• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 20000UZS
Размер 112.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 03 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

10 Продаж

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta kurslari va ularning o’zgarish sabablari

Ikkinchi o'zgaruvchi import va eksport miqdoridir. Importning qo'shilishi valyuta kursini pasaytirishi mumkin, eksportning ko'payishi esa kursni oshiradi. Moliyaviy institutlar siyosati ham kursning o'zgarishi bo'yicha sabab bo'lishi mumkin. Moliyaviy institutlar valyuta kursini tartibga solishi, valyuta raqobatini miyorlaish va moliyaviy iste'molni tahlil qilish yordamida o'zgartirishlar amalga oshirishi mumkin. Bundan tashqari, xalqaro siyosat, mablag'larqa doir tartib-qonunlar, tijorat munosabatlari ham valyuta kursining o'zgarishi bo'yicha tasir etuvchi omillar sifatida hisoblanadi. Valyuta kursini o'zgarishiga tasir etuvchi omillar juda keng doirada ishtirok etishi mumkin va ulardan biri yuqorilashiga ta'sir etadi, boshqalari esa pastalashiga. Shuning uchun valyuta kursining o'zgarishiga talabalik qilish uchun barcha muhim omillarni tahlil qilish kerak. 3. Tashqi sav do ay lanmasini riv ojlant irishda v aly ut a k urslarining ahamiy at Tashqi savdo — bir mamlakatning boshqa mamlakat yoki mamlakatlar bilan olib boradigan savdosi . Mamlakatdan tovarlar chikarish ( eksport ) va mamlakatga tovarlar kiritish importdan tashkil topadi. Eksport va import yig indisi mamlakatning Tashqi savdo aylanmasini tashkil etadi. Mamlakatlarʻ o rtasida savdosotiqni rivojlanishi ikki tomonlama foyda olish imkonini beradi. ʻ Tashqi savdo mamlakatlararo iktisodiy munosabatlarning eng oddiy va eng kad, shaklidir. Kds.. Misr, Yunoniston va Rim quldorlik tuzumi davridayoq boshqa mamlakatlar bilan ikki tomonlama savdosotiq munosabatlarini amalga oshirgan. Insoniyat tarixida birinchi marta Sharq va G arb dunyosini bir-biri bilan ʻ bog lagan ʻ Buyuk Ipak yo li ʻ kitalararo savdoni yo lga qo ydi. Bu yo l hozirgi ʻ ʻ ʻ O zbekiston hududida joylashgan shaharlarda savdosotiqning keng kuloch ʻ yoyishiga olib kelgan edi. Tashqi savdoning rivojlanishiga Buyuk geografik kashfiyotlaran so ng ʻ yangi dengiz yo llarining ochilishi kuchli turtki bo ldi. Ayniqsa, sanoat, ʻ ʻ 19 hamda maqsadli ko‘rsatkichlarga erishish uchun samarali instrumentlar va mexanizmlarni talab etadi. Pul-kredit siyosati rejimlaridan foydalanishning xalqaro tajribasi. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlar markaziy banklari tomonidan keng qo‘llanilayotgan usullar inflyatsion targetlash, monetar targetlash, valyuta kursini targetlash va nominal yakorsiz rejimlarni o‘z ichiga oladi.Inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichlariga erishish vazifasi aksariyat markaziy banklar uchun bosh maqsad hisoblansa-da, yuqorida qayd etilgan uslublar asosan tezkor va oraliq mo‘ljallarga qarab farqlanadi. Monetar targetlash rejimi. Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning ushbu usulida narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadida pul agregatlari, rezerv pullar va pul massasi hajmlari o‘zgarishini nazorat qilish nazarda tutiladi.Ushbu strategiyaning samarali qo‘llanilishi inflyatsiya ko‘rsatkichlari va pul agregatlari o‘rtasidagi mustahkam doimiy bog‘liqlik bo‘lishini talab etadi. Bunda inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichlariga pul agregatlari hajmini maqbul darajada ushlab turish vositasida erishiladi.Monetar targetlash rejimi 1970-chi va 1980-chi yillarda AQSh, Kanada, Buyuk Britaniya, Germaniya, Shveytsariya va boshqa rivojlangan davlatlarda faol qo‘llanilgan.Shu bilan birga, so‘nggi yillarda moliya bozorlarining rivojlanishi va yangi moliyaviy instrumentlarning amaliyotga joriy etilishi hisobiga pulga nisbatan talabning nobarqaror darajada bo‘lishi mazkur usul samaradorligining pasayishiga olib keldi. Natijada markaziy banklar pul massasidagi o‘zgarishlarga samaralari ta’sir ko‘rsatish va inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichlarini ta’minlash imkoniyati cheklanishi kuzatildi. Pul agregatlari va inflyatsiya darajasi o‘rtasidagi bog‘liqlikning kuchsizlanishi tufayli ko‘pchilik markaziy banklar tomonidan pul agregatlarini targetlash amaliyotidan voz kechilib, inflyatsion targetlash rejimini joriy qilinishiga sabab bo‘ldi. Monetar targetlash rejimi pul taklifi va talabining keskin o‘zgarishlari kuzatilgan rivojlanayotgan va o‘tish davridagi mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanishning dastlabki yillarida samarali strategiya sifatida keng ko‘llanilgan. 30 qo’yilmalarining hajmi vaqtincha oshib ketishi mumkin. Ushbu o’sgan sarmoyalar mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish hama davlat byudjeti kamomadini qoplash maqsadlariga ishlatilishi mumkin. Kapitallarni mamlakatdan oqib ketishi esa ularning kamomadini, investitsiyalar qisqarishini va ishsizlik kuchayishini keltirib chiqaradi. Valyuta kursi va unga ta’sir qiluvchi omillar, valyuta kurslarining turlari Valyuta kursini kelib chiqishi mamlakatlar iqtisodiy faoliyatini muhim va ajralmas tarkibiy qismi bo’lganxalqaro savdoni rivojlantirish bilan bog’liq. Valyuta kursi xalqaro savdoni rivojlanishiga ta’sir ko’rsatish bilan ichki iqtisodiyotga ham ta’sir ko’rsatadi. Bunga sabab valyuta kursining holati bilan mamlakatiqtisodiyotining barcha sohalarining holati o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikdir. Valyuta kursi asosan quyidagi jarayonlarni amalga oshirish uchun: kapital va kredit harakatida, tovar va xizmatlar savdosida valyutalarni o’zaro ayirboshlash. Masalan, eksportyor chet el valyutasi olgan tushumini o’z milliy valyutasiga aylantiradi, chunki boshqa davlatning valyutasi uning o’z davlatida qonuniy ravishda xarid qilish va to’lash vositasi sifatida amal qila olmaydi. Importyor chetdan sotib olgan tovarlarni to’lovchini amalga oshirish uchun milliy valyutada olgan tushumini chet valyutasiga almashtiradi; Valyuta kursini va ularning o'zgarishiga tasir etuvchi bir nechta omillar mavjud. Bunday omillar orasida davlatning iqtisodiy holati, moliyaviy siyosati, import va eksport miqdori, moliyaviy institutlar siyosati va boshqa faktorlar kirmaydi. Birinchi o'zgaruvchi davlatning iqtisodiy holati va moliyaviy siyosatidir. Davlatning iqtisodiy holati sog'liq va rivojlangan bo'lsa, valyuta kursi muvaffaqiyatli bo'ladi. Avvalgi yilda o'tganvalyuta kursi o'zgarishlaridan murojaat qilish mumkin. 18 O‘zbekiston Markaziy banki birinchi chorakdagi pul-kredit siyosati sharhida valyuta kursining narxlarga qanday ta’sir ko‘rsatishini tahlil qildi. Valyuta kursi inflyatsiyaga bevosita import qilinadigan yakuniy mahsulotlar narxlarining o‘zgarishi orqali, bilvosita esa ishlab chiqarishda import qilinadigan xom ashyo narxlarining o‘zgarishi orqali ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Tahlillarda almashuv kursi keskin o‘zgarishi bilan bazaviy inflyatsiyaning tezlashgani kuzatilgan bo‘lsa, ba’zi davrlarda almashuv kursi o‘zgarishi ma’lum kechikishlar bilan ta’sir qilgan. Ushbu ta’sir bazaviy inflyatsiya komponentlari bo‘yicha tahlil qilinganida, bunda, eng yuqori ta’sir oziq-ovqat mahsulotlari narxlarida namoyon bo‘lib, ushbu ko‘rsatkich 0,42 foiz bandni tashkil etdi. Bazaviy nooziq-ovqat mahsulotlari va xizmatlarga almashuv kursi o‘zgarishining uzoq muddatdagi oshiruvchi ta’siri nisbatan kamroq bo‘lib, mos ravishda 0,18 va 0,16 foiz band doirasida shakllandi. Almashuv kursining bazaviy oziq-ovqat mahsulotlariga ko‘proq oshiruvchi bosimi, birinchi navbatda, ushbu mahsulotlar boshqalarga nisbatan noelastik (narxlari o‘zgargan taqdirda ham talab o‘zgarmaydi) bo‘lib, uy- xo‘jaliklari iste’mol xarajatlari tarkibida yuqori ulushga (o‘rtacha 40−50 foiz) ega ekanligidir. Shuningdek, mahalliy bozorlarda asosiy turdagi iste’mol tovarlarida (o‘simlik yog‘i, bug‘doy uni, shakar, go‘sht mahsulotlari, kartoshka va boshqalar) import ulushi yuqoriligi bois oziq-ovqat mahsulotlari narxlari almashuv kursi o‘zgarishiga bog‘liq holda shakllanmoqda. Mart oyida so‘m keskin qadrsizlanib, bir yarim hafta ichida (9 martdan 18 martgacha) o‘z qiymatining 6,1 foiziga— 10897,27 so‘mdan 11571,99 so‘mga tushib ketdi . Valyuta kursini barqarorlashtirish va inflyatsion kutilmalarni kamaytirish maqsadida 17 mart kuni Markaziy bank kursni 14 foizdan 17 foizga oshirdi , shundan buyon so‘m 430,19 so‘mga yoki 3,7 foizga qimmatlashdi . 