• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 175.4KB
Покупки 0
Дата загрузки 10 Июнь 2025
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash kurs ishi

292020–2024 yillar: O‘zbekistonda investitsiya ko‘rsatkichlari 10 Yil Umumiy investitsiyalar (mlrd USD) To‘g‘ridan- to‘g‘ri xorijiy investitsiyala r (FDI) (mlrd USD) DXSh asosida moliyalashtirilgan loyihalar (mlrd USD) Yirik sektorlar (energetika, infratuzilma, sog‘liqni saqlash) 2020 6.5 1.9 0.5 3.2 2021 7.2 2.2 0.8 3.8 2022 8.1 2.6 1.1 4.5 2023 9.0 2.9 1.4 5.0 2024 10.3 3.3 1.8 5.8 2.3. O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligining kelajakdagi istiqbollari 10 O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. Yillik fiskal hisobotlar (2020–2024) – www.mf.uz 21o‘sishi darajasi jahon o‘rtacha ko‘rsatkichlariga yaqin bo‘lib, Markaziy bank strategiyasining nisbatan muvaffaqiyatli amalga oshirilganini ko‘rsatadi. Inflyatsiyani nazorat ostida ushlab turishda valyuta siyosatining ahamiyati ham alohida ta’kidga loyiq. Milliy valyuta – so‘mning kursi 2017-yildan boshlab bozor mexanizmlariga mos ravishda belgilana boshladi. Ya’ni, Markaziy bank avvalgidek qat’iy kurs belgilab bermasdan, kursni talab va taklif asosida shakllanishiga imkon berdi. Bu yondashuv eksport qiluvchilar uchun qulaylik yaratdi, chunki ular eksportdan tushgan valyutani real kursda almashtirib, milliy so‘mda ko‘proq mablag‘ga ega bo‘la oldilar. Bu esa eksportni rag‘batlantiruvchi muhim omil bo‘ldi. Biroq valyuta kursining erkinlashtirilishi bilan bog‘liq salbiy jihatlar ham mavjud bo‘ldi. O‘zbekiston iqtisodiyoti hali ham ko‘plab sohalarda importga bog‘liq bo‘lib, ayniqsa, sanoat uskunalari, ehtiyot qismlar, texnologiyalar, oziq- ovqat va energiya resurslari kabi asosiy mahsulotlar tashqi bozordan olib kelinadi. Valyuta kursi oshgan taqdirda, ushbu import mahsulotlari narxi ham ichki bozorga yuqori narxlarda kirib keladi. Bu esa umumiy narxlar indeksiga bosim o‘tkazadi va inflyatsiyani oshirishi mumkin. Shu bois Markaziy bank valyuta kursini to‘liq erkin qo‘yib yubormasdan, kerakli hollarda interven siya qilmoqda – ya’ni valyutani sotib olish yoki sotish orqali kursni muvozanatda ushlab turishga harakat qilmoqda. O‘zbekiston misolida shuni aytish mumkinki, inflyatsiyani nazorat qilish va valyuta siyosatini bozor tamoyillariga moslashtirish jarayoni muvozanatli yondashuvni talab qiladi. Ya’ni bir tomondan, kurs erkin bo‘lishi kerak, bu eksportni rag‘batlantiradi, ikkinchi tomondan – ichki narxlar bozorida keskin o‘zgarishlarga yo‘l qo‘yilmasligi zarur. Shuning uchun makroiqtisodiy barqarorlikka erishishda pul-kredit siyosati va valyuta siyosati bir-birini to‘ldiruvchi vosita sifatida ishlatilmoqda. 2023-yil natijalari shuni ko‘rsatdiki, inflyatsiya maqsadli darajada ushlab turildi, bu esa aholining iste’mol 2 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi - Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday mamlakat uchun iqtisodiy barqarorlik – taraqqiyotning poydevori hisoblanadi. Ayniqsa, O‘zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar jarayonida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash masalasi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Barqaror iqtisodiy muhit – ichki va tashqi investorlar ishonchini oshiradi, ishlab chiqarishni kengaytiradi va aholi turmush darajasini yaxshilaydi. Makroiqtisodiy barqarorlik inflyatsiyaning nazoratda ushlab turilishi, budjet va tashqi savdo muvozanati, ishsizlikning kamaytirilishi, investitsiya muhitining yaxshilanishi orqali o‘z ifodasini topadi. So‘nggi yillarda global iqtisodiy inqirozlar, pandemiya oqibatlari, geosiyosiy beqarorlik va tashqi qarz muammolari O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun yangi chaqiriqlarni yuzaga keltirmoqda. Ayniqsa, dollarizatsiya darajasining balandligi, tashqi iqtisodiy ta’sirlar va xomashyo narxlarining keskin o‘zgaruvchanligi mamlakatda iqtisodiy boshqaruvga nisbatan yuqori talabni yuzaga keltirmoqda. Shu sababli makroiqtisodiy muvozanatni saqlash, iqtisodiy siyosatni izchil yuritish, fiskal va monetar vositalarni uyg‘unlashtirish dolzarb ahamiyat kasb etadi. Bu yo‘nalishdagi strategik qarorlar nafaqat hozirgi holatga, balki uzoq muddatli rivojlanish istiqbollariga xizmat qilishi lozim. Aynan shu omillar kurs ishining mavzusini zamonaviy iqtisodiy islohotlar kontekstida o‘rganishni talab qiladi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi - Makroiqtisodiy barqarorlik masalasi jahon miqyosida eng muhim iqtisodiy tadqiqot yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu borada ko‘plab iqtisodchilar va siyosatshunoslar tomonidan chuqur ilmiy izlanishlar olib borilgan. Jumladan, J.M.Keyns tomonidan ilgari surilgan talabga asoslangan iqtisodiy barqarorlik modeli, M.Fridman tomonidan ishlab chiqilgan monetarizm nazariyasi, P.Samuelsonning neo-keynsian yondashuvi kabi g‘oyalar global iqtisodiy siyosatga asos bo‘lib xizmat qilgan. 26Yana bir muhim chora – erkin iqtisodiy zonalarning (EEZ) tashkil etilishi bo‘ldi. Bu zonalarda investorlarga soliq va bojxona imtiyozlari, soddalashtirilgan ro‘yxatdan o‘tkazish tartibi, infratuzilma bilan ta’minlangan ishlab chiqarish hududlari taqdim etildi. Masalan, “Navoi”, “Angren”, “Jizzax”, “Urgut” kabi EEZlar xorijiy kompaniyalarning faoliyatini yo‘lga qo‘yishi uchun qulay maydonlarga aylandi. Bu zonalar ichida 2020–2024 yillar davomida yuzlab loyihalar ro‘yobga chiqarilib, minglab ish o‘rinlari yaratildi. 2020–2024 yillar davomida O‘zbekistonda umumiy qiymati 25 milliard AQSh dollaridan ortiq investitsion loyihalar amalga oshirildi. Ushbu loyihalarning salmoqli qismi to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar hisobiga moliyalashtirildi. Misol uchun, Xitoy, Rossiya, Turkiya, BAA, Saudiya Arabistoni va Janubiy Koreya kabi davlatlar O‘zbekiston iqtisodiyotining turli sohalarida – energetika, sanoat, transport, qishloq xo‘jaligi va xizmatlar sohasida faol ishtirok etmoqda. Bu esa xalqaro iqtisodiy aloqalarning kengayishiga va tashqi iqtisodiy muvozanatga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. 