O'zbekiston Respublikasi valyuta siyosati - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	100.4KB
Xaridlar	15
Yuklab olingan sana	19 May 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

asadbek asrorov

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

116 Sotish

O'zbekiston Respublikasi valyuta siyosati

Sotib olish

O‘ ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI

TOSHKENT AMALIY
FANLAR UNIVERSITETI

“TARMOQLAR IQTISODIYOTI” KAFEDRASI
“MIKROIQTISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT”
FANIDAN
KURS ISHI
MAVZU: O'zbekiston Respublikasi valyuta siyosati.
Bajardi: 2-kurs IQ22-S-03(A) guruh talabasi Alijonova Iroda Botirjonovna

Komissiya a’zolari:____________________________
____________________________
Himoya natijasi: «______» baho «___» ________________ 20___y.
Toshkent – 2024

Reja:
Kirish ........................................................................................................................ 3
I BOB VALYUTA KELIB CHIQISHI,VAZIFASI VA MOHIYATI…………5
1.1 Pul va uning kelib chiqishi ........................................................................... 5
1.2 Pulning vazifalari va mohiyati ..................................................................... 10
II BOB MILLIY VALYUTA................................................................................15
2.1 O’zbekistonda milliy valyuta so’mning kiritilishi ....................................... 15
2.2 Milliy valyuta muomalaga kiritilishida banklarning roli ............................. 18
Xulosa ..................................................................................................................... 32
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati ..................................................................... 35
2

Kirish
O’zbekiston mustaqillikni qo’lga kiritganidan buyon 29 yil mobaynida
mamlakatimiz o’z taraqqiyotida ulkan yutuqlarga erishdi. Ro’y berayotgan
o’zgarishlar, amalga oshirilayotgan islohotlar, erishilayotgan yutuqlar yurtimiz
iqtisodiy qudratining muttasil oshayotgani, xalqimiz turmush farovonligining
yanada yuksalib borayotganida ham o’z ifodasini topmoqda. Iqtisodiy
islohotlarning o’zbek modeli berayotgan yuksak samaralar jahonda keng e’tirof
etilmoqda.
Respublikamiz hukumati o’sha davrdayoq mamlakat iqtisodiyotini jahon iqtisodiy
hamjamiyatiga integratsiyalashuvini ta’minlashni o’z oldiga muhim vazifalardan
biri sifatida qo’ydi. Bunda asosiy e’tibor murakkab iqtisodiy vaziyat yuzaga kelgan
bir sharoitda aholini ijtimoiy muhofaza qilishni ko’zda tutgan holda iqtisodiyotda
tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishga qaratildi. Bu xarakatlar birinchi navbatda
iqtisodiyotning ichki imkoniyatlari va dunyo bozori kon’yunkturasini hisobga olib,
mamlakatimizning jahon mehnat taqsimotida o’ziga xos mavqeni egallashiga
yo’naltirildi.
Respublikamizda islohotlarning keyingi bosqichidagi vazifalarga mos ravishda
valyuta siyosati ham takomillashtirib borilmoqda. Xozirgi bosqichda ichki valyuta
bozorini yanada erkinlashtirish hamda milliy valyutamizning joriy xalqaro
operatsiyalar bo’yicha erkin konvertatsiyasini joriy etishga tayyorgarlik ishlari olib
borilmoqda.
Shuni ham ta’kidlab o’tish lozimki, hozirgi kunda milliy valyuta tizimini
rivojalantirish dolzarb ahamiyatga ega bo’lib kelmoqda. Chunki milliy valyutaning
rivojini ta’minlash, uning barqarorligini oshirish mamlakat iqtisodiyotida,
shuningdek, uning rivoji va davlatlararo o’z o’rniga ega bo’lishida juda muhim
hisoblanadi.
Shundan kelib chiqib yurtimizda ham milliy valyutani rivojlantirishda bir qator
islohotlar amalga oshirildi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan
3

milliy valutani mustahkamlash maqsadida ishlab chiqilgan qator dasturlar izchil
amalga oshirildi. Hususan, 1994-yilning 1-iyulida milliy valyutamiz so’mni
muomilaga kiritilishi buning yaqqol dalili bo’la oladi. Davlatimiz birinchi rahbari
Islom Karimov ta’kidlaganidek, milliy valuta kuchli bo’lgan taqdirdagina
iqtisodiyot izchil rivojlanadi. Yurtimizda amalga oshirilayotgan islohotlar, oqilona
pul-kredit siyosati samarasida iqtisodiyotimiz jadal rivojlanmoqda, milliy
valyutamizning barqarorligi mustahkamlanmoqda. Bu esa o’zbek so’mining
mamlakatimiz iqtisodiy mustaqilligining ishonchli kafolatiga aylanganining
amaldagi yaqqol tasdig’idir.
Milliy valyuta to’g’rida so’z borar ekan avvalo pul va uning kelib chiqishi haqida
qisqacha o’rganib chiqish o’rinli boladi. 1
1
O‘zbekiston Respublikasi qonuni. Qimmatli qog‘ozlar bozorining amal qilishi to‘g‘risida. 1996 yil 25 aprel.- T.:
“Adolat”, 2003
4

I BOB VALYUTA KELIB CHIQISHI,VAZIFASI VA MOHIYATI
1.1 Pul va uning kelib chiqishi
Pul – bozor tizimining universal va eng likvidli iqtisodiy vositasi sifatida iqtisodiy
o’lchov, muomala va jamg’arish funksiyalarini bajaradi. Pul uzoq zamonlardan
beri odamlarga ma’lum. Pulning kelib chiqishi turli nazariyotchilar tomonidan
Tovar ayirboshlash jarayonining rivojlanishi bilan bog’liq holda tushuntiriladi.
Pulning vujudga kelishi va mohiyatining turli ilmiy konsepsiyalari mavjud bo’lib,
ular orasida ratsionalistik va evolutsion konsepsiyalar muhim o’rin tutadi.
Ratsionalistik konsepsiya pulning kelib chiqishini kishilar o’rtasidagi bitim,
kelishuv natijasi sifatida izohlaydi. Bu holat ularning tovarlarni ayirboshlash
chog’ida qiymatlarning harakatlanishi uchun maxsus vositalar zarurligiga amin
bo’lishiga asoslanadi. Pulning o’zaro kelishuv sifatida amal qilishi to’g’risidagi
mazkur g’oya XVΙΙΙ asrning oxirigacha hukm surdi. Pulning kelib chiqishiga
subyekyiv psixologik yondashuv ko’plab hozirgi zamon xorijiy iqtisodchilarning
qarashlarida ham uchrab turadi.
Masalan, P.Samuelson pulni sun’iy ijtimoiy shartlilik sifatida belgilaydi.
Amerikalik iqtisodchi J.K.Gelbreyt pulning vazifasini qimmatbaho metallar va
boshqa predmetlarga biriktirib qo’yilishi – kishilar o’rtasidagi kelishuv mahsuli,
deb hisoblaydi. Bu qoida ingliz iqtisodchisi J.Xiks tomonidan quyidagi shaklda
ta’riflangan: “Pul – bu pul sifatida foydalanuvchi barcha narsalardir”
shunday qilib,
ularning fikricha, pul – kishilar o’rtasidagi kelishuv mahsulidir.
Pul kelib chiqishining evolutsion konsepsiyasiga ko’ra, ular ijtimoiy mehnat
taqsimoti, ayirboshlash, tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida vujudga
kelgan. Qiymat shakllari va ayirboshlash rivojlanishining tarixiy jarayonini tadqiq
qilish orqali tovarlar umumiy olami ichidan pul rolini bajaruvchi alohida tovarning
ajralib chiqishini tushunish mumkin. 2
2
O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida O‘zbekiston
Respublikasi PF-4947
5

Pul inson kashfiyoti bo’lib, u juda qadimdan ma`lum. Pulning taqdiri
ayirboshlashga borib taqaladi. Insonning yana bir muhim kashfiyoti bo’lgan
ayirboshlash va uning rivoji pulni yuzaga keltirgan. Pul birdaniga hozirgi shakliga
aylangani yo’q. Bu uzoq davom etgan taraqqiyot natijasidir. Ayirboshlash boshida
bevosita tarzda amalga oshgan, ya`ni tovar bevosita tovarga almashilgan. Bu
jarayon kengayishi bilan vositachilik zaruriyati tug’iladi, uning oddiy shakllari
murakkablashib, pulning va uning hozirgi holatining paydo bo’lishiga olib keladi.
Pulning paydo bo’lishidagi keyingi davr metall pullar bulib, bunda kumush va oltin
yetakchilik qilgan. Aytaylik, Buyuk Britaniya pul birligi funt sterlingning ma`nosi
bir funt kumushni anglatadi. Rossiya pul birligi rubl kumushning bo’lagi,
bo’lingan qismi ma`nosini bildiradi. Dollar va taller ham "tahler", ya`ni katta
kumush tangalar degan ma`noni beradi. Pulning eng keyingi ko’rinishi qog’oz
pullar bo’lib, buning ham tarixi katta. Bundan oldin monetalar yuzaga keladi. Bu
metall pullar bo’lagi bo’lib, mis, bronza, kumush, oltin monetalar bosilib
chiqarilgan. Moneta so’zi yunonlarning monastir nomidan kelib chiqib, bunda
tangalar yasalgan. Moneta tangalar barcha mamlakatlarga tarqalib ketgan. Tanga
— monetaning paydo bo’lishi savdoda mayda pul zarurligidan kelib chikadi.
Moneta — ogirligi belgilangan, kadri muhrlangan metall bo’lagidir.
Har bir mamlakat o’zining puliga egadir. Chunonchi, dollar, funt sterling bir necha
mamlakatlarning puli bo’lib xizmat qiladi. Lekin ularning qadri-qiymati bir xil
emas. AQSh, Kanada, Avstraliya dollarining qiymat miqdori farqlanadi.
Shuningdek, O’zbekiston va Qirg’iziston so’mlari ham bir xil emas. Pul birliklari
paydo bo’lganda ma`lum miqdorga qadr-qiymat asos qilib belgilangan. Milliy
pullarning qadrliligi, boshqa pullarga nisbatan qiyosiy miqdori doimo o’zgarib
turadi. Chunki, bu iqtisodiyotdagi ko’p tomonlar, hatto siyosiy o’zgarishlar,
mamlakatlar o’rtasidagi munosabatlar kabi ta`sirlar natijasidir.
Milliy pul yagona to’lov vositasi hisoblanadi, uning qadri, ya’ni xarid qurbi
mavjud. Pul birligining xarid qurbini kerakli tovarlarni ko’paytirish yo’li bilan
ta’minlanadi. Milliy pul muayyan mamlakatga tegishli bo’lib, shu yerda
6