33 Yuqoridagi holatdan ko‘rish mumkinki, tashqi savdo balansi tabiiy ravishda muvozanat holatiga intiladi ( eksport hamda import teng bo‘lgan holatga ). Lekin real hayotda bu jarayon yuqorida keltirilganidek yaqqol ko‘zga tashlanmaydi. Chunki valyuta kursiga ta’sir qilishi mumkin bo‘lgan tashqi savdo balansidan boshqa omillar mavjud. Jumladan, chet eldan pul o‘tkazmalari, investitsiyalar yoki risklar holatining o‘zgarishi kabi omillar ham valyuta kursining shakllanishida muhim rol o‘ynaydi. Bu omillarning barchasi bir vaqtda o‘zgarishi esa savdo defitsitining valyuta kursiga ta’sirini kamaytiradi va ba’zi holatlarda bu ta’sir hatto sezilmasligi mumkin.Masalan, joriy yilda tashqi savdo defitsiti o‘tgan yilga nisbatan 2,8 mlrd dollarga oshgan bo‘lsada, nominal valyuta kursining qadrsizlanishi yil davomida 3,4% ni tashkil etgan xolos. Lekin yuqorida keltirilgan misol nazariya amalda ishlamasligini anglatmaydi. Tashqi savdo defitsitining ortishi, boshqa shartlar o‘zgarmagan holatda, milliy valyuta kursiga salbiy ta’sir qiladi hamda uzoq muddatda savdo balansini muvozanat tomon intilishiga sabab bo‘laveradi.O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun tashqi savdo defitsitining oshishi yoki uning mavjud ekanligi muammo tug‘dirmasligiga import tarkibini o‘rganish orqali yana bir bora ishonch hosil qilish mumkin. Xususan, 2021 yilda import tarkibining 32,4% qismini mashina va asbob- uskunalar tashkil etgan . Ya’ni import tarkibining qariyb uchdan bir qismi mamlakatimizning ishlab chiqarish imkoniyatlarini yaxshilashga xizmat qiladigan tovarlardan iborat. Bu tovarlar joriy iste’mol hajmidan ko‘ra kelajakdagi ishlab chiqarish hajmini ko‘proq oshiradi. To‘g‘ri, oxirgi yillarda import tarkibida mashina va asbob-uskunalarning ulushi kamayib bormoqda. Lekin uning hozirgi kundagi ulushi ham bir muncha yuqori hisoblanadi. Tashqi savdo defitsitining hozirgi holati yoki uning oshib borayotganligi hukumatni tashvishga solishi tabiiy. Mening nazarimda, mana shu jihat biz uchun eng katta xatar. Ya’ni qaror qabul qiluvchilar tashqi savdo defitsitining oshishidan xavotirga tushib, savdoni cheklash choralarini ko‘rishi mumkin. Bu esa so‘nggi yillarda ko‘pchilikning orzusiga aylangan tashqi savdoning erkinlashuvini, eng kamida, yana ortga surishi mumkin. 23 markaziy banklari tajribalari hamda xalqaro moliya institutlari izlanishlari natijalari pul-kredit siyosatini amalga oshirishda narxlar barqarorligini ta’minlash maqsadining shak-shubhasiz ustuvorligini ko‘rsatmoqda.Shu bilan birga, pul-kredit siyosatini amalga oshirish tartibi va ketma-ketligi turli mamlakatlarda iqtisodiyotning xususiyatlari hamda tarkibiy tuzilishiga qarab farqlanadi.Amaldagi O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonuniga ko‘ra, Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyuta barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Bunda “milliy valyuta barqarorligi” tushunchasini ikki xil, ya’ni almashuv kursining xorijiy valyutalarga nisbatan barqarorligi yoki uning ichki xarid qobiliyati barqarorligi deb talqin qilish mumkin.Almashuv kursining erkin shakllanishi sharoitida milliy valyutaning barqarorligi uning ichki harid qobiliyatini saqlash orqali erishiladi.Bunda, erkin suzib yuruvchi almashuv kursi iqtisodiyotni ichki barqarorlashtiruvchi funksiyasini bajaradi. Boshqacha qilib aytganda, to‘lov balansi bilan bog‘liq tashqi shok va qiyinchiliklar kuzatilganda almashuv kursining mos ravishda o‘zgarishi ekportyorlar va import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarni rag‘batlantirishga xizmat qiladi. Ayni paytda Markaziy bank pul-kredit siyosatining asosiy maqsadini ikki xil tushunilishini oldini olish va uning faoliyati asosiy yo‘nalishini aniq belgilab olish maqsadida qonunchilikka tegishli o‘zgartirishlar kiritilishi ko‘zda tutilgan. Ta’kidlash lozimki, narxlar barqarorligi deyilganda nol darajadagi yoki salbiy inflyatsiya ko‘rsatkichlari nazarda tutilmaydi. Narxlar barqarorligi deyilganda narxlarning turg‘un holatda turishi emas, balki ularning past darajada o‘sishi tushuniladi. Bir qarashda narxlarning turg‘un turishi maqbul ko‘rinsa-da, narxlarning past va barqaror o‘zgarishi iqtisodiyotning samarali faoliyati uchun eng qulay sharoit hisoblanadi. Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning usul va mexanizmlari (inflyatsion targetlash rejimiga o‘tishning ahamiyati). Ichki bozorda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi pul-kredit siyosatini amalga oshirishning aniq strategiyasi va batafsil rejasi bo‘lishini 29 MUNDARIJA Kirish ....................................................................................................................................................... 2 1. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta kurslari va ularning o’zgarish sabablari. ......... 5 2.Valyuta kurslari va ularning o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillar .......................................................... 12 3. Tashqi savdo aylanmasini rivojlantirishda valyuta kurslarining ahamiyat ......................................... 19 4.Pul-kredit siyosatini amalga oshirish Konsepsiyasi. ........................................................................... 27 5.O’zbekiston valyuta kursining inflyatsiyasiga ta’sirini iqtisodiy baholash .......................................... 32 XULOSA ................................................................................................................................................. 34 1 Valyuta kurslariga makroiqtisodiy omillar katta ta'sir ko'rsatadi, chunki ular asosan iqtisodiyotning sog'lig'ini belgilaydi, bu xorijiy investorlar, manfaatdor tomonlar, institutsional va tijorat dilerlari uchun biznes qilish yoki iqtisodiyotga sarmoya kiritish to'g'risida qaror qabul qilishda eng muhim e'tibordir.Bu korxonalar foyda olish biznesida. Shu munosabat bilan mamlakatdagi voqealar xorij kapitalining uning iqtisodiyotiga qanday sarmoya kiritilishini belgilab beradi va shu tariqa uning valyuta kursi qiymatiga ta’sir qiladi. Bu keng jamoatchilik, xalqaro va mahalliy biznes egalari, investorlar, bankirlar va boshqalar uchun ham muhim va foydalidir. Foiz stavkalari va inflyatsiya. Foiz stavkalari va inflyatsiya o'zaro bog'liqdir va ular valyuta qiymatiga katta ta'sir ko'rsatadi. Mamlakatning markaziy banki inflyatsiyani nazorat qilish uchun foiz stavkalarini manipulyatsiya qilishi mumkin, bu esa o'z navbatida mahalliy valyuta qiymatiga ta'sir qiladi.Har safar mamlakatning markaziy banki foiz stavkasini oshirsa, valyuta qimmatlashadi, chunki mamlakatdagi yuqori foiz stavkalari xorijiy kapital va kreditorlarni jalb qiladi. Aksincha, agar mamlakatning markaziy banki foiz stavkalarini pasaytirsa, valyuta daromad keltirmaydi, bu valyuta qiymatining qadrsizlanishiga olib kelishi mumkin. Qachonki markaziy bank foiz stavkasini oshirsa, uning valyutasining sotib olish qobiliyati oshadi (ya'ni valyuta ko'proq tovar va xizmatlar sotib olishi mumkin). Demak, bu ma'lum bir mamlakatda inflyatsiya past ekanligini anglatadi.Ammo qachonki markaziy bank foiz stavkalarini pasaytirsa, uning valyutasining sotib olish qobiliyati pasayadi. Demak, bu ma'lum bir mamlakatda inflyatsiya yuqori ekanligini anglatadi. Valyuta dempingi tushunchasi. Milliy valyuta kursining pasayishi, yuqorida bayon etilgan imtiyozlardan tashqari, bir vaqtning o’zida importning qimmatlashishiga olib keladi. Bu esa mamlakat ichkarisida baholar o’sishiga, tovar olib kirish va iste'mol qilishni qisqarishiga hamda milliy tovar ishlab chiqarishni o’sishiga olib keladi. Valyuta kursining pasayishi milliy valyutada ifodalangan real qarzdorlikni kamayishiga, 16 belgilanishi ham mumkin ( Yevropa valyuta ittifoqida kurslarning tebranishi 2,25 % doirasida chegaralangan). Valyuta savdosi amaliyotida valyuta yuqoriroq kurs bo yicha sotiladiʻ (sotuvchi kursi), xarid qilishda esa pastroq (xaridor kursi) kursdan foydalaniladi. Valyuta kursi ikki darajasi o rtasidagi farqdan bankning valyuta savdosidan ʻ oladigan daromadi kelib chiqadi. Valyuta kursini rasmiy ko tarish (revalvatsiya) ʻ mamlakatni kapitalni chetga chiqarishdan manfaatdor qiladi, importni qulaylashtiradi, chunki chet el valyutasini arzonroq xarid qilishga imkoniyat tug iladi. Valyuta kursini rasmiy pasaytirish (devalvatsiya) mamlakat savdo va ʻ to lov balansining keskin yomonlashuvi, valyuta