9 Investitsion siyosatning muhim jihatlaridan biri — bu davlat-xususiy sheriklik (DXSh) mexanizmlarining rivojlanishidir. DXSh modeli davlat va xususiy sektor o‘rtasida resurslar, risklar va foyda taqsimotiga asoslanadi. O‘zbekistonda bu model infratuzilma, energetika, sog‘liqni saqlash, ta’lim, suv ta’minoti kabi ijtimoiy ahamiyatga ega sohalarda keng qo‘llanilmoqda. Misol uchun, Toshkent shahrida davlat-xususiy sheriklik asosida qurilgan yirik ko‘p tarmoqli tibbiyot markazlari yoki elektroenergetika sohasida yirik quyosh elektr stansiyalarining barpo etilishi buning yaqqol dalilidir. Hukumat bu yo‘nalishda xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlikni kuchaytirmoqda. Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki, Islom taraqqiyot banki kabi tashkilotlar bilan tuzilgan shartnomalar asosida O‘zbekistonda ko‘plab investitsion loyihalar 9 O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. Yillik fiskal hisobotlar (2020–2024) – www.mf.uz 5I BOB: Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasi va uning asosiy tamoyillari 1.1. Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasi va uning ahamiyati Makroiqtisodiy barqarorlik atamasi hozirgi zamonaviy iqtisodiyotning eng muhim tushunchalaridan biri hisoblanadi. U davlat iqtisodiy tizimining izchil va muvozanatli rivojlanishini ta’minlovchi shart-sharoitlar majmuini anglatadi. Bunday barqarorlik holatida iqtisodiyotda yuqori o‘sish sur’atlari, inflyatsiyaning nazorat ostida bo‘lishi, ishsizlikning pastligi, byudjet va tashqi savdo balansining muvozanati saqlanadi. Aynan makroiqtisodiy barqarorlik iqtisodiy o‘sishning sifatli bo‘lishiga xizmat qiladi. Mamlakatning makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari aholi turmush darajasini aniqlashda va investitsiyaviy muhitni baholashda asosiy mezon hisoblanadi. 1 Makroiqtisodiy barqarorlikning mavjudligi iqtisodiyotni to‘g‘ri boshqarish, fiskal va monetar siyosatning samarali olib borilishi bilan chambarchas bog‘liq. Davlat moliyasining sog‘lomligi, valyuta kursining barqarorligi, bank tizimining ishonchliligi makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlovchi omillardandir. Agar inflyatsiya yuqori bo‘lsa, bu iste’molchilar kuchining pasayishiga olib keladi. Ishsizlik darajasi oshsa, ijtimoiy beqarorlik yuzaga keladi. Shu bois, davlat organlari tomonidan makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar doimiy nazorat ostida bo‘lishi kerak. 2 Makroiqtisodiy barqarorlik bozor iqtisodiyoti sharoitida o‘zgaruvchan tashqi va ichki omillar ta’sirida turli xildagi bosimlarga duch keladi. Misol uchun, global pandemiya, geosiyosiy nizolar, energetika narxlarining o‘zgarishi kabi omillar mamlakat iqtisodiyotiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Barqarorlik mavjud bo‘lsa, bunday salbiy ta’sirlarga nisbatan iqtisodiyot mustahkamroq turadi. O‘zbekiston Respublikasining so‘nggi yillardagi iqtisodiy siyosati ham makroiqtisodiy barqarorlikka qaratilgan. Prezident Sh.Mirziyoyev tomonidan 1 Soliyev A.A., Tursunov B.O. “Makroiqtisodiyot nazariyasi”. – T.: “Iqtisodiyot”, 2021. 2 Tursunov B.O. “O‘zbekiston iqtisodiyotining modernizatsiyasi va raqamlashtirish istiqbollari” // Iqtisodiyot va innovatsiyalar ilmiy jurnali. – 2023. 25kapitalining rivojlanishi orqali amalga oshiriladi. Shu sababli hukumat tomonidan ishlab chiqilgan strategik chora-tadbirlar kompleks va tizimli xarakterga ega bo‘lib, ular ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlarida aniq belgilab berilgan. Barqaror rivojlanish uchun birinchi navbatda makroiqtisodiy muvozanatni saqlash talab etiladi. Bu yo‘nalishda hukumat inflyatsiyani nazorat ostida ushlab turish, davlat budjeti taqchilligini kamaytirish, tashqi qarz yuki xavfsizligini ta’minlash, milliy valyuta barqarorligini qo‘llab-quvvatlash, eksport va import o‘rtasidagi balansni optimallashtirish bo‘yicha qat’iy strategik choralarni ishlab chiqmoqda. Bu chora-tadbirlar doirasida, jumladan, soliq tizimini soddalashtirish, bojxona tartibotlarini raqamlashtirish va sohalar bo‘yicha moliyaviy rejalashtirish joriy etildi. Ayni paytda davlat byudjeti xarajatlarining ijtimoiy sohaga yo‘naltirilishi ustuvorlik kasb etmoqda. O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligining asosiy ustunlaridan biri bu – investitsiya muhitining doimiy takomillashtirilishidir. Strategik rivojlanish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy va texnologik resurslarni iqtisodiyotga jalb etishda investitsiya siyosatining aniqligi, ochiqligi va huquqiy kafolatlarining mavjudligi alohida ahamiyat kasb etadi. Shu bois, O‘zbekiston hukumati so‘nggi yillarda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni (FDI) jalb qilish va milliy investitsion muhitni raqobatbardosh qilish borasida sezilarli islohotlar amalga oshirdi. Avvalo, xorijiy investorlar uchun huquqiy kafolatlar mustahkamlandi. Xususan, “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi qonun orqali investitsiya muhitidagi ishonchlilikni oshirishga, mulk daxlsizligi, daromadlarni erkin chiqarib ketish, davlat bilan investitsion bitimlar tuzish tartibi huquqiy asosda tartibga solindi. Bundan tashqari, investitsion nizolar yuzaga kelganda investorlar xalqaro arbitraj sudiga murojaat qilish huquqiga ega bo‘lishi kafolatlandi. Bu esa O‘zbekistonning xalqaro reytingdagi pozitsiyasini mustahkamlashga xizmat qildi. 14siyosat yuritishda tahlil asosi hisoblanadi. O‘zbekistonning rasmiy statistikasi ham bosqichma-bosqich xalqaro metodologiyalarga moslashtirilmoqda, bu esa siyosatning aniq va asosli olib borilishini ta’minlamoqda.Shuni alohida ta’kidlash kerakki, makroiqtisodiy siyosat samaradorligi faqat raqamli natijalar bilan emas, balki aholi turmush darajasining yaxshilanishi, ijtimoiy barqarorlik, bandlik va daromadlar bilan bog‘liq ko‘rsatkichlar orqali baholanishi lozim. Agar davlat siyosati faqat yirik moliyaviy ko‘rsatkichlarga qaratilsa-yu, oddiy fuqarolarning hayot sifatiga ta’sir ko‘rsatmasa, u barqaror siyosat hisoblanmaydi. Shu nuqtayi nazardan, O‘zbekistonda makroiqtisodiy siyosatni inson kapitaliga yo‘naltirish, yoshlar, ayollar, nogironligi bo‘lgan shaxslar uchun iqtisodiy imkoniyatlar yaratish ustuvor vazifalardan biri etib belgilanmoqda. M akroiqtisodiy siyosat – bu murakkab, ko‘p qirrali va o‘zaro bog‘liq yo‘nalishlar majmuidir. U fiskal, monetar, investitsion, tashqi iqtisodiy, bandlik va strukturaviy siyosatlarni qamrab oladi. Ularning barchasi yagona strategiya asosida uyg‘un holda olib borilgandagina barqaror va samarali iqtisodiy tizim yuzaga keladi. O‘zbekiston bu borada yangi bosqichga o‘tmoqda: ochiqlik, shaffoflik, hisobdorlik, zamonaviy boshqaruv tamoyillari asosida makroiqtisodiy barqarorlikka erishishga harakat qilinmoqda. Bu esa uzoq muddatli iqtisodiy farovonlikni ta’minlovchi asosiy vosita bo‘lib xizmat qiladi. 