
17. Rakhmatov, A. (2022). Elektron tijorat: Innovatsiyalar va
rivojlanishning yangi bosqichlari . Tashkent State University Press.
18. G'ulomov, B. (2021). O‘zbekistonda Internet Do‘konlari va Ularning
Rivojlanishi . Uzbek Academy of Sciences Press.
50

orqali foydalanuvchilar o‘z qurilmalaridan tezda va osonlik bilan mahsulotlar va
xizmatlarga kirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. QR kodlari esa foydalanuvchilarga
mahsulotlar haqida ma'lumot olish, to‘lovlarni amalga oshirish va boshqa
xizmatlardan foydalanish imkoniyatlarini taqdim etadi. Bu texnologiyalar onlayn
savdoga jalb qilishda samarali bo‘lib, foydalanuvchi tajribasini yaxshilashga
yordam beradi. Mobil platformalar va QR kodlari orqali foydalanuvchilarga
qulaylik yaratish, O‘zbekiston internet do‘konlarining raqobatbardoshligini
oshiradi va global bozorga chiqishga yordam beradi.
Sun'iy intellekt, o‘zaro integratsiya va mobil texnologiyalar O‘zbekistonning
internet do‘konlari va elektron tijorat tizimlarining o‘sishiga katta hissa qo‘shadi.
Bular orqali, O‘zbekiston nafaqat ichki bozorga, balki global savdoga integratsiya
bo‘yicha yirik qadamlar qo‘yishi mumkin. Texnologiyalarni samarali qo‘llash
O‘zbekistonning raqamli iqtisodiyotini rivojlantirishga yordam beradi va onlayn
savdoning kengayishiga turtki beradi.
3.3. Global tajriba va O‘zbekiston sharoitida qo‘llanilishi
Dunyo bo‘ylab muvaffaqiyatli internet do‘konlari o‘zining innovatsion
texnologiyalari va yondoshuvlarini qo‘llash orqali savdolarni oshiradi. Quyidagi
kompaniyalar o‘zining muvaffaqiyatli biznes modelini yaratgan:
Amazon. Amazon internet do‘konlarining yetakchi nomlaridan biri bo‘lib,
o‘zining shaxsiylashtirilgan xizmatlari orqali mijozlarga o‘ziga xos tajriba
yaratadi. Kompaniya sun'iy intellekt va ma'lumotlar tahlili orqali xaridorlarning
xohishlarini oldindan taxmin qilish va ularni ilgari ko‘rilgan mahsulotlar asosida
tavsiyalar bilan ta'minlash imkonini beradi. Bu jarayon Amazonning tezkor
yetkazib berish tizimi va Amazon Prime kabi xizmatlari bilan qo‘llab-
quvvatlanadi. Xizmatlarning oson va tezkor ko‘rsatilishi mijozlarning sadoqatini
oshiradi va savdolarni tezlashtiradi.
40

Uzum Market o‘zining onlayn savdo ekotizimini yanada rivojlantirish va
foydalanuvchilarga yanada yaxshilangan tajriba taqdim etish uchun texnologik
yondoshuvlarni qo‘llab-quvvatlamoqda, bu esa uning muvaffaqiyatini yanada
mustahkamlamoqda.
8-rasm. Uzum market online do‘koni.
O‘zbekistonning internet do‘konlari rivojlanishida bir qator o‘ziga xos
jihatlar mavjud bo‘lib, ular quyidagi omillarni o‘z ichiga oladi:
Raqamli infratuzilmaning rivoji . O‘zbekistonda internet tezligi va mobil
aloqaning yaxshilanishi raqamli savdoning o‘sishiga zamin yaratadi. Hozirda
internetning tezligi va qamrovi jadal rivojlanayotgan bo‘lsa-da, global miqyosdagi
raqamli xizmatlarni qo‘llab-quvvatlash uchun infratuzilma yaxshilanishi kerak.
Internet va mobil aloqaning sifatini yaxshilash orqali onlayn savdolarni
44

Bu jadvalda har bir mamlakat uchun internet chakana savdosining bozor
hajmi, o'sish sur'ati va internet savdolaridagi ulush ko'rsatilgan. O'zbekistonda
internet do'konlarining iqtisodiy o'sishi yuqori sur'atlar bilan rivojlanmoqda, va
mamlakatda faol internet xaridorlar soni ortib bormoqda.
2.2. Internet do‘konlarining iste'molchi xulq-atvoriga ta’siri
Internet do‘konlarining rivojlanishi foydalanuvchilarga bir qator
qulayliklarni taqdim etadi. Eng muhimi, onlayn xarid qilishda vaqt va joy
chegaralari yo‘q, bu esa mijozlarga har qanday vaqtda va istalgan joyda xarid
qilish imkonini beradi.
24 soatlik mavjudlik, shuningdek, transport va do‘konga borish uchun
sarflanadigan vaqtni tejaydi. Bu omillar, o‘z navbatida, onlayn xaridlarni qulayroq
va samaraliroq qiladi. Internet do‘konlari shuningdek, foydalanuvchilarga
mahsulotlar haqida batafsil ma'lumot taqdim etadi. Ma'lumotlar, mahsulotning
xususiyatlari, tavsiflari, fotosuratlari va boshqa foydali malumotlar mijozlarga
ongli tanlov qilish imkoniyatini beradi. Bunday tafsilotlar iste'molchilarga
mahsulotni to‘liq tushunishga yordam beradi, shuningdek, foydalanuvchilarni
mahsulot haqida ko‘proq ma'lumot olish uchun izlanishlarga yo‘naltiradi. Bundan
tashqari, foydalanuvchilar uchun mahsulotlarning reytinglari va sharhlarini ko‘rish
imkoniyati mavjud. Boshqa mijozlar tomonidan qoldirilgan sharhlar va reytinglar
esa, iste'molchilarga mahsulotning sifatini baholashda yordam beradi. Tadqiqotlar
shuni ko‘rsatadiki, foydalanuvchilar mahsulot tanlashda boshqa mijozlarning
fikrini hisobga olishni afzal ko‘rishadi, chunki bu xavfsizlik va ishonchlilik hissini
oshiradi. Shuningdek, onlayn do‘konlar nafaqat qulaylikni ta'minlaydi, balki
sotuvchilar uchun raqamli marketing va reklama vositalarini qo‘llash
imkoniyatlarini kengaytiradi. Bu foydalanuvchilarni yangiliklar, maxsus takliflar
yoki chegirmalar haqida tez va oson xabardor qilishga imkon beradi, bu esa xarid
qilish jarayonini yanada soddalashtiradi va foydalanuvchilarga qoniqarli tajriba
taqdim etadi
29

Elektron karmonni to‘ldirish va ulardan pul yechishni quyidagi usullar
bilan amalga oshirish mumkin:
 Tijorat banklarida naqd pul bilan;
 Bank kartalari (VISA, MasterCard, UzKart) yordamida;
 Pochta orqali;
 Internet-banking yordamida;
 Pul o‘tkazmalar tizimlari yordamida;
 Mobil aloqa yordamida.
Internet VISA va MasterCard to‘lov kartochkalari. Visa Inc. – to‘lov
operatsiyalarini amalga oshirish xizmatlarini ta'minlovchi amerika kompaniyasi.
VISA International Service Association - jahonning yetakchi to‘lov tizimi
hisoblanadi. VISA kartalari bo‘yicha yillik savdo aylanmasi 4,8 trillion AQSh
dollarini tashkil qiladi. VISA kartalari dunyoning 200 dan ortiq mamlakatlarida
qabul qilinadi. Dunyoda to‘lov kartalarining 57% VISA kartalari tashkil qiladi,
asosiy raqobatchilari MasterCard 26% va American Express 13% tashkil qiladi.
MasterCard Worldwide – dunyoning 210 mamlakatlaridagi 22 ming moliyaviy
tashkilotlarni birlashtirgan xalqaro to‘lov tizimi hisoblanadi. Bosh ofisi AQShning
Nyu-York shahrida joylashgan.
Hozirgi kunda Internet to‘lov tizimlari to‘liqligicha yuqorida keltirilgan
VISA va MasterCard bilan ishlash imkoniyatiga ega, ya'ni Internet to‘lov
tizimlaridagi xamyonlarni to‘ldirish yoki xamyonlardagi ishlatilmay qolgan
mablag‘larni qayta kartochkaga chiqarish mumkin.
Internet do‘konlar va internet birja. Bugungi kunda Internet do‘kon nomi
ostida turli ko‘lam va maqsaddagi echimlarning keng spektri taklif qilinmoqda.
WEBSUM elektron to‘lov tizimidan foydalanadigan Internet do‘konlar
quyida keltirilgan:
UzEx Internet birja – bu shaxsiy kompyuter orqali UzEx savdo
maydonchalarida savdo qilish imkoniyatini beruvchi global milliy savdo
maydonchasi. Ushbu savdo tizimi, iPAY tizimi foydalanuvchilariga, maksimal
11

bo‘lishgan. O‘zbekistonda ham, global miqyosdagi savdo tizimlari bilan raqobat
qilish uchun samarali logistika va tarqatish tizimlarini joriy etish zarur. Ushbu
tizimlar orqali mahsulotlar tez va ishonchli tarzda mijozlarga yetkazib beriladi, bu
esa mijozlar ishonchini oshiradi.
Misol uchun, O‘zbekistondagi Uzum Market kabi platformalar
mahsulotlarni nafaqat mahalliy bozorda, balki xalqaro bozorga ham eksport
qilishni rejalashtirmoqda. Shunday qilib, global miqyosdagi kompaniyalarning
tajribalari O‘zbekiston bozorida kengayish va yuksalishga yordam beradi.
Logistika tizimlarini takomillashtirish uchun davlat va xususiy sektorning o‘zaro
hamkorligi, yangi infratuzilma yaratish va avtomatlashtirish jarayonlarini
tezlashtirish zarur (UNCTAD, 2022). Bunday tizimlar nafaqat onlayn savdolarni
samarali amalga oshirishga, balki global bozorga chiqish imkoniyatlarini
kengaytirishga ham yordam beradi.
O‘zbekiston bozorida global miqyosdagi internet do‘konlarining tajribalarini
qo‘llash, nafaqat raqamli savdolarni kengaytiradi, balki O‘zbekistonning iqtisodiy
rivojlanishiga katta hissa qo‘shadi. Integratsiya, shaxsiylashtirilgan xizmatlar va
innovatsion logistika tizimlarini joriy etish O‘zbekiston internet do‘konlarini
global bozorlarga muvaffaqiyatli chiqarishda muhim vositalar hisoblanadi.
Shunday qilib, O‘zbekistonning onlayn savdo sektorini yanada rivojlantirish uchun
bu omillarga alohida e'tibor qaratish zarur.
XULOSA VA TAFSIYALAR
O‘zbekistonning elektron tijorat sohasida internet do‘konlari muhim
ahamiyatga ega, chunki ular nafaqat mahalliy ishlab chiqaruvchilarni global
bozorga olib chiqishda yordam beradi, balki iste'molchilarga qulay va samarali
xarid qilish imkoniyatini yaratadi. Internet do‘konlari o‘zining innovatsion
47

O‘zbekistonda elektron tijorat tizimlarining ichki va xalqaro aloqalari
mavjud. Ichki tizimlar asosan mahalliy ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilarga
xizmat ko‘rsatadi, xalqaro tizimlar esa global savdoni qo‘llab-quvvatlaydi.
Ichki elektron tijorat tizimlari . O‘zbekistonda bir nechta mahalliy internet
do‘konlari faoliyat yuritmoqda, jumladan, Ozon.uz , Moygurt.uz , Click.uz kabi
platformalar mavjud. Ushbu platformalar mahalliy mahsulotlarni sotish va
iste'molchilarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha keng imkoniyatlar taqdim etadi.
Internet do‘konlarida mijozlarga tez va qulay xizmat ko‘rsatish, shuningdek,
foydalanuvchilarga mahsulotlarni izlashda yordam berish uchun tizimlar
optimallashtirilgan.
Xalqaro elektron tijorat tizimlari . O‘zbekiston internet do‘konlari ko‘p
hollarda xalqaro tizimlar bilan hamkorlik qiladi. AliExpress , Amazon , eBay kabi
xalqaro e-tijorat platformalari orqali O‘zbekistonlik sotuvchilar va mijozlar global
bozorga kirish imkoniyatiga ega. Xalqaro savdo uchun logistika va mahsulotlarni
yetkazib berish tizimlari muhim ahamiyatga ega. Bu tizimlar O‘zbekistonning chet
elga eksport qilish imkoniyatlarini kengaytiradi.
Shunday qilib, internet do‘konlarni yaratish va rivojlantirishda texnologik
yutuqlar va zamonaviy platformalar, O‘zbekistonning internet infratuzilmasining
rivojlanishi va ichki va xalqaro elektron tijorat tizimlari katta ahamiyatga ega. Bu
omillar O‘zbekistonning elektron tijorat sohasini yanada rivojlantirishga yordam
beradi.
II-BOB. O‘ZBEKISTON INTERNET DO‘KONLARINING AHAMIYATI
2.1. Internet do‘konlarning iqtisodiy ahamiyati
21