muomalada bo’ladi, uni himoyalovchi belgilari bor, bir pul boshqasidan ko’rinishi
bilan farqlanadi, o’ziga xos kupura, tanga va chaqa pullardan iborat bo’ladi, pul
birligining xarid qobiliyati bir xil bo’ladi. Milliy pul naqd va naqd bo’lmagan pul
shakliga ega, bu faol va sust pullardan iborat, uning ma’lum massasi (miqdori)
muomalada yuradi. Iqtisodiyotning pul bilan ta’minlanishini uning monetizatsiya
darajasini bildiradi. Bu darajaning qandayligini pul muomalasi qonuni belgilab
beradiki, unga binoan muayyan vaqtda muomalada bo’ladigan pul miqdori jami
sotiladigan tovarlar narxining summasi va pul aylanmasining (harakatining)
tezligiga bog’liq bo’ladi. Qancha pul zarurligi, bu pulga talab bo’lib, buni oldi-
sotdi ko’lami, olibsotarlik ishlari miqyosi, har ehtimolga qarshi pulga ega bo’lish
ishtiyoqi va pulning naqadar tez qo’ldan-qo’lga o’tib aylanib turishini yuzaga
keltiradi. Pulga talabni hamma subyektlar bildirsa-da, biroq ularning taklifi davlat
nomidan ishlovchi Markaziy bank qo’lida bo’ladi.
Pul muomalasi – bu tovarlar aylanishiga hamda notovar tusidagi to’lovlar va
hisoblarga xizmat qiluvchi naqd pullar va unga tenglashtirilgan aktivlarning
harakatidir. Naqd pul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (pul belgilari)
xizmat qiladi. Naqd pulsiz hisoblar cheklar, kredit kartochkalari, veksellar,
akkreditivlar, to’lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning
hammasi pul agregati, deb yuritiladi. Muomalada mavjud bo’lgan pul massasi
ularni qo’shish yo’li bilan aniqlanadi.
Pul muomalasi o’ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Uning
qonunlaridan eng muhimi muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdorini aniqlash va
shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir.
Muomalani ta’minlash uchun zarur bo’lgan pul miqdori quyidagilarga bog’liq:
 Muayyan davrda, aytaylik, bir yil davomida sotilishi lozim bo’lgan tovarlar
summasiga. Tovarlar qancha ko’p bo’lsa va narxi baland bo’lsa, ularni sotish va
sotib olish uchun shuncha ko’p pul birligi talab qilinadi.
 Pul birligining aylanish tezligiga. Pul bir xil bo’lmagan tezlik bilan aylanadi.
Bu ko’p omillarga, jumladan ular xizmat qilayotgan tovarlar turiga bog’liq.
7

 Muomala uchun zarur bo’lgan pul miqdori puldan to’lov vositasi sifatida
foydalanishga ham bog’liq.
Ko’pincha tovarlar qarzga sotiladi va ularning haqi kelishuvga muvofiq
keyingi davrlarda to’lanadi. Demak, zarur pul miqdori shunga muvofiq miqdorda
kamayadi. Ikkinchi tomondan, bu davrda ilgari kreditga sotilgan tovarlar haqini
to’lash vaqti boshlanadi. Bu pulga ehtiyojni ko’paytiradi. Muomalada bo’lgan pul
birligi miqdorining tovarlar narxi summasidan oshib ketishi va buning natijasida
tovarlar bilan ta’minlanmagan pulning paydo bo’lishi pulning qadrsizlanishi, ya’ni
inflatsiyani bildiradi. Milliy iqtisodiyotda davlatning, tijorat banklari va boshqa
moliyaviy muassasalarning majburiyatlari pul sifatida foydalanadi. Pul
operatsiyalarining asosiy ko’pchilik qismi naqd pulsiz, cheklar, plastik
kartochkalar va unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar yordamida amalga
oshiriladi. Shu sababli muomalada bo’lgan pul miqdorini hisoblash uchun M1...Mn
pul agregatlari yoki tarkibiy qismi tushunchasidan foydalaniladi. Bizning
respublikamizda umumiy pul miqdori quyidagi (tarkib)lar asosida hisoblanadi:
 Mo – naqd pullar;
 M1 = Mo + tegishli hisob varaqalaridagi pul qoldiqlari, mahalliy budjetlar
mablag’lari, budjet, jamoa va boshqa tashkilot mablag’lari;
 M2 = M1 + xalq (jamg’arma) banklaridagi muddat omonatlar;
 M3 = M2 + chiqarilayotgan sertifikatlar + aniq maqsadli zayom
obligatsiyalari + davlat zayom obligatsiyalari + xazina majburiyatlari.
Barcha pul agregatlari yig’indisi yalpi pul massasi yoki yalpi pul taklifini tashkil
qiladi. Pulning tarkibiy qismlarida naqd pullar – metall va qog’oz pullardan iborat
bo’ladi. Naqd pullar bozor iqtisodiyotida rivojlanayotgan mamlakatlarda umumiy
pul massasining 5–7 foizni, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan Mustaqil Hamdo’stlik
Davlatlarida 30–35 foizni tashkil qiladi.
Pulga talab – bu bitimlar uchun (Pt) va aktivlar tomonidan pulga talab (Pa) ni o’z
ichiga oladi.
Aholi o’zlarining hisoblariga navbatdagi pul oqimi kelib tushguncha, kundalik
8

ehtiyojlari uchun qo’llarida yetarli pulga ega bo’lishi zarur. Korxonalarga ish haqi
to’lash, material, yoqilg’i sotib olish va shu kabilar uchun pul kerak bo’ladi. Shu
barcha maqsadlar uchun zarur bo’lgan pul bitim uchun pulga talab deyiladi. Bitim
uchun zarur bo’lgan pul miqdori nominal yalpi milliy mahsulot (YAMM) hajmi
bilan aniqlanadi, ya’ni u nominal YAMMga mutanosib ravishda o’zgaradi. Aholi
va korxonalarga ikki holda bitim uchun ko’proq pul talab qilinadi: narxlar
o’sganda va ishlab chiqarish hajmi ko’payganda. 3

3
Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T., «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2009. –
245 b
9

I BOB VALYUTA KELIB CHIQISHI,VAZIFASI VA MOHIYATI
1.2Pulning vazifalari va mohiyati
Kishilar o’zlarining moliyaviy aktivlarini har xil shakllarda, masalan, korporatsiya
aksiyalari, xususiy yoki davlat obligatsiyalari shaklida ushlab turishi mumkin.
Demak, aktivlar tomonidan pulga talab ham mavjud bo’ladi. Aktivlar tomonidan
pulga talab foiz stavkasiga teskari mutanosiblikda o’zgaradi. Foiz stavkasi past
bo’lsa, kishilar ko’proq miqdordagi naqd pulga egalik qilishni afzal ko’radi.
Aksincha, foiz yuqori bo’lganda, pulni ushlab turish foydasiz va aktivlar shaklidagi
pul miqdori ko’payadi. Shunday qilib, pulga bo’lgan umumiy talab, aktivlar
tomonidan pulga bo’lgan talab va bitim uchun pulga bo’lgan talabning miqdori
bilan aniqlanadi.
Pul quyidagi vazifalarni bajaradi:
1) qiymat o’lchovi. Bunda pul umumiy ekvivalent bo’lgan tovar bo’lib, o’zida
mehnatni mujassamlashtiradi va shu sabab tovar qiymatini o’lchay oladi;
2) muomala vositasi. Bunda pul oldi-sotdida ishlatiladi. Pul yordamida tovarni
xarid etish, pulga tovar ayirboshlash yuz beradi;
3) jamg’arma vositasi – bu pulning jamlangan boylik shakliga kirib, o’z egasi
uchun kerak bo’lganda xarid etish vositasi bo’lib xizmat qila olishidir.
Hozirgi kunda elektron pullar o’tkazmalari keng rivojlanmoqda. Sanoqli
soniyalarda jo’natmalar dunyoning ko’rsatilgan manzillariga yetkazilmoqda. Bu
aholi uchun qulayliklar tug’diradi.
Pul islohoti o’tkazish yo’llari:
deflyatsiya – muomaladagi pul miqdorini ortiqcha pul belgilarini iste’moldan
chiqarish yo’li orqali kamaytirish;
denominatsiya – pul belgilari qiymatining o’zgarishi va ma’lum nisbatda yangi
yirik pul birligiga almashtirilishi;
nullifikatsiya – eski pul belgilarini muomaladan olish va ozroq miqdorda
yangilarini chiqarish;
revalvatsiya – milliy pul birligi qiymatining rasmiy tartibda chet el valutasi yoki
10