rezervining holdan toyishi ʻ bilan bog liq holda yuzaga keladi. Chet el valyutasi kursining birjadagi maxsus ʻ idora tomonidan belgilanishi va maxsus byulletenlarda nashr etilishi valyuta kotirovkasi deyiladi. Bunday byulleten ma lumotlari matbuotda ham chop etib ʼ boriladi. O zbekiston Markaziy banki davriy ravishda har haftada buxgalteriya ʻ hisobi va bojxona to lovlari uchun pul massasi va inflyatsiya dinamikasini ʻ hisobga olgan holda xorijiy valyutalarning so mga nisbatan kurslarini matbuotda ʻ e lon qilib boradi. ʼ 1 AQSh dollarining so mga nisbatan rasmiy ayirboshlash ʻ kursi 2022-yil 18-avgust holatiga ko ra, 10 945 so m 32 tiyinni tashkil qildi ʻ ʻ . Valyuta kursiga ta’sir ko‘rsatuvchi ichki omillarga mamlakatda amalga oshirilayotgan pul-kredit siyosati, aholi va tadbirkorlarning valyuta kursi o‘zgarishi va inflatsiya bo‘yicha kutilmalari kiradi. Xususan , Markaziy bank tegishli pul - kredit siyosatini amalga oshirish orqali pul massasi yuqori sur ’ atlarda o ‘ sishining oldini olish hamda milliy valyutadagi aktivlarning jozibadorligini oshirish yo ‘ li bilan chet el valyutasiga bo ‘ lgan talab va taklif darajasiga ta ’ sir ko ‘ rsatishi mumkin . Xorijiy valyutaga bo‘lgan talab va taklifga hamda valyuta kursi o‘zgarishiga ta’sir etuvchi tashqi omillarga O‘zbekistonning asosiy savdo hamkorlari bo‘lgan mamlakatlardagi iqtisodiy vaziyat va ularda amalga oshirilayotgan pul-kredit , shu jumladan kurs siyosati, tashqi bozorlardagi kon’yunktura hamda respublikaga jalb qilinayotgan xorijiy investitsiyalar va kreditlar , tashqi qarzning qaytarilishi borasida 13 makroiqtisodiy omillar katta ta'sir ko'rsatadi, chunki ular asosan iqtisodiyotning sog'lig'ini belgilaydi, bu xorijiy investorlar, manfaatdor tomonlar, institutsional va tijorat dilerlari uchun biznes qilish yoki iqtisodiyotga sarmoya kiritish to'g'risida qaror qabul qilishda eng muhim e'tibordir.Bu korxonalar foyda olish biznesida. Shu munosabat bilan mamlakatdagi voqealar xorij kapitalining uning iqtisodiyotiga qanday sarmoya kiritilishini belgilab beradi va shu tariqa uning valyuta kursi qiymatiga ta’sir qiladi. 4 Jumladan, Markaziy bank obligatsiyalari, depozit auksionlari, overnayt depozitlar kabi pul-kredit operatsiyalari instrumentlarini rivojlantirish;  tarif va notarif to‘siqlarni bartaraf etish orqali eksport va import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarilishini rag‘batlantirish, jahon bozorlariga mahalliy mahsulotlarni yetkazib berishda davlat tomonidan qo‘llab- quvvatlash choralarini kuchaytirish;  O‘zbekistonning jahon iqtisodiyotiga integratsiyasini izchil davom ettirish, Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lishni jadallashtirish, mamlakatning xalqaro iqtisodiy tashkilotlarda ishtirokini faollashtirish, mahalliy mahsulotlarning asosiy bozori bo‘lgan xorijiy mamlakatlar bilan erkin savdo bo‘yicha ikki tomonlama va ko‘p tomonlama shartnomalarni imzolash. 2.Valy ut a k urslari v a ularning o’zgarishiga t a’sir et uv chi omillar Valyuta kursi — bir mamlakat pul birligining boshqa mamlakat pul birligida ifodalangan narxi. Valyuta kursining qat iy qayd etilgan va o zgaribʼ ʻ turadigan (valyuta bozorida u yoki bu valyutaga talab yoki taklifga qarab) turlari mavjud. Valyuta kursi mamlakatlar valyutasining xarid qobiliyati, shuningdek xalqaro to lov vositalari (masalan, SDR, yevro) bilan o zaro munosabat va ʻ ʻ boshqa omillar (tovarlar narxini milliy valyutada taqqoslash) asosida belgilanadi. Ularning xarid qobiliyatining o zgarishi bilan ( ʻ inflyatsiya darajasi, to lov balanslari holati, turli mamlakatlarda turlicha foiz stavkalarining ʻ o rnatilishi, jahon valyuta bozoriaya mazkur valyutaga ishonch darajasi, ʻ shuningdek boshqa siyosiy sabablar ta sirida) valyuta kursi ham o zgarib turadi. ʼ ʻ Markaziy emissiya banki belgilaydigan rasmiy Valyuta kursini hukumat belgilaydigan yoki valyuta bozorida vujudga keladigan erkin valyuta kursidan farqlamoq kerak. Bundan tashqari valyuta kursi milliy pul birligining boshqa davlat valyutasi yoki xalqaro hamda mintaqaviy valyutalar bilan o zaro rasmiy ʻ o rnatilgan munosabatlar bo yicha („suzib yuruvchi“, „sirg aluvchan“ kurs) ʻ ʻ ʻ 12 2022 yil yakunlari bo‘yicha aholi tomonidan asosiy iste’mol qilinadigan tovarlar importi qariyb 9,2 mlrd dollarni tashkil etib, ularning jami importdagi ulushi 33 foizga to‘g‘ri keldi. Shundan 2,5 mlrd dollari oziq-ovqat va 1,8 mlrd dollari farmatsevtika mahsulotlari importi bo‘ldi. Oziq-ovqatlar importida shakar xomashyosining ulushi juda katta. 2022 yilda shakar ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan shakar xomashyosi importi 460 mln dollarni tashkil etdi.Bunday sharoitda milliy valuta kursining AQSh dollariga nisbatan pasayishi shakarning ichki bozordagi narxini oshirib, inflyatsion kutilmalarga bosimni kuchaytiradi. Xususan, Markaziy bankning tahliliga ko‘ra, almashuv kursining 1 foiz bandga qadrsizlanishi uzoq muddatda bazaviy inflatsiyaning 0,28 foiz bandga tezlashishiga sabab bo‘ladi.Inflatsiya komponentlari bo‘yicha tahlil qilinganda, ushbu ta’sir oqibatida oziq-ovqat mahsulotlari narxi o‘sishi 0,42 foiz bandni, nooziq-ovqat mahsulotlari o‘sishi – 0,18 foiz bandni va xizmatlarda narxlarning o‘sishi – 0,16 foiz bandni tashkil etdi. Bunda oziq-ovqat narxlariga ta’siri yuqoriligi uy-xo‘jaliklari iste’mol xarajatlari tarkibida ularning ulushi o‘rtacha 40-50 foizni tashkil etishi bilan izohlangan.Ushbu o‘zgarishlarni 2022 yilda tashqi bozorlarda vaziyatning murakkablashishi, asosiy savdo hamkorlarning valuta kurslari keskin tebranishi fonida kuzatilgan holat misolida yaqqol ko‘rish mumkin.Jumladan, 2022 yilning mart oyida tashqi murakkab vaziyat fonida milliy valuta kursining 6,6 foizga tushishi, inflyatsion kutilmalarning oshishi hamda jahon xomashyo va energiya bozorlarida narxlarning o‘sishi Markaziy bank tomonidan asosiy stavka 14 foizdan 17 foizgacha oshirilishiga sabab bo‘ldi. To‘lov balansiga ta’siri. Valuta kursining tushishi eksport ko‘rsatkichlarining oshishi, import hajmlarining pasayishi va tashqi qarz mablag‘larini jalb qilgan xo‘jalik sub’yektlarining qarz yuki oshishiga olib keladi.Xususan, eksportga yo‘naltirilgan va import bilan raqobatlashadigan tarmoqlarda milliy valuta devalvatsiyasi daromadlilikni oshiradi. Shu bois, ushbu tarmoqlarda ishlab chiqarish hajmining oshishini kuzatish mumkin.2017 9 xorijiy valyutada ifodalangan tashqi qarzlar og’irligining kuchayishiga olib keladi. Xorijiy investorlar tomonidan mamlakat milliy valyutasida olinayotgan foyda, foizlar va dividendlarni chetga olib chiqish manfaatsiz bo’lib qoladi. Ushbu foyda reinvestitsiya qilinadi yoki mamlakat ichki baholari asosida tovarlar sotib olish hamda ularni eksport qilish uchun ishlatiladi. Valyuta kursi ko’tarilsa mamlakat ichkarisidagi baholarning raqobatdoshligi hamda eksportning samaradorligi pasayadi. o’z navbatida ushbu jarayonlar eksport tarmoqlari hamda yalpi milliy ishlab chiqarishning qisqarishiga olib kelishi mumkin. Import esa aksincha kengayadi. Mamlakatga xorijiy hamda milliy kapitallarni oqib kelishi rag’batlantiriladi, xorijiy kapital qo’yilmalariga olingan foydalarni olib chiqilishi o’sadi. Qadrsizlanib borayotgan xorijiy valyutada ifodalangan mamlakat tashqi qarzining real summasi kamayadi. Valyutaning ichki va tashqi qadrsizlanishidagi, ya'ni uning kurs dinamikasi hamda sotib olish qobiliyati orasidagi uzilish xalqaro iqtisodiy munosabatlar uchun katta ahamiyatga ega. Agarda pulning ichki inflyatsion qadrsizlanishi valyuta kursining qadrsizlanishidan sur'ati bo’yicha o’zib ketsa, o’zga shartlarning tengligi sharoitida milliy bozorda yuqori baholarda sotish maqsadida tovarlar importi rag’batlantiriladi. Agarda valyutaning tashqi qadrsizlanishi inflyatsiya hisobiga vujudga keladigan, uning ichki qadrsizlanishidan o’zib ketsa unda valyuta dempingi uchun sharoit etiladi. Boshqacha qilib aytganda, tashqi bozorlarda raqobatchilarni siqib chiqarish maqsadida tovarlarni o’rtacha jahon baholaridan past darajada ommaviy ravishda eksport qilish uchun sharoit tug’iladi. Valyuta kursi o’zgarishining xalqaro iqtisodiy munosabatlarga ta'siri Erkin suzadigan valyuta kurslari rejimi sharoitida kapitallar, ayniqsa qisqa muddatli kapitallar harakatiga ular o’zgarishining ta'siri kuchaydi. Ushbu omil esa o’z navbatida ayrim davlatlarning valyuta-iqtisodiy holatiga o’z ta'sirini o’tkazadi. Valyutasining kursi ko’tarilib borayotgan mamlakatga xorijiy kapitallarning oqib kelishi natijasida ssuda kapitallari va kapital 17 kursi rejimi amal qiladi.Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi tomonidan e’lon qilingan tadqiqotchi Marat Jo‘rayevning maqolasida valuta kursining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’siri quyidagi yo‘nalishlar bo‘yicha tahlil qilingan . 8 mashinalashgan ishlab chiqarish. xalqaro xo jalik aloqalarini yanadaʻ rivojlantirib yubordi. Yangi tarmoklar, ishlab chiqarish. turlarining paydo bo lishi, mehnat unumdorligining oshishi ishlab chiqarilgan mahsulotlarning ʻ ichki iste moldan tashqari qismini chet ellarga chiqarish va sotish imkonini ʼ berdi. Ayni paytda kupchilik mamlakatlarda xom ashyo resurslariga ehtiyoj keskin oshdi. Natijada tashqi oldisotdi harakatlarini amalga oshirishni uygunlashtiradigan xalqaro bozor qaror topdi. Tashqi savdoning rivojlanishi asosida xalqaro mehnat taqsimoti va D. Rikardo asoslab bergan qiyosiy ustunlik qoidasi yotadi. Bu kridaga ko ra ʻ alohida sharoitlarning mavjudligi, xususan, qulay geografik joylashuv, noyob tabiiy resurslar ayrim mamlakatlarga tovar va xizmatlarning ayrim turlarini i. ch.da muayyan ustunliklar beradi. Mamlakat o zining qiyosiy ustunligidan ʻ foydalanib ayrim tovar turlarini ishlab chiqarish.ga ixtisoslashadi, mahsulotlarini boshqa mamlakatlarga ham sotish maqsadida katta miqdorda va yuqori sifatda ishlab chiqarish.ga xarakat qiladi. Bunday tovar va xizmatlarni uzlarida ishlab chiqarmaydigan boshqa mamlakatlar, ishlab chiqarganda ham ularga ketadigan sarfxarajatlarning nisbatan yuqoriligini hisobga olib, tashqaridan tovar va xizmatlarni kiritish yo lini tutadilar. ʻ O zbekiston Respublikasi ʻ jahonning 140 dan ortiq mamlakatlari bilan savdosotiq aloqalarini amalga oshirmoqda. 2003-yilda O zbekistonning tashqi ʻ savdo aylanmasi 6,7 mlrd. AQSH dollarini tashkil etdi. Bu ko rsatkich 2002- ʻ yilga nisbatan 17,3% kupdir. Uning Tashqi savdoda jahonning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlari hissasi ortib bormoqda. O zbekiston savdo ʻ aylanmasining 62% uzoq xorij mamlakatlariga, 38% esa MDH mamlakatlari hissasiga to g ri kelmoqda. ʻ ʻ O zbekistonning hozirgi asosiy savdo hamkorlari — ʻ Buyuk Britaniya , Germaniya , Yaponiya , Shveysariya , AQSH , Rossiya , Italiya , Niderlandiya , Belgiya , Turkiya , Fransiya , Xitoy va boshqa davlatlar. Respublika Tashqi savdoning 60%dan ziyodrog i ʻ Yevropaga , 33% Osiyo , 6,5% Amerika qit asi ʼ mamlakatlari hissasiga to g ri keladi (2003). Tashqariga tovar chiqarish ʻ ʻ 20 yilda valuta bozorining erkinlashishi natijasida milliy valuta kursi AQSh dollariga nisbatan 48 foizga tushib, ushbu holat to‘lov balansiga ijobiy ta’sir ko‘rsatdi. Jumladan, eksport 15 foizga o‘sib, import 3 foizga qisqargan bo‘lsa, kapital harakatida ham ijobiy o‘zgarishlar kuzatilgan (respublikaga xorijiy investitsiyalar oqimi 17 foizga oshib, rezidentlar mablag‘lari chiqib ketishi 19 foizga kamaygan). Budjet daromadlariga ta’siri . Yuqorida keltirib o‘tilgan omillar bilvosita va bevosita budjetga keladigan tushumlarning hajmiga ta’sir o‘tkazadi. Jumladan, valuta kursining mustahkamlanishi import narxlarini arzonlashtirgan holda uning hajmi oshishiga va oqibatda import bojlaridan to‘lovlarning ko‘payishi hamda inflatsiya oshishiga ta’sir o‘tkazib, aholining haqiqiy to‘lov qobiliyati tushishi orqali budjet daromadlari kamayishini to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’minlashda ishtirok etadi.Shu bilan birga, valuta kursi tushishi tashqi bozorlarda eksport mahsulotlarining raqobatbardoshligini oshirib, korxonalarning ishlab chiqarish hajmlari ko‘payishi orqali ular tomondan budjetga to‘lanadigan soliqlar miqdorini ko‘paytiradi.Bunda valuta kurslari o‘zgarishi, birinchi navbatda, advalor bojlardan tushumlarga ta’sir o‘tkazadi. Misol uchun, valuta kursining 1 foizlik devalvatsiyasi bojxona bojlaridan tushumlarni aynan shuncha miqdorga oshishiga olib keladi.Shuningdek, valuta kursi o‘zgarishi ichki narxlar darajasiga ta’sir qilishi orqali bilvosita soliqlar hajmini o‘zgartiradi. Tashqi qarzga xizmat ko‘rsatish.Milliy valuta kursining qadrsizlanishi tashqi qarzga xizmat ko‘rsatish xarajatlarining oshishiga olib keladi. O‘z navbatida, tashqi qarz bo‘yicha to‘lovlar miqdori tashqi qarz tarkibida xorijiy valutaning ulushi, qarz mablag‘larini so‘ndirish muddati va foiz stavkalariga bog‘liq bo‘ladi.Agar tashqi qarz tarkibida xorijiy valutada nominallangan qarzning ulushi 100 foiz bo‘lsa, milliy valuta kursining 10 foizga tushishi tashqi qarz bo‘yicha xarajatlarni 10 foizga oshiradi.Xususan, 2022 yil yakunlari bo‘yicha davlat qarzi 29,2 mlrd dollarni tashkil etib, bunda davlat tashqi qarzi 25,9 mlrd dollarga va ichki qarzi 3,3 mlrd dollarga to‘g‘ri kelgan. Davlat tashqi qarzi tarkibida xorijiy valutada jalb qilingan qarz mablag‘lari qoldig‘i 98,4 10 Umuman olganda, inqiroz kuzatilgan yilni hisobga olmasa, O‘zbekistonning tashqi savdo defitsiti yildan-yilga oshib bormoqda. Xo‘sh, bu milliy iqtisodiyotimiz uchun qanchalik xatarli? Nazariy jihatdan olib qaralganda, tashqi savdo defitsiti umuman xatarli emas . Bunday xulosani mamlakatimizda yuritilayotgan valyuta siyosati bilan izohlash mumkin. Ya’ni, hozirgi kunda mamlakatimizning valyuta siyosati «suzib yuruvchi» kurslarga asoslangan valyuta siyosati hisoblanadi. Boshqacha aytganda, valyuta kursi markaziy bank tomonidan belgilanmaydi, balki bozor muvozanati asosida shakllanadi.Bunday holatda tashqi savdo defitsitining mavjudligi muammo tug‘dirmaydi. Sababi, bunday «suzib yuruvchi» valyuta kursi sharoitida tashqi savdo defitsiti oshsa — chet davlatlarga kamroq tovar va xizmatlar sotib, ko‘proq tovar va xizmatlar xarid qilayotgan bo‘lsak, bu chet el valyutasining mamlakatimizdan chiqib ketishiga sabab bo‘ladi. Mamlakatimizdan chet el valyutasining chiqib ketishi esa ichki bozorda chet el valyutasi taklifini kamaytiradi (albatta boshqa omillar, masalan, risklar yoki boshqa valyuta oqimiga ta’sir qiluvchi omillar o‘zgarmagan sharoitda) . Natijada, har qanday bozorda kuzatilganidek, chet el valyutasi taklifining kamayishi uning narxi qimmatlashishiga yoki milliy valyuta kursining pasayishiga sabab bo‘ladi.O‘z navbatida, milliy valyuta kursining pasayishi eksportga rag‘bat beradi. Masalan, milliy valyuta kursining 10% ga qadrsizlanishi amalda eksport tovarlarimizning chet el bozorida 10% arzonroq bo‘lishiga olib keladi hamda ularning raqobatbardoshligini oshiradi. Import mahsulotlari esa ichki bozorda 10% ga qimmatlashadi, natijada ichki bozorda ularning raqobatbardoshligi pasayadi.Shunday qilib, valyuta kursi o‘zining oldingi muvozanat holatiga qaytmagunicha bu jarayon davom etadi. Uzoqroq muddatda esa valyuta kursi oldingi muvozanatga intiladi hamda, tabiiyki, tashqi savdo balansi ham o‘z muvozanatiga intiladi. Boshqacha aytganda, sababga ko‘ra tashqi savdo defitsitining ortishi uzoq muddatda milliy valyutaning qadrsizlanishi natijasida yana muvozanat holatiga qaytadi. 22 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘Y X A TI 1. A.O‘lmasov, A.V. Vahobov. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. 2. B.Y.Xodiyev, Sh.Sh. Shodmonov Iqtisodiyot nazariyasi. 3. Economics / David C. Colander. 1993 4. https://www.darakchi.uz/oz/33188 5. https://uz.wikipedia.org/wiki/Valyuta_kursi 6. https://fayllar.org/valyuta-kursining-ozgarishiga-qanday-omillar-tasir- etadi.html 7. https://www.stat.uz/ 8. https://toshvilstat.uz/index.php/uz/component/content/ 9. https://prezi.com/p/wufxp7aftbyk/milliy-valyuta-va-unga-tasir-qiluvchi- omillar/ 10. https://www.fxcc.com/uz/what-are-the-key-factors-that-influence- currencies-exchange-rates 11. https://uz.wikipedia.org/wiki/Valyuta_kursi 35 Bunda inflyatsiya bo‘yicha tegishli ko‘rsatkichlarni belgilashda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish maqsadlaridan kelib chiqilgan. 1994 yildan boshlab O‘zbekistonda amalga oshirilgan pul-kredit siyosati ham pul massasining keskin o‘sib ketishini oldini olish orqali milliy valyuta barqarorligini ta’minlash maqsadlariga qaratildi. Bunda rezerv pullar va pul massasining o‘zgarishi operatsion hamda oraliq mo‘ljallar sifatida qo‘llanildi. Pul-kredit siyosatining inflyatsion targetlash rejimida markaziy bank tomonidan inflyatsiyaning o‘rta muddatli maqsadli darajasi e’lon qilinadi va pul- kredit instrumentlari ushbu inflyatsiyaning maqsadli ko‘rsatkichiga erishishga yo‘naltiriladi.Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning mazkur usuli ko‘pgina rivojlangan hamda rivojlanayotgan mamlakatlarda keng qo‘llanilib kelinmoqda. Inflyatsion targetlash rejimi inflyatsiya darajasining o‘zgaruvchanligi va inersion davomiyligini kamaytirishning samarali usuli hisoblanib, o‘rta muddatli istiqbolda barqaror va muvozanatli iqtisodiy o‘sishga erishish uchun kulay sharoitlarni yaratadi.Inflyatsion targetlash rejimi dastlab 1989 yilda Yangi Zelandiyada amaliyotga joriy qilingan. Bugungi kunga kelib dunyoning 30 dan ortiq davlatlari, jumladan, Avstraliya, Argentina, Braziliya, Buyuk Britaniya, Gruziya, Isroil, Hindiston, Kanada, Polsha, Turkiya,Shvetsiya, Yaponiya, Chexiya kabi davlatlar pul-kredit siyosatining mazkur rejimidan foydalaniladilar.MDH mamlakatlari orasida Armaniston va Rossiyada inflyatsion targetlash rejimi qo‘llanmoqda. Qozog‘iston va Belarus Respublikasi markaziy banklari tomonidan o‘rta muddatli istiqbolda inflyatsion targetlash rejimiga o‘tish rejasi va dasturlari e’lon qilingan.Pul-kredit siyosatini yuritishda inflyatsion targetlash rejimining tanlanilishi ushbu rejimning afzalliklari bilan bir qatorda valyuta kursi yoki pul agregatlarini targetlash rejimlarida kuzatilgan qator muammolar bilan izohlanadi. Avvalambor, inflatsiya darajasi deganda, biz ko‘proq iqtisodiyotdagi narxlarning o‘sish sur'atlarini umumiy bir holda tushunamiz. Ya'ni tanlab olingan mahsulotlar, xizmatlar narxlari yil davomida umumiy hisobda qanchalik o‘sgani tushuniladi.Agar e'tibor berilsa, 10,9 foiz inflatsiya shakllangani bilan 31 Yuqorida aytib o‘tganimdek, defitsitning ortishi aslida muammo emas, lekin uni muammo hisoblab, tashqi savdoni cheklashga urunish — bu haqiqiy ma’noda katta muammo bo‘ladi. Chunki «suzib yuruvchi» valyuta kursi rejimida tashqi savdoni to‘sishga qaratilgan harakatlar tashqi savdo balansiga ta’sir qilmaydi. Tasavvur qiling, qaror qabul qiluvchilar tashqi savdo defitsitini muammo hisoblab, savdoga cheklovlarni oshirdi. Bu import hajmini kamaytiradi, natijada ichki bozordagi chel el valyutasining taklifi oshadi. Bu holat, o‘z navbatida, chet el valyutasining arzonlashishi yoki, boshqa tarafdan, milliy valyuta kursinining oshishiga olib keladi. Masalan, avval 100 dollarni 1 mln so‘mga sotib olgan bo‘lsangiz, endi uni 950 ming so‘mga sotib olishni boshlaysiz. Bu eksportga qanday ta’sir qiladi? Milliy valyuta kursining oshishi tashqi bozorda mamlakat eksport tovarlari va xizmatlarining qimmatlashishiga olib keladi. Ya’ni 1 mln so‘mlik tovar yoki xizmatni avval tashqi bozorda 100 dollardan sotgan bo‘lsangiz, endi uning narxi 105 dollardan ziyodga oshadi. Bu uzoq muddatda eksport hajmining ham kamayishiga sabab bo‘ladi. Boshqacha aytganda , tashqi savdoga o‘rnatilgan to‘siqlar tashqi savdo aylanmasini kamaytirsada, tashqi savdo balansiga ta’sir qilmaydi . Ya’ni, aslida, tashqi savdo defitsitini kamytirish maqsadida savdoni cheklashga urinish, ( boshqa omillar o‘zgarmagan holatda ) defitsitni kamaytirmaydi. Yuqorida bo‘lgani kabi, real hayotda boshqa omillar ta’sirida tashqi savdoga qo‘yilgan cheklovlar amalda tashqi savdo defitsitiga ta’sir qilishi mumkin ( ammo bu ta’sir sezilarli bo‘lmaydi ). Haqiqatdan oxirgi yillarda tashqi savdo defitsiti oshib bormoqda. Bu jarayon ko‘pchilikni xavotirga solayotgan bo‘lishi mumkin. Lekin «suzib yuruvchi» valyuta kursi rejimini tanlagan ekanmiz, tashqi savdo defitsitini kamaytirishga qaratilgan harakatlar, birinchidan, samarasiz bo‘lsa, ikkinchidan, judayam katta yo‘qotishlarga sabab bo‘ladi. O‘ylab ko‘ring, biz, tashqi savdo defitsitini kamaytirish maqsadida samarasiz qarorni qo‘llash orqali farovonlikni 24 Pul kredit siyosati bevosita va bilvosita vositalar orqali amalga oshiriladi. Bevosita vositalar — moliyaviy institutlardagi moliyaviy aktivlar narxlari (foiz stavkalari)ni yoki ular haj-mini to g ridanto g ri boshqarish orqali olib boriladi.ʻ ʻ ʻ ʻ Markaziy bank tomonidan tijorat banklaridagi mavjud depozit kurinishidagi pullarni hamda ular tomonidan beriladigan kreditlar narxlari va hajmi nazorat qili-nadi. Bilvosita vositalar — Markaziy bank tomonidan moliyaviy institutlar resurslarita bozor mexanizmlari (majburiy zaxiratalablari, ochiq bozordagi operatsiyalar, tijorat banklarini qayta moliyalash va Markaziy bankning hisob stavkasi, tijorat banklaridan depozitlarni qabul qilish va boshqalar) orqali iqtisodiyotdagi pul massasiga ta sir etiladi. ʼ Markaziy bank foydalanadigan vositalarning har biri foiz stavkalarining o sishiga, kreditlash va qarz olish hajmini kamaytirishga, lozim bo lganda foiz ʻ ʻ stavkalarini oshirishga yoki, aksincha, tushirishga xizmat qiladi. Ochiq bozordagi operatsiyalar, majburiy eng kam zaxiralarning bo lishi, hisobga olish ʻ siyosati, valyuta siyosati Pul kredit siyosatining asosiy tarkibiy qismlarini tashkil etadi. Makroiqtisodiy barqarorlik va rivojlanishni ta’minlashda pul-kredit siyosatining o‘rni. Mamlakatda ichki narxlar barqarorligi ta’minlanishi makroiqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikning kafolati bo‘lib, iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish va rivojlantirish dasturlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishda zaruriy sharoit hisoblanadi.Bunda inflyatsiyaning past va barqaror ko‘rsatkichlari muvozanatli iqtisodiy o‘sishni ta’minlash, ishlab chiqarish raqobatbardoshligi va aholini yashash darajasini oshirishning muhim omili sanaladi. Shu nuqtai nazardan, narxlar o‘sish sur’atlarining pasayishi va barqarorlashishi davlat iqtisodiy siyosatining asosiy maqsadlaridan biri bo‘lishi kerak. Inflyatsiyaning past va barqaror darajasi aholi hamda yuridik shaxslar omonatlarini uzoq muddatli investitsiyalarga aylanishi uchun kerakli sharoit yaratadi hamda ichki bozordagi narxlar nomutanosibligini kamaytirib mavjud iqtisodiy resurslarning samarali taqsimlanishiga xizmat qiladi. Rivojlangan va rivojlanayotgan davlatlarning 28 iqtisodiyotning ahvoli yomonlashganidan dalolat beradi va milliy valyuta qiymatining pasayishiga olib keladi. Import / eksport darajasi. Import qilinadigan tovarlar hajmining o'sishi davlat iqtisodiyotining pasayishidan dalolat beradi, bu esa milliy valyutaning holatiga salbiy ta'sir qiladi. Agar eksport hajmi oshsa, vaziyat teskari yo'nalishda o'zgaradi. Mamlakatda inflyatsiya darajasi . Bir necha hisobot davrlari uchun oziq- ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlari narxlarini taqqoslash yo'li bilan hisoblanadi. Har bir inflyatsiya ortishi bilan milliy valyuta qadrsizlanadi. Davlat byudjeti muvozanati . Byudjet taqchilligi, ayniqsa uni qoplash uchun pul massasining qo'shimcha emissiyasi amalga oshirilsa, tabiiy ravishda inflyatsiya sur'atlarining keskin o'sishiga va valyuta kurslarining pasayishiga olib keladi. Davlat qarzi darajasi . Qarzning yuqori darajasi, ayniqsa, agar u tashqi qarzning katta qismini o'z ichiga olsa, tabiiy ravishda valyutaga bo'lgan talabning oshishiga olib keladi Tashqi hodisalar. Tashqi omillar deganda mamlakatdan tashqarida sodir bo'ladigan va ayni paytda valyuta kursiga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan turli hodisalar tushuniladi. Bunda eng muhim narsa - bu ma'lum bir davlatning milliy valyutasiga bo'lgan ishonch darajasi. Xususan, agar investorlar uchun vaziyat qoniqarli bo’lmasa va ular valyutaga ishonmasa, bu joriy kursning qulashiga olib kelishi mumkin.Kotirovkalarga bosim o'tkazadigan yana bir muhim omil - bu xom ashyo va oltin narxi. Shu bilan birga, agar energiya resurslarini yetkazib beruvchi mamlakatlar uchun ularning narxining oshishi milliy valyutalarning barqaror o'sishiga sabab bo'lsa, import qiluvchi mamlakatlarda bu, aksincha, valyuta kurslarining pasayishiga olib keladi. Valuta kursi muhim makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar, jumladan, inflatsiya darajasi, to‘lov balansi holati va davlat budjetining ko‘rsatkichlariga hamda mamlakat pul bozoridagi talab va taklif shakllanishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir o‘tkazadi. Bunda valuta kursi rejimining qaysi turi tanlab olingani alohida ahamiyatga ega. Bugungi kunda O‘zbekistonda rasman «erkin suzuvchi» valuta 7 foizni tashkil etgan. Jumladan, qarz mablag‘larining 75,7 foizi (19,6 mlrd dollar) AQSh dollariga to‘g‘ri keldi.2022 yilda AQSh dollari indeksi 8,5 foizga – 95,7 banddan 103,9 bandgacha o‘sgan bo‘lib, bunda so‘m kursining AQSh