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR
VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI

«Kriptologiya» kafеdrasi
INDIVIDUAL LOYIHA
Mavzu: O‘zbekiston elektron tjoratni rivojlantirishda internet do‘konning
ahamiyati

5330500 – “Axborot xavfsizligi” yo`nalishi

Bajardi: 010-21-guruh talabasi Nizomova Xulkar
Ilmiy rahbar: ___________ ___________________

Toshkent-2025

beradi. Xalqaro bozorga chiqish imkoniyatlarini yaratish, shuningdek, global
raqamli iqtisodiyotga kirish imkoniyatlarini kengaytirish O‘zbekistonning iqtisodiy
o‘sishini tezlashtiradi.
Davlat elektron tijoratni rivojlantirishda bir qator muhim rollarni o‘ynaydi.
Internet infratuzilmasini mustahkamlash, kichik va o‘rta bizneslarni qo‘llab-
quvvatlash va tadbirkorlikni rag‘batlantirish orqali davlat elektron tijoratning
kengayishiga katta hissa qo‘shishi mumkin. Shuningdek, raqamli resurslar va
platformalar orqali onlayn savdolarni rivojlantirish, o‘z navbatida,
O‘zbekistonning global raqamli iqtisodiyotga integratsiyasini ta'minlaydi.
O‘zbekiston internet do‘konlari uchun innovatsion yondoshuvlar .
Sun'iy intellekt (SI) va avtomatlashtirish internet do‘konlarida mijozlarga
shaxsiylashtirilgan xizmatlar taqdim etish imkoniyatini yaratadi. Foydalanuvchilar
ilgari ko‘rgan mahsulotlar va ularning qiziqishlariga asoslanib, sun'iy intellekt
orqali yangi tavsiyalar berish onlayn savdoni sezilarli darajada tezlashtiradi. Misol
uchun, onlayn do‘konlar sun'iy intellekt yordamida foydalanuvchilarga mos
mahsulotlar tavsiya etishi va ularni tezda sotib olish imkoniyatini taqdim etishi
mumkin. Bu esa mijozlar uchun qulaylik yaratadi va savdo jarayonini
soddalashtiradi. Shuningdek, SI yordamida avtomatik tarzda inventarizatsiya
boshqarilishi, narxlarni optimallashtirish va mijozlar bilan aloqalarni yaxshilash
mumkin.
O‘zaro integratsiya . O‘zbekiston internet do‘konlari global savdo
platformalari bilan integratsiya qilinishi zarur. Bunday integratsiya mahalliy ishlab
chiqaruvchilarga o‘z mahsulotlarini nafaqat O‘zbekistonda, balki dunyo bo‘ylab
sotishga imkon yaratadi. Xalqaro savdo platformalariga integratsiya qilish orqali,
O‘zbekistonning internet do‘konlari global raqobatga kirish imkoniyatini oshiradi.
Davlatning raqamli infratuzilmasini mustahkamlash orqali bu integratsiyani
osonlashtirish mumkin, chunki global platformalar bilan o‘zaro bog‘lanishning
samarali asoslari raqamli infrastrukturaga bog‘liq.
Mobil ilovalar va QR kodlari . Mobil ilovalar va QR kodlari internet
do‘konlarining muvaffaqiyatli ishlashi uchun muhim vositalardir. Mobil ilovalar
39

sohasining rivojlanishi uchun mustahkam huquqiy asos yaratadi va sohada yanada
o‘sishga olib keladi.
Shu bilan birga, elektron tijoratning O‘zbekiston iqtisodiyotiga ta'siri, uning
ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishdagi o‘rni, hamda yangi texnologiyalarni joriy etish
masalalari kurs ishining dolzarbligini belgilaydi. Internet do‘konlarining o‘sishi
nafaqat savdo, balki davlat va xususiy sektor o‘rtasida samarali hamkorlikni
mustahkamlashga, shuningdek, iqtisodiyotda innovatsiyalarni kengaytirishga
xizmat qiladi.
Kurs ishining dolzarbligi . O‘zbekistonning elektron tijoratni rivojlantirish
sohasidagi yutuqlari, internet do‘konlarning o‘sishi va ahamiyati jahon
iqtisodiyotida muhim o‘rin tutmoqda. Mamlakatda elektron tijoratning rivojlanishi,
ayniqsa, internet do‘konlari orqali amalga oshiriladigan savdo-sotiq jarayonlari,
biznesning samaradorligini oshirish, yangi ish o‘rinlari yaratish va iqtisodiy
o‘sishga xizmat qilmoqda. Bu kurs ishida O‘zbekistonning elektron tijoratni
rivojlantirishda internet do‘konlarining ahamiyati va ularga oid huquqiy asoslar,
texnologik yutuqlar, muammolar va istiqbollar o‘rganiladi. Shuningdek,
O‘zbekiston iqtisodiyotida internet do‘konlarining roli va raqobatbardoshlikni
oshirishdagi o‘rni haqida chuqur tahlil olib boriladi.
Kurs ishining maqsadi . O‘zbekiston elektron tijoratini rivojlantirishda
internet do‘konlarining ahamiyatini o‘rganish, internet savdosining o‘sishi, yangi
texnologiyalarni qo‘llash va iqtisodiy samaradorlikka ta’sirini aniqlashdir. Kurs
ishida internet do‘konlarining O‘zbekiston iqtisodiyotiga qo‘shgan hissasini,
mavjud huquqiy va normativ asoslarni, shuningdek, bu sohadagi texnologik
yutuqlar va rivojlanish istiqbollarini ko‘rib chiqishdir.
Kurs ishining vazifalari :
 O‘zbekiston iqtisodiyotidagi elektron tijoratning o‘rni va ahamiyatini
tahlil qilish.
 Internet do‘konlarini yaratish va rivojlantirishdagi texnologik yutuqlarni
o‘rganish.
4

Internet-banking . To'lov tizimlari orasida alohida guruh bu Internet
banking funktsiyasini bajaruvchi tizim, ya'ni Internet orqali bank operatsiyasini
amalga oshirish hisoblanadi.
Internet-banking – bankdagi hisob raqamini Internet orqali boshqarish
imkoniyatini beradigan xizmat. Internet banking tizimida samarali ishlash uchun
Internetga ulangan va Internet brouzerga ega kompyuter bo'lishi etarli hisoblanadi.
Internet-banking imkoniyatlari quyidagilarni bajarishga imkon beradi:
 bankka barcha turdagi moliyaviy hujjatlarni yuborish;
 istalgan davr uchun bankdagi hisob raqamlardan ko‘chirmalar va ularga
tegishli boshqa hujjatlarni olish;
 haqiqiy vaqt tartibida to‘lov hujjatlari bank ishlovidan o‘tishining barcha
bosqichlarini kuzatish;
 xatolar to‘g‘risida xabarlarni tezkor olish;
 kirim va chiqim to‘lov hujjatlarini ko‘rish va chop etish.
Internet-banking va bankdan tashqari elektron to‘lovlar tizimlarining
yanada rivojlanish jarayonida onlayn sotuvlar sektorida jadal o‘sishni kutish lozim,
bunda ulgurji va chakana savdo bilan shug‘ullanuvchi barcha kompaniyalar
Internet tarmog‘i orqali tovarlarini bemalol sotishlari mumkin bo‘ladi.
To‘lovlarning bankdan tashqari sektorini rivojlantirishning keyingi bosqichi bu
mobil to‘lovlar tizimlari bo‘ldi.
Elektron karmon , ularni to‘ldirish va pul olish. Elektron karmon – bu
elektron pullarni saqlash uchun mo‘ljallangan vosita. Tovarlarni sotish va xarid
qilishga mo‘ljallangan veb texnologiyalar asosida yaratilgan axborot tizimi
tomonidan amalga oshiriladigan vazifalar quyidagilardan tashkil topadi:
 mijozga tovar (xizmat) haqida ma'lumot berish;
 mijozdan tovar (xizmat)ga buyurtma qabul qilish.
Ba'zan onlayn to‘lov tizimlaridan foydalanilganda uchinchi vazifa – to‘lov
haqini olish, tovarni sotishda esa yana to‘rtinchi vazifa – haqi to‘langan tovarni
jo‘natish qo‘shiladi.
10

O‘zbekistondagi raqamli iqtisodiyotning yanada rivojlanishi va internet
infratuzilmasining yaxshilanishi uchun hukumat va tijorat sektori tomonidan
qo‘shimcha investitsiyalar talab etiladi (Hassanov, 2023). Bundan tashqari,
internetning qiyinchiliklar va uzilishlar bilan bog‘liq bo‘lishi, masalan, to‘lov
tizimlari yoki operatsiyalarni uzilishlarsiz amalga oshirishni xohlaydigan
foydalanuvchilar uchun to‘siqlar yaratadi, bu esa elektron tijoratning rivojlanishini
sekinlashtiradi. Bu muammolarni hal etish uchun davlat darajasida xalqaro savdo
platformalariga qo‘shilish va internet xizmatlari sifatini yaxshilashga doir ko‘plab
tashabbuslar amalga oshirilmoqda. Bu jarayonlar O‘zbekistonda elektron tijoratni
jadal rivojlantirishga va kichik bizneslarni xalqaro bozorlarga chiqarishga yordam
beradi.
Xavfsizlik muammolari va firibgarlikning oldini olish sohasidagi tahdidlar
onlayn do‘konlar va elektron tijoratning kengayishi bilan ortib bormoqda.
O‘zbekiston, ayniqsa, raqamli iqtisodiyot rivojlanishida bu masalalarga jiddiy
e'tibor qaratmoqda. Xavfsizlikni ta'minlashning birinchi qadamlaridan biri – bu
foydalanuvchilarning shaxsiy ma'lumotlarini himoya qilishni kuchaytirishdir.
Firibgarlikni oldini olish uchun, qonuniy asoslar mustahkamlanib, raqamli to‘lov
tizimlari xavfsizligini ta'minlash zarur.
Bugungi kunda O‘zbekistonning elektron tijorat sohasida xavfsizlikni
ta'minlash uchun bir qator muhim texnologiyalar ishlab chiqilmoqda. Masalan,
blokcheyn texnologiyasi va shifrlash usullari onlayn tranzaksiyalarning
xavfsizligini oshirishda katta rol o'ynaydi. Blokcheynning o‘ziga xos xususiyatlari
— uning markazlashtirilmagan va o‘zgartirishga qarshi qurilgan tuzilmasi —
tranzaksiya ma'lumotlarini himoya qilishga yordam beradi. Bu texnologiyalar
internetda amalga oshirilayotgan har qanday moliyaviy operatsiyalarda
foydalanuvchi ma'lumotlarining xavfsizligini ta'minlashga yordam beradi, shu
bilan birga firibgarlikni kamaytiradi. O‘zbekistonda elektron tijorat xavfsizligini
ta'minlash uchun hukumat tomonidan turli strategiyalar ishlab chiqilmoqda.
Xavfsiz to‘lov tizimlari va raqamli imzolarni keng qo‘llash, shuningdek,
firibgarlikni oldini olish uchun yangi qonunlar va standartlar joriy etilmoqda.
34