qimmatbaho metallga nisbatan ko’tarilishi;
devalvatsiya – mamlakat savdo va to’lov balansining keskin yomonlashuvi, valuta
rezervining holdan toyishi, xalqaro valuta bozorlarida milliy valuta kursining
pasayishi bilan bog’liq holda pul birligi qiymatining rasmiy tartibda chet el
valutasi yoki qimmatbaho metallga nisbatan pasaytirilishi. Pul bozorida
makroiqtisodiy muvozanatni saqlashda Markaziy bank muhim o’rin tutadi. Shu
bois o’quvchilarga bu borada to’laqonli axborotga ega bo’lishlari uchun 1995-yil
21-dekabrdagi «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»gi
qonunidan misollar keltirishni lozim topdik.
Markaziy bankning pul belgilarini chiqarishdagi vakolatlari. Markaziy bank
O’zbekiston Respublikasi hududida qonuniy to’lov vositasi sifatida banknotlar va
tangalar ko’rinishidagi pul belgilarini
muomalaga chiqarishda mutlaq huquqqa ega. Ularni qalbakilashtirish va
noqonuniy tarzda tayyorlash qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka sabab
bo’ladi. Muomalada bo’lgan banknotlar va tangalar Markaziy
bankning qat’iy majburiyatlari hisoblanadi va uning jamiki aktivlari bilan
ta’minlanadi.
Markaziy bank yo’q qilib yuborilgan, yo’qotilgan, qalbaki, yasama va qonuniy
kuchini yo’qotgan banknotlar va tangalarning o’rnini qoplamaydi. Markaziy bank
banknotlar va tangalarning namunalarini, shuningdek ularning dizaynini Oliy
Majlis Senatining Kengashi bilan kelishgan holda tasdiqlaydi. Banknot va
tangalarning dizayni Markaziy bankning mulki hisoblanadi. Markaziy bank yangi
namunalardagi banknot va tangalar muomalaga chiqarilishi to’g’risidagi axborotni,
shuningdek ularning tavsifini ommaviy axborot vositalarida e’lon qiladi. Markaziy
bank va u vakolat bergan banklar talabga ko’ra bir nominal qiymatdagi banknot va
tangalarni boshqasiga hech qanday to’lovsiz yoki vositachilik haqisiz ayirboshlab
beradi.
Pul belgilarini tayyorlash va saqlash.
Markaziy bank banknotlar bosilishi va tangalar zarb qilinishi, muomalaga
11

chiqarilmagan pul belgilari saqlanishini, shuningdek bosma qoliplar va bo’yoqlar
saqlanishi hamda yo’q qilinishini ta’minlaydi, naqd pullarni saqlash, tashish va
inkasso qilish, shuningdek ularni yo’q qilib yuborish qoidalarini belgilaydi.
Muomaladagi pul belgilaridan foydalanishga qo’yiladigan talablar.
Markaziy bank muomalaga chiqargan banknot va tangalar O’zbekiston
Respublikasining butun hududida to’lovlarning barcha turlarida yozilgan qiymati
bo’yicha qabul qilinishi, shuningdek hisobvaraqqa, omonatga o’tkazish va
jo’natma sifatida o’tkazish uchun qabul qilinishi majburiydir.
To’lovlarni amalga oshirish.
To’lovlar O’zbekiston Respublikasi hududida naqd pul bilan yoki naqd pulsiz
hisob-kitoblar ko’rinishida amalga oshiriladi. Naqd pulsiz hisob-kitoblar
O’zbekiston Respublikasi hududida banklar orqali amalga oshiriladi. Markaziy
bank naqd pulsiz hisob-kitoblar shakllari va qoidalarini belgilaydi. Markaziy bank
yuridik shaxslarning kassa operatsiyalarini amalga oshirish tartibini belgilaydi.
Naqd pul mablag’larini muomalaga chiqarish.
Naqd pul mablag’larini muomalaga chiqarish va qaytarib olishni faqat Markaziy
bank amalga oshiradi.
Pul belgilarini muomaladan qaytarib olish.
Markaziy bank O’zbekiston Respublikasi hududida har qanday banknot va
tangalarni muomaladan qaytarib olishga haqli. Bunga Markaziy bankning
ayirboshlash tartibi va muddati ko’rsatilgan normativ hujjat asos bo’lib xizmat
qilishi kerak, ayirboshlash muddati bir yildan kam bo’lishi mumkin emas.
Markaziy bank ayirboshlash uchun belgilagan muddat tugaganida ayirboshlanishi
kerak bo’lgan banknot va tangalar qonuniy to’lov vositasi sifatidagi o’z kuchini
yo’qotadi.
O’zbekiston Respublikasida 1994-yilning 1-iyunidan boshlab respublika milliy
valutasi «so’m» muomalaga kiritildi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
muomalaga 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 so’ngra 200, 500 va 1000 so’mlik kupuralar
hamda 1, 3, 5, 10, 20 va 50 «tiyin»lar va 5, 10, 25, 50, 100 so’mlik tangalar
12

chiqardi. O’zbekiston Respublikasining barcha hududlarida hisob-kitoblar,
to’lovlar, respublika rezidentlari va norezidentlari, yuridik va xususiy shaxslar
o’rtasidagi muomalalar, albatta, milliy valuta – «so’m"da amalga oshirilishi qat’iy
belgilab qo’yilgan.
Iqtisodiyotda pulning likvidligi muhim o’rin tutadi. Pulning likvidligi uning
muomala sifatida hamma narsaga tez va hech bir to’siqsiz ayirboshlanishidir.
Puldan boshqa likvidli aktivlar ham bor, lekin ular likvidlik jihatdan pulga
tenglasha olmaydi. Sababi pul hech bir xarajatsiz xohlagan paytda xohlagan
narsaga ayirboshlanishi mumkin. Bino, javohir yoki transport vositasi boshqa
narsaga ayirboshlanishi uchun u sotilishi kerak, bu ko’p vaqt va xarajatni talab
qiladi.
Milliy pul – bu muayyan mamlakatda muomalada yuruvchi va tanho to’lov vositasi
deb qabul qilingan puldir.
Hozirgi iqtisodiyotda tovar shaklidagi pul qo’llanilmaydi deyish mumkin. Ularning
o’rniga qog’oz va elektron pullar qo’llaniladi. Qog’oz pullar dekretlangan.
Yuqoridagi 39-moddaga muvofiq, davlat tomonidan pul deb e’lon qilingan maxsus
belgilari bor qog’ozlardir. Qog’oz pullar kupura shaklida hamda tangalar sifatida
chiqarilishini yuqoridagi ma’lumotlardan bilib oldik. Milliy pul yagona to’lov
vositasi hisoblanadi. U 12 ta himoya belgilariga ega. Himoya belgilari uni
qalbakilashtirishning oldini oladi. Pullar muomala qilish jihatidan naqd va naqd
bo’lmagan pullarga ajraladi.
Naqd pullar – bu aholi qo’lida aniq moddiy shakldagi qog’oz va tanga pullar
bo’lib, ular qo’ldan qo’lga o’tib yuradi. Bu eng ko’p tarqalgan to’lov vositasidir.
Naqd bo’lmagan pullar bu bankdagi ayrim fuqarolar (jismoniy shaxslar), firmalar
yoki davlat tashkilotlari (yuridik shaxslar) nomiga yozilgan puldir. Naqd
bo’lmagan pul bankda turgani uchun u egasiga foiz keltirgan holda o’sib boradi.
Naqd bo’lmagan pullar bankning joriy va muhlatli depozitlarida turadi, u ham
to’lovlarda qo’llaniladi. Pullar bankda saqlanganda xavfsiz bo’ladi. Bugun dunyo
mamlakatlarida plastik kartochkalardan ham keng foydalanilmoqda. Biroq ularning
13

o’zini pul deb bo’lmaydi. Ular pul borligini tasdiqlovchi vositadir. Pul aktiv va
passiv pulga bo’linadi. Aktiv pul amalda harakatda bo’ladi, ya’ni iqtisodiyotdagi
oldi-berdi munosabatlarida to’lov vositasi sifatida harakat qiladi. Passiv pul bu
iqtisodiy aylanmada ishtirok etmay turgan puldir. U jamg’arma, pul rezervlari va
kassa qoldiqlaridan iborat bo’ladi. Milliy pullardan tashqari jahon pullari ham
bo’ladi. Bu xalqaro miqyosda, ya’ni mamlakatlararo iqtisodiy aloqalarga xizmat
qiluvchi puldir. Ilgarilari jahon puli vazifasini oltin quyilmalari, ya’ni yombilari
tashkil etgan. Hozir maxsus chiqarilgan jahon puli yo’q. Bu pul vazifasini qadri
barqaror, ya’ni qattiq valutalar tashkil etadi (AQSh dollari, Angliya funt sterlingi,
Yaponiya iyenasi, Yevropa Ittifoqining yevrosi, qisman Xitoy yuani). Pul
muomalasi deganda, bu pulning qo’ldan qo’lga o’tib, doimo harakatda bo’lishidir.
Pul banklardan chiqib firmalar, davlat idoralari va nodavlat tashkilotlari kassasiga
kelib tushadi. Iqtisodiyotda pul yetarli bo’lib, uning yetishmay qolishi yoki
ortiqcha bo’lib ketishi kabi holler yuz bermasligi kerak. Iqtisodiyotning pul bilan
naqadar ta’minlanishi uning monetizatsiyalanish darajasi deb yuritiladi. Pul
muomalasini boshqarib turuvchi iqtisodiy qonun borki, bu bozor iqtisodiyotining
muhim qonunlaridan biridir. Bu qonun muomalada qancha pul zarur bo’lishini
belgilab ber adi. 4
4
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentimiz Karimоv I.A. Vatan ravnaqi uchun har birimiz mas’ulmiz. «Хalq
so‘zi».2000 yil 17 fеvral. № 37
14