1.3. O‘zbekiston iqtisodiy tizimida barqarorlikni ta’minlashning huquqiy asoslari O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, bu yo‘nalish huquqiy jihatdan mustahkam asoslarga ega. Barqaror iqtisodiy tizimni shakllantirishda normativ- huquqiy hujjatlar hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Konstitutsiyaviy asosdan boshlab, iqtisodiyotni tartibga soluvchi maxsus qonunlar, Prezident farmonlari, hukumat qarorlari va davlat dasturlarigacha bo‘lgan huquqiy hujjatlar jamlanmasi iqtisodiy barqarorlikning kafolatini belgilaydi. Ayniqsa, O‘zbekiston 22qobiliyatini saqlab qolish, biznes uchun barqaror narx muhiti yaratish va sarmoyadorlar ishonchini oshirish imkonini berdi. Ishsizlik darajasi 2023-yil oxirida rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra 8–9% atrofida bo‘ldi. Biroq, norasmiy bandlik, vaqtinchalik ishlovchilar va muhojir mehnatining salmog‘i bu ko‘rsatkichni real hayotda yuqoriroq bo‘lishi mumkinligidan dalolat beradi. Shu bois, davlat tomonidan “Yoshlar daftari”, “Ayollar daftari”, “Har bir oila – tadbirkor” dasturlari orqali aholini daromad manbai bilan ta’minlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Bu esa ijtimoiy barqarorlikning asosi bo‘lib xizmat qilmoqda. Tashqi savdo aylanmasi va savdo balansiga to‘xtalsak, O‘zbekiston eksport hajmini oshirishga, ayniqsa, qayta ishlangan mahsulotlar eksportini kengaytirishga intilmoqda. Biroq, importning ko‘lami hamon yuqori bo‘lib qolmoqda, ayniqsa, energiya resurslari, texnologik jihozlar va oziq-ovqat mahsulotlari importi salmoqli. Bu holat savdo balansida manfiy saldoni keltirib chiqarmoqda. Shu sababli O‘zbekiston hukumati lokal ishlab chiqarishni rag‘batlantirish, import o‘rnini bosuvchi mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish choralarini ko‘rmoqda. “Made in Uzbekistan” brendi ostida mahalliy mahsulotlar raqobatbardoshligini oshirishga qaratilgan dasturlar aynan makroiqtisodiy barqarorlik siyosatining bir qismi hisoblanadi. Davlat byudjetining holati ham makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy belgisidir. 2023-yil byudjet ko‘rsatkichlariga ko‘ra, umumiy daromadlar YaIMning 24–25 foizini, xarajatlar esa undan biroz yuqori foizni tashkil etdi. Bu esa byudjet taqchilligini kamaytirish zaruratini yuzaga keltirmoqda. Shu maqsadda soliq bazasini kengaytirish, noformal sektordan soliqlar yig‘ishni ta’minlash va raqamlashtirish asosida daromadlarni oshirish choralari ko‘rilmoqda. Shuningdek, byudjet xarajatlarini optimallashtirish, samarasiz subsidiyalarni kamaytirish va ijtimoiy sohalarga ustuvorlik berish siyosati yuritilmoqda. O‘zbekistonda hozirgi makroiqtisodiy holat barqarorlikni saqlab turishga asoslangan bo‘lib, bu izchil iqtisodiy siyosat, huquqiy islohotlar, 32Kelajakda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda raqamlashtirish va sun’iy intellektdan foydalanish asosiy omilga aylanadi. Soliq, bojxona, bank va sug‘urta tizimlari raqamli xizmatlar orqali boshqariladi, elektron hukumat tizimi rivojlanadi. Bu esa korrupsiya xavfini kamaytiradi, davlat xizmatlarini samarali qiladi va iqtisodiy faoliyatni stimulyatsiya etadi. O‘zbekistonning makroiqtisodiy barqarorligining istiqbollari xalqaro moliyaviy institutlar tomonidan ham ijobiy baholanmoqda. Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki, Moody’s va Fitch kabi reyting agentliklari O‘zbekiston iqtisodiy salohiyatini barqaror deb baholamoqda va kredit reytinglarida ijobiy prognozlar bermoqda. Bu esa investorlar uchun ishonchli signal bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligining kelajakdagi istiqbollari puxta ishlab chiqilgan strategik hujjatlar, xalqaro hamkorlik, texnologik taraqqiyot va institutsional islohotlar bilan uzviy bog‘liq. Raqobatbardosh, diversifikatsiyalashgan va inson kapitaliga asoslangan iqtisodiyot modeliga o‘tish orqali mamlakat mustahkam iqtisodiy asosga ega bo‘ladi. Bu esa nafaqat makroiqtisodiy barqarorlik, balki ijtimoiy adolat, xalq farovonligi va milliy mustaqillikning iqtisodiy kafolati bo‘ladi. 16maqomini, ularning manfaatlarini himoya qilish mexanizmlarini aniq belgilab beradi. Qonunning asosiy maqsadi – investitsiyaviy faoliyatda ishtirok etuvchi subyektlarga qulay, ishonchli va kafolatlangan huquqiy muhit yaratishdir. Xususan, qonun xorijiy investorlar uchun milliy rezidentlar bilan teng huquqlarni belgilab, mol-mulkni musodara qilishga qarshi kafolatlar, daromadlarni erkin konvertatsiya qilish, shartnomaviy munosabatlarning huquqiy himoyasi va erkin iqtisodiy zonalarga imtiyozlar taqdim etishni ta’minlaydi. Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini tartibga solish orqali sarmoyalarni muayyan hududlarga yo‘naltirish, texnologiyalarni olib kirish, eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarishni tashkil etish va yangi ish o‘rinlari yaratish imkoniyati yaratiladi. Bunda davlat tomonidan erkin zonalarga soliq imtiyozlari, bojxona yengilliklari, soddalashtirilgan litsenziyalash va nazorat tartibotlari taqdim etiladi. Ushbu yondashuv iqtisodiy faollikni regional darajada rag‘batlantiradi va umummilliy iqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga xizmat qiladi. Bundan tashqari, “Davlat moliyasi to‘g‘risida”gi qonun davlatning moliyaviy siyosatini shakllantirish, mablag‘larni rejalashtirish, ularni to‘g‘ri va samarali taqsimlashning huquqiy mexanizmlarini belgilaydi. Bu qonun doirasida fiskal intizom, maqsadli xarajatlar, ijtimoiy himoyani moliyalashtirish, infratuzilmaviy rivojlanish loyihalari uchun resurslar ajratish tartibi huquqiy asosga ega. Moliyaviy barqarorlik faqat daromadlarning oshishi emas, balki xarajatlarning oqilona yo‘naltirilishi, davlat mablag‘larining shaffof sarflanishi orqali ham ta’minlanadi. Shu sababli ushbu qonun davlat moliyasini boshqarishda hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. “Davlat byudjeti to‘g‘risida”gi qonun esa davlat byudjetining shakllanishi, tasdiqlanishi, ijrosi va nazorat qilinishi bilan bog‘liq barcha tartib-qoidalarni o‘z ichiga oladi. Ushbu hujjat orqali byudjet jarayoni ochiq va hisobdor tarzda olib borilishi, parlament va jamoatchilik ishtirokida nazorat qilinishi belgilangan. 