Mahalliy to‘lov tizimlari : O‘zbekistonda Click , Apelsin , Payme kabi
mahalliy to‘lov tizimlari mavjud bo‘lib, ular xalqaro tizimlar bilan birgalikda
ishlaydi va o‘z mijozlariga oson va xavfsiz to‘lovlarni ta'minlaydi.
Kutilgan xizmatlar va integratsiyalar . Internet do‘konlari samarali
ishlashi uchun ko‘plab integratsiyalar zarur. Bu integratsiyalar mijozlarga maxsus
xizmatlar, shuningdek, savdo jarayonlarini optimallashtirish imkoniyatini beradi.
Misol uchun:
CRM tizimlari : Mijozlar bilan aloqalarni boshqarish, ularning ehtiyojlariga
javob berish va marketing strategiyalarini takomillashtirish uchun foydalaniladi.
SEO optimizatsiyasi : Internet do‘konlarining ko‘rinishini oshirish va ularni
qidiruv tizimlarida yuqori o‘rinlarga ko‘tarish uchun SEO (Search Engine
Optimization) texnikalari qo‘llaniladi.
O‘zbekistonning internet infratuzilmasi so‘nggi yillarda jadal rivojlanib
bormoqda. Bu esa internet do‘konlarining muvaffaqiyatli ishlashi uchun asosiy
omil hisoblanadi. 2025-yilga qadar O‘zbekistonda internet keng polosali
xizmatlardan foydalanuvchilar sonining sezilarli darajada oshishi kutilmoqda.
Quyidagi omillar O‘zbekistonning internet infratuzilmasining rivojlanishiga
yordam beradi:
O‘zbekistonda keng polosali internet xizmatlari tez rivojlanib bormoqda.
Hukumat tomonidan ko‘rilgan tadbirlar va xususiy sektorning investitsiyalari
internet xizmatlarining sifatini yaxshilashga va foydalanuvchilarga yuqori
tezlikdagi internetni taqdim etishga imkon yaratmoqda.
O‘zbekistonning raqamli iqtisodiyotga o‘tish strategiyasi orqali internet
do‘konlarining infratuzilmasi yuksalmoqda. Elektron to‘lovlar tizimi, mobil
ilovalar, raqamli xizmatlar va elektron tijoratga oid yangi imkoniyatlar ishlab
chiqilmoqda.
O‘zbekistonda internet xavfsizligini ta'minlash bo‘yicha qator normativ va
huquqiy choralar ko‘rilgan. Elektron tijoratda ishtirok etayotgan firmalar va
foydalanuvchilar uchun axborot xavfsizligi muhim ahamiyatga ega.
20

Bularning barchasi onlayn do‘konlar va elektron tijoratni yanada ishonchli va
xavfsiz qilishga yordam beradi .
Foydalanuvchilarning xavfsizlikni ta'minlashda ehtiyotkor bo‘lishi, masalan,
maxfiy ma'lumotlarni faqat ishonchli va sertifikatlangan platformalarda kiritish
zarurligi, shuningdek, xavfsiz to‘lov tizimlaridan foydalanish kabi omillar ham
muhimdir. Shu tariqa, onlayn savdo platformalarida xavfsizlikni ta'minlash uchun
texnologiya, qonun va foydalanuvchi xulq-atvori birgalikda ishlashi kerak.
O‘zbekiston aholisining internetga kirish imkoniyatlari va foydalanuvchi
madaniyati o‘rtasidagi tafovutlar, ayniqsa chekka hududlarda aniq sezilmoqda.
Shahar markazlarida va yirik shaharlar aholisi internetdan keng foydalanishda
davom etayotgan bo‘lsa-da, chekka va qishloq hududlarida internetga kirish
imkoniyatlari ancha cheklangan. Bu holat esa, onlayn tijoratning kengayishiga
to‘sqinlik qilmoqda, chunki iste'molchilarning texnologik bilimlari va raqamli
ko‘nikmalari cheklangan bo‘lishi mumkin. O‘zbekistonning elektron tijoratni
rivojlantirishda muhim omil — internetning barqaror rivojlanishi va kengayishini
ta'minlashdir. Shahar markazlarida internet infratuzilmasi yaxshilangan bo‘lsa-da,
qishloq joylarda bu imkoniyatlar cheklangan. Bu esa foydalanuvchilarning onlayn
xarid qilish madaniyatiga yirik ta'sir ko‘rsatmoqda, chunki texnologiyalarga
bo‘lgan ishonch va ularni qo‘llash qobiliyati har xil darajada bo‘lishi mumkin. Bu
masalani hal qilish uchun hukumat va xususiy sektor birgalikda internet
infratuzilmasini yaxshilash, onlayn savdo va raqamli savodxonlikni oshirish
bo‘yicha tashabbuslarni amalga oshirmoqda (Khamidov, 2022).
Raqamli madaniyatni oshirishga alohida e'tibor qaratilmoqda. Bu, o‘z
navbatida, foydalanuvchilarga internetda ishlashni va onlayn xaridlarni amalga
oshirishni o‘rgatish, shuningdek, internetda xavfsiz muomala qilishning asosiy
qoidalarini tushuntirishni anglatadi. Raqamli savodxonlikni oshirish uchun maxsus
kurslar, treninglar va onlayn resurslar yaratilmoqda. Bu jarayon, O‘zbekistonning
iqtisodiy rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega, chunki raqamli
iqtisodiyotning rivojlanishi kichik va o‘rta bizneslar uchun yangi imkoniyatlarni
yaratadi.
35

O‘zbekiston aholisining internetga kirish imkoniyatlari so‘nggi yillarda
sezilarli darajada o‘sdi. Hozirda mamlakatda taxminan 27,2 million kishi
internetga kirishga muvaffaq bo‘lishmoqda, shundan 25,3 millioni mobil
internetdan foydalanmoqda. Biroq, internetga kirish imkoniyatlari shahar va
qishloq hududlari o‘rtasida katta farqlarga ega. Shahar markazlarida, xususan
Toshkentda, 94,9% xonadonlarda internet mavjud bo‘lsa, qishloq joylarda bu
raqam 77,8% gacha pasayadi. Shuningdek, yoshlar va ayollar o‘rtasida ham
internetdan foydalanish darajasi farq qilmoqda, ayniqsa qishloq joylarda bu holat
aniqroq ko‘rinadi
Internetdan muntazam foydalanmaydiganlar orasida qishloqlik aholi
ko‘proq, shahar aholisi esa kundalik ravishda internetga kirishadi. Bularni hisobga
olgan holda, “Digital Uzbekistan 2030” strategiyasi doirasida raqamli bo‘shliqni
qisqartirish va raqamli ko‘nikmalarni rivojlantirish bo‘yicha bir qator sa'y-
harakatlar amalga oshirilmoqd
3.2. Rivojlanish istiqbollari va kelajakdagi tavsiyalar
Internet do‘konlarining rivojlanishi uchun tavsiyalar :
Texnologik infratuzilmani yaxshilash . O‘zbekistonning internet
infratuzilmasi, ayniqsa chekka hududlarda, hali ham rivojlanish bosqichida.
Internet tezligi va sifati, ayniqsa, onlayn savdo jarayonlarida katta rol o‘ynaydi.
Tezkor va ishonchli internet aloqalari bo‘lmagan hududlarda onlayn do‘konlar
samarali ishlay olmaydi. Bunday hududlarda internetning tezligi va uzilishlarni
kamaytirish uchun hukumat va xususiy sektor hamkorlikda investitsiyalarni
ko‘paytirishlari lozim. Tarmoq infratuzilmasini modernizatsiya qilish, optik tolali
tarmoqlarni rivojlantirish, mobil internet xizmatlarini kengaytirish va 5G
texnologiyalarini joriy etish bu jarayonni tezlashtiradi (UNCTAD, 2022).
Shuningdek, yirik shaharlardan tashqarida internetga kirish imkoniyatlarini
oshirish elektron tijoratning kengayishiga yordam beradi, bu esa iqtisodiy o‘sishga
olib keladi (Khamidov, 2023).
Xavfsizlikni ta'minlash . Internet do‘konlarida xavfsizlik masalalari onlayn
savdoning asosiy to‘siqlaridan biridir. Onlayn tranzaksiyalar va
36

foydalanuvchilarning shaxsiy ma'lumotlari bilan bog‘liq firibgarliklar xavfi har
doim mavjud. Bu muammo elektron tijoratni rivojlantirish uchun jiddiy to‘siq
bo‘lishi mumkin. Firibgarliklar va ma'lumotlarning noxush foydalanishini oldini
olish uchun raqamli xavfsizlik choralari, masalan, shifrlash va blokcheyn
texnologiyalarini joriy etish zarur. Blokcheyn texnologiyasi, ayniqsa, to‘lov
tizimlarining xavfsizligini ta'minlashda juda samarali bo‘lishi mumkin, chunki u
ma'lumotlar va tranzaksiyalarni tamg‘alashtirish va o‘zgartirishni imkonsiz qiladi.
Bundan tashqari, raqamli imzolar va xavfsiz to‘lov tizimlari (masalan, PayPal yoki
boshqa shaxsiy hisob-kitob tizimlari) mijozlar ishonchini oshirishga yordam beradi
va onlayn savdoning o‘sishini ta'minlaydi (Smith, 2023).
Mahsulotlarni shaxsiylashtirish. Onlayn do‘konlarda mahsulotlarni
shaxsiylashtirish xizmatlari yaratish zarur. Foydalanuvchilarga o‘z ehtiyojlariga
mos mahsulotlar va xizmatlarni taklif qilish, shuningdek, ularni shaxsiy
yo‘nalishlar bo‘yicha tavsiyalar bilan ta'minlash orqali uzoq muddatli va ishonchli
mijoz munosabatlarini o‘rnatish mumkin. Sun'iy intellekt (AI) va ma'lumotlar
tahlili orqali foydalanuvchilar tomonidan ilgari amalga oshirilgan xaridlar va
qidiruvlar asosida moslashtirilgan tavsiyalar berish imkoniyatini yaratish
muhimdir. Bu yondashuv mahsulotlarning ommalashuvi va savdoning o‘sishiga
hissa qo‘shadi. Misol uchun, Amazon va Alibaba kabi yirik onlayn do‘konlar
shaxsiylashtirish texnologiyalarini muvaffaqiyatli qo‘llab kelmoqda. Bunda,
mahsulot takliflari foydalanuvchining xarid qilish odatlari, qidiruv tarixlari va
boshqa ma'lumotlar asosida taqdim etiladi, bu esa sotuvlarning o‘sishiga olib
keladi.
Bundan tashqari, shaxsiylashtirish orqali onlayn do‘konlar o‘z mijozlariga
sifatli xizmat ko‘rsatishni davom ettirishlari, bu esa ularning sodiqligini oshiradi.
O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan bozorlar uchun bunday yondoshuvlar tezda
integratsiya qilinishi va global bozorga chiqish imkoniyatlarini kengaytirishi
mumkin. Bu tavsiyalar O‘zbekistonning elektron tijorat sohasini rivojlantirishda
muhim qadamlar bo‘lib, o‘z mijozlariga eng yaxshi xizmatni taqdim etish va
global bozorlarga chiqish imkoniyatlarini yaratishda yordam beradi.
37