II BOB MILLIY VALYUTA
2.1O’zbekistonda milliy valyuta so’mning kiritilishi
Faxr-iftixorimiz, ozod yurtimizning ramzlaridan biri bo’lgan milliy valutamiz –
so’mning muomalaga kiritilgani mustaqilligimizni mustahkamlash yo’lidagi g’oyat
muhim qadam bo’ldi. So’m hayotimizdan o’rin egallagan kundan boshlab o’tgan
14 yillik muddat mustaqil pul tizimini yaratish haqidagi qaror strategik jihatdan
to’g’ri tanlanganligini va mustaqilligimizning iqtisodiy poydevorini
mustahkamlashga yo’naltirilganligini hayotning o’zi isbotladi.
Davlatimizning birinchi rahbari Islom Karimovning 1994 yil 16 iyunda qabul
qilingan “O’zbekiston Respublikasining milliy valutasini muomalaga kiritish
to’g’risida”gi farmoniga muvofiq, 1994 yil 1 iyuldan so’m muomalaga kiritildi –
mamlakatimiz mustaqil valuta siyosatini yuritish imkoniga ega bo’ldi. Bu mustaqil
taraqqiyot yo’lidan borayotgan davlatimizning oyoqqa turib olishida, siyosatu
iqtisodda erkinligini ta’minlashda muhim omil bo’ldi.
O’zbekistonning bank sektori rubl hududining tarkibiy qismiga kirgan, uning
iqtisodiyoti esa markazlashtirilgan rejalashtirish tartibiga tobe bo’lgan vaqtlarda
biz bugungidek tub o’zgarishlarni, iqtisodiy yuksalishlarni xayolimizga ham keltira
olmas edik. Sobiq markazning respublikalar bilan kelishmay pulni emissiya qilishi
natijasida pul muomalasi izdan chiqqan o’sha paytda mamlakatimizda narx-navo
keskin oshib ketgani, iste’mol mollarining surunkali taqchilligi avj olganini
eslasak, milliy valutamizning joriy etilgani hayotimizda qanchalik muhim
ahamiyat kasb etganini yanada chuqurroq anglaymiz.
So’mning muomalaga kiritilishi iqtisodiy mustaqillik yo’lidagi dadil qadamlardan
biri bo’ldi. Mamlakatimiz o’z milliy valutasining barqarorligi va mustahkamligiga
kimlardandir qarz olish evaziga emas, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish,
shuningdek, mavjud zahiralardan oqilona foydalanish bilan erishdi.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan milliy valutani
mustahkamlash maqsadida ishlab chiqilgan qator dasturlar izchil amalga oshirildi.
Bu dasturlar so’mning xarid narxini oshirish uchun bozorlarimizni o’zimizda
15

ishlab chiqarilgan mahsulotlar bilan to’ldirish, mamlakatimizning eksport
salohiyatini yuksaltirish, pul-kredit siyosatining izchilligini, ichki bozordagi
iste’mol mollari bilan naqd pul mutanosibligini ta’minlashga qaratildi.
Faol investitsiya siyosatini yuritish, tarkibiy islohotlarni amalga oshirish va valuta
resurslaridan butun iqtisodiyot taraqqiyoti uchun poydevor bo’lib xizmat
qiluvchi hamda import o’rnini bosadigan mahsulotlar hajmini oshiruvchi yuqori
texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarish salohiyatini shakllantirish yo’lida
foydalanilishi qisqa muddatlarda mashinasozlik, gaz va neftni qayta ishlash
sohalarida, kimyo sanoatida yangi, yirik ishlab chiqarish quvvatlarini ishga
tushirish imkonini berdi. Transport infratuzilmasini rivojlantirish borasida qator
yirik loyihalar amalga oshirildi.
Ko’rilgan bunday chora-tadbirlar natijasida yurtimiz g’alla va neft mustaqilligiga
erishdi. Ilgarilari mamlakatimizda yetishtirilgan paxta hosilini sotishdan tushgan
mablag’ning yarmidan ko’piga don va neft mahsulotlari sotib olingan bo’lsa (so’m
muomalaga kiritilishidan oldin O’zbekiston chetdan yiliga 680 million AQSH
dollarigacha neft mahsulotlari, 430 million dollargacha g’alla sotib olar edi), hozir
bunday mahsulotlarni eksport qilmoqda. Natijada har yili bir necha milliardlab
valuta resurslari tejalmoqda. Mamlakatning eksport salohiyati oshgani sayin
so’mning qadri ham mustahkamlanmoqda.
2003 yilning 15 oktabridan O’zbekistonda Xalqaro valuta jamg’armasi Nizomining
VIII moddasi talablari kuchga kirdi. Mana, qariyb besh yildirki, so’mning joriy
xalqaro operatsiyalar bo’yicha erkin almashinuvi amalda. Milliy valutamizning
joriy xalqaro operatsiyalar bo’yicha almashtirilishi mamlakatimizda erishilgan
makroiqtisodiy barqarorlik, iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish, tadbirkorlikni
rivojlantirish, xorijiy investorlarni jalb qilish borasida yangi imkoniyatlarni yaratdi.
O’tgan vaqt so’mimizning barqaror valutalardan biriga aylanib borayotganini
tasdiqladi. Xususan, inflatsiyani jilovlashga muvaffaq bo’lingani tufayli 2001 yilda
uning yillik darajasi 26,6 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2007 yilda 6,8 foizdan
oshmadi.
16

Keyingi yillarda mamlakatimiz oltin-valuta zahirasi sezilarli darajada oshdi.
Jumladan, 2007 yilda eksport hajmi 40,7 foizga ortib, importga nisbatan ancha
yuqori bo’lgani sababli oltin-valuta zahiramiz 1,5 barobar ko’paydi. Ayni chog’da
tijorat banklariga qo’yilgan depozitlar miqdori kundan-kunga ortmoqda. Joriy yil
boshidagi ma’lumotlarga qaraganda, 2000 yildan beri aholining tijorat banklaridagi
mablag’lari 55 baravar o’sgan. Birinchi prezidentimiz Islom Karimovning 2008
yil 20 fevralda qabul qilingan “Tijorat banklarida aholi omonatlari shartlarini
liberallashtirish hamda kafolatlarini ta’minlashga doir qo’shimcha chora-tadbirlar
to’g’risida”gi farmoni bu borada yangi imkoniyat va qulayliklar yaratdi. E’tiborga
molik yana bir jihati shundaki, hozir qattiq valuta hisob raqamlardagi
mablag’larning so’mdagi hisob-raqamlarga faol o’tishi kuzatilmoqda. Bu qadamlar
yurtdoshlarimizning milliy valutaga bo’lgan ishonchi tobora ortib borayotganidan
dalolatdir.
So’m davlatimizning Bayroq, Gerb, Madhiya kabi ramzlari qatori milliy
iftixorimiz timsollaridandir. So’m biz uchun nafaqat to’lov vositasi, balki
xalqimizning boy tarixi, qadriyatlari, buyuk bunyodkorlik salohiyatini o’zida aks
ettirgan ma’naviy vosita sifatida ham qadrlidir. Samarqanddagi Registon maydoni,
Tillakori, Sherdor madrasalari, Go’ri Amir maqbarasi, Buxorodagi Chashmai
Ayyub ansambli kabi tarixiy obidalar, poytaxtimizdagi Temuriylar tarixi davlat
muzeyi, Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Davlat akademik katta teatri,
“Istiqlol” san’at saroyi, shuningdek, shavkatli sohibqiron bobomiz Amir Temurga
o’rnatilgan muazzam haykal tasviri tushirilgan kupuralar nafaqat
mamlakatimizning iqtisodiy qudrati, balki xalqimiz ma’naviy salohiyatining
yanada yuksalishiga ham xizmat qilmoqda. Qo’liga o’zbek so’mini olgan har bir
yurtdoshimizning qalbida unda aks etgan tasvirlar ta’sirida Vatani, bunyodkor
xalqi, ajdodlar merosi bilan faxr-iftixor tuyg’ulari jo’sh urishi shubhasiz. 5
5
D. Tojiboyeva, Iqtisodiyot nazariyasi(darslik) – T.: “Iqtisod moliya” 2005.
17

II BOB MILLIY VALYUTA.
2.2 Milliy valyuta muomalaga kiritilishida banklarning roli
Milliy valyuta tizimi bir qator bosqichlarni bosib o tgan. Markaziy bankʻ
tomonidan 1991-1993-yillar davomida milliy valyutani muomalaga kiritish uchun
juda ko p izlanishlar olib borildi, xorijiy mamlakatlar tajribasi o rganildi.
ʻ ʻ 1993-
yilning 15-noyabridan boshlab to lov vositasi sifatida “So m-kupon” muomalaga
ʻ ʻ
kiritildi. Pul islohotini amalga oshirish borasida ma lum tajribaga ega bo lish
ʼ ʻ
uchun “So m-kupon” o tish valyutasi sifatida xizmat qildi.
ʻ ʻ Ushbu yo nalishda ʻ
yetarli tajriba to plangach, 1994-yil 1-iyuldan boshlab O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ
milliy valyutasi “so m” muomalaga kiritildi.
ʻ
Dastlabki muomalaga chiqarilgan banknot va tangalar xorijiy davlatlarda
tayyorlangan. 1995-1996-yillarda banknot va tangalarni tayyorlashning to liq
ʻ
siklini joriy etish maqsadida Markaziy bank qoshida “Davlat belgisi” korxonasi va
uning tarkibida Qog oz fabrikasi, Bosma fabrika va Zarbxona tashkil etildi va
ʻ
o zimizda “pul ishlab chiqarish” yo lga qo yildi. Bu korxona hozirda “Davlat
ʻ ʻ ʻ
belgisi” DUK deb yuritiladi.
Milliy valyutamiz – so m mamlakatda mustaqil pul-kredit siyosatini yuritish,
ʻ
iqtisodiyotda hisob-kitoblarni amalga oshirish imkoniyatini yaratdi. Ish haqi va
ijtimoiy to lovlar so mda to lana boshladi. Shu tariqa davlatning iqtisodiy
ʻ ʻ ʻ
mustaqilligini ta minlovchi mustaqil pul-kredit siyosati shakllantirildi.
ʼ
2017 yilda boshlangan iqtisodiyotni liberallashtirish va bozor mexanizmlari rolini
oshirishga qaratilgan iqtisodiy islohotlarning yangi bosqichi o’rta muddatli
istiqbolda bank tizimi va pul-kredit siyosatini rivojlantirishning ustuvor
yo’nalishlarini belgilab berdi. Ushbu yo’nalishdagi muhim qarorlardan biri milliy
valyuta almashuv kursining bozor mexanizmlari asosida shakllanish tamoyillarini
joriy etish orqali ichki valyuta bozorini bosqichma-bosqich liberallashtirilishi bilan
bog’liq amaliy qadamlar bo’ldi.
Valyuta kursi shakllanishida tamomila yangi yondashuvdan foydalanilishi, o’z
navbatida, Markaziy bankning asosiy e’tiborini ichki bozordagi narxlar
18