4qiluvchi chora-tadbirlarni aniqlash; Kelgusidagi istiqbolli yo‘nalishlar yuzasidan takliflar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u makroiqtisodiy barqarorlikning ilmiy asoslarini aniqlash va mamlakatimizdagi iqtisodiy tizimga mos tahliliy yondashuvlarni ishlab chiqishga xizmat qiladi. Amaliy ahamiyati esa – ushbu tahlillar asosida O‘zbekiston iqtisodiyotida barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha samarali strategiyalar ishlab chiqish va amaliy tavsiyalar berish imkonini yaratadi. Kurs ishi mavzusining tuzilishi kirish asosiy bulimlar 2 bob va har bir bob 3ta rejadan tashkel topgan hamda xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat 15Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasida bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni rivojlantirish davlat siyosatining muhim yo‘nalishi sifatida e’tirof etilgan. Bu norma fuqarolarning mulk huquqini, tadbirkorlik erkinligini, investitsion xavfsizlikni qonuniy himoya ostiga oladi. Makroiqtisodiy barqarorlikni mustahkamlashga qaratilgan birinchi darajali normativ hujjatlardan biri – bu “Tadbirkorlik faoliyatining erkinligi kafolatlari to‘g‘risida”gi qonundir. Mazkur hujjatda davlat tomonidan bozor subyektlariga nisbatan noqonuniy aralashuvlar taqiqlanadi, tadbirkorlik faoliyati ustidan nazorat faqat qonun asosida yuritilishi belgilangan. Bundan tashqari, “Iqtisodiy islohotlar to‘g‘risida”gi qonun ham bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tishni tartibga soladi. Bu huquqiy baza orqali davlat moliyasini barqarorlashtirish, xususiy mulkchilikni kengaytirish va iqtisodiyotni raqobatbardosh holga keltirish strategik maqsad sifatida ko‘zda tutilgan. Shu bilan birga, iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlarini huquqiy jihatdan belgilovchi hujjat sifatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF–4947-sonli Farmoni bilan tasdiqlangan “Harakatlar strategiyasi”ni alohida ta’kidlash zarur. Bu strategik dasturda makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida fiskal va monetar siyosatni izchil yuritish, davlat xarajatlarini maqbullashtirish, inflyatsiyani pasaytirish va tashqi qarzlarni boshqarish bo‘yicha aniq huquqiy mexanizmlar ishlab chiqilgan. Ayniqsa, davlat byudjeti ustidan nazoratni kuchaytirish, xarajatlarni maqsadli amalga oshirish, investitsiya muhitini huquqiy jihatdan kafolatlash kabi yo‘nalishlar bevosita barqarorlikka xizmat qiladi. 6 O‘zbekiston iqtisodiy tizimining muhim poydevorlaridan biri bu – “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risida”gi qonun hisoblanadi. Ushbu qonun O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda markaziy o‘ringa ega bo‘lib, ichki va tashqi sarmoyadorlarning huquqiy 6 O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risida” . –2017-yil 7-fevral 33 Xulosa Mazkur kurs ishini yozar ekanman, O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash masalasi nafaqat iqtisodiy, balki ijtimoiy va siyosiy jihatdan ham nihoyatda dolzarb mavzu ekanini chuqur angladim. O‘zgaruvchan global iqtisodiy muhitda mamlakatimizning barqaror iqtisodiy siyosat yuritishga intilishi, iqtisodiyotni diversifikatsiya qilish, inflyatsiyani nazorat ostida ushlab turish va fiskal intizomni mustahkamlashga doir harakatlari meni chuqur o‘ylantirdi. Tahlillar davomida shuni xulosa qildimki, O‘zbekiston iqtisodiy barqarorlikka erishishda nafaqat makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarni yaxshilash, balki inson kapitalini rivojlantirish, investitsiya muhitini yaxshilash, energetika xavfsizligini ta’minlash, tashqi iqtisodiy aloqalarni kuchaytirish kabi omillarni ham ustuvor yo‘nalish sifatida belgilab olgan. Bu esa mamlakatimizning uzoq muddatli taraqqiyoti uchun puxta zamin yaratmoqda. Ish davomida konstitutsiyaviy asoslardan tortib, Prezident qarorlarigacha, Markaziy bank, Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi hamda xalqaro moliyaviy tashkilotlarning tahlillarini o‘rganganim menga O‘zbekistonning iqtisodiy barqarorlik strategiyasini chuqur anglashga yordam berdi. Xususan, investitsiyalarning hajmi yildan-yilga ortib borayotgani, DXSh loyihalari sonining ko‘paygani va raqamli iqtisodiyotga o‘tish borasidagi qadamlar kelajakda mamlakat barqarorligini yanada mustahkamlashiga ishonch uyg‘otdi. Kurs ishini yakunlar ekanman, shuni bemalol ayta olamanki, O‘zbekiston o‘z oldiga qo‘ygan iqtisodiy islohotlar yo‘lidan dadil bormoqda va bu yo‘ldagi eng muhim omil – makroiqtisodiy barqarorlikka erishish bo‘ladi. Bu barqarorlik nafaqat iqtisodiy ko‘rsatkichlarda, balki xalqimizning farovonligi, ijtimoiy adolat, mustahkam moliyaviy tizim va kuchli huquqiy asoslarda o‘z ifodasini topmoqda. 7balansi o‘rtasidagi farq savdo barqarorligining ko‘rsatkichi Valyuta kursi barqarorligi Milliy valyutaning boshqa valyutalarga nisbatan qadri Investitsiya muhiti va tashqi savdo ishonchliligiga ta’sir qiladi Tashqi qarz ulushi (YaIMga nisbatan) Davlat tashqi qarzining yalpi ichki mahsulotga nisbati Davlat iqtisodiy mustaqilligi va kreditorlar ishonchini bildiradi Pul-kredit siyosati stavkasi Markaziy bankning asosiy foiz stavkasi Inflyatsiyani boshqarish va banklararo kreditlar narxiga ta’sir qiladi Makroiqtisodiy barqarorlik darajasini o‘lchashda bir qator asosiy ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Jumladan, yalpi ichki mahsulot (YaIM) o‘sish sur’atlari, inflyatsiya darajasi, ishsizlik ko‘rsatkichi, davlat qarzi ulushi, tashqi savdo balansining holati shular jumlasidandir. Bu ko‘rsatkichlar tahlili orqali mamlakat iqtisodiyotining barqarorlik darajasini aniqlash, xavf-xatarlarni baholash va siyosiy qarorlar qabul qilish imkoniyati yaratiladi. Xalqaro reyting agentliklari, Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg‘armasi kabi tashkilotlar ushbu ko‘rsatkichlar asosida davlatlarning iqtisodiy barqarorligini baholab boradi.Shuningdek, barqarorlik ichki iste’mol bozorining rivojlanishi, aholining ijtimoiy himoyasi darajasi va korxonalar faoliyatining barqarorligi orqali ham namoyon bo‘ladi. Agar korxonalar barqaror ishlasa, byudjetga soliq tushumlari ko‘payadi, bu esa davlat moliyaviy mustaqilligini ta’minlaydi. Aholining barqaror daromad manbaiga ega bo‘lishi esa ijtimoiy totuvlikni mustahkamlaydi. Shu sababli ham makroiqtisodiy barqarorlik – faqat raqamlar emas, balki keng qamrovli ijtimoiy-iqtisodiy muvozanatni anglatadi. Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasining tub mohiyatini chuqur tushunish uchun uni tashkil etuvchi asosiy elementlarni alohida ko‘rib chiqish zarur. Bu elementlar orasida inflyatsiya, ishsizlik, yalpi ichki mahsulot o‘sish sur’ati, 27moliyalashtirilmoqda. Bu esa O‘zbekistonni xalqaro moliyaviy tizimning faol ishtirokchisiga aylantirmoqda. Investitsiya muhitining yaxshilanishi natijasida O‘zbekiston xalqaro reytinglarda ham ijobiy o‘sishga erishdi. Masalan, “Doing Business” indeksida mamlakat 2020-yilgacha 78-o‘ringa ko‘tarildi, shuningdek, Fitch, S&P va Moody’s kabi agentliklar tomonidan berilgan kredit reytinglari ijobiy barqarorlik darajasini ko‘rsatmoqda. Bu reytinglar investorlar uchun O‘zbekiston bozorining barqaror va ishonchli ekanligini anglatadi. Barqaror rivojlanish chora-tadbirlarining yana biri — raqamli iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalarni rivojlantirishga qaratilgan. O‘zbekiston bu borada “Raqamli O‘zbekiston – 2030” strategiyasini qabul qildi va unga muvofiq davlat xizmatlari, moliyaviy operatsiyalar, soliq va bojxona tizimlari, bank faoliyati raqamlashtirilmoqda. Bu chora-tadbirlar nafaqat iqtisodiy samaradorlikni oshirmoqda, balki yashirin iqtisodiyot ulushini qisqartirish, budjetga tushumlarni ko‘paytirish, fuqarolarning davlat bilan muloqotini soddalashtirishga xizmat qilmoqda. Elektron tijorat, fintech, sun’iy intellekt texnologiyalari asosida biznes muhit yangi bosqichga ko‘tarilmoqda. Energetika xavfsizligi va yashil iqtisodiyot strategik rivojlanishning ajralmas qismlaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. So‘nggi yillarda quyosh va shamol elektr stansiyalari qurilishi bo‘yicha yirik loyihalar amalga oshirildi. Masalan, Navoiy va Buxoro viloyatlarida Saudiya Arabistonining ACWA Power kompaniyasi bilan hamkorlikda qurilgan stansiyalar yiliga millionlab kilovatt soat toza energiya ishlab chiqarmoqda. Bu O‘zbekistonning energiyaga bo‘lgan talabini qoplash, ekologik xavfsizlikni ta’minlash, eksportga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish hajmini kengaytirish uchun muhim zamin yaratmoqda. Infratuzilmani modernizatsiya qilish ham barqaror iqtisodiy o‘sish uchun zarur chora-tadbirlardan biridir. Transport-logistika tarmoqlari, avtomobil yo‘llari, temiryo‘l tizimi, logistika markazlari kengaytirilmoqda. Xalqaro transport yo‘laklari (Transafg‘on temiryo‘li, Xitoy-Kavkaz-Yevropa yo‘nalishi) 17Ayniqsa, so‘nggi yillarda “Ochiq byudjet” portali orqali moliyaviy axborotlarning e’lon qilinishi davlat-xalq aloqalarini mustahkamlab, iqtisodiy siyosatga bo‘lgan ishonchni oshirmoqda. Huquqiy asosda tashkil etilgan byudjet siyosati ijtimoiy sohalarga resurslar ajratish, investitsion loyihalarni moliyalashtirish, qarzdorlikni maqbul darajada ushlab turish imkonini beradi. “Davlat qarzi to‘g‘risida”gi qonun O‘zbekiston uchun juda muhim huquqiy asoslardan biridir. Mazkur qonun davlat qarzini jalb qilish, unga xizmat ko‘rsatish, qarz yuki xavfsizligini baholash, tashqi va ichki qarzlar tuzilmasini muvozanatli shakllantirish mexanizmlarini belgilaydi. Xalqaro tajribaga muvofiq, davlat qarzining miqdori va muddatlari bo‘yicha cheklovlar, qarz mablag‘larining maqsadli sarflanishi, qarz olishdan oldin baholash va monitoring tizimi qonun bilan mustahkamlanadi. Shu tarzda, davlatning moliyaviy xavfsizligi huquqiy jihatdan kafolatlanadi va ortiqcha qarz olish xavfi cheklanadi.Umuman olganda, yuqoridagi qonunlar va normativ hujjatlar tizimi O‘zbekiston Respublikasining makroiqtisodiy barqarorlikka erishish strategiyasini huquqiy jihatdan to‘liq ta’minlab beradi. Davlat siyosatining qonunchilik bilan uyg‘unligi, iqtisodiy faoliyat subyektlari huquqlarining ishonchli himoyasi, ochiq byudjet va hisobdor boshqaruv tizimi – barqaror iqtisodiyotning bosh omillari hisoblanadi. Ushbu yondashuvlar nafaqat ichki muvozanatni ta’minlaydi, balki xalqaro miqyosda O‘zbekistonning ishonchli iqtisodiy hamkor sifatidagi mavqeini ham mustahkamlaydi.Yana bir muhim huquqiy jihat – bu Markaziy bank faoliyatiga doir qonunchilikdir. “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”gi qonunga ko‘ra, Markaziy bank mustaqil monetar siyosat olib borish vakolatiga ega bo‘lib, inflyatsiya darajasini boshqarish, pul-kredit siyosatini tartibga solish va bank tizimining barqarorligini ta’minlash orqali makroiqtisodiy muvozanatni saqlaydi. Aynan shu qonun asosida O‘zbekistonda “inflyatsion targetlash” siyosatiga o‘tish jarayoni boshlandi va bu huquqiy bazaning ishonchliligi iqtisodiy barqarorlikka xizmat qildi. O‘zbekiston xalqaro iqtisodiy tashkilotlar bilan hamkorlik 18doirasida bir qator huquqiy majburiyatlarni zimmasiga olgan. Masalan, Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Osiyo taraqqiyot banki bilan tuzilgan bitimlar orqali O‘zbekiston o‘zining iqtisodiy siyosatini xalqaro huquqiy normalarga moslashtirishni boshlagan. Bu ham iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda xalqaro huquqiy me’yorlarning ahamiyatini ko‘rsatadi. Shu bilan birga, investitsion bitimlar, savdo shartnomalari va moliyaviy kafolatlar bo‘yicha xalqaro arbitraj mexanizmlariga qo‘shilish, xorijiy investorlar huquqlarini xalqaro darajada himoya qilish imkonini yaratdi. O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash borasida yaratilgan huquqiy baza keng qamrovli va izchil tizimdan iboratdir. Qonunlar, Prezident farmonlari, hukumat qarorlari, xalqaro bitimlar va davlat dasturlari bu yo‘nalishning huquqiy tayanchlarini shakllantirib, iqtisodiy siyosatni samarali yuritishga xizmat qilmoqda. Mamlakatda iqtisodiy mustahkamlik, sarmoya muhitining jozibadorligi va ijtimoiy-iqtisodiy muvozanat aynan ushbu huquqiy mexanizmlar orqali ta’minlanmoqda. Kelgusida mazkur qonunchilik bazasi zamonaviy iqtisodiy sharoitlarga mos holda takomillashib borishi – barqaror rivojlanish kafolati bo‘lib qoladi. 