KIRISH
O‘zbekistonning iqtisodiy rivojlanishida internet do‘konlarining va elektron
tijorat sohasining ahamiyati tobora ortib bormoqda. Hozirgi kunda texnologiyalar
va raqamli iqtisodiyotning jadal rivojlanishi yangi imkoniyatlar va strategiyalarni
taqdim etmoqda. Elektron tijorat, xususan, internet do‘konlari nafaqat savdo
jarayonlarini o‘zgartirish, balki butun iqtisodiy tizimni yangilash, ishbilarmonlikni
rivojlantirish va raqamli infratuzilmani mustahkamlashda muhim rol o‘ynamoqda.
Shu boisdan, O‘zbekiston Respublikasi hukumati tomonidan elektron tijoratni
rivojlantirishga qaratilgan bir qator huquqiy hujjatlar va qarorlar ishlab chiqilgan.
“O‘zbekiston Respublikasining 2020-2025 yillarda elektron tijoratni
rivojlantirish dasturi 1
“ (Qaror raqami: 5172-son, 2020 yil, 24 iyul) va “Elektron
tijoratni rivojlantirish bo‘yicha strategiya 2
“ (Qaror raqami: 5319-son, 2023 yil,
22 iyun) kabi hujjatlar elektron tijoratni rivojlantirishda muhim yo‘l-yo‘riqlarni
belgilab beradi. Ushbu qarorlar elektron tijoratning o‘sishini ta’minlash, raqamli
infratuzilmani mustahkamlash, xavfsiz onlayn to‘lov tizimlarini yaratish, va
internet do‘konlarining o‘sishini qo‘llab-quvvatlash kabi maqsadlarni ko‘zda
tutadi.
Shuningdek, “O‘zbekiston Respublikasida internet do‘konlarining
faoliyatini tartibga solish to‘g‘risida 3
“ (Qaror raqami: 5935-son, 2022 yil, 15
noyabr) qarori, internet do‘konlarining faoliyatini samarali va xavfsiz tarzda
boshqarish, soliq tizimini modernizatsiya qilish, va iste'molchi huquqlarini himoya
qilishga qaratilgan chora-tadbirlarni belgilaydi. Bu hujjatlar elektron tijorat
1
“O‘zbekiston Respublikasining 2020-2025 yillarda elektron tijoratni rivojlantirish dasturi” (Qaror raqami: 5172-
son, 2020 yil, 24 iyul)
2
“Elektron tijoratni rivojlantirish bo‘yicha strategiya ” (Qaror raqami: 5319-son, 2023 yil, 22 iyun)
3
“O‘zbekiston Respublikasida internet do‘konlarining faoliyatini tartibga solish to‘g‘risida ” (Qaror raqami: 5935-
son, 2022 yil, 15 noyabr) qarori
3

yaratadi. Mahalliy ishlab chiqaruvchilarni global bozorga chiqarish uchun, bu
kompaniyalar bilan o‘zaro hamkorlik qilish orqali mahsulotlar va xizmatlarni
kengroq auditoriyaga taqdim etish mumkin. Misol uchun, Amazonning
“Fulfillment by Amazon” (FBA) tizimi orqali kichik bizneslar o‘z mahsulotlarini
global bozorga yetkazib berishda Amazonning kuchli logistika tizimidan
foydalanishlari mumkin. Shu bilan birga, Alibaba o‘zining B2B va B2C xizmatlari
yordamida O‘zbekistonning kichik va o‘rta bizneslariga yangi bozorlarni ochishga
imkon yaratadi.
Integratsiya nafaqat savdo maydonini kengaytirish, balki yangi
texnologiyalar va xizmatlar orqali raqamli iqtisodiyotning rivojlanishiga olib
keladi. Misol uchun, O‘zbekistonning internet do‘konlari Alibaba bilan
hamkorlikda mahsulotlarni onlayn eksport qilishda o‘z logistika tizimlarini
takomillashtirishi mumkin. Bu strategiya, o‘z navbatida, eksport hajmini oshirishi
va xalqaro bozorda O‘zbekistonning o‘rni yanada mustahkamlanishiga olib keladi.
Shaxsiylashtirilgan xizmatlar. Shaxsiylashtirilgan xizmatlar hozirgi
zamonaviy internet do‘konlari uchun asosiy omilga aylangan. Sun'iy intellekt va
ma'lumotlar tahlili orqali mijozlarning xarid qilish odatlarini tahlil qilish, ularning
xohishlariga mos mahsulotlarni tavsiya qilish imkoniyatlarini yaratadi. Amazon va
Alibaba kabi kompaniyalar, masalan, o‘z mijozlariga mahsulotlarni tavsiya
qilishda sun'iy intellektni keng qo‘llaydilar. O‘zbek internet do‘konlari ham
shunday texnologiyalarni joriy etish orqali mijozlarning ehtiyojlariga yanada mos
xizmatlar taklif etishi mumkin. Bu usul savdolarni oshirishga va mijozlar bilan
uzoq muddatli munosabatlar o‘rnatishga yordam beradi (Brown & Green, 2023).
Shaxsiylashtirilgan xizmatlarni taklif qilish, ayniqsa, O‘zbekiston bozorida
yangi xususiyatlarni yaratishda muhim rol o‘ynaydi. Misol uchun, mahsulot
tavsiyalarini sun'iy intellekt yordamida avtomatik ravishda yaratish, shuningdek,
mijozlar bilan interaktiv xizmatlarni taqdim etish internet do‘konlarining
raqobatbardoshligini oshiradi.
Logistika va tarqatish tizimlari. Amazon va Alibaba kabi kompaniyalar
o‘zining ilg‘or logistika tizimlari orqali savdolarni tezlashtirishga muvaffaq
46

texnologiyalarni kengaytirish, va bizneslarni global bozorga olib chiqishda muhim
qadam bo‘ladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. O‘zbekiston Respublikasining “Elektron tijoratni rivojlantirishga doir”
qonuni. (2021)
2. “Internet do‘konlarining faoliyatini tartibga solish bo‘yicha qaror”
(O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022 yil 22-martdagi qarori).
49

 Elektron tijoratni rivojlantirishda huquqiy va normativ asoslarni tahlil
qilish.
 O‘zbekiston internet do‘konlarining raqobatbardoshlikni oshirishdagi
rolini o‘rganish.
 Elektron tijorat va internet do‘konlarining rivojlanishi bo‘yicha
tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti . O‘zbekistonning elektron tijorat sektori bo‘lib,
ayniqsa internet do‘konlarining iqtisodiy o‘sishga, yangi ish o‘rinlari yaratishga va
raqobatbardoshlikni oshirishga bo‘lgan ta’siri o‘rganiladi.
Kurs ishining predmeti . Internet do‘konlari va ularning rivojlanish
jarayonlari hisoblanadi. O‘zbekiston bozorida internet do‘konlarining tashkil
etilishi, ularning turli sektorlarda qo‘llanilishi, ularning iqtisodiy samaradorligi,
texnologik infrastrukturasi va huquqiy tahlil qilinadi
Kurs ishining metodik asosi . Kurs ishining metodik asosi sifatida quyidagi
uslubiy yondoshuvlar va ilmiy metodlar qo‘llaniladi:
 Tahlil va sintez usuli – O‘zbekiston iqtisodiyotidagi elektron tijoratni
tahlil qilish va olingan ma’lumotlar asosida sintez qilish.
 Empirik va statistik tahlil – Internet do‘konlarining rivojlanishini kuzatish
va ularning iqtisodiy samaradorligini statistik ma’lumotlar asosida baholash.
 Huquqiy tahlil – Elektron tijoratga oid qonunlar, farmonlar va qarorlarni
tahlil qilish.
 Kompyuter texnologiyalari va dasturiy ta’minot yordamida amaliy tahlil –
Internet do‘konlarining faoliyatini tahlil qilishda texnologik vositalar va dasturlarni
qo‘llash.
Kurs ishining tuzilishi. Kirish, 3 bob, xulosa va tavsiyalar, foydalanilgan
adabiyotlardan tashkil topgan.
5

 WMU — Ukraina zonasida operatsiyalarni amalga oshirish uchun
UAHning U-hamyondagi ekvivalent, WMU operatsiyalarining kafili bo‘lib
“Ukrainskoe Garantiynoe Agentstvo” MChJ xizmat qiladi;
 WMB — Belarus zonasida operatsiyalarni amalga oshirish uchun
BYRning V-hamyondagi ekvivalent;
 WMG — 1 gramm oltinning G-hamyondagi ekvivalent;
 WBC va WMD — WMZning S va D hamyonlardagi kredit
operatsiyalari uchun ekvivalent.
Internet to‘lov tizimlari, ular orqali to‘lovlar va xaridlarni amalga
oshirish . Texnika vositalaridan, axborot texnologiyalaridan va axborot tizimlari
xizmatlaridan foydalangan holda elektron to‘lov hujjatlari vositasida naqd pulsiz
hisob-kitoblarni amalga oshirish elektron to‘lovdir. Elektron to‘lov tizimida to‘var-
g‘izmatlar to‘lovi xaridorning elektron hisobidan shaxsiy bank raqami hisobiga pul
mablag‘larini chiqarish imkoniga ega bo‘lgan sotuvchining elektron hisobiga pul
mablag‘larini o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Quyidagi elektron to‘lov tizimlari mavjud:
 WEBSUM ;
 iPAY ;
 PAYNET ;
 WEBMONEY ;
 IntellectMoney ;
 Perfect Money ;
 RBK Money ;
 V-money .
8

 Xaridorning yashash joyi, sog‘lig‘i va moddiy ta'minlanish darajasidan
qat'iy nazar hamma qatori teng huquqli mahsulot sotib olish imkoniyati;
 Hozirgi kunda chiqqan jahon standartlariga javob beradigan
mahsulotlarni tanlash va sotish imkoniyati;
 Elektron tijorat sotuvchining mahsulotlarini (ish, xizmatlarini) sotish
jarayonidagi imkoniyatini yanada kengaytiradi va yangilaydi. Endi sotuvchi
mahsulotlarini sotish jarayonini tezlashtirishi, yangi va sifatli mahsulotlarni
muntazam almashtirishi, mahsulotlarning aylanma xarakatini tezlashtirishi kerak
bo‘ladi.
Elektron tijoratda savdoni tashkil qilish firmalarning raqobatini kuchaytiradi,
monopoliyadan chiqaradi va mahsulotlarning sifatini oshirish imkoniyatini beradi.
Xaridorlar kundalik hayotida kerakli mahsulotlar ichida sifatlilarini tanlashi
mumkin va chet el firmalariga murojaat qiladi.
Elektron pul — bu pul birligiga tenglashtirilgan belgilar hamda kupyura va
tanga rolini bajaruvchi juda katta son yoki fayllardir. Bunday tizimning faoliyat
ko‘rsatish xarajatlari boshqalardan ancha kam. Bundan tashqari, elektron pullar
to‘liq anonimlikni ta'minlashi mumkin, chunki uni ishlatgan mijoz haqida hech
qanday ma'lumot berilmaydi.
Elektron pul birliklari :
 WMY — O‘zbekiston zonasida operatsiyalarni amalga oshirish uchun
UZSning Y-hamyondagi ekvivalent;
 WMR — rubl zonasida operatsiyalarni amalga oshirish uchun RURning
R-hamyondagi ekvivalent, WMR operatsiyalarining kafili bo‘lib WebMoney
Transferning Rossiya hududidagi vakili “BMP” MChJ xizmat qiladi;
 WMZ — AQSh dollarida operatsiyalarni amalga oshirish uchun USD
ning Z-hamyondagi ekvivalent;
 WME — EVRO da operatsiyalarni amalga oshirish uchun EURning E-
hamyondagi ekvivalent, WMZ va WME operatsiyalarining kafili bo‘lib Amstar
Holdings Limited, S.A. xizmat qiladi;
7

raqamli infratuzilmani yaxshilash orqali O‘zbekistonning savdo salohiyati oshadi.
Hukumat tomonidan amalga oshirilayotgan tashabbuslar, masalan, Xalqaro savdo
tizimlariga integratsiya , yangi raqamli to‘lov tizimlari va logistika
infratuzilmasining rivojlanishi, o‘z navbatida eksport salohiyatining o‘sishiga
yordam beradi.
Bu jarayon nafaqat kichik va o‘rta bizneslar uchun, balki yirik ishlab
chiqaruvchilar uchun ham yangi eksport imkoniyatlari yaratadi. O‘zbekistonning
to‘qimachilik sanoati o‘z mahsulotlarini global miqyosda yuqori sifatda taqdim
etishi mumkin .
III-BOB. O‘ZBEKISTON INTERNET DO‘KONLARINING RIVOJLA-
NISHIDAGI MUAMMOLAR VA ISTIQBOLLAR
3.1. Mavjud muammolar va to‘siqlar
O‘zbekistonning internet infratuzilmasining rivojlanish bosqichida bo‘lishi,
ayniqsa, chekka hududlarda internetga kirish imkoniyatlarining cheklanishi onlayn
do‘konlar va elektron tijorat platformalarining kengayishiga to‘sqinlik qilmoqda.
Bu, kichik va o‘rta bizneslar uchun jiddiy muammo bo‘lib, ular o‘z mahsulotlarini
onlayn platformalarda sotish yoki reklama qilishda sekin internet tarmog‘idan
foydalana olishmaydi.
2022-yilgi davlat hisobotlariga ko‘ra, O‘zbekiston internet
infratuzilmasining sifatini oshirish va kengaytirish maqsadida bir qator
tashabbuslarni amalga oshirayotgan bo‘lsa-da, hali ham ayrim hududlarda internet
xizmatlari past sifatli va tezligi sekin bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, internet
tarmoqlari va xizmatlarining yetarli darajada barqaror bo‘lmasligi,
foydalanuvchilar uchun onlayn savdolarni amalga oshirishda uzilishlar yoki
qiyinchiliklar tug‘diradi (O‘zbekiston Respublikasi, 2022). Xususan, chekka
hududlarda internetga kirish imkoniyatlarining cheklanishi, internet xizmatlari kam
yoki mavjud bo‘lmagan joylarda faoliyat yuritayotgan bizneslar uchun muhim
qiyinchiliklar yaratadi. Shunday qilib, bu holat, ayniqsa kichik va o‘rta bizneslar
uchun samarali onlayn savdo faoliyatini yuritishni deyarli imkonsiz qiladi.
33