barqarorligiga qaratish asnosida pul-kredit siyosatini takomillashtirish imkoniyatini
beradi.
Ayni vaqtda valyuta bozorini liberallashtirish borasidagi islohotlarning
muvafaqqiyatli amalga oshirilishi ko’p jihatdan pul-kredit siyosatini
takomillashtirish, tijorat banklari faoliyatini mustahkamlash hamda bank tizimini
rivojlantirish choralari samaradorligi bilan chambarchas bog’liq.
Shundan kelib chiqib, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Valyuta bozorini
liberallashtirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi
Farmoni e’lon qilinishidan ko’p o’tmay O’zbekiston Respublikasi Prezidentining
“Pul-kredit siyosatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Qarori
qabul qilindi va Pul-kredit siyosatini 2017-2021 yillarda rivojlantirish va
inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o’tish bo’yicha chora-tadbirlar
Kompleksi tasdiqlandi. Bu boradagi keyingi muhim qadamlardan biri O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O’zbekiston Respublikasi
Markaziy banki faoliyatini tubdan takomillashtirish to’g’risida”gi Farmonining
qabul qilinishi bo’ldi. Mazkur farmonda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi
Markaziy bankning bosh maqsadi etib belgilanib, Markaziy bankning mustaqilligi
va institutsional rivojlanishini ta’minlash bo’yicha tegishli choralar nazarda
tutilgan.
Qayd etish lozimki, iqtisodiy siyosatni amalga oshirish yondashuvlarining qayta
ko’rib chiqilishi davrida shakllanayotgan yangi voqeliklarda pul-kredit sohasidagi
o’zgarishlarning aholi va tadbirkorlik sub’ektlari tomonidan to’g’ri qabul qilinishi
va qo’llab-quvvatlanishi muhim ahamiyat kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining o’rta muddatli istiqbolda pul-kredit
siyosatini rivojlantirish va amalga oshirish Konsepsiyasi kommunikatsiyalar
kanalining jamoatchilik fikrini shakllantirish hamda inflyatsion targetlash rejimini
amaliyotga joriy etishdagi yetakchi roli inobatga olingan holda ishlab chiqilgan.
Ushbu Konsepsiyaning maqsadi inflyatsion targetlashga o’tishning konseptual
asoslarini hamda ushbu pul-kredit siyosati rejimini amaliyotga muvaffaqiyatli joriy
19

etish uchun zaruriy sharoitlar yaratish bo’yicha o’rta muddatli rejalarni keng
jamoatchilikka yetkazish va batafsil tushuntirishga qaratilgan.
Mamlakatda ichki narxlar barqarorligi ta’minlanishi makroiqtisodiy va ijtimoiy
barqarorlikning kafolati bo’lib, iqtisodiy islohotlarni jadallashtirish va
rivojlantirish dasturlarini muvaffaqiyatli amalga oshirishda zaruriy sharoit
hisoblanadi. Bunda inflyatsiyaning past va barqaror ko’rsatkichlari muvozanatli
iqtisodiy o’sishni ta’minlash, ishlab chiqarish raqobatbardoshligi va aholini
yashash darajasini oshirishning muhim omili sanaladi. Shu nuqtai nazardan,
narxlar o’sish sur’atlarining pasayishi va barqarorlashishi davlat iqtisodiy
siyosatining asosiy maqsadlaridan biri bo’lishi kerak.
Inflyatsiyaning past va barqaror darajasi aholi hamda yuridik shaxslar omonatlarini
uzoq muddatli investitsiyalarga aylanishi uchun kerakli sharoit yaratadi hamda
ichki bozordagi narxlar nomutanosibligini kamaytirib mavjud iqtisodiy
resurslarning samarali taqsimlanishiga xizmat qiladi. Rivojlangan va
rivojlanayotgan davlatlarning markaziy banklari tajribalari hamda xalqaro moliya
institutlari izlanishlari natijalari pul-kredit siyosatini amalga oshirishda narxlar
barqarorligini ta’minlash maqsadining shak-shubhasiz ustuvorligini ko’rsatmoqda.
Shu bilan birga, pul-kredit siyosatini amalga oshirish tartibi va ketma-ketligi turli
mamlakatlarda iqtisodiyotning xususiyatlari hamda tarkibiy tuzilishiga qarab
farqlanadi.
Amaldagi O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining Markaziy
banki to’g’risida”gi Qonuniga ko’ra, Markaziy bankning bosh maqsadi milliy
valyuta barqarorligini ta’minlash hisoblanadi. Bunda “milliy valyuta barqarorligi”
tushunchasini ikki xil, ya’ni almashuv kursining xorijiy valyutalarga nisbatan
barqarorligi yoki uning ichki xarid qobiliyati barqarorligi deb talqin qilish
mumkin. Almashuv kursining erkin shakllanishi sharoitida milliy valyutaning
barqarorligi uning ichki harid qobiliyatini saqlash orqali erishiladi. Bunda, erkin
suzib yuruvchi almashuv kursi iqtisodiyotni ichki barqarorlashtiruvchi funksiyasini
20

bajaradi. Boshqacha qilib aytganda, to’lov balansi bilan bog’liq tashqi shok va
qiyinchiliklar kuzatilganda almashuv kursining mos ravishda o’zgarishi
ekportyorlar va import o’rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi
korxonalarni rag’batlantirishga xizmat qiladi.
Ayni paytda Markaziy bank pul-kredit siyosatining asosiy maqsadini ikki xil
tushunilishini oldini olish va uning faoliyati asosiy yo’nalishini aniq belgilab olish
maqsadida qonunchilikka tegishli o’zgartirishlar kiritilishi ko’zda tutilgan.
Ta’kidlash lozimki, narxlar barqarorligi deyilganda nol darajadagi yoki salbiy
inflyatsiya ko’rsatkichlari nazarda tutilmaydi. Narxlar barqarorligi deyilganda
narxlarning turg’un holatda turishi emas, balki ularning past darajada o’sishi
tushuniladi. Bir qarashda narxlarning turg’un turishi maqbul ko’rinsa-da,
narxlarning past va barqaror o’zgarishi iqtisodiyotning samarali faoliyati uchun
eng qulay sharoit hisoblanadi.
Ichki bozorda narxlar barqarorligini ta’minlash vazifasi pul-kredit siyosatini
amalga oshirishning aniq strategiyasi va batafsil rejasi bo’lishini hamda maqsadli
ko’rsatkichlarga erishish uchun samarali instrumentlar va mexanizmlarni talab
etadi.
Valyuta kursini targetlash rejimi milliy valyuta ayirboshlash kursini past va
barqaror inflyatsiya darajasiga ega rivojlangan davlatlar valyutasiga bog’lashni
nazarda tutadi. Shuningdek, valyuta kursini targetlashning milliy valyuta
ayirboshlash kursi tebranishi mumkin bo’lgan gorizontal va shartli koridorlarni
o’rnatish hamda real ayirboshlash kursini asosiy savdo hamkor davlatlar
valyutalari savatchasiga nisbatan targetlash kabi turlari ham mavjud. Valyuta
kursini targetlash rejimi iqtisodiyoti eksport, ayniqsa, xom-ashyo tovarlari
eksportiga bog’liq bo’lgan, shuningdek, iste’mol savatida import tovarlari yuqori
ulushni tashkil qilgan mamlakatlarda faol qo’llaniladi.
Mazkur rejim iqtisodiy inqiroz kuzatilgan davrlarda inflyatsiya darajasini tez va
samarali pasaytirish imkonini beradi. Bunda pul-kredit siyosati faqatgina
21

ayirboshlash kursining maqsadli darajasini ta’minlashga yo’naltiriladi. Jumladan,
valyuta kursi qadrsizlanganda qat’iy pul-kredit siyosati, valyutaning qadri
maqsadli darajadan ko’proq oshganda yumshoq pul-kredit siyosati yuritiladi.
Valyuta kursini targetlash rejimi aniqligi va oddiyligi sababli aholi, xo’jalik
yurituvchi sub’ektlari va bozorning boshqa ishtirokchilari tomonidan oson
tushuniladi. Mazkur rejimning yana bir ijobiy tomoni moliyaviy institutlar yaxshi
rivojlanmagan sharoitlarda ham u o’zining samaradorligini saqlab qoladi. Bunday
vaziyatda valyuta kursiga pul-kredit siyosati choralari va valyuta intervensiyalari
orqali ta’sir ko’rsatiladi. Shu bilan birga, kapital oqimlari kuchli bo’lgan davrlarda
ushbu rejimni samarali qo’llash imkoniyati cheklanadi va iqtisodiy inqiroz davrida
markaziy bankning valyuta kursini barqarorlashtirish borasidagi vazifasini
qiyinlashtiradi.
Valyuta kursini targetlash rejimini qo’llanishi quyidagi shart sharoitlar bilan
chambarchas bog’liq:
 valyuta kursining maqsadli ko’rsatkich doirasida bo’lishini ta’minlashda
markaziy banklarning imkoniyati oltin-valyuta zaxiralarining hajmiga bog’liq
bo’ladi. Zaxiralarning yetarlicha bo’lmasligi valyuta kursining kadrsizlanishiga
olib keladi, bu esa keyingi davrlarda ham devalvatsion va inflyatsion kutilmalarni
oshiradi. Bu, o’z navbatida, import narxlarining oshishiga hamda ichki valyuta
bozorida cheklovlarning o’rnatilishi natijasida iqtisodiyotda xufyona valyuta
bozori va turli ayirboshlash kurslarining yuzaga kelishiga sabab bo’ladi;
 milliy valyuta ayirboshlash kursining bir necha marta rejali devalvatsiyasi
amalga oshirilganda, devalvatsion va inflyatsion kutilmalarning kuchayishi
oqibatida inflyatsiya darajasi oshishi xatari yuzaga keladi;
 nominal ayirboshlash kursi qat’iy belgilanadigan sharoitda real ayirboshlash
kursining oshishi to’lov balansining yomonlashishiga va iqtisodiyotda devalvatsion
xatarlarning ortishiga olib keladi;
 narxlar darajasi va ayirboshlash kursiga bo’lgan bosimning kuchayishi
markaziy banklarning moliyaviy barqarorlikni ta’minlashdagi imkoniyatiga
22