dollariga nisbatan tushishi tashqi qarzga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha budjetga qo‘shimcha yuklama keltirib chiqargan. Shu bilan birga, davlat tashqi qarzi tarkibidagi boshqa valuta kurslarining AQSh dollariga nisbatan oshishi budjet uchun qo‘shimcha xarajatlar yuzaga kelishiga olib keladi.Xususan, xorijiy valutalarning davlat tashqi qarzi tarkibidagi amaldagi ulushini inobatga olgan holda Yaponiya iyenasining AQSh dollariga nisbatan 1 foizga oshishi davlat tashqi qarzi to‘lovlarini o‘rtacha 21,1 mln dollarga, maxsus qarz olish huquqini (SDR) – 18,8 mln dollarga, yevroni – 12,3 mln dollarga, Xitoy yuanini – 2,1 mln dollarga, Koreya vonini – 1,7 mln dollarga, Saudiya Arabistoni realini – 1 mln dollarga va Quvayt dinorini – 1,4 mln dollarga teng qo‘shimcha xarajatlarini keltirib chiqarishi mumkin.Tashqi qarz bo‘yicha to‘lovlar hajmining oshishi, o‘z navbatida, mamlakatning ijtimoiy soha va infratuzilmani rivojlantirish kabi ichki ehtiyojlarini moliyalashtirish imkoniyatlari cheklanishiga olib keladi.Mutaxassis O‘zbekiston sharoitida valuta bozori barqarorligini ta’minlash va valuta kursining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarga ta’sirini mo‘’tadil darajada saqlash maqsadida quyidagi choralarni amalga oshirish tavsiya etgan:  xalqaro valuta jamg‘armasi ko‘magida kapital harakatini bosqichma-bosqich yanada erkinlashtirish choralarini ishlab chiqish va bu orqali moliya bozoriga o‘rta va uzoq muddatli xorijiy kapital oqimini keng jalb qilish;  kapital bozori sohasida normativ-huquqiy bazani takomillashtirish orqali uning jahon moliya bozorlariga integratsiyasini jadallashtirish, mahalliy fond bozoriga xorijiy investorlarni jalb qilish va pirovardida ichki bozorda valuta taklifini oshirish. Xususan, yaqin istiqbolda mahalliy fond bozori xalqaro depozitariylar va kastodian banklar bilan o‘zaro aloqalarni o‘rnatish;  narxlar barqarorligi va bank tizimida likvidlilik mo‘’tadil darajada bo‘lishini ta’minlash maqsadida pul-kredit siyosatini takomillashtirish. 11  tovarlar va xizmatlarni chet elga eksport qilish;  xalqaro pul o'tkazmalari. Mamlakat o'z tovar va xizmatlarini chet elga eksport qilganda va sotganda, u to'lovlarni xorijiy valyutada oladi. Jismoniy va yuridik shaxslarning xorijdan mamlakatga yuboradigan pul o‘tkazmalarida ham xuddi shunday holat kuzatiladi. Bu daromadlarning aksi esa, ya’ni chet el valyutasini ishlatish manbalari:  chet eldan tovarlar va xizmatlar importi;  chet elda pul sarflash;  hukumatning tashqi to'lovlari, masalan, tashqi qarz. Bu harajatlarining barchasi xorijiy valyutaga, xususan, dollarga talabni yuzaga keltiradi. Va talab qancha ko'p bo'lsa, xorijiy valyutalarning kursi shunchalik yuqori bo'ladi.Umuman olganda, milliy va jahon valyutalarining bozordagi mavqeiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan hodisalarni ikkita katta toifaga bo'lish mumkin:  Davlatning ichki siyosiy va iqtisodiy omillari;  Valyuta kurslariga bosim o'tkazadigan tashqi hodisalar. Tashqi omillarning ta’siri kuchaygan sharoitda ayirboshlash kursini barqarorlashtirish bo‘yicha pul-kredit siyosati imkoniyatlarining cheklanganligini inobatga olgan holda Markaziy bankning asosiy e’tibori valyuta kursi o‘zgarishlarining salbiy oqibatlarini yumshatishga, ya’ni ichki narxlar oshishining oldini olishga qaratiladi . Ichki omillar. Valyuta qiymatining o'zgarishining ichki sabablari mamlakatda sodir bo'lgan barcha muhim moliyaviy, iqtisodiy va siyosiy xodisalarni o'z ichiga oladi:YaIM (yalpi ichki mahsulot) - bu ko'rsatkich davlat iqtisodiyotining umumiy holatini aks ettiradi. YaIMning o'sishi xizmat ko'rsatish sohasi va ishlab chiqarishning o'sishidan dalolat beradi. YaIMning o'sishi valyuta kursini mustahkamlaydi, pasayishi esa uni zaiflashtiradi.Ishsizlikning oshishi yoki kamayishi. Mamlakatda ishsizlar sonining ko'payishi milliy 6 uning tarkibidagi oziq-ovqat mahsulotlari narxlarining yillik o‘sishi 13,8 foizni tashkil etdi. Xuddi shuningdek, nooziq-ovqat mahsulotlarining yillik o‘sishi 8,8 foiz, xizmatlarniki 8,3 foizga o‘sdi. Buni tarkibiy jihatdan tahlil qiladigan bo‘lsak, aynan oziq-ovqat guruhidagi tovarlarimizning narxlari biroz yuqori darajada o‘sishini ko‘rsatmoqda. Bu yil bazaviy prognozimiz bo‘yicha, asosiy ssenariyimizga ko‘ra, inflatsiya darajasi 9-10 foiz bo‘lishi kutilmoqda.Umumiy inflatsiya darajasi bugungi kunda prognoz koridorimiz doirasida pasayib boryapti. Lekin aynan o‘sha oziq-ovqat guruhidagi narxlar biroz yuqoriligicha saqlanib qolyapti. Bu bevosita bir qancha omillarni o‘z ichiga oladi.Birinchidan, jahon bozorlarida asosiy oziq-ovqat tovarlari narxining o‘sishi. Bunga ham juda ko‘p omillar ta'sir qiladi. Masalan, hosildorlik darajasi, ob-havo sharoitlari, tashqi bozordagi logistika, umuman, bizning savdo hamkorlarimiz tomonidan ushbu mahsulotga nisbatan qo‘llanayotgan ma'lum bir cheklovlar bu mahsulotlar narxining import jihatdan oshishiga olib kelmoqda.Ikkinchi omil – bizning o‘simlik yog‘i, shakar va boshqa mahsulotlar importiga bog‘liqligimiz bor. Bu yerdagi raqobat sharoitlari, transport logistika masalalari ham narxlarga o‘z ta'sirini o‘tkazmay qolmaydi.Aynan nooziq-ovqat tovarlar narxlari o‘sishi bizni biroz xavotirga solyapti. Keyinchalik buni pasaytirish bo‘yicha hukumat bilan birgalikda takliflar ishlab chiqilyapti. Albatta, takliflar amaliyotga joriy qilinishi o‘zining ijobiy natijasini beradi. 5.O’zbekiston valyuta kursining inflyatsiyasiga ta’sirini iqtisodiy baholash Markaziy bank valyuta kursi narxlarga qanday ta’sir ko‘rsatishini tahlil qildi. Valyuta kursining o‘zgarishi inflyatsiyaga bevosita — import qilinadigan tayyor mahsulotlar narxlarining o‘zgarishi hisobiga hamda bilvosita — import qilinadigan xom ashyo narxlarining o‘zgarishi hisobiga ta’sir qilishi mumkin. Almashuv kursining 1 foiz bandga qadrsizlanishi uzoq muddatda inflyatsiyaning 0,28 foiz bandga tezlashishiga sabab bo‘ladi . 32 pasaytirishga rozimizmi?Avvalo tashqi savdoni cheklashga qaratilgan harakatlar defitsitga ta’sir qilmaydi, ta’sir qilgan taqdirda ham uning ta’siri juda kichik bo‘ladi ( hatto statistik xatolik darajasida ). Lekin to‘siqlar zararining ko‘lami juda katta bo‘ladi. Boshqacha aytganda , qaror qabul qiluvchilarning tashqi savdo defitsitini pasaytirish uchun qo‘llaydigan choralari hammani kambag‘allashtiradi . Savdoni cheklashning kambag‘allashuvimizga ta 2 ’sirini aslida biz boshqalardan ko‘ra ko‘proq bilishimiz zarur. Chunki bu ta’sirni mustaqillikdan keyin to hozirgi kungacha o‘z tanamizda his qilmoqdamiz. Tashqi savdo defitsitining oshishi bilan bog‘liq meni o‘ylantiradigan yagona jihat shuki, defitsitning oshishi savdoni cheklashga bo‘lgan harakatlarni kuchaytirishi mumkin. Umuman olganda, defitsitning oshishi uni kamaytirish uchun qabul qilinishi mumkin bo‘lgan istalgan choradan ko‘ra xatarliroq emas. 2 https://stat.uz/uz/jadval jadval ushbu havola ma’lumotlariga asoslanib tuzildi 25 Markaziy bank tomonidan o‘rganib boriladigan bazaviy inflyatsiya joriy yil yanvar-fevral oylarigacha pasayuvchi dinamikada shakllangan bo‘lsa, mart oyiga X ULOSA Xulosa qilib aytganda, inflyatsiya mamlakat hududida pul birligi qadrsizlanganda yuzaga keladi. Va albatta uni oldini olish va bartaraf etish bo‘yicha hukumatimiz hamda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomidan yuqorida keltirib o‘tilgan kerakli chora – tadbirlar izchil amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizda inflyatsiya ko‘rsatkichi yildan yilga pasayib kelmoqda. Shu jumladdan inflyatsiya darajasi 2022 – yil holatiga ko‘ra 12,3% ni tashkil qilyapti. Yaqin yillarda bu ko‘rsatkichni 5% ga tushirish rejalashtirilgan va bu borada mamlakatimizda yetarlicha islohotlar olib borilyapti. Shunday ekan bizning ishonchimiz komilki, biz tez orada ushbu maqsadga erishamiz.Valyuta kursi, bir mamlakatning milliy pul birliklaridan boshqa mablag'alar bilan almashtirishning narxini ifodalovchi miqdordir. Bu kurslar o'zgaruvchan bo'lib, ular mamlakatning iqtisodiy holati, siyosiy xavfi, moliyaviy sohalari, xalqaro munosabatlari, import va eksport miqdorlari, investorlar, moliyaviy siyosat, va boshqa ko'rsatkichlar asosida o‘zgaradi.Valyuta kurslarining o‘zgarishi odatda valyuta bozoridagi tuzilish va to‘lovlarni qayta tuzilishi, mamlakatning iqtisodiy holati va moliyaviy siyosati, xalqaro munosabatlar va boshqa sabablarga bog'liq bo‘ladi. O'zgaruvchan kurslar mamlakatning iqtisodiyotining qiyinchiliklari va rivojlanishi uchun muhim ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi. Valyuta kurslarini o‘zgartirishda mamlakatlar odatda valyuta bozorida tijoratni tartibga solish, eksport va importni rag'batlantirish, joriy iqtisodiy vaziyatga qarshi chiqish, xalqaro investorlarni jalb qilish, va moliyaviy siyosatni ta'sir qilishni taklif qiladi. 