kengaytirish mumkin. O‘zbekiston hukumati raqamli iqtisodiyotning rivojlanishiga
qaratilgan turli strategiyalarni amalga oshirayotgan bo‘lsa-da, global miqyosda
samarali raqamli xizmatlarni taqdim etish uchun masalan, keng polosali internet va
raqamli to‘lov tizimlarining jadal rivojlanishi zarur (UNCTAD, 2022).
Kichik va o‘rta bizneslar . O‘zbekistonda kichik va o‘rta bizneslarning
raqamli savdo imkoniyatlarini oshirish juda muhimdir. Davlatning qo‘llab-
quvvatlash dasturlari, shu jumladan, kichik va o‘rta biznes uchun moliyaviy va
texnologik yordam, onlayn savdolarni kengaytirishga yordam beradi. Masalan,
raqamli to‘lov tizimlarining optimallashtirilishi va marketing bo‘yicha ta'lim
dasturlarining ishlab chiqilishi kichik bizneslarni onlayn savdoga jalb qilishda
katta ahamiyatga ega (Hassanov, 2023). Shuningdek, raqamli transformatsiya va
innovatsion texnologiyalarni joriy etish, bizneslarni xalqaro bozorga chiqarishda
yordam beradi.
Mahsulotlar va xizmatlar eksporti. O‘zbekistonning mahsulotlarini global
bozorga chiqarish uchun logistika va tarqatish tizimlari mustahkamlanishi kerak.
Internet do‘konlari orqali global savdoga kirish imkoniyati ortmoqda, ammo bu
jarayonni qo‘llab-quvvatlash uchun mahsulotlar global bozorga moslashtirilishi va
marketing strategiyalarini yaxshilash zarur. Misol uchun, Amazon va Alibaba kabi
kompaniyalar global miqyosdagi strategiyalarni foydalangan holda, kichik va o‘rta
bizneslarni eksport qilishga imkon yaratadi. Shuningdek, mahsulotni global
bozorlarga moslashtirish va marketing bo‘yicha eng yangi usullarni qo‘llash,
O‘zbekistonning eksport salohiyatini oshiradi (Smith, 2023).
O‘zbekiston bozorida global miqyosdagi internet do‘konlarini
o‘rganish: O‘zbekiston bozorida global miqyosdagi kompaniyalar tajribalari
qo‘llanilishi uchun bir qator asosiy strategiyalarni o‘rganish zarur. Bu, nafaqat
internet do‘konlarining sifatini oshirishga, balki mamlakatning raqamli
iqtisodiyotini mustahkamlashga ham yordam beradi. Quyida bu elementlarning
batafsil tahlili keltirilgan.
Integratsiya va hamkorlik . Amazon va Alibaba kabi global platformalar
bilan hamkorlik qilish O‘zbekistonning internet do‘konlari uchun katta imkoniyat
45

Elektron tijorat (e-commerce) so‘zi internet orqali savdo va xizmatlar
ko‘rsatish faoliyatini anglatadi. Ushbu soha nafaqat global iqtisodiyotda muhim
o‘rin egallaydi, balki mamlakatlar o‘rtasidagi savdo aloqalarini mustahkamlash,
iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlash va yangi ish o‘rinlarini yaratishda ham
muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq, elektron tijoratni samarali va xavfsiz
rivojlantirish uchun huquqiy va normativ asoslar zarur. Elektron tijoratning
rivojlanishi uchun bir qator huquqiy va normativ hujjatlar ishlab chiqilgan.
O‘zbekiston Respublikasi bu borada mustahkam huquqiy bazani shakllantirish
uchun quyidagi qonunlarni va hujjatlarni qabul qilgan: O‘zbekiston
Respublikasining “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi qonuni (2018) elektron tijoratni
tartibga solish va rivojlantirishni maqsad qilgan. Qonunda elektron tijoratning
asosiy tamoyillari, elektron bitimlarning huquqiy kuchi, mijozlarning huquq va
majburiyatlari, onlayn to‘lovlar va elektron hujjatlar tizimi haqida keng ma'lumot
berilgan.
o Elektron hujjatlar : Elektron tijoratda hujjatlar elektron shaklda amalga
oshiriladi, bu esa o‘z navbatida huquqiy javobgarlikni va yuridik kuchni saqlaydi.
o Shaxsiy ma'lumotlar himoyasi : Mijozlarning shaxsiy ma'lumotlarini
himoya qilish, ma'lumotlarni maxfiy saqlash, shuningdek, internetda xavfsiz
operatsiyalarni amalga oshirish masalalari qonunda alohida o‘rin olgan.
“Axborot texnologiyalari to‘g‘risida”gi qonun (2003). Ushbu qonun axborot
texnologiyalarini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash, elektron kommunikatsiyalarni
samarali ishlatish va raqamli iqtisodiyotning asoslarini shakllantirishga qaratilgan.
o Axborot xavfsizligi : Axborot texnologiyalaridan foydalanish natijasida
yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan xavf-xatarlarni minimallashtirish, zararli
dasturlarni aniqlash va oldini olish bo‘yicha choralar ko‘rilgan.
“Shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish to‘g‘risida”gi qonun (2019)
shaxsiy ma'lumotlarni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va ularga kirish
imkoniyatlarini qat'iy tartibga soladi. Elektron tijoratda mijozlarning ma'lumotlari
asosiy resurslardan biri hisoblanadi, shuning uchun ularning xavfsizligi va
maxfiyligi muhim. “Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishga oid davlat dasturi”
15

texnologiyalar, shaxsiylashtirilgan xizmatlar, va samarali yetkazib berish tizimlari
orqali bozorda o‘z o‘rnini topmoqda. Masalan, Amazon va Alibaba kabi global
kompaniyalar onlayn savdoni rivojlantirishda texnologik imkoniyatlardan
foydalanib, bozorni kengaytirish va eksport imkoniyatlarini oshirishga muvaffaq
bo‘lgan. O‘zbekistondagi Uzum Market kabi platformalar esa, o‘zining
foydalanuvchilarga do‘stona interfeysi va tezkor xizmat ko‘rsatish orqali
muvaffaqiyat qozonmoqda.
Tavsiyalar:
1. Internet tezligini va mobil aloqaning sifatini yaxshilash, shuningdek,
elektron to‘lov tizimlarini optimallashtirish zarur. Hozirgi kunda internet tezligi va
qamrovi rivojlanayotgan bo‘lsa-da, bu jarayonni yanada tezlashtirish, onlayn
savdolarni kengaytirish va yangi imkoniyatlarni yaratish uchun muhimdir.
2. Kichik va o‘rta bizneslar uchun raqamli savdo imkoniyatlarini oshirishda
davlatning roli katta. Davlat tomonidan taqdim etilgan moliyaviy yordam,
texnologik yordam va ta'lim dasturlari orqali bu bizneslar internet do‘konlarida
faoliyat yuritishlari mumkin. Buning uchun raqamli marketing va to‘lov tizimlarini
soddalashtirish zarur .
3. Sun'iy intellekt va ma'lumotlar tahlili yordamida mijozlarga
moslashtirilgan mahsulot tavsiyalari va xizmatlar taqdim etish orqali internet
do‘konlari mijozlar ehtiyojiga yanada moslashtirilgan xizmatlarni ko‘rsatishlari
mumkin. Bu, nafaqat mijozlar xursandchiligini oshiradi, balki onlayn savdolarni
samarali ravishda oshiradi.
4. Mahsulotlarni global bozorga chiqarish uchun logistika tizimlarini
modernizatsiya qilish zarur. Amazon va Alibaba kabi kompaniyalar o‘zining
samarali logistika va tarqatish tizimlari orqali global savdo platformalarida
muvaffaqiyat qozonishdi. O‘zbekistonda ham, bunday tizimlarni rivojlantirish
orqali kichik va o‘rta bizneslarni global bozorga integratsiya qilish zarur.
Bu tavsiyalarni amalga oshirish O‘zbekistonning elektron tijorat sektorini
rivojlantirishga va mamlakatning global raqobatbardoshligini oshirishga yordam
beradi. Bu jarayon O‘zbekistonda yangi ish o‘rinlarini yaratish, innovatsion
48

Elektron to‘lov tizimlari . Elektron tijoratda to‘lov tizimlarining xavfsiz va
samarali ishlashi zarur. Visa, MasterCard, PayPal, UnionPay kabi xalqaro to‘lov
tizimlari va mahalliy tizimlar, masalan, Click va Apelsin to‘lov tizimlari, elektron
tijoratning rivojlanishiga xizmat qiladi. (4-rasm).
4-rasm. Elektron to‘lov tizimlari .
o Xavfsizlik protokollari : Elektron to‘lovlar tizimi tomonidan
qo‘llaniladigan xavfsizlik protokollari, jumladan, SSL (Secure Sockets Layer),
HTTPS kabi shifrlash texnologiyalari, to‘lov operatsiyalarini xavfsiz tarzda amalga
oshirishni ta'minlaydi.
Shaxsiy ma'lumotlarni himoya qilish va xavfsizlik . Elektron tijoratda
foydalanuvchilar va mijozlar tomonidan taqdim etilgan shaxsiy ma'lumotlar va
moliyaviy ma'lumotlar juda muhimdir. Shuning uchun shaxsiy ma'lumotlarni
himoya qilish bo‘yicha qat'iy normativlar va xavfsizlik choralari ko‘rilgan.
o GDPR (General Data Protection Regulation) kabi xalqaro hujjatlar,
shaxsiy ma'lumotlarni qayta ishlash va saqlashda yuqori xavfsizlik talablarini
belgilaydi.
Elektron tijoratni rivojlantirishda quyidagi normativlar muhim ahamiyatga
ega:
1. Savdo shartnomalari . Elektron tijoratda savdo bitimlari odatda onlayn
shartnomalar orqali amalga oshiriladi. Bular mijozlar va sotuvchilar o‘rtasida
17

7-rasm. eBay internet do‘koni.
Amazon, Alibaba, va eBay kabi kompaniyalar o‘zining muvaffaqiyatli
biznes modellari orqali internet do‘konlarining qanday rivojlanishini va qanday
innovatsion texnologiyalar orqali raqobatni oshirish mumkinligini namoyish
etmoqda. Bu kompaniyalar shaxsiylashtirilgan xizmatlar, to‘lov tizimlari, logistika,
va ijtimoiy integratsiya kabi imkoniyatlar orqali savdolarini oshiradi va global
bozorga muvaffaqiyatli kirish imkoniyatlarini yaratadi. O‘zbekistonning internet
do‘konlari uchun ham ushbu tajribalar muhim o‘rnak bo‘lishi mumkin.
Uzum Market . O‘zbekistondagi raqamli savdo platformalari orasida
muvaffaqiyatli namunadir. Ushbu platforma oziq-ovqat, elektronika, kiyim-kechak
kabi mahsulotlarni onlayn sotish orqali bozorni kengaytirmoqda. Mahsulotlarni
samarali tarqatish uchun kompaniya foydalanuvchilarga qulay interfeys va tezkor
yetkazib berish tizimlarini taqdim etadi. Shuningdek, Uzum Market
shaxsiylashtirilgan xizmatlarni amalga oshiradi, xaridorlarning xohishlariga mos
mahsulotlar tavsiya etib, ularga yanada yaxshiroq xizmat ko‘rsatadi. Bu yondoshuv
kompaniyaning muvaffaqiyatli ishlashiga hissa qo‘shadi.
43