nisbatan ishonchsizlikni keltirib chiqaradi. Mazkur sharoitda barqarorlikni
ta’minlashga foiz stavkalarining oshirilishi orqali erishiladi. Bu esa o’z navbatida,
iqtisodiyotning real sektori rivojlanishiga o’zining salbiy ta’sirini ko’rsatadi.
Xorijiy mamlakatlar, shu jumladan, mustaqil davlatlar hamdo’stligi davlatlari
tajribasi ayirboshlash kursini targetlash oltin-valyuta zaxiralarining sezilarli
darajada kamayishi, kursning sun’iy ravishda ushlab turish oqibatida mahalliy
ishlab chiqaruvchilar raqobatbardoshligining pasayishi, eksport sektori
rivojlanishining sekinlashishi va iqtisodiyotning tashqi omillarga ta’sirchanligining
oshishi kabi qator salbiy oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkinligini ko’rsatmoqda.
Ichki valyuta bozorini yanada liberallashtirish va kurs siyosatini takomillashtirish
bo’yicha chora-tadbirlar
Inflyatsion targetlash rejimiga o’tish bozor mexanizmlari asosida erkin
shakllanadigan suzib yuruvchi valyuta kursining amal qilishini talab etadi. Bunda,
Markaziy bankning valyuta siyosati va intervensiya strategiyasining aniq belgilab
olinishi, shaffoflikning ta’minlanishi hamda qabul qilinayotgan qarorlarni valyuta
bozori ishtirokchilari tomonidan to’liq tushunilishi muhim ahamiyat kasb etadi.
Shu munosabat bilan, ichki valyuta bozorini erkinlashtirishda milliy valyuta
ayirboshlash kursining shakllanishida bozor sharoitlarini ta’minlashga qaratilgan
chora-tadbirlarning davom ettirilishi Markaziy bankning mazkur yo’nalishdagi
ustuvor vazifasi bo’lib qoladi. Ushbu maqsadda Markaziy bankning valyuta
kurslari shakllanish jarayoniga aralashuvini kamaytirib borish, valyuta
intervensiyasi strategiyasini erkin suzib yuruvchi valyuta kursi tamoyillari asosida
takomillashtirish hamda iqtisodiyot sub’ektlari va valyuta bozori ishtirokchilarini
yangi sharoitlarda ishlashga tayyorlab borish ko’zda tutilmoqda. O’rta muddatli
davrda Markaziy bank intervensiyalarining valyuta kursi shakllanishiga yuqori
darajada ta’sir ko’rsatishining oldini olish maqsadida keyingi davrlarda amalga
oshiriladigan intervensiyalar neytral xususiyatga ega bo’ladi. Xalqaro amaliyotda
valyuta bozorida almashuv kursining erkin o’rnatilishida markaziy bankning
minimal ishtiroki talab etiladi. Bunda faqatgina inqirozli vaziyatlar yuzaga
23

kelgandagina valyuta kursining keskin tebranishlarini oldini olish va valyuta
bozorini barqarorlashtirish maqsadida Markaziy bank intervensiyani amalga
oshiradi.
Biroq O’zbekiston sharoitida Markaziy bankning valyuta bozorida muntazam
ishtirok etish zaruriyati Markaziy bank tomonidan mahalliy ishlab chiqaruvchi
korxonalardan monetar oltin va boshqa qimmatbaho metallarni bevosita sotib
olinishi bilan izohlanadi. Qimmatbaho metallarning bevosita Markaziy bank
tomonidan sotib olinishi milliy valyutadagi mablag’larning to’g’ridan-to’g’ri
iqtisodiyotga tushishiga va inflyatsion xatarlar oshishiga olib keladi. Ayni vaqtda
qimmatbaho metallarni sotishdan tushadigan valyuta mablag’lari esa ichki valyuta
bozoriga tushmaydi.
Markaziy bank tomonidan qimmatbaho metallarning to’g’ridan-to’g’ri xarid
qilishining salbiy ta’sirini oldini olish va valyuta bozori muvozanatliligini
ta’minlash maqsadida Markaziy bank valyuta bozorida tegishli miqdorlarda xorijiy
valyutaning muntazam sotuvini amalga oshirib boradi. Xalqaro amaliyotda ishlab
chiqaruvchilardan qimmatbaho metallarni xarid qilish va valyuta tushumlarini
ichki valyuta bozorida sotish borasidagi to’laqonli va samarali vositachilik
funksiyasini Markaziy bank tomonidan bajarilishi to’g’ridan-to’g’ri intervensiya
hisoblanmaydi.
Bunda Markaziy bank tomonidan xorijiy valyutaning sotilishi faqatgina
vositachilik xususiyatiga ega bo’lib, Markaziy bankning valyuta bozoridagi faol
ishtiroki almashuv kursini boshqarish maqsadini ko’zlamaydi hamda klassik
ma’nodagi intervensiya deb hisoblanmaydi.
Bugungi kunda aholining inflyatsion kutilmalari ko’p jihatdan valyuta bozoridagi
almashuv kursining dinamikasi bilan bog’liqligini inobatga olgan holda, qisqa
muddatli davrda milliy valyuta kursining barqarorligini ta’minlash pul-kredit
siyosatining muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Bunda, almashuv kursi
barqarorligini ta’minlash vazifasi bevosita markaziy bankning to’g’ridan-to’g’ri
intervensiyalari hisobiga emas, balki quyidagi choralarni bosqichma-bosqich
24

ravishda amalga oshirish orqali ta’minlanadi:
o qisqa muddatli davrda valyuta kursi o’zgarishi tebranishlari kengligini
bosqichma-bosqich oshirish yo’li bilan valyuta bozoridagi talab va taklif
muvozanatiga erishish hamda valyuta bozorini ta’minlanganlik darajasini oshirish;
o pul-kredit siyosatining foiz va boshqa instrumentlarini ustuvor ravishda
qo’llash hamda bank tizimida tegishli hajmdagi likvidlikni saqlab turish orqali
valyutaga bo’lgan talabga ta’sir ko’rsatish.
Ushbu maqsadlarga erishish uchun Markaziy bank “xalqaro valyuta zaxiralarining
neytralligi” tamoyiliga amal qiladi, ya’ni ishlab chiqaruvchilardan qimmatbaho
metallarni xarid qilish natijasida bank tizimiga tushgan milliy valyutadagi
mablag’larning sterilizatsiyasini amalga oshiradi. Shu bilan birga, iqtisodiyotda
mavjud yuqori inflyatsion bosimning milliy valyuta kursi barqarorligiga salbiy
ta’sirini inobatga olib, kelajakda valyuta kursining barqarorligini ta’minlash ko’p
jihatdan inflyatsiya darajasini pasaytirishga bog’liq bo’ladi. Real almashuv
kursining muvozanatli darajasini ta’minlash uchun valyuta kursining dinamikasi
ichki bozordagi hamda asosiy savdo hamkor mamlakatlardagi narxlar darajasining
o’zgarishini o’zida aks ettirishi kerak.
Ushbu jihatlar hamda valyuta bozorining joriy rivojlanganlik darajasini inobatga
olgan holda, Markaziy bank intervensiya siyosatida dastlabki bosqichlarda asosiy
e’tibor fundamental omillar emas, balki qisqa muddatli davrda valyuta bozorida
talab va taklifning nomuvofiqligi natijasida yuzaga keladigan valyuta kursidagi
keskin tebranishlarning oldini olishga qaratiladi. O’rta muddatli istiqbolda ichki
valyuta bozorini rivojlantirish vazifasiga valyutani tartibga solish va valyuta kursi
shakllanishini liberallashtirish, jumladan, almashuv kursi tebranishi chegaralarini
oshirish vositasida erishiladi.
Bu, o’z navbatida, valyuta bozorining rivojlanish va ta’minlanganlik darajasini
oshirishga hamda valyutaga bo’lgan talab va taklifning muvozanatiga erishish
uchun bozor mexanizmlarini takomillashtirishga xizmat qiladi. Valyuta svopi,
25

valyuta opsionlari, fyucherslar va shu kabi instrumentlarni amaliyotga joriy
qilinishi valyuta bozorini rivojlantirish va valyuta almashuv kursi barqarorligini
ta’minlash uchun qo’shimcha imkoniyatlarni yaratadi. 6
6
Shodmonov SH., G‘afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. – T.: TDIU, 2009
26

Respublikada milliy valyutani mustahkamlash ishida so’mning harid quvvatini
oshirib borish va uning barqarorligini ta’minlash asosiy vazifa hisoblanadi. Bunga
bozorni raqobatdosh mahsulotlar bilan to’ldirish va zarur ehtiyojlar hosil qilish
orqali erishiladi. Bozorni iste’mol mollari bilan to’ldirishda milliy ishlab
chiqarishni imkoni boricha kengaytirib boorish hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Chunki shu orqali iste’mol mollari sotishning umumiy hajmida milliy mahsulotlar
hissasi oshib boradi. Bu yerda shuni ta’kidlab o’tish zarurki, milliy ishlab
chiqarishni kengaytirish orqali so’mning barqarorligini ta’minlash chetdan
mahsulot keltirishni inkor qilmaydi. Aholini sifatli chet el mollari bilan ta’minlash
maqsadida import ham rag’batlantirib boriladi.
So’mning barqaror amal qilishi, uning har qanday valyutaga erkin almashilishi
yetarli valyuta zaxirasi bo’lishiga bog’liq. Unga erishishda korxonalar va barcha
sub’yekylarning, jahon bozoriga raqobatga bardosh beradigan mahsulot ishlab
chiqarishi uchun zarur bo’lgan rag’batlantiruvchi omillarni vujudga keltirish
alohida ahamiyatga ega.
So’mning barqarorligini ta’minlashda undan oqilona va tejab tergab foydalanish,
ishlab chiqarishga sarflangan mablag’larning eng ko’p samara berishiga, olingan
kreditlarning o’z vaqtida qaytarilishiga erishish muhim o’rin tutadi.
Inflyatsiyaga qarshi aniq o’ylangan siyosat o’tkazish milliy valyutani
mustahkamlashning muhim shartlaridan biridir. Bu siyosat eng avvalo inflyatsiya
darajasini keskin kamaytirishga qaratilishi lozim. Bunda pulning qadrsizlanish
darajasi ustidan qat’iy nazorat o’rnatish hamda unga qarshi samarali tadbirlar
qo’llash hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Shu orqali pulning qadrsizlanishida
maqbul sur’atni tanlashga erishiladi.
Respublikamizda milliy valyutani rivojlantirish va barqarorlashtirish borasida
amalga oshirilayotgan islohotlarni quyidagi jadval orqali ham ko’rishimiz
mumkin.
O’zbеkistоnda so’m mablaq’larini erkin muоmaladagi valyutaga
kоnvеrtatsiya qilish tizimi birinchi navbatda xalq istеъmоli mahsulоtlari va
27