1Mavzu: O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………… 3 I BOB: Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasi va uning asosiy tamoyillari 1.1. Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasi va uning ahamiyati …………………………………………………... 6 1.2. Makroiqtisodiy siyosatning asosiy yo‘nalishlari ……... 10 1.3. O‘zbekiston iqtisodiy tizimida barqarorlikni ta’minlashning huquqiy asoslari …………………………... 14 II BOB: O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash yo‘nalishlari 2.1. O‘zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlikning hozirgi holati ……………………………………………………….. 19 2.2. Barqaror iqtisodiy rivojlanish uchun strategik chora- tadbirlar …………………………………………………….. 24 2.3. O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligining kelajakdagi istiqbollari ………………………………………………….. 30 Xulosa…………………………………………………… … 34 Foydalanilgan adabiyotlar………………………………. 35 34Foydalanilgan adabiyotlar I. Normativ huquqiy hujjatlar 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–4563-sonli qarori. Gaz tarmog‘ini modernizatsiya qilish va O‘ztransgaz faoliyatini takomillashtirish haqida . – Toshkent: Lex.uz, 2023-yil 17-mart. – https://lex.uz 2) O‘zbekiston Respublikasi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonuni – O‘RQ–370-son, 2014-yil 6-may (so‘nggi o‘zgartirishlar bilan). 3) Prezident Farmoni: “Kapital bozorini rivojlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida” – PF–5721-son, 2019-yil 13-may. 4) Prezident Qarori: “Qimmatli qog‘ozlar bozorini isloh qilish va investorlarni himoya qilish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” – PQ– 4277-son, 2019-yil 10-aprel. 5) O‘zbekiston Respublikasining “Qimmatli qog‘ozlar bozori to‘g‘risida”gi Qonuni – O‘RQ–666-son, 2021-yil 5-yanvar. 6) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni: “Xususiylashtirish va davlat ishtirokidagi korxonalarni optimallashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” – PF–6096-son, 2020-yil 27-oktabr. 7) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti qarori: “O‘zbekiston – 2030” strategiyasi. PQ–327-son. 2022-yil 11-sentabr. 8) Davlat aktivlarini boshqarish agentligi axborot byulleteni – 2021–2024 yillar. 9) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori: “Davlat mulkini boshqarish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida” – PQ–4097-son, 2018-yil 19-yanvar. 10) Aktsiyadorlik korxonalarida kodeksi – O‘zbekiston Respublikasi Davlat raqobat qo‘mitasi va Xalqaro moliya korporatsiyasi tomonidan tasdiqlangan, 2015-yil. 19II BOB: O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash yo‘nalishlari 2.1. O‘zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlikning hozirgi holati 2.1. O‘zbekistonda makroiqtisodiy barqarorlikning hozirgi holati So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy siyosatida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash ustuvor yo‘nalishlardan biri sifatida e’tirof etilib, amaliy chora-tadbirlar asosida faol olib borilmoqda. Iqtisodiy siyosatning izchil yuritilishi, huquqiy asoslarning mustahkamlanishi, fiskal va monetar choralar uyg‘unligining kuchaytirilishi mamlakatda muvozanatli o‘sish modelini shakllantirish imkonini berdi. O‘zbekiston hukumati makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar orqali inflyatsiya darajasi, yalpi ichki mahsulotning o‘sishi, ishsizlik miqdori, eksport-import balanslari va davlat byudjeti holatini doimiy monitoring ostida ushlab turmoqda. 2020–2023 yillar oralig‘ida pandemiya va geosiyosiy omillar (Ukraina inqirozi, logistika zanjirlarining uzilishi) tufayli jahon iqtisodiyotida yuzaga kelgan beqarorlik O‘zbekiston uchun ham muayyan xavf-xatarlarni yuzaga keltirdi. Biroq, hukumat tomonidan qabul qilingan iqtisodiy reabilitatsiya choralari orqali ichki bozordagi talab rag‘batlantirildi, investitsiya oqimi to‘xtab qolmasligi uchun moliyaviy qo‘llab-quvvatlash mexanizmlari ishga tushirildi. Ayniqsa, 2021–2022 yillarda inflyatsiya sur’atlari o‘zgaruvchan bo‘lishiga qaramay, Markaziy bankning qat’iy monetar siyosati va bazaviy foiz stavkasining oshirilishi bilan narxlar darajasi nisbatan barqarorlashdi. 7 2023-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti 6,0 foizdan yuqori o‘sish sur’atlarini namoyon etdi. Bu ko‘rsatkich mintaqadagi eng yuqori natijalardan biri bo‘lib, sanoat, xizmatlar sohasi, transport-logistika tarmoqlari va qishloq xo‘jaligidagi tiklanishlar hisobiga erishildi. Aholining iste’mol darajasi oshdi, real daromadlar sezilarli darajada o‘sdi. Bunday natijalar 7 O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar statistik byulleteni (2020–2024) – www.stat.uz 3O‘zbekiston tajribasida esa B.Hodiev, M.Mahmudov, I.Hoshimov, Sh.Ibragimov kabi olimlarning ilmiy ishlari asosida barqarorlikni ta’minlash strategiyalari ishlab chiqilgan. Ularning tadqiqotlarida fiskal siyosatning muvozanatlashuvi, pul-kredit siyosatining samaradorligi, tashqi qarzni boshqarish, moliyaviy institutlar barqarorligi kabi masalalar muhim o‘rin tutadi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining iqtisodiy sohadagi farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligining hisobotlari – mavzuni o‘rganishda muhim amaliy manbalarni tashkil etadi. BMT, Jahon banki, Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) tomonidan e’lon qilingan tahliliy hisobotlar ham O‘zbekiston makroiqtisodiy holatini baholashda muhim ahamiyatga ega. Shu bilan birga, respublika statistika agentligi, Markaziy bank va boshqa rasmiy tuzilmalar ma’lumotlaridan keng foydalanish mumkin. Bu holat kurs ishining mavzusi ilmiy jamoatchilik tomonidan yetarlicha tahlil