suratlar va boshqa turdagi kontentlarni yaratish bo‘yicha mutaxassislar ish bilan
ta'minlanadi.
Internet do‘konlarining rivojlanishi nafaqat yangi ish o‘rinlari yaratishga,
balki yangi texnologiyalar va xizmatlarni onlayn tarzda taqdim etishga imkon
beradi. Shu bilan birga, texnologiyalarni rivojlantirish va yangi xizmatlarni
yaratish uchun texnik mutaxassislar, dasturchilar va dizaynerlarga talab ortadi. E-
tijorat tizimlarining o‘sishi nafaqat ish o‘rinlari, balki mamlakat iqtisodiyotiga ham
ijobiy ta'sir ko‘rsatadi.
Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi. Internet do‘konlarining faoliyati
raqamli iqtisodiyotning rivojlanishiga sezilarli ta'sir ko‘rsatadi. Onlayn savdo
tizimlari iqtisodiyotning raqamlashtirilishini yanada kuchaytiradi. Bu jarayon faqat
savdo bilan cheklanmay, balki boshqa sohalarda ham innovatsiyalarni tezlashtiradi,
masalan:
- Savdo va xizmatlar : Internet do‘konlari nafaqat mahsulotlar, balki
xizmatlar bo‘yicha ham onlayn sotuvlarni osonlashtiradi. Odamlar turli
xizmatlarga, masalan, ta'lim, sog‘liqni saqlash, turizm va boshqa ko‘plab sohalarda
tezda erishish imkoniga ega bo‘ladi. Bu o‘z navbatida iqtisodiy samaradorlikni
oshiradi va biznesni raqamli muhitga moslashtiradi.
- Innovatsiyalarni tezlashtirish : Internet do‘konlari innovatsiyalarni
qo‘llab-quvvatlashda muhim rol o‘ynaydi. Onlayn savdo tizimlari orqali yangi
texnologiyalar va xizmatlar tezda rivojlanadi. Masalan, mobil ilovalar va onlayn
platformalar yordamida foydalanuvchilar har qanday joydan mahsulot yoki
xizmatlarga kirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Bu esa iqtisodiyotning
raqamlashtirish jarayonini tezlashtiradi.
- Raqamli va tarmoq iqtisodiyoti : Internet do‘konlari orqali raqamli
iqtisodiyotda savdo va biznes qilishning yangi usullari rivojlanadi. Xususan,
bizneslarni raqamli platformalar orqali boshqarish, foydalanuvchilarni tarmoqlash,
raqamli marketing va boshqa raqamli xizmatlar hamda raqamli to‘lov tizimlari
iqtisodiyotning yanada samarali ishlashiga yordam beradi. Bundan tashqari,
internet do‘konlarining rivojlanishi nafaqat mahalliy iqtisodiyotni, balki global
23

o‘zaro kelishuvlarni ifodalaydi va ularning shartlari, masalan, narxlar, etkazib
berish muddati va qaytarish siyosati kabi jihatlar aniq ko‘rsatiladi.
2. E-tijorat bo‘yicha huquqiy ko‘rsatmalar . E-tijoratni amalga
oshiruvchi tashkilotlar uchun, ayniqsa kichik va o‘rta bizneslar uchun huquqiy
ko‘rsatmalarni ishlab chiqish zarur. Bu ko‘rsatmalar mijozlarga xizmat ko‘rsatish,
onlayn platformalarda reklama qilish, sotuvchilar va iste'molchilar o‘rtasidagi
masalalarni hal etish bo‘yicha asosiy qoidalarni belgilaydi.
Elektron tijoratni rivojlantirishda huquqiy va normativ asoslarning
ahamiyati, shuningdek, bunday asoslarning yaxshi ishlashini ta'minlash uchun
mamlakatlarda qo‘llaniladigan qonunlar va xalqaro standartlar to‘g‘risida
ma'lumotlar, elektron tijoratning yuqori samarali ishlashini kafolatlash uchun
muhimdir.
1.3. Internet do‘konlarni yaratish va rivojlantirishda texnologik
yutuqlar
Internet do‘konlari (e-commerce websites) bugungi kunda global savdoning
asosiy qismini tashkil etmoqda. Ular onlayn savdo maydonlari sifatida
foydalanuvchilarga turli mahsulotlar va xizmatlarni taqdim etish imkoniyatini
yaratadi. Internet do‘konlarning samarali ishlashi uchun zamonaviy texnologiyalar,
platformalar va infratuzilma zarur. Shuningdek, O‘zbekistonning internet
infratuzilmasi va elektron tijorat tizimlari ham bu boradagi texnologik
yutuqlarning samarali ishlashini ta'minlashga yordam beradi.
18

iqtisodiy faoliyatning to‘xtashini oldini oldi va iqtisodiy barqarorlikni ta'minladi.
E-tijorat onlayn savdo, raqamli mahsulot va xizmatlar taqdimoti orqali bozorni
kengaytirish va iqtisodiy o‘sish uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Onlayn savdo
shakli global inqirozlar va tashqi omillar ta'sirida ham iqtisodiyotning
barqarorligini saqlashda muhim rol o‘ynaydi, chunki u global bozorga kirish
imkonini beradi va ishlovchilarni raqamli iqtisodiyotga moslashtiradi.
Texnologik innovatsiyalar va yangi mahsulotlar . Internet do‘konlarining
o‘sishi bilan yangi texnologiyalar va mahsulotlar yaratish imkoniyatlari ham
kengayadi. Sun'iy intellekt (AI), katta ma'lumotlar tahlili (Big Data), blokcheyn
texnologiyalari va raqamli to‘lov tizimlari kabi innovatsiyalar elektron tijoratda
muvaffaqiyatli qo‘llanilmoqda. Sun'iy intellekt, masalan, mijozlar ehtiyojlarini
tahlil qilish, shaxsiylashtirilgan tavsiyalar berish va mijozlarga xizmat ko‘rsatish
sohalarida keng qo‘llanadi. Katta ma'lumotlar tahlili esa onlayn xarid qilish
odatlarini tushunishga va marketing strategiyalarini ishlab chiqishga yordam
beradi. Blokcheyn texnologiyasi esa elektron to‘lov tizimlarida xavfsizlikni
ta'minlash va tranzaksiyalarni tezlashtirishda qo‘llaniladi. Raqamli to‘lov tizimlari
esa xaridlarni osonlashtiradi va xalqaro savdolarni qo‘llab-quvvatlaydi.
Bu texnologiyalar nafaqat tijorat faoliyatini, balki butun iqtisodiy tizimni
modernizatsiya qilishga yordam beradi. Yangi mahsulotlar va xizmatlar ishlab
chiqish, hamda biznes jarayonlarini raqamlashtirish, iqtisodiy samaradorlikni
oshirishga yordam beradi. Shunday qilib, internet do‘konlarining iqtisodiy
ahamiyati juda keng va turli sohalarni qamrab oladi. Ular nafaqat tijorat sohasini
o‘zgartirishga, balki ijtimoiy va iqtisodiy tizimlarni rivojlantirishga, yangi ish
o‘rinlarini yaratishga va global bozorga chiqish imkoniyatlarini oshirishga xizmat
qilmoqda. O‘zbekistonning internet do‘konlarining iqtisodiy ko‘rsatkichlari 2023-
2024 yillarda quyidagi asosiy o‘zgarishlarni ko‘rsatmoqda:
- Elektron tijoratning kengayishi : Onlayn savdo platformalariga bo‘lgan
talab ortdi. 2024-yil boshida Instagram, Facebook, va TikTok kabi platformalarda
foydalanuvchilar soni sezilarli darajada oshdi. Masalan, Instagram reklamalarining
27

O‘zbekiston Respublikasida raqamli iqtisodiyotning rivojlanishiga qaratilgan bir
qator strategiyalarni o‘z ichiga oladi. Dasturda elektron tijoratni rivojlantirish
uchun kerakli infratuzilma va huquqiy muhitni shakllantirish, to‘lov tizimlarining
xavfsizligini ta'minlash, raqamli savodxonlikni oshirish kabi masalalar
belgilangan.
Elektron tijoratning samarali ishlashi uchun quyidagi huquqiy va normativ
jihatlar muhim hisoblanadi:
Elektron tijoratda bitimlarning yuridik kuchi . Elektron tijoratda amalga
oshiriladigan barcha bitimlar va shartnomalar qonuniy kuchga ega bo‘lgan
hujjatlar sifatida tasdiqlanadi. Elektron imzo tizimi, ya'ni Digital Signature tizimi
orqali amalga oshirilgan bitimlar sudda huquqiy asos sifatida foydalanish mumkin.
3-rasm. Elektron imzo.
o Elektron imzo : Elektron imzo, uning yordamida shaxsning roziligi va
huquqiy javobgarligini tasdiqlash imkonini beradi. O‘zbekistonda elektron imzo
tizimi joriy etilgan va bu tizim huquqiy javobgarlikni kafolatlashda muhim rol
o‘ynaydi (3-rasm).
Xalqaro normativlar va standartar . Elektron tijoratda xalqaro savdo va
bitimlar amalga oshiriladigan bo‘lsa, xalqaro me'yorlar va standartlar muhim o‘rin
tutadi. ISO 27001 kabi axborot xavfsizligi bo‘yicha xalqaro standartlar, GATT
(Umumiy bojxona tariflari va savdo kelishuvlari) shartnomalari, UNCITRAL
(Birlashgan Millatlar Tashkilotining Elektron tijorat bo‘yicha qonuniy
ko‘rsatmalari) kabi hujjatlar elektron tijoratning xalqaro asoslarini belgilaydi
16

yordam beradi, shu bilan birga ularga raqamli reklama va brend qurishni
osonlashtiradi.
6-rasm. Alibaba internet do‘koni.
eBay. eBay o‘zining onlayn auktsion tizimi va ijtimoiy integratsiyalashgan
savdo platformalari orqali muvaffaqiyatli ish olib boradi. eBay'da foydalanuvchilar
sotuvchilar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri muloqot qilishlari mumkin, bu esa platformada
o‘zaro ishonchni yaratadi. Mahsulotlar haqidagi real vaqtda baholar va fikrlar
orqali xaridorlar va sotuvchilar orasida samarali kommunikatsiya yuzaga keladi.
Shuningdek, eBay o‘zining global auktsion tizimi yordamida noyob va
qimmatbaho mahsulotlarni sotish imkoniyatini yaratadi, bu esa alohida xaridor
guruhlarini jalb qiladi (Brown & Green, 2023).
eBay platformasi, shuningdek, o‘zining “eBay for Charity” kabi xayriya
bo‘limlari bilan e'tiborni jalb etadi, bu esa foydalanuvchilarni platformada davomli
bo‘lishga undaydi. eBay o‘zining raqamli marketing strategiyalari, shuningdek,
reklama va mahsulotni targ‘ib qilish uchun ishlatiladigan ijtimoiy media tarmoqlari
bilan, o‘zining auditoriyasini kengaytiradi va savdolarni oshiradi.
42

So‘nggi yillarda onlayn xaridlar keskin o‘sdi, bunda ayniqsa pandemiya
davrida sezilarli o‘zgarishlar yuz berdi. Butun dunyo bo‘ylab internet
do‘konlarining salohiyati jadal oshdi, chunki an'anaviy savdo nuqtalaridan
uzoqlashgan foydalanuvchilar onlayn savdoga o‘tishga undalgan. Bu o‘zgarish,
mobil ilovalar, raqamli to‘lov tizimlari va boshqa texnologik yangiliklar orqali
yanada kuchaygan. Masalan, mobil ilovalar orqali xarid qilish jarayoni
soddalashdi, shu bilan birga, raqamli to‘lov tizimlari foydalanuvchilarga tez va
xavfsiz to‘lovlarni amalga oshirish imkoniyatini taqdim etdi. Shuningdek,
iste'molchilarning xarid qilish odatlari o‘zgarishga yuz tutdi. Ular nafaqat narxlarni
taqqoslashni, balki o‘z shaxsiy ehtiyojlariga mos mahsulotlarni tanlashni ham afzal
ko‘rishadi. Raqamli marketingning muvaffaqiyatli qo‘llanilishi iste'molchilarni
yanada shaxsiylashtirilgan xarid qilishga yo‘naltirdi. Masalan, mahsulotlar va
takliflar foydalanuvchining ilgari qilgan xaridlari va qidiruvlariga asoslanib,
shaxsiylashtirilgan tarzda taqdim etilmoqda, bu esa xarid qilish jarayonini yanada
samarali qiladi. Bunday o‘zgarishlar, albatta, iqtisodiyotga ijobiy ta'sir
ko‘rsatmoqda, chunki onlayn savdoga o‘tish nafaqat mijozlarning qulayligini
ta'minlaydi, balki bizneslar uchun ham yangi imkoniyatlar yaratadi. Bunda onlayn
xaridlar yanada kengroq auditoriyaga yetishish va xarajatlarni kamaytirish
imkonini beradi. Internet do‘konlarining rivojlanishi reklama va marketing
sohalarida yangi yondashuvlarni kiritishga olib keldi. Onlayn do‘konlar
marketingning raqamli shakllarini keng qo‘llash orqali mahsulot va xizmatlarni
keng auditoriyaga yetkazish imkoniyatini yaratdi. SEO (qidiruv tizimlarini
optimallashtirish), ijtimoiy tarmoqlar va email marketing kabi texnologiyalar
yordamida kompaniyalar o‘z mahsulotlarini global miqyosda targ‘ib qilishda
muvaffaqiyatga erishmoqda.
SEO orqali internet do‘konlari o‘z mahsulotlarini qidiruv tizimlarida yuqori
o‘rinlarga joylashtiradi, bu esa ularning ko‘proq mijozlarga erishishiga yordam
beradi. Bunda, foydalanuvchining qidiruv so‘rovlariga mos ravishda kontent
yaratilib, onlayn do‘konlarning ko‘rinishi yaxshilanadi, bu esa o‘z navbatida trafik
va savdo hajmini oshiradi. Ijtimoiy tarmoqlar orqali amalga oshirilgan reklama
30