ekspоrtbоp tоvarlarni ishlab chiqarish bilan shuq’ullanuvchi, iqtisоdiqtning asоsiy
va еtakchi оbъеktlarin rеalizatsiya qilish bilan bоq’liq, xоrijiy invеstоrlarning
fоydasining bir qismi va dividеndlarini rеpatriatsiyasi bilan shuq’ullanuvchi
kоrxоnalarning (xоrijiy kapital ishtirоkidagi kоrxоnalar ham shular jumlasidan)
ehtiqjini qоndirishga yo’naltirilgan.
Inflaytsiyaga qarshi siyosat negizini pul miqdorining o’sishini tovarlar va
xizmatlar miqdorining tegishli darajada o’sishi bilan bog’lab olib borishga
qaratilgan tadbirlar tashkil qilish zarur. Chunki xarid qilish uchun molar yetarli
bo’lmagan holda aholi qo’lida pulning ortiqcha ko’payib ketishi inflyatsiyaning
yanada avj olib ketishiga sabab bo’ladi. Shu orqali pulning qadrsizlanishida
maqbul sur’atni tanlashga erishiladi.
Inflatsiyaga qarshi siyosat negizini pul miqdorining o’sishini tovarlar va xizmatlar
miqdorining tegishli darajada o’sishi bilan bog’lab olib borishga qaratilgan
tadbirlar tashkil qilish zarur. Chunki xarid qilish uchun molar yetarli bo’lmagan
holda aholi qo’lida pulning ortiqcha ko’payib ketishi inflatsiyaning yanada avj olib
ketishiga sabab bo’ladi. Pul miqdori bilan birga narxlarning ham tobora o’sib
borishi muqarrar ravishda, uzoq davom etadigan giperinflatsiyani keltirib
chiqaradi. Bu, o’z navbatida, milliy ishlab chiqarishning izdan chiqishi, aholi keng
tabaqalarining qashshoqlashishi va butun ijtimoiy tizimning barbod bo’lishi xavfini
tug’diradi. Tovarlar taqchilligi mavjud bo’lib turgan hozirgi bosqichda
giperinflatsiyaning oldini olish uchun aholi iste’mol fondining o’sishini ishlab
chiqariladigan mahsulot, ko’rsatiladigan xizmatning moddiy hajmi ko’payishiga
bevosita bog’liq qilib qo’yish zarur bo’ladi. Ichki bozorni mollar va xizmatlar bilan
to’ldirish, muomalaga o’rinsiz ortiqcha pul chiqarilishiga yo’l qo’ymaslik, milliy
valuta barqarorligini ta’minlash va xalq turmush darajasini o’stirishning muhim
shartidir. So’mning barqarorligini ta’minlashda naqd pul emissiyasining o’sishiga,
aholi qo’lida pulning harakatsiz turib qolishiga yo’l qo’ymaslik birinchi darajali
ahamiyatga ega. Bunda muomalaga chiqarilgan pul miqdorining o’z vaqtida
qaytarilishiga erishish, mahsulot ishlab chiqarishning o’sishi
28

ta’minlamagan korxonalarga kreditlar berilishiga yo’l qo’ymaslik choralari
ko’rilishi kerak. Inflatsiyani pasaytiruvchi qudratli omil milliy valuta
almashuv kursining barqarorlashuviga erishishdir. Bu, o’z navbatida,
import narxlarning barqarorlashuviga olib keladiki, natijada ichki bozordagi
narxlar o’zgaradi. Valuta birjalarida valuta operatsiyalarining barcha turlari uchun
talab va taklif natijasida shakllanadigan yagona almashuv kursini belgilash, valuta
kursi barqarorligiga erishishning dastlabki shartidir. Milliy valuta kursi
barqarorligini ta’minlashning navbatdagi sharti dastlabki bosqichda valutani naqd
pulsiz almashtirish hajmini ko’paytirishga ustunlik berishdir. Istiqbolda esa bu
sohadagi siyosat banklararo valuta birjasidagi oborot miqdorini korxona va
fuqarolar o’z pulini xohlagan miqdorda xohlagan valutaga erkin almashtirish
imkoniyatini beradigan darajaga yetkazishga qaratiladi.
So’mning barqarorligini ta’minlashda naqd pul emissiyasining o’sishiga, aholi
qo’lida pulning harakatsiz turib qolishiga yo’l qo’ymaslik birinchi darajali
ahamiyatga ega. Bunda muomilaga chiqarilgan pul miqdorining o’zvaqtida
qaytarilishiga erishishi, mahsulot ishlab chiqarishning o’sishini ta’minlamagan
korxonalarga kreditlar berilishig yo’l qo’ymaslik choralari ko’rilishi kerak.
29Pulning baquvvatligiga erishishga
qaratilgan davlat dasturlari:ichki bozorni
iste’mol mollari
bilan to‘ldirish davlat xarajatlarini
keskin qisqartirish,
qat’iy moliya, bank-
kredit siyosatini
o‘tkazish eksport
imkoniyatlarini
keskin kuchaytirish ortiqcha pul
emissiyasiga, ya’ni
pul bilan
ta’minlanmagan
ortiqcha pul
muomalada
bo‘lishiga yo‘l
qo‘ymaslik

Milliy valyuta kursining barqarorligini ta’minlashning navbatdagi sharti dastlabki
bosqichda valyutani naqd pulsiz almashtirish hajmini ko’paytirishga ustunlik
berishdir. Bunga erishishda milliy ishlab chiqarishda eksport ulushini kengaytirish
bilan birga birinchi Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganidek “…milliy
valyutamizning joriy operatsiyalar bo’yicha erkin almashinuvini, ya’ni
konvertatsiyalarni ta’minlash uchun barcha zaruriy shart sharoitlarni yaratish”
alohida ahamiyatga ega. Bu sharoit yaratilishi natijasida erkin almashuv amalga
oshmoqda.
Shunday qilib, yuqorida qarab chiqilgan chora va tadbirlarning muvaffaqiyatli
amalga oshirilishi milliy valyutamiz almashuv kursining barqarorlashuviga, uning
xarid qilish quvvatinig oshishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
Valyuta siyosatini liberallashtirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar
to’g’risida farmonidan. 7
Keyingi yillarda valyuta siyosati va tashqi savdo faoliyati sohasini
takomillashtirish bo’yicha ko’rilgan chora-tadbirlar mamlakatimiz iqtisodiyotiga
xorijiy investitsiyalarni jalb qilish, eksport salohiyatini oshirish, zamonaviy,
eksportga yo’naltirilgan ishlab chiqarishlarni hamda kichik biznes va xususiy
tadbirkorlik subyektlarini barqaror rivojlantirishga xizmat qilgani qayd etilsin.
7
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 02.09.2017 yildagi PF-5177-son
30mamlakatning butun boyligi bilan
tovar massasining hajmi va tarkibi orqali
talab va taklif o‘rtasidagi nisbatni tartibga solish orqali
mamlakatning oltin zaxirasi bilan
narx-navoni tartiblash orqali
pul muomalasi qonunidan foydalanish orqaliPulning qadrini
mustahkamlashni
ta’minlashning
vositalari:

Maqbul miqdorda tashqi qarzlarni jalb qilish bo’yicha izchil amalga oshirilayotgan
siyosat O’zbekistonning majburiyatlarini o’z vaqtida bajaradigan ishonchli,
to’lovga layoqatli xalqaro sherik sifatidagi imidjini ta’minladi, keyinchalik valyuta
kursini liberallashtirish uchun zarur oltin-valyuta zaxirasini shakllantirish, valyuta
resurslarini real iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik
qayta jihozlash va diversifikatsiya qilishning ustuvor sohalariga yo’naltirish, jahon
moliyaviy inqirozining salbiy oqibatlarini yumshatish imkonini berdi.
Shu bilan birga, valyuta muomalasi sohasining haddan ziyod ma’muriy tartibga
solinishi alohida tarmoqlar va xo’jalik yurituvchi subyektlar uchun imtiyoz va
preferensiyalarning asossiz ravishda kam samarali bo’lgan tizimini shakllantirdi,
biznes yuritishda teng bo’lmagan shart-sharoitlarning vujudga kelishi va
raqobatning bozor tamoyillari buzilishiga olib keldi, xorijiy investitsiyalarni jalb
qilishda, tovarlar va xizmatlar eksportini oshirishda, umuman, mamlakatimiz
iqtisodiy rivojlanishida to’sqinlik qiluvchi omilga aylandi.
2017 — 2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta
ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq hamda valyuta
sohasini tartibga solishning bozor mexanizmlarini joriy qilish, respublika eksport
salohiyatini oshirishni rag’batlantirish, to’g’ridan to’g’ri xorijiy investitsiyalarni
faol jalb qilish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarning tashqi va ichki bozordagi
raqobatdoshligini oshirish, mamlakatimizda investitsiya va ishbilarmonlik muhitini
yaxshilash maqsadida:
1. Valyuta bozorini yanada liberallashtirish sohasida davlat iqtisodiy siyosatining
ustuvor yo’nalishlari etib quyidagilar belgilansin:
birinchidan, yuridik va jismoniy shaxslarning chet el valyutasini erkin sotib olish
va sotish hamda o’z mablag’larini o’zining xohishiga ko’ra erkin tasarruf etish
huquqlarini ro’yobga chiqarishni to’liq ta’minlash;
ikkinchidan, milliy valyutaning chet el valyutasiga nisbatan kursini belgilashda
faqatgina bozor mexanizmlarini qo’llash;
uchinchidan, valyuta resurslaridan foydalanishda bozor instrumentlarining rolini
31