34 K irish Mavzuning dolzarbligi : Bugungi kunda iqtisodiy o'zgarishlar davri iqtisodiyotni rivojlantirishda moliyaviy va valyuta vositalarining roli, ahamiyati to'g'risidagi tasavvurni sezilarli darajada o'zgartirganligi va tobora rivojlanib borayotgan bozor iqtisodiyotini davlat tomonidan tartibga solish tizimida ularning ustuvorlikka erishganligi isbotini topgan. Hozirgi paytda davlat iqtisodiy siyosati, davlat moliyasi jahon bozorlari rivojlanishining ustuvor yo'nalishlarini, shuningdek, jahon raqobati qoidalarini hisobga olishi kerak. Shu sababli ham davlat moliyasi barqarorligini ta'minlashda pul-kredit siyosatini yuksaltirish o'rinlidir. Bugungi kunda jamiyatning iqtisodiy jihatdan yuksalib borayotganligi valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi ko'pgina jihatdan pul-kredit siyosatini yuksaltirish, tijorat banklari faoliyatini yanada mustahkam qilish va albatta, bank tizimini ham rivojlantirish sohasidagi choralarning naqadar samaradorli ekanligiga chambarchas bog'liqdir. Valyuta siyosati va liberallashtirishning iqtisodiyotga ta'siri kengdir. Valyuta siyosati mamlakatda valyutaning qiymatiga, valyuta bozorlarining ishlash tartibi va valyuta almashishlari bilan bog'liq.Mamlakatlar o'z valyuta siyosatlari orqali moliyatini himoya qila oladi va xalqaro savdolar bilan moliyat almashishlari ustida iqtisodiy masalalarini hal qila oladi. Liberallashtirish esa, iqtisodiyotda bozor tizimini erkinlashtirish va mamlakatning tijoratining o'zaro aloqalarini yanada integratsiyalashtrishga oid konsepsiyadir. Bu jarayon mamlakatning iqtisodiyotining integratsiyalashuvini, tijorat muhitini kengaytirishini va yuqori darajada moliyat almashuvini ta'minlashga yordam beradi. Valyuta siyosati va liberallashtirish to'g'risidagi tahlil va ilmiy tadqiqotlar, bu jarayonlarning iqtisodiyotga ta'siri va mamlakatning iqtisodiyot siyosati bo'yicha strategiyasini belgilashda juda muhimdir. Bu jarayonlar mamlakatning valyuta almashishlarini, eksport va importni, iqtisodiyot tizimini va moliyat almashuvini ta'sir qiladi. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "Valyuta siyosatini liberallashtirish bo'yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to'g'risida"gi Farmoni, avvalo, amaldagi 2 Shahrisabz shahri 0 0 0 0 0 0 0 19.2 18.1 27.3 8 7.2 Ko‘kdala tumani 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 G‘uzor tumani 82.9 83.6 95.3 101 105.3 226.7 110. 1 87.4 107.9 74.1 61.3 32 Dehqonobod tumani 32 60.4 89.8 29.2 35.3 44.7 20.8 101.3 34.7 44.9 24.9 19.8 Qamashi tumani 22.9 31.9 18.2 21.5 17.4 15 13.9 7.6 10.6 11.4 33.7 16.9 Qarshi tumani 22.3 32.8 27.8 28.3 31.8 18.8 44.4 79 57.1 125. 5 53.3 118 Koson tumani 45.4 53.4 29.4 32.7 29.8 26.5 28.1 8.3 12.8 22.4 18 44.5 Kitob tumani 0.7 4.3 3.6 5.1 4 3.2 14.5 13.8 33.4 33.3 36.2 48.6 Mirishkor tumani 30.9 32.9 14.1 15.3 10.2 15.9 13.8 15.2 4.3 20.2 4.8 52.6 Muborak tumani 22.7 73.6 160.2 78.5 105.6 135.1 172. 1 73 34.3 68.1 57.9 10.5 Nishon tumani 42.6 33.2 53.6 29.6 32.8 53.6 22.8 15.2 22.1 13.1 11.2 10.7 Kasbi tumani 33 3 .8 43.8 24.7 25.2 28 28.7 23.7 3.3 3.6 84.2 68.2 66.8 Chiroqchi tumani 16.2 15.4 7.7 10.5 10.3 10.6 12.8 6.4 5.5 32.4 11 11.4 Shahrisabz tumani 24.8 24.3 17.4 17.4 20.8 18.7 12 2.5 6.6 12.4 13.9 16.1 Yakkabog‘ tumani 16 17.2 10.8 12.6 10.1 7.6 9.6 9.9 15.6 19.1 19.5 24.2 4.Pul-kredit siyosatini amalga oshirish Konsepsiyasi . Pul -kredit siyosati - hukumatning pul muomalasi va kredit sohasida olib boradigan bosh yo li va mamlakat iqtisodiyoti barqarorligini va uning samaraliʻ faoliyatini ta minlashga, pul tizimini lozim darajada mustahkam saqlab turishga ʼ qaratilgan chora-tadbirlari. Pul-kredit siyosati davlat iqtisodiy siyosatining tarkibiy qismi bo lib, odatda, uni ʻ Markaziy bank amalga oshiradi. Pul kredit siyosati orqali muomaladagi ortiqcha pul massasi qisqartiriladi yoki ko pay- ʻ tiriladi, inflyasiyann pasaytirish chora-tadbirlari ko riladi. Markaziy bank Pul ʻ kredit siyosatini olib borishda pul bo-zoriga to g ridan-to g ri — o zining ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ boshqaruv vakolatlari yordamida va pul emissiyasi orqali ta sir o tkazishi ʼ ʻ mumkin. 3 https://stat.uz/uz/ jadval ushbu havola ma’lumotlariga asoslanib tuzildi 27 bo‘layotgan o‘zgarishlar va ularning dinamikasi kiradi. Ushbu omillarning barchasi mamlakat to‘lov balansiga, ya’ni respublikaga valyuta mablag‘larining kirib kelishi va undan chiqib ketishi hajmlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Valyuta kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanishi va uning tashqi iqtisodiy sharoitlarga mos ravishda o ‘ zgarib borish xorijiy valyutaga bo ‘ lgan talab va taklifni muvozanatlashtirish imkonini beradi . Boshqacha qilib aytganda , aynan bozor mexanizmlari asosida shakllanadigan valyuta kursi tashqi sharoitlar o‘zgarishiga tez moslashish va uning salbiy oqibatlarini minimallashtirish orqali “avtomatik stabilizator” funksiyasini bajaradi. Tashqi omillarning ta’siri kuchaygan sharoitda ayirboshlash kursini barqarorlashtirish bo‘yicha pul-kredit siyosati imkoniyatlarining cheklanganligini inobatga olgan holda Markaziy bankning asosiy e’tibori valyuta kursi o‘zgarishlarining salbiy oqibatlarini yumshatishga, ya’ni ichki narxlar oshishining oldini olishga qaratiladi. Buning sababi shundaki, valyutalarning kunlik kurslar kotirovkasi ularni sotib olish qobiliyatlariga nisbatan korrektirovka qilinmasligida va valyuta kurslariga boshqa omillarning ta'siridadir. Mamlakat to ’ lov balansining ahvoli valyutaga bo ’ lgan talab va taklifga , valyuta kursining darajasiga bevosita ta ' sir etadi hamda uning u yoki bu tarafga og ’ ib ketishiga olib keladi . Mamlakatning aktiv to ’ lov balansi milliy valyuta kursining o ’ sishiga olib keladi , chunki xorijiy qarzdorlar tomonidan unga bo ’ lgan talab oshib boradi . Aksincha, passiv to’lov balansi esa milliy valyuta kursining pasayishiga olib keladi.  . Valyuta bozorlari mamlakat iqtisodiyotida va siyosatida bo’layotgan o’zgarishlar, kurslar nisbatining tebranishiga ta'sir ko’rsatadi.  Yevrobozorda u yoki bu valyutadan foydalanish darajasi uning kursiga bevosita ta'sir etadi. Masalan, 2000 yilgacha Yevrobanklar operatsiyalarini 70-75% AQSh dollarida amalga oshishi AQSh dollariga bo’lgan talab ko’lamini belgilaydi. Hozirgi kunda ushbu banklar operatsiyalarida asosiy o’rinni Yevro egallagan. 14 valyutani tartibga solish tizimini tubdan isloh qilish, valyuta siyosatini liberallashtirish, barcha tadbirkorlik subyektlariga tashqi savdo faoliyatini amalga oshirishda teng sharoitlar yaratishga qaratilgan. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining mazkur Farmoni qabul qilinishiga mamlakatimiz eksport salohiyatini oshirish, ishbilarmonlik va investitsiya muhitini yaxshilash, xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga to'sqinlik qilayotgan qator muammo va kamchiliklar mavjudligi asosiy sabab bo'ldi. Jumladan, valyutani tartibga solishga haddan ziyod ma'muriy aralashuv, tashqi savdo faoliyatini amalga oshirishda iqtisodiyotning ayrim tarmoqlari va xo'jalik yurituvchi subyektlari uchun alohida imtiyoz va preferensiyalar mavjudligi oqibatida tadbirkorlik subyektlari o'rtasida biznesni yuritishga doir teng bo'lmagan shart-sharoitlar paydo bo'ldi hamda parallel chet el valyutasi bozori va ayirboshlash kursi vujudga keldi. Valyuta kursi siyosatining tashqi savdoni rag'batlantirishdagi rolining susayishi mahalliy ishlab chiqaruvchilar tovar va xizmatlari narxlarining tashqi va ichki bozordagi raqobatdoshligini pasaytirdi.Umuman olganda, moliya bozori doimiy ravishda yuqoriga va pastga qarab bosim holatida bo'lib, narx harakati turli xil iqtisodiy, ekologik va institutsional omillar tufayli oldinga va orqaga o'zgarib turadi, bu maqolada batafsil tavsiflanadi. Aktsiyalar, indekslar, tovarlar, obligatsiyalar va kriptovalyutalar kabi boshqa moliyaviy aktivlar sinflari orasida. Valyutalar xalqaro va mahalliy darajada tovarlar va xizmatlar uchun ayirboshlash va to'lov vositasi sifatida