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................ 3
I-BOB. ELEKTRON TIJORAT VA INTERNET DO‘KONLARNING
RIVOJLANISH JARAYONI
1.1. Elektron tijorat tushunchasi va shakllari ……………………………………. 6
1.2. Elektron tijoratni rivojlantirishda huquqiy va normativ asoslar …………… 13
1.3. Internet do‘konlarni yaratish va rivojlantirishda texnologik yutuqlar……… 18
II-BOB. O‘ZBEKISTON INTERNET DO‘KONLARINING
AHAMIYATI
2.1. Internet do‘konlarning iqtisodiy
ahamiyati..................................................... 21
2.2. Internet do‘konlarining iste'molchi xulq-atvoriga
ta’siri……………………. 28
2.3. Raqobatbardoshlikni oshirish va yangi
bozorlar............................................. 30
III-BOB. O‘ZBEKISTON INTERNET DO‘KONLARINING RIVOJLA-
NISHIDAGI MUAMMOLAR VA ISTIQBOLLAR
3.1. Mavjud muammolar va
to‘siqlar……………………………………………. 32
3.2. Rivojlanish istiqbollari va kelajakdagi tavsiyalar........................................... 35
3.3. Global tajriba va O‘zbekiston sharoitida
qo‘llanilishi..................................... 39
XULOSA VA TAVSIYALAR………….……………………………………... 46
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 48
2

O‘zbekistondagi auditoriyasi 2023-yil yanvaridan 2024-yil yanvarigacha 107% ga
o‘sdi .
- Raqamli iqtisodiyotning rivojlanishi : Internet tarmog‘i va onlayn
reklama platformalari orqali sotuvlar va biznesning rivojlanishi kuchaygan. Onlayn
savdo tizimlari, ayniqsa O‘zbekiston aholisi orasida internetdan faol
foydalanishning ortishi bilan, salmoqli o‘sish sur’atlarini ko‘rsatmoqda
- Inflyatsiya va kommunal to‘lovlarning oshishi ta'siri : Biroq,
inflyatsiya va kommunal xizmatlar narxlarining oshishi iste'molchilarning xarid
qilish qobiliyatiga ta'sir ko‘rsatmoqda, bu esa onlayn bizneslar uchun ba'zi
qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Boshqa tomondan, raqamli savdo tarmog‘ining
kengayishi va ijtimoiy tarmoqlardagi reklama kampaniyalari o‘sish uchun
imkoniyatlar yaratmoqda
2023-2024 yillar uchun mamlakatlar miqyosida internet do'konlarining
iqtisodiy ko'rsatkichlari bo'yicha jadval:
1-jadval.
Mamlakat Jami
elektron
tijorat bozor
hajmi (USD) O'sish sur'ati
(%) Jami
chakana
savdoning
internet
savdolaridagi
ulushi (%) Faol internet
xaridorlar soni
AQSh 1.4 trillion 12.5% 16.1% 225 million
Xitoy 2.3 trillion 16.8% 24.5% 820 million
Buyuk
Britaniya 180 billion 10.1% 18.9% 50 million
Germaniya 110 billion 9.3% 18.7% 50 million
Yaponiya 160 billion 8.4% 17.0% 75 million
Hindiston 90 billion 22.3% 9.2% 200 million
Braziliya 50 billion 25.0% 8.6% 55 million
Rossiya 60 billion 14.5% 15.2% 60 million
Janubiy
Koreya 120 billion 13.0% 20.3% 50 million
O‘zbekiston 3.5 billion 27.5% 5.0% 3 million
28

qulayliklar bilan osongina o‘z tovarlarini sotish va kerakli tovarlarni xarid qilish
imkonini beradi.
Uzbex.com – O‘zbekiston global savdo tizimi.
Jahon hamjamiyatining ko‘zlangan rivojlanish va farovonlikka erishish
uchun, axborot texnologiyalariga (AT) bo‘lgan ehtiyoji katta sur'atlar bilan oshib
bormoqda. Iqtisodiy o‘sishning faollashuvi, dunyo aholisi yashash darajasining
yaxshilanishi axborot texnologiyalarining kundalik hayotimizga singib ketgani
natijasidir. Dunyo tajribasi shuni ko‘rsatadiki erkin axborot oqimining
ta'minlanishi bozor iqtisodiyotiga o‘tishni tezlashtiradi va sotsial farovonlikni
oshiradi.
Axborot texnologiyalarining tez rivojlanishi iqtisodda ham o‘z aksini topmasdan
qolmaydi. Hozirgi kunda iqtisodda, ayniqsa tadbirkorlik sohasida erishilayotgan
yutuqlar negizida aynan axborot texnologiyalari turli segmentlarining yuqori
darajada rivojlanganligi va samarali qo‘llanishi yotadi. O‘zbekiston iqtisodiyoti
ham bundan mustasno emas albatta.
Yaqqol misol sifatida axborot texnologiyalarining bir qator segmentlari,
masalan, ma'lumotlar yetkazish tarmoqlari, axborot internet-resurslari va ular
orasidagi elektron hujjat almashuv, biznes va tijoratning barqaror
rivojlanayotganini keltirish mumkin. O‘zbekiston uchun axborot texnologiyalarini
rivojlantirish yangi iqtisodiy aloqalarni ta'minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Lekin bu jarayon, axborot texnologiyalari sohasida ta'lim standartlarining oshishi,
milliy telekommunikatsiya tarmoqlarining modernizatsiyalashuvi, huquqiy
bazaning shakllanishi oqibatida vujudga keladigan jamiyatning ma'lum darajadagi
informatsion tayyorligi mavjud bo‘lgan holatdagina sodir bo‘ladi.
O‘zbekiston iqtisodiyotining ham bosqichma-bosqich rivojlanishi oqibatida
biznes faoliyatini yuritishning yangi prinsiplari, ayniqsa elektron tijoratning
ahamiyati juda oshdi. Bugungi kunga kelib, har bir Internet foydalanuvchisi
elektron tijorat so‘zining ma'nosini tushunishga harakat qilib ko‘rgan. Hali
o‘zining uzoq tarixini qurishga ham ulgurmagan bunday faoliyat bilan bog‘liq
12

Elektron tijoratni rivojlantirishdagi davlatning roli .
Elektron tijoratning muvaffaqiyati va kengayishi uchun raqamli
infratuzilmaning samarali ishlashi juda muhimdir. Davlatning asosiy vazifalaridan
biri — internet tarmoqlarining tezligi va sifatini yaxshilash orqali onlayn savdo
tizimlarini rivojlantirishdir. O‘zbekistonning barcha hududlarida, ayniqsa chekka
joylarda, internet xizmatlarining kengligi va sifatini oshirish, internet tezligi
pasayib qolishining oldini olish zarur. Bu nafaqat onlayn do‘konlar va tijorat
platformalarining samarali ishlashini ta'minlash, balki chekka hududlardagi
aholining onlayn savdolarni qo‘llash imkoniyatlarini oshirishga ham yordam
beradi. Internet infratuzilmasini mustahkamlash, yuqori tezlikdagi internet
xizmatlarini taqdim etish, raqamli iqtisodiyotning rivojlanishiga imkon yaratadi.
Kichik va o‘rta bizneslar uchun internet va elektron tijorat platformalariga
kirish imkoniyatlarini kengaytirish juda muhimdir. Bu borada davlat tomonidan
qo‘llab-quvvatlash va rag‘batlantirish, onlayn savdolarni kengaytirishga yordam
beradi. Moliyaviy va huquqiy yordam dasturlari, raqamli marketing, onlayn to‘lov
tizimlarini optimallashtirishga qaratilgan dasturlar kichik bizneslarni onlayn
savdoga jalb qilishda asosiy rol o‘ynaydi. Shuningdek, davlat tomonidan taqdim
etilgan ta'lim dasturlari, biznes uchun raqamli ko‘nikmalarni oshirish va yangi
texnologiyalardan foydalanishni o‘rgatish ham kichik va o‘rta bizneslarning
raqamli imkoniyatlardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytiradi. Bu esa, o‘z
navbatida, elektron tijorat sohasining jadal rivojlanishiga hissa qo‘shadi
(Hassanov, 2023).
Davlat kichik va o‘rta bizneslarning elektron tijoratda faol ishtirokini
rag‘batlantiruvchi siyosatni ishlab chiqishi kerak. Bu siyosat, nafaqat ichki
bozorda, balki xalqaro bozorlar bilan integratsiyaga kirish imkoniyatlarini
yaratishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Elektron tijoratning rivojlanishiga to‘sqinlik
qiluvchi eng katta to‘siqlardan biri — kichik va o‘rta bizneslarning xalqaro
savdoga chiqish imkoniyatlarining cheklanganligi hisoblanadi. Davlatning elektron
tijoratga oid siyosati, kichik va o‘rta bizneslar uchun raqamli resurslar va
platformalarga kirishni kengaytirish orqali bu muammoni hal qilishga yordam
38

Internet do‘konlari yoki elektron tijorat (e-commerce) platformalari, so‘nggi
yillarda butun dunyo bo‘ylab iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylanib bormoqda.
Ular nafaqat biznesni rivojlantirish va kompaniyalar uchun yangi daromad
manbalarini yaratishda muhim rol o‘ynaydi, balki butun iqtisodiy tizimni
modernizatsiya qilishda, yangi ish o‘rinlarini yaratishda va raqamli iqtisodiyotning
o‘sishiga hissa qo‘shishda ham muhim ahamiyatga ega.
Yangi ish o‘rinlarini yaratish . Internet do‘konlarining rivojlanishi yangi
ish o‘rinlarini yaratishga muhim hissa qo‘shadi. An'anaviy savdo tizimlaridan
farqli o‘laroq, internet do‘konlarida ko‘plab yangi ish o‘rinlari yaratiladi. Ushbu
ish o‘rinlari asosan quyidagi sohalarda tashkil etiladi:
- Onlayn savdo va logistika : Internet do‘konlarining rivojlanishi bilan
savdo va logistikada yangi ish joylari yaratiladi. Bu sohalarda sotuvchilar, logistika
mutaxassislaridan tashqari, to‘lov tizimlari va onlayn xaridlarni boshqarish
bo‘yicha mutaxassislar ham talab qilinadi.
- Raqamli marketing va SEO : Internet do‘konlarining o‘sishi bilan
raqamli marketing va qidiruv tizimi optimizatsiyasi (SEO) sohalarida
mutaxassislar kerak bo‘ladi. Onlayn do‘konlarni reklama qilish, brendni targ‘ib
qilish va mijozlar bilan aloqalarni o‘rnatish uchun marketing mutaxassislariga
ehtiyoj ortadi.
- Mijozlarga xizmat ko‘rsatish : Onlayn do‘konlarda mijozlarga xizmat
ko‘rsatish bo‘yicha ish o‘rinlari ham mavjud. Bu sohada mijozlarni qo‘llab-
quvvatlash, ularning savollariga tez va samarali javob berish va har qanday
muammolarni hal qilish zarur.
- Texnik mutaxassislar va dasturchilar : Internet do‘konlari
muvaffaqiyatli ishlashi uchun yuqori sifatli texnologik infratuzilma zarur. Shuning
uchun veb-dasturchilar, dizaynerlar va mobil ilovalar ishlab chiqaruvchilar kabi
texnik mutaxassislar talab qilinadi.
- Kontent yaratish : Internet do‘konlarida mahsulotlar va xizmatlarni
taqdim etish uchun yuqori sifatli kontent yaratish zarur. Bu sohada videolar,
22