qilinganligini, lekin hali ham dolzarb masalalar mavjudligini ko‘rsatadi. Kurs ishi mavzusining obyekti – O‘zbekiston Respublikasining hozirgi iqtisodiy siyosati, barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan chora-tadbirlari va ularning amaliy natijalaridir. Kurs ishi mavzusining predmeti – makroiqtisodiy barqarorlikning nazariy asoslari, uni ta’minlashga qaratilgan strategiyalar, iqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimi va O‘zbekiston iqtisodiyotida mavjud barqarorlik muammolaridir. Kurs ishi mavzusining maqsadi – O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash bo‘yicha olib borilayotgan siyosatni tahlil qilish, uning ustuvor yo‘nalishlarini aniqlash hamda istiqboldagi rivojlanish yo‘llarini belgilashdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari Makroiqtisodiy barqarorlik tushunchasining nazariy asoslarini yoritish; O‘zbekiston iqtisodiy tizimining asosiy ko‘rsatkichlari orqali barqarorlik darajasini baholash; Mavjud iqtisodiy siyosatni tahlil qilish va natijadorligini aniqlash; Barqaror rivojlanishga xizmat 9yuritmoqda. Ayniqsa, qishloq xo‘jaligi, yengil sanoat, kon-metallurgiya va turizm sohalarining eksportga yo‘naltirilgan rivojlanishi bu strategiyaning asosini tashkil etadi. 4 Davlat byudjeti balansining saqlanishi, ya’ni daromadlar va xarajatlar o‘rtasidagi muvozanat mavjud bo‘lishi makroiqtisodiy barqarorlikning yana bir asosiy ustunidir. Budjet taqchilligi yuqori bo‘lsa, bu inflyatsiya bosimini kuchaytiradi, davlat qarzining o‘sishiga olib keladi va iqtisodiyotni moliyaviy beqarorlikka olib keladi. Shu sababli fiskal siyosatning asosiy maqsadi – daromadlar bazasini kengaytirish, xarajatlarni maqsadli yo‘naltirish va byudjet intizomini mustahkamlashdan iborat. O‘zbekistonda bu borada soliq tizimi isloh qilinmoqda, soliq stavkalari soddalashtirilmoqda va raqamlashtirish orqali soliq tushumlari oshirilmoqda.Markaziy bankning mustaqilligi va pul-kredit siyosatining samaradorligi ham barqarorlikning kafolati hisoblanadi. Markaziy bank inflyatsiya darajasini belgilab, unga erishish uchun foiz stavkalari, kredit hajmi, valyuta bozori instrumentlarini nazorat qiladi. Agar monetar siyosat ishonchli olib borilsa, tadbirkorlar va investorlar o‘z faoliyatlarini ishonch bilan rejalashtiradilar. O‘zbekistonda Markaziy bankning asosiy maqsadi sifatida narxlar barqarorligini saqlash belgilangan bo‘lib, bu yo‘nalishda mustaqil va shaffof siyosat yuritilmoqda.makroiqtisodiy barqarorlik davlat iqtisodiyotining “salomatlik holati”ni bildiruvchi eng muhim indikatorlar majmuidir. U bevosita davlatning siyosiy barqarorligi, moliyaviy ishonchliligi, ijtimoiy totuvligi va xalqaro obro‘siga ta’sir ko‘rsatadi. Mamlakatda barqarorlik necha darajada mustahkam bo‘lsa, u shuncha tez va barqaror rivojlanadi. O‘zbekiston tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash uchun tizimli yondashuv, qat’iy siyosiy iroda va puxta rejalashtirish talab etiladi. Buning uchun hukumat fiskal va monetar vositalar uyg‘unligini ta’minlamoqda, biznes muhiti takomillashmoqda, raqamli iqtisodiyot va yashil rivojlanish siyosati 4 “Makroiqtisodiyot asoslari”. O‘quv qo‘llanma / Muhamedov B.E., Islomov I.H. – T.: IQTISOD-MOLIYA, 2022. 20makroiqtisodiy siyosatdagi izchillik va fiskal intizom samarasidir. Soliq siyosatining liberallashuvi, soddalashtirilgan soliqqa tortish tartiblari, biznes uchun qulay muhit yaratilgani xususiy sektor faolligini rag‘batlantirdi. 2017–2018 yillarda O‘zbekistonda amalga oshirilgan iqtisodiy islohotlar fonida inflyatsiya darajasi keskin oshdi va ikki xonali raqamlarga yetdi. Bu holat valyuta kursining erkinlashtirilishi, narxlarning bozor mexanizmlariga bog‘lanishi, monopoliyalar ustidan cheklovlar olib tashlanishi va import bilan bog‘liq narxlarning ichki bozorga tez ta’sir qilishiga bog‘liq edi. Aynan 2017- yilda milliy valyutaning konvertatsiya qilinishi va bozor kursiga o‘tish natijasida so‘m qadrsizlandi, bu esa ichki iste’mol narxlarining o‘sishiga olib keldi. O‘sha yillarda inflyatsiya darajasi 14–17 foiz atrofida bo‘ldi, bu esa iqtisodiy o‘sishni izdan chiqarishi mumkin bo‘lgan xavf sifatida baholandi. Shu bois O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 2019-yildan boshlab bosqichma-bosqich “inflyatsion targetlash” tizimiga o‘tishga qaror qildi. Bu tizimda inflyatsiya darajasi uchun aniq yillik maqsad belgilanadi va Markaziy bank o‘z pul-kredit siyosatini shu maqsadga erishish uchun moslashtiradi. Ushbu modelda asosiy e’tibor foiz stavkasi, banklararo kreditlar hajmi, majburiy rezerv normasi, valyuta kursi bo‘yicha intervensiyalar orqali umumiy talab va taklif muvozanatini boshqarishga qaratiladi. Ya’ni, inflyatsiyani to‘g‘ridan-to‘g‘ri nazorat qilish emas, balki iqtisodiy vositalar orqali bilvosita yo‘l bilan barqarorlashtirishga erishiladi. Markaziy bank asosiy foiz stavkasini inflyatsiya kutilmalariga qarab o‘zgartirib bordi. Masalan, inflyatsiya bosimi kuchaygan yillarda foiz stavkasi oshirildi, bu orqali iqtisodiyotdagi ortiqcha pul massasi qisqartirildi. Bu usul qisqa muddatli iqtisodiy faollikni sekinlashtirsa-da, narxlar barqarorligini tiklashga xizmat qildi. Ayniqsa, 2020–2022 yillar oralig‘ida Markaziy bankning monetar siyosatdagi qat’iyati tufayli inflyatsiya pasayish tendensiyasiga kirdi. 2023-yilga kelib esa inflyatsiya 8–9% oralig‘ida ushlab turildi. Bu yillik narxlar 23xalqaro moliyaviy institutlar bilan hamkorlik, investitsiya jalb qilish va fiskal- intizomli yondashuvlar bilan mustahkamlanmoqda. Biroq, hali to‘liq hal etilmagan muammolar – yuqori tashqi qarz yuki, importga qaramlik, yashirin iqtisodiyot, bandlikning notekis taqsimoti – bu borada davomli va chuqur tahlil asosida takomillashtirishni talab qilmoqda. 