jahon iqtisodiyotining barcha jabhalarida foydalanish mumkin bo'lgan asosiy aktivlar sinfi sifatida ajralib turadi."Valyuta kursi" deb nomlanuvchi boshqa valyutalarga nisbatan bir valyutaning qiymati doimiy tebranishda.Iqtisodiyotning valyuta kursi mamlakatning iqtisodiy salomatligini aniqlashning eng muhim vositalaridan biridir. Boshqacha qilib aytganda, mamlakatning iqtisodiy barqarorligi asosan uning valyuta kursi bilan belgilanadi. Uni valyuta bozorida kuzatish, tahlil qilish va sotish mumkin. Shuning uchun mamlakat iqtisodiyotiga ta'sir qiluvchi asosiy omillarni va o'zgaruvchan bozor kuchlarini tushunish juda muhim, bu esa o'z navbatida valyuta kursiga ta'sir qiladi. Valyuta kurslariga 3  Yevrobozorda va Xalqaro hisob-kitoblarda muayyan bir valyutadan foydalanish darajasi. Masalan, muomalaga Yevro kiritilgunga qadar Yevrobanklar operatsiyalarining 60%i AQSh dollarlarida amalga oshirilgan va ushbu omil mazkur valyutaga bo’lgan talab hamda taklifni belgilagan. Valyuta kursiga undan xalqaro hisob-kitoblarda foydalanish darajasi ham ta'sir etadi. Masalan, 90-yillarda AQSh dollari zimmasiga xalqaro hisob-kitoblarning 50%i, tashqi qarzdorlikning 70%i (asosan rivojlanib borayotgan mamlakatlarning) to’g’ri kelgan. Shu sababli jahon baholarining, davlatlar qarzdorliklari bo’yicha to’lovlarning muntazam ravishda o’sishi dollar kursini, uni sotib olish qobiliyatini pasayishi sharoitida ham o’sishiga ko’maklashadi . Umuman olganda, moliya bozori doimiy ravishda yuqoriga va pastga qarab bosim holatida bo'lib, narx harakati turli xil iqtisodiy, ekologik va institutsional omillar tufayli oldinga va orqaga o'zgarib turadiAktsiyalar, indekslar, tovarlar, obligatsiyalar va kriptovalyutalar kabi boshqa moliyaviy aktivlar sinflari orasida. Valyutalar xalqaro va mahalliy darajada tovarlar va xizmatlar uchun ayirboshlash va to'lov vositasi sifatida jahon iqtisodiyotining barcha jabhalarida foydalanish mumkin bo'lgan asosiy aktivlar sinfi sifatida ajralib turadi. 1 "Valyuta kursi" deb nomlanuvchi boshqa valyutalarga nisbatan bir valyutaning qiymati doimiy tebranishda.Iqtisodiyotning valyuta kursi mamlakatning iqtisodiy salomatligini aniqlashning eng muhim vositalaridan biridir. Boshqacha qilib aytganda, mamlakatning iqtisodiy barqarorligi asosan uning valyuta kursi bilan belgilanadi. Uni valyuta bozorida kuzatish, tahlil qilish va sotish mumkin.Shuning uchun mamlakat iqtisodiyotiga ta'sir qiluvchi asosiy omillarni va o'zgaruvchan bozor kuchlarini tushunish juda muhim, bu esa o'z navbatida valyuta kursiga ta'sir qiladi. 1 https://uz.wikipedia.org/wiki/Valyuta_kursi ma’lumotlariga asoslanib tuzildi 15 1. O‘zbek ist on Respublik asi Mark aziy bank ining v aly ut a k urslari v a ularning o’zgarish sabablari. Deyarli har bir davlatning o‘z pul birligi bor: AQShda bu dollar, Xitoyda yuan, Rossiyada rubl, O‘zbekistonda esa so‘m. Jahon savdo bozorida mamlakatlar bir-biri bilan hamkorlik qilishlari uchun turli milliy pul birliklari o'rtasidagi munosabatlarni belgilovchi valyuta kurslari o'rnatiladi. Valyuta qiymati har qanday mahsulot narxi kabi doimo o'zgarib turadi. Oddiy qilib aytganda, kotirovkalar to'g'ridan-to'g'ri ma'lum bir valyutaga bo’lgan talab darajasiga bog'liq.Markaziy bank dam olish kunlaridan tashqari har kuni so‘mning xorijiy valyutalarga, jumladan, AQSh dollariga nisbatan rasmiy kursini belgilab beradi. Biz esa bu o'zgarishlarni, xususan, dollar kursidagi o'zgarishlarni doim kuzatib boramiz, chunki dollar kursi boshqalarga qaraganda tez-tez o'zgarib turadi va xalqaro to'lovlarning yarmiga yaqini dollarda amalga oshiriladi, chunki AQSh dunyodagi eng yirik iqtisodiyotdir va investorlarning eng ishonchli davlatidir. Shuning uchun deyarli har bir davlat tashqi savdoni amalga oshirish uchun Amerika valyutasiga muhtoj. Lekin bu kunlik o'zgarishlar nima bilan bog'liqligini va aholi uchun nimani anglatishini hamma ham tushunmaydi. Bugun biz ushbu masalalarni oddiy so'zlar bilan tushunishga harakat qilamiz.So‘mning xorijiy valyutaga nisbatan ayirboshlash kursi tijorat banklari tomonidan o‘z mijozlari – xo‘jalik yurituvchi sub'yektlarning tegishli buyurtmalari asosida xorijiy valyutani xarid qilish va sotish amaliyotlari o‘tkaziladigan O‘zbekiston Respublikasining valyuta birjasidagi har kunlik banklararo savdo sessiyalarida shakllanadi. Ya'ni, valyuta kursi o'zgarishining asosi bu talab va taklifdir. Agar valyutaga talab oshsa, uning qiymati ham oshadi. Agar milliy tovarlar bilan operatsiyalar soni yoki investitsiyalar hajmi kamaysa, valyuta kursi pasayadi.O‘zbekistonda xorijiy valyutaning asosiy manbalari quyidagilardir : 5 tarkibida mashina va asbobuskunalar, rangli metallar va energiya vositalari o rinʻ olmoqda. Asosiysi — O zbekistonning Tashqi savdoda faqat xom ashyo vositalari ʻ bilan qatnashuviga barham berilmoqsa, eksport tarkibi sezilarli kengaymoqda. Rivojlangan mamlakatlar bilan savdo aloqalari chetdan qo shimcha ʻ moddiymoliyaviy resurslarni jalb kilish, ishlab chiqarish.ga ilgor texnika va texnologiyani joriy etish, ichki iste mol bozorini turlituman keng xalq iste moli ʼ ʼ tovarlari bilan to ldirish, xizmat ko rsatish sohasida xorij tajribasidan ʻ ʻ foydalanish, qo shimcha ish o rinlarini yaratihda muhim ahamiyat kasb ʻ ʻ etmoqda. Mamlakatning Tashqi savdo siyosatini O zbekiston Respublikasi Tashqi ʻ iqtisodiy aloqalar Agentligi amalga oshiradi. Tashqi savdo "O zbekiston ʻ Respublikasining tashqi iqtisodiy faoliyati to g risida" (1991, 14 iyun), ʻ ʻ "Valyutani tartibga solish to g risida" (1993, 7 may), "Davlat bojxona xizmati ʻ ʻ to g risida" (1997, 29 avgust) qonunlari, "Bojxona kodeksi" (1997, 27 dekabr) ʻ ʻ va boshqa qonun va qarorlar, me yoriy hujjatlar bilan tartibga solinadi. ʼ Tashqi savdo defitsiti tashqi savdo aylanmasi tarkibida import hajmining eksport hajmidan ko‘proq ekanligini ifodalaydi. Boshqacha aytganda, bunda mamlakat boshqa davlatlarga sotayotgan tovar va xizmatlarining umumiy qiymati boshqa davlatdan sotib olayotgan tovar va xizmatlarining umumiy qiymatiga qaraganda kamroq bo‘ladi. Tashqi savdo defitsitining o‘sishi yoki umuman mavjudligi mamlakatdan chet el valyutasining oqib chiqib ketishiga sabab bo‘lganligi tufayli ko‘plab mamlakatlar uni kamaytirish choralarini ko‘rishadi.O‘zbekistonda ham so‘nggi yillarda tashqi savdo defitsiti keskin oshib bormoqda. Xususan, 2017 yilda bu ko‘rsatkich 1,4 mlrd dollarni tashkil etgan bo‘lsa, 2021 yilga kelib 8,8 mlrd dollarga yetdi . 2017−2021 yillar oralig‘ida esa faqat bir yil tashqi savdo defitsitining hajmida pasayish kuzatilgan bo‘lib, bu butun dunyoda, jumladan, bizda ham inqiroz kuzatilgan 2020 yilda sodir bo‘lgan edi. 21 3.1-jadval. Tashqi savdo aylanmasi Qashqadaryo viloyati tumanlari bo’yicha 2021-yil kesimida (oylik) Tumanlar M1 M2 M3 M4 M5 M6 M7 M8 M9 M10 M11 M12 Qashqadaryo viloyati 28 54.5 91.8 137.4 178.8 224.2 258.9 355 408.3 459.2 517.2 565.7 Qarshi shahri 3.6 7.9 15.4 19.6 24.5 19.7 23.4 31.3 37.2 43.3 51.8 59.5 Shahrisabz shahri 0.4 1.1 2 2.7 3 3.4 3.9 4.8 5.3 5.9 6.5 7.2 Ko‘kdala tumani 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 G‘uzor tumani 3.9 7.9 12.8 15 16.5 19 20.8 22.7 24.2 26.6 29.6 32 Dehqonobod tumani 1.3 2 2.8 6.5 7.9 9.4 10.3 12.7 14.5 18.2 19.4 19.8 Qamashi tumani 1.4 3 4.6 5.3 6.4 7.2 9.5 11.4 12.3 13.3 15.3 16.9 Qarshi tumani 5.1 11.4 16.9 35.4 47.6 55.1 59.7 77.5 92.1 100.3 107.8 118 Koson tumani 1.4 3.1 5.8 7.5 10.6 15 18.6 24.8 29.5 34.7 40.3 44.5 Kitob tumani 3.1 4.7 8.2 11.6 13.9 20 24.5 29.2 32.3 38 44.3 48.6 Mirishkor tumani 0.4 0.8 1.5 1.8 2.1 3.8 4.3 37.1 40 41.4 49.8 52.6 Muborak tumani 0.4 1.3 1.7 2.2 3.9 4.5 5.2 6.4 6.6 7.5 9.1 10.5 Nishon tumani 1.7 2.3 3.4 3.8 4 5.3 7.2 8 8.1 8.5 9.9 10.7 Kasbi tumani 0.7 0.9 1.9 3.1 7.6 24.7 28.9 39.2 48.5 55.5 60.1 66.8 Chiroqchi tumani 0.6 1.3 2.6 3.3 4.1 5 6 7.8 8.6 10.1 10.5 11.4 Shahrisabz tumani 0.5 0.7 1.7 3.7 5.4 7.1 8.7 9.5 12.1 13.8 14.2 16.1 Yakkabog‘ tumani 1.5 2 3.8 6.5 9.2 12.1 14 17.2 19 20.6 22.6 24.2 3.2-jadval Tashqi savdo aylanmasi qashqadaryo viloyati kesimida 2012-2023- yillar bo’yicha Tumanlar 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 Qashqadaryo viloyati 504. 5 580.6 750.8 765. 4 606.9 737.7 764. 1 596.9 765.7 824. 8 542.1 565.7 Qarshi shahri 57.5 72.4 196.9 322. 9 164 130.9 105. 1 100.2 113.4 182. 5 99.1 59.5 26

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta kurslari va ularning o’zgarish sabablari

Купить