iqtisodiyotni ham o‘zgarishga undaydi. Bu jarayon davlatlarning raqamli
infratuzilmasini yangilash va takomillashtirishga, iqtisodiy tizimlarni yanada
samarali va ochiq qilishga olib keladi. Internet do‘konlarining iqtisodiyotdagi o‘rni
va ulushining ortishi mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni yanada
kuchaytiradi va raqamli iqtisodiyotning global miqyosda rivojlanishiga katta turtki
beradi.
Mahsulotlarni global bozorda sotish imkoniyatlari . Internet
do‘konlarining rivojlanishi kichik va o‘rta bizneslar uchun global bozorga chiqish
imkoniyatini yaratadi. Bu, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlar, jumladan
O‘zbekiston uchun juda muhimdir. Internet do‘konlari orqali kichik kompaniyalar
yoki ishlab chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini nafaqat ichki, balki xalqaro bozorga
ham chiqarish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Internet savdosi orqali:
- Global bozorga chiqish : Onlayn platformalar orqali kichik bizneslar o‘z
mahsulotlarini dunyoning har bir nuqtasidagi mijozlarga yetkazishlari mumkin.
Internet do‘konlarining global platformalarda mavjudligi ularni osonlik bilan
xalqaro bozorlarga chiqishga imkon beradi. Misol uchun, eBay, Amazon yoki
Alibaba kabi yirik elektron tijorat platformalari kichik ishlab chiqaruvchilarga
global mijozlarga erishish imkonini taqdim etadi.
- Qaror qabul qilish jarayonining soddalashishi : Onlayn savdo orqali
ishlab chiqaruvchilar va kichik bizneslar o‘z mahsulotlarini chet el bozorlarida
tanitishlari mumkin, bu esa butun dunyo bo‘ylab mijozlar bilan bevosita aloqalarni
o‘rnatish imkonini yaratadi. Shuningdek, raqobatni o‘rganish, marketing
strategiyalarini sozlash va bozor talablariga moslashish imkoniyatlari paydo
bo‘ladi.
- Iqtisodiy o‘sish imkoniyatlari : Elektron tijorat, rivojlanayotgan
mamlakatlar uchun eksportni kengaytirish va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirishda
muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. O‘z mahsulotlarini global miqyosda sotish
orqali bizneslar yangi bozorlarni kashf etishlari mumkin. Bu orqali ishlab
chiqaruvchilar o‘z mahsulotlarini ko‘proq xaridorga yetkazib, daromadlarini
oshirishi mumkin.
24

O‘zbekiston kabi rivojlanayotgan mamlakatlarda bu jarayon, ayniqsa,
eksportga yo‘naltirilgan iqtisodiyot uchun muhimdir. Elektron tijorat yordamida
mamlakatning eksport salohiyatini oshirish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning
global bozorlarda o‘rin egallashini ta'minlash mumkin. Global bozor orqali
mahsulotlarni sotish, shuningdek, mahalliy bizneslarga raqobatbardoshlikni
oshirish va innovatsiyalarni kengaytirish imkoniyatini yaratadi. Bu, o‘z navbatida,
iqtisodiy rivojlanishga turtki beradi.
Samarali marketing va reklama imkoniyatlari . Internet do‘konlarining
faoliyati raqamli marketingni qo‘llash orqali mahsulot va xizmatlarni keng
auditoriyaga yetkazishni ta'minlaydi. Onlayn reklama, SEO (qidiruv tizimlarini
optimallashtirish), ijtimoiy tarmoqlarda reklama va email marketing kabi usullar
kompaniyalarga o‘z mahsulotlarini samarali tarzda targ‘ib qilish imkonini beradi.
- SEO (Qidiruv tizimlarini optimallashtirish) : SEO internet
do‘konlarining ko‘rinishini qidiruv tizimlarida yaxshilashga yordam beradi.
Tizimlar foydalanuvchining qidiruv so‘zlariga mos mahsulotlarni ko‘rsatish orqali,
kompaniyalarga eng relevant auditoriyaga yetishish imkonini yaratadi. Bu
marketing strategiyasi, o‘z navbatida, organik trafikni oshiradi va xarajatlarni
kamaytiradi.
- Ijtimoiy tarmoqlarda reklama : Facebook, Instagram, TikTok va Twitter
kabi platformalarda reklama berish onlayn do‘konlar uchun juda samarali usul
bo‘lib, ular keng auditoriyaga tez va samarali tarzda yetib borish imkonini beradi.
Ijtimoiy tarmoqlarda reklama qilish, shuningdek, foydalanuvchi tajribasiga
asoslangan reklamalarni taqdim etish imkonini beradi, bu esa mijozlarning
qiziqishini kuchaytiradi.
- Email marketing : Elektron pochta orqali marketing kompaniyalarga
mijozlar bilan doimiy aloqada bo‘lish, mahsulotlarni taklif qilish va aksiyalarni
reklama qilish imkonini beradi. Email marketingning samaradorligi yuqori bo‘lishi
mumkin, chunki bu usul foydalanuvchilarning avvalgi xaridlariga asoslanadi, bu
esa ilgari qiziqish bildirgan mijozlarga mos reklamalarni yuborishga imkon
yaratadi.
25

Internet do‘konlarni yaratishda quyidagi texnologiyalar va platformalar keng
qo‘llaniladi:
E-tijorat platformalari . E-tijoratni rivojlantirishda qo‘llaniladigan asosiy
platformalar quyidagilardir:
Shopify : Shopify internet do‘konlarni yaratishda juda mashhur platforma
bo‘lib, u foydalanish uchun qulay va ko‘p turdagi qo‘shimcha imkoniyatlarni
taqdim etadi. Shopify yordamida biznes egalari o‘z do‘konlarini yaratib, to‘lov
tizimlari, mijozlar bilan aloqalar va boshqa muhim funksiyalarni boshqarishlari
mumkin.
WooCommerce : WordPress platformasida ishlaydigan WooCommerce —
bu kichik va o‘rta bizneslar uchun ajoyib tanlovdir. Bu platforma mahsulotlarni
sotish, onlayn to‘lovlar va ko‘plab boshqa imkoniyatlarni taqdim etadi.
Magento : Magento — katta miqyosdagi onlayn do‘konlar uchun
mo‘ljallangan ochiq manbali e-tijorat platformasidir. U kengaytirilgan funksional
imkoniyatlarga ega va katta to‘lov tizimlari, mahsulot boshqaruvi va boshqa
kerakli modullarni qo‘llab-quvvatlaydi.
Mobil ilovalar . Internet do‘konlarining mobil versiyalari foydalanuvchilar
uchun qulaylik yaratadi. Mobil ilovalar yordamida mijozlar har qanday joyda va
vaqtda xarid qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Mobil platformalar:
iOS va Android ilovalari : Mobil do‘kon ilovalari orqali foydalanuvchilar
mahsulotlarni tezda ko‘rib chiqish, xarid qilish va to‘lovlarni amalga oshirish
imkoniyatiga ega bo‘ladi.
To‘lov tizimlari . Internet do‘konlarida samarali ishlash uchun ishonchli va
xavfsiz to‘lov tizimlari zarur. Quyidagi tizimlar internet do‘konlarida keng
qo‘llaniladi:
PayPal, Stripe, WebMoney : Onlayn to‘lovlar uchun eng mashhur tizimlar
bo‘lib, ular mijozlarga o‘z kredit kartalari yoki bank hisoblari orqali tezda to‘lovlar
amalga oshirish imkoniyatini beradi.
19

kompaniyalari, o‘z mahsulotlarini mijozlarning qiziqishlariga asoslangan tarzda
taqdim etib, ular bilan mustahkam aloqalar o‘rnatadi. Bunday reklama
foydalanuvchilarni yanada shaxsiylashtirilgan takliflar bilan jalb qilish imkonini
beradi . Email marketing esa to‘g‘ridan-to‘g‘ri mijozlar bilan bog‘lanish va ularga
maxsus takliflar, yangiliklar yoki chegirmalar yuborish orqali savdoni
rag‘batlantiradi. Bularning barchasi an'anaviy reklama usullariga qaraganda
arzonroq va samaraliroq, chunki ular maqsadli auditoriyaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri yetib
boradi va marketingning yanada o‘zaro aloqalarni yaratishga yordam beradi
2.3. Raqobatbardoshlikni oshirish va yangi bozorlar
Internet do‘konlarining yangi bozorlar ochishdagi o‘rni juda muhim, chunki
ular kichik va o‘rta bizneslarga o‘z mahsulotlarini faqat ichki bozorga emas, balki
global miqyosda ham taqdim etish imkoniyatini yaratadi. Onlayn savdo tizimlari
va elektron tijorat platformalari orqali kompaniyalar o‘z mahsulotlarini chet eldagi
iste'molchilarga tez, qulay va arzon tarzda yetkazib bera olishadi. Bu, ayniqsa,
rivojlanayotgan mamlakatlar uchun juda muhim, chunki ular an'anaviy savdo
kanallari orqali chet el bozorlariga chiqish uchun katta kapital va resurslar
sarflamagan holda o‘z mahsulotlarini keng auditoriyaga taqdim etishlari mumkin.
Global bozorga chiqish imkoniyati kichik va o‘rta bizneslarning o‘sishini
tezlashtiradi, chunki internet do‘konlari ularga yuqori kapital va katta infratuzilma
talab qilmasdan, xalqaro bozorga kirish imkonini beradi. Onlayn savdo
platformalarining imkoniyatlari orqali kompaniyalar o‘z mahsulotlarini bir necha
davlatlar va mintaqalarga tez va samarali tarzda yetkazib bera olishadi, bu esa o‘z
navbatida ularning raqobatbardoshligini oshiradi va bozor ulushini kengaytiradi.
Bundan tashqari, raqamli savdolar kichik bizneslarga global bozorga chiqish
imkonini yaratib, ularni yuqori rentabellik va barqaror rivojlanish tomon
yo‘naltiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlar uchun bu imkoniyatlar alohida
ahamiyatga ega, chunki ular yuqori qiymatli mahsulotlar yoki yuqori texnologiyali
xizmatlar orqali o‘z eksportlarini oshirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, bu esa
iqtisodiy o‘sishni tezlashtiradi. Elektron tijorat orqali eksport va xalqaro savdo
31

19. Norov, R. (2023). O‘zbekistondagi Elektron Tijoratning Huquqiy
Asoslari . Tashkent Legal Press.
20. Karimov, F. (2022). Internet Savdosi va Uning Kelajagi . Tashkent
Business School Publications.
21. Zhu, Y. (2023). Logistics Optimization for E-commerce: Global
Perspectives . Springer.
22. Oliviero, C. (2022). Global E-commerce Platforms: Challenges and
Innovations . Wiley.
23. Choi, H. (2022). Shaping the Future of Digital Retailing . Palgrave
Macmillan.
24. Lee, M. (2022). AI and Personalized Marketing in E-commerce .
Springer.
25. Johnson, P. (2023). The Rise of Digital Payment Systems . McGraw-
Hill.
26. Reed, L. (2021). E-commerce Marketing and Sales Strategies: Global
Trends . Routledge.
27. Yu, H. (2022). Digital Economy: E-commerce and Consumer Trends in
Asia . Asian Economic Review.
28. Foster, J. (2021). The Evolution of Online Shopping: Impact of Global
Brands . Harvard Business Review.
29. Jiang, X. (2023). International Trade and E-commerce: Bridging
Borders Through Technology . World Trade Press.
30. Taylor, R. (2022). The Future of Shopping: From Brick-and-Mortar to
Click-and-Mortar . Columbia University Press.
31. Razakov, M. (2023). E-Commerce and Export Potential in Central
Asia . Tashkent State University Press.
32. Kim, K. (2023). How E-Commerce Changes Retailing: From Local to
Global . Oxford Press.
33. Abdullayev, M. (2022). Strategic Innovations in Central Asian E-
Commerce Markets . Eurasian Economic Studies.
51

Купить