2024-yilning birinchi yarmi holatiga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlikning nisbatan ijobiy dinamikasi kuzatilmoqda. Inflyatsiya darajasi yil boshidan beri pasayish tendensiyasini saqlab qolmoqda va iyun oyi yakunlariga ko‘ra yillik ko‘rsatkich 8,0% atrofida qayd etilgan. Bu holat Markaziy bank tomonidan yuritilayotgan ehtiyotkor monetar siyosat va ichki iste’mol talabining nisbatan barqarorligi bilan izohlanadi. Foiz stavkasi 2024-yil mart oyidan boshlab 13% darajasida ushlab turilib, iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish bilan birga inflyatsion bosimni chegaralash vazifasini bajarmoqda.Valyuta kursiga to‘xtalsak, so‘mning AQSh dollariga nisbatan kursi yil boshidan buyon nisbatan barqaror saqlanmoqda va 12 500 so‘m/$ atrofida shakllanmoqda. Milliy valyutaning nisbatan erkin kursda yuritilishi eksport qiluvchilar uchun qulay sharoitlar yaratmoqda, lekin importga bog‘liqlik saqlanib qolgani sababli, valyuta kursidagi eng kichik o‘zgarish ham ichki narxlar darajasiga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. Shu bois Markaziy bank valyuta bozorida zarurat tug‘ilganda intervensiyalar o‘tkazib, kursni keskin o‘zgarishlardan himoya qilmoqda. YaIM o‘sish sur’ati 2024-yilning I choragida 5,8% ni tashkil etdi. Bu ko‘rsatkich O‘zbekiston iqtisodiyoti uchun barqaror holat bo‘lib, xizmatlar sohasi, sanoat, qurilish va qishloq xo‘jaligi tarmoqlarining izchil o‘sishi natijasi hisoblanadi. Ayni paytda, ichki iste’mol bozori faolligi va davlat sarmoyalari iqtisodiy faollikni qo‘llab-quvvatlamoqda. O‘zbekistonga to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalar oqimi ham ortib, yil boshidan beri 2,3 mlrd dollar atrofida investitsiya jalb qilingan. 11davlat budjetining aniq maqsadli sohaga yo‘naltirilishi, sog‘liqni saqlash, ta’lim va ijtimoiy himoya tarmoqlarini moliyalashtirish fiskal siyosat orqali amalga oshirilmoqda. Ikkinchi muhim yo‘nalish bu — monetar siyosat bo‘lib, u Markaziy bank tomonidan yuritiladi. Monetar siyosatning bosh maqsadi – inflyatsiya darajasini maqbul holatda saqlash, pul massasini tartibga solish va bank tizimi barqarorligini ta’minlashdir. Pul-kredit siyosati orqali davlat foiz stavkalarini, rezerv normativlarini, kredit hajmlarini va valyuta bozorini nazorat qiladi. Markaziy bank tomonidan belgilangan asosiy foiz stavkasi iqtisodiyotdagi barcha kredit munosabatlariga ta’sir ko‘rsatadi. Ya’ni foiz stavkasi qanchalik yuqori bo‘lsa, kredit olish qiyinlashadi, bu esa iqtisodiy faollikni pasaytiradi. Aksincha, foiz stavkasi tushirilsa, bank kreditlari arzonlashadi, investitsion faollik ortadi. O‘zbekiston Markaziy banki oxirgi yillarda pul-kredit siyosatini inflyatsiyani maqsadli darajada ushlab turishga qaratmoqda. 2023–2025 yillarga mo‘ljallangan pul-kredit strategiyasi doirasida monetar yondashuvlar mustahkamlandi, valyuta kursi bozor tamoyillariga moslashtirildi, foiz siyosati orqali iqtisodiy muvozanatni boshqarish mexanizmi kuchaytirildi. Bu jarayonning asosiy elementi bu — “inflyatsion targetlash” tamoyilidir. Ya’ni Markaziy bank har yili belgilangan inflyatsiya darajasiga erishish uchun foiz stavkasi va boshqa vositalardan foydalanadi. 5 Makroiqtisodiy siyosatning boshqa muhim yo‘nalishlari qatorida bandlik siyosati, investitsiya siyosati va tashqi iqtisodiy siyosat ham alohida o‘rin tutadi. Bandlik siyosati orqali davlat mehnat bozoridagi muvozanatni ta’minlash, yangi ish o‘rinlarini yaratish va ishsizlikni kamaytirishga harakat qiladi. Investitsiya siyosati esa iqtisodiyotga to‘g‘ridan-to‘g‘ri va portfel investitsiyalarni jalb etishga qaratilgan. Bu borada O‘zbekiston hukumati 5 O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar statistik byulleteni (2020–2024) – www.stat.uz 31tayangan, balki murakkab, yuqori qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. To‘rtinchidan, barqaror energetika siyosati va yashil iqtisodiyotga o‘tish O‘zbekistonning uzoq muddatli rivojlanishida muhim o‘rin tutadi. Respublikada quyosh va shamol energiyasiga asoslangan elektr stansiyalari soni ortib bormoqda. 2030-yilga borib O‘zbekiston elektr energiyasining kamida 25 foizini qayta tiklanuvchi manbalar hisobidan ishlab chiqarishni maqsad qilgan. Bu nafaqat ekologik barqarorlikni ta’minlaydi, balki energiya importiga bog‘liqlikni kamaytiradi va energiya tannarxini pasaytiradi. Beshinchidan, xalqaro iqtisodiy integratsiya barqarorlikka xizmat qiluvchi yana bir omildir. O‘zbekiston Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lish jarayonini faollashtirdi, Evropa Ittifoqi, Eron, Xitoy, Turkiya va boshqa ko‘plab mamlakatlar bilan erkin savdo rejimlarini muhokama qilmoqda. Bu orqali eksport hajmini oshirish, bojxona to‘siqlarini kamaytirish va raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyati kengaymoqda. Shu bilan birga, O‘zbekiston tranzit va logistika salohiyatini kuchaytirish orqali Yevroosiyo transport yo‘lagining markaziy bo‘g‘iniga aylanmoqchi. Oltinchidan, davlat-xususiy sheriklik asosida infratuzilmani rivojlantirish istiqboldagi o‘sishning zaruriy kafolati sifatida ko‘rilmoqda. Yo‘llar, temiryo‘llar, suv ta’minoti, sog‘liqni saqlash, ta’lim sohalarida yirik loyihalar xususiy sektor bilan hamkorlikda amalga oshirilmoqda. Bu esa davlat xarajatlarini kamaytirib, resurslarni samarali taqsimlashga yordam beradi. Yettinchidan, ishchi kuchining sifatini oshirish, ta’lim tizimining modernizatsiyasi iqtisodiy barqarorlikning inson kapitali bilan bog‘liq jihatlaridir. Raqobatbardosh, kreativ va texnologiyalarni egallagan yosh avlod iqtisodiyotning innovatsion o‘sishiga xizmat qiladi. Shu bois, O‘zbekiston 2030-yilgacha oliy ta’lim qamrovini 50 foizga yetkazishni, kasbiy ta’limda zamonaviy yondashuvlarni joriy etishni, ilm-fan bilan integratsiyani kuchaytirishni rejalashtirgan. 28O‘zbekistonni global logistik markazga aylantirish salohiyatini oshiradi. Bu esa tovar aylanishi, eksport-import samaradorligi va tashqi savdo balansiga bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Inson kapitalini rivojlantirish – uzoq muddatli barqarorlikning negizidir. Hukumat ta’lim tizimini isloh qilish, kasb-hunar maktablarini rivojlantirish, yoshlar bandligini oshirish, ijtimoiy himoya va sog‘liqni saqlash tizimini raqobatbardosh qilish bo‘yicha strategik chora-tadbirlarni amalga oshirmoqda. Bu orqali ijtimoiy tenglik, iqtisodiy faollik, salohiyatli ishchi kuchi shakllanmoqda. Inson kapitaliga yo‘naltirilgan xarajatlar mamlakatda ichki iste’mol talabini saqlab turish, mehnat unumdorligini oshirish va innovatsion iqtisodiyot asoslarini yaratishga xizmat qiladi. Xalqaro iqtisodiy integratsiya ham