oshirish, valyuta bozorida barcha xo’jalik yurituvchi subyektlar uchun teng raqobat
sharoitlarini yaratish, valyuta siyosatining noan’anaviy tarmoqlarda eksportni
rivojlantirishda, mintaqaviy va xalqaro iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlashda
rag’batlantiruvchi rolini oshirish;
to’rtinchidan, sifatli ish o’rinlari va yuqori qo’shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab
chiqarishni bevosita rag’batlantirish uchun iqtisodiyotning barcha sektorlariga
to’g’ridan to’g’ri xorijiy investitsiyalar, bilim va texnologiyalar jalb etishga xizmat
qiladigan ishbilarmonlik va investitsiya muhitini yaxshilash;
beshinchidan, milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashga qaratilgan qat’iy
monetar siyosatni amalga oshirish, bu borada monetar instrumentlardan faol va
moslashtirilgan holda foydalanish, davlat qimmatli qog’ozlari bozorini
rivojlantirish, shuningdek, ochiq bozorda operatsiyalar hamda davlat qimmatli
qog’ozlarini banklar likvidligiga garovga berish bo’yicha operatsiyalarni amalga
oshirishni amaliyotga joriy qilish;
oltinchidan, monetar va fiskal siyosatni muvofiqlashtirish hamda Davlat
budjetining mutanosibligini ta’minlash orqali pul massasi haddan ziyod o’sishining
oldini olish;
yettinchidan, bank tizimining barqarorligini ta’minlash va uning
tavakkalchiliklarga bardoshliligini, shu jumladan, valyuta siyosatini
liberallashtirishning vujudga kelishi mumkin bo’lgan salbiy ta’sirini yumshatishga
qaratilgan samarali choralarni qo’llash hisobiga oshirish;
sakkizinchidan, valyuta siyosatining yangi sharoitlarida tayanch tarmoqlar
korxonalari samarali faoliyat yuritishi uchun ularni davlat tomonidan qo’llab-
quvvatlash bo’yicha zarur chora-tadbirlar ko’rish;
to’qqizinchidan, aholining ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlari turmush darajasiga
valyuta siyosatini liberallashtirishning salbiy oqibatlarini kamaytirish imkonini
beradigan har tomonlama ijtimoiy qo’llab-quvvatlash bo’yicha manzilli chora-
tadbirlarni amalga oshirish.
32

Xulosa
Davlatimiz mustaqilligining dastlabki yillarida milliy valyutamizning joriy
operatsiyalar bo’yicha ayirboshlanishini amalga oshirish uchun respublikamizda
zarur shart-sharoit mavjud emas edi. O’tgan yigirma ikki yil davomida esa aynan
shu shart-sharoitni yaratishga alohida e’tibor qaratildi.
Xususan, O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom Karimovning
mamlakatimizni 2013-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014-
yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga
bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasida ham bunga
to’xtalib o’tilgan: “Biz oddiy bir haqiqatni doimo esda tutishimiz darkor. Ya’ni,
sarmoyasiz taraqqiyot yo’q, ishlab chiqarishni va umuman, mamlakatimizni
modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilashni investitsiyalarsiz tasavvur
etib bo’lmaydi. 2013-yilda moliya sohasini rivojlantirish va investitsiya dasturini
amalga oshirish doirasida mamlakatimizda 13 milliard dollar qiymatidagi kapital
qo’yilmalar o’zlashtirildi, bu 2012-yilga nisbatan 11,3 foizga ko’pdir.
O’zlashtirilgan kapital qo’yilmalar umumiy hajmining deyarli yarmini, ya’ni 47
foizini xususiy investitsiyalar – korxonalar va aholining shaxsiy mablag’lari tashkil
etgani alohida e’tiborga loyiqdir.
Jalb etilayotgan investitsiyalarning asosiy qismi – 70 foizdan ortig’i, birinchi
navbatda, ishlab chiqarish ob’ektlarini qurishga yo’naltirildi, eng yangi zamonaviy
uskunalar xarid qilishga sarflangan investitsiyalar ulushi esa qariyb 40 foizni
tashkil etdi. Umuman olganda, mamlakatimiz iqtisodiyotiga investitsiya kiritish va
moliyalashtirish hajmi yalpi ichki mahsulotga nisbatan 23 foizdan iborat bo’ldi”
Jahon tajribasidan malumki, ko’pgina mamlakatlar bozor munosabatlari ma’lum
darajada shakllanib, iqtisodiyotning rivojlanishi muayyan bosqichga etganidagini
milliy valyuta konvertatsiyasiga erishishgan. Ushbu davlatlarda amalga oshirilgan
barcha islohotlar asosida, shu jumladan, tashqi iqtisodiy aloqalarda ham o’z
mamlakati manfaatlari ko’zda tutilgan. Agarda ulardagi islohotlar jarayoni hamda
XVF Nizomining 8-moddasini qabul qilish vaqtiga e’tibor qaratsak, ushbu fikrimiz
33

yana bir bor o’z tasdig’ini topadi.
Bundan tashqari, so’mning almashuv kursini barqaror ravishda saqlab turilishi
respublikamizning valyuta, pul va moliya bozorlarini mustaxkamlaydi, inflyatsion
jarayonlarni hamda valyuta kursi bilan boq’liq xavf-xatarni kamaytiradi, xo’jalik
yurituvchi sub’ektlarning buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarini yuritish, soliqlar,
bojxona hamda boshqa to’lovlarni amalga oshirish jarayonini engillashtiradi. Shuni
ham alohida ta’kidlab o’tish joizki, valyuta rejimining erkinlashtirilishi nafaqat
xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga, balki aholi uchun ham xorijiy valyutalarga
bo’lgan ehtiyojlarini yanada to’laroq qondirishga keng imkoniyatlar ochib beradi.
Shu bilan birga, valyuta siyosatini erkinlashtirish iqtisodiyotning eksportga
yo’naltirilgan tarmoqlarini raq’batlantirishda muxim turtki bo’ladi. Bu esa o’z
navbatida, iqtisodiyotning an’anaviy va yangi tarmoqlarida markazlashmagan
eksport hajmining oshishiga, kichik va o’rta byuiznes korxonalarining tashqi
bozordagi faoliyati jadallashuviga hamda xalqaro bozor konúyunkturasiga
moslashib borishiga va oxir-oqibat ularning mamlakat YAIMdagi salmoq’ining
ortishiga olib keladi.
Nihoyat milliy ishlab chiqaruvchilar, xususan, xalq istemoli mollari, oziq- ovqat va
engil sanoat korxonalarining yanada samarali faoliyat ko’rsatishi uchun yangi
imkoniyatlar yaratiladi. Bunday korxonalarda ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan
va xorijdan keltiriladigan xomashyo hamda ehtiyot qismlarni import qilish
uchun valyuta mablaq’larini erkin sotib olish imkoniyati yanada kengayadi. Bu esa
ichki bozorni o’zimizda ishlab chiqariladigan sifatli iste’mol mahsulotlari bilan
to’ldirishga olib keladi.
Bir so’z bilan aytganda, valyuta rejimining erkinlashtirilishi O’zbekistonning
xalqaro iqtisodiy hamjamiyatdagi nufuzini yanada oshirish, mamlakatimizdagi
investitsion muhitni yaxshilash, mahalliy va xorijiy investitsiyalarni
raq’batlantirish, iqtisodiyotimizning eksport salohiyatini oshirish hamda maxalliy
ishlab chiqaruvchilarni raq’batlantirish orqali iqtisodiyotimizga salmoqli ijobiy
ta’sir ko’rsatadi.
34

So’m davlatimizning Bayroq, Gerb, Madhiya kabi ramzlari qatori milliy
iftixorimiz timsollaridandir. So’m biz uchun nafaqat to’lov vositasi, balki
xalqimizning boy tarixi, qadriyatlari, buyuk bunyodkorlik salohiyatini o’zida aks
ettirgan ma’naviy vosita sifatida ham qadrlidir. Samarqanddagi Registon maydoni,
Tillakori, Sherdor madrasalari, Go’ri Amir maqbarasi, Buxorodagi Chashmai
Ayyub ansambli kabi tarixiy obidalar, poytaxtimizdagi Temuriylar tarixi davlat
muzeyi, Alisher Navoiy nomidagi O’zbekiston Davlat akademik katta teatri,
“Istiqlol” san’at saroyi, shuningdek, shavkatli sohibqiron bobomiz Amir Temurga
o’rnatilgan muazzam haykal tasviri tushirilgan kupuralar nafaqat
mamlakatimizning iqtisodiy qudrati, balki xalqimiz ma’naviy salohiyatining
yanada yuksalishiga ham xizmat qilmoqda. Qo’liga o’zbek so’mini olgan har bir
yurtdoshimizning qalbida unda aks etgan tasvirlar ta’sirida Vatani, bunyodkor
xalqi, ajdodlar merosi bilan faxr-iftixor tuyg’ulari jo’sh urishi shubhasiz.
35

Foydalanilgan adabiyoylar ro’yhati:
 O’zbekiston Respublikasi qonuni. Qimmatli qog’ozlar bozorining amal qilishi
to’g’risida. 1996 yil 25 aprel.- T.: “Adolat”, 2003.
 O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar strategiyasi
to’g’risida O’zbekiston Respublikasi PF-4947
 Shodmonov Sh.Sh., G’afurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi (darslik). – T., «Fan va
texnologiya» nashriyoti, 2015. – 245 b.
 D. Tojiboyeva, Iqtisodiyot nazariyasi(darslik) – T.: “Iqtisod moliya” 2015.
 Shodmonov SH., G’afurov U. Iqtisodiyot nazariyasi. Ma’ruzalar matni. – T.:
TDIU, 2015.
 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 02.09.2017 yildagi PF-5177-
son
 www.stat.uz – O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasining rasmiy
sayti.
 www.uza.uz – O’zbekiston Respublikasi Milliy Axborot Agentligi rasmiy sayti.
 www.ceep.uz – O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi
Samarali iqtisodiy siyosat markazi rasmiy sayti.
 www.ziyonet.uz
36

O'zbekiston Respublikasi valyuta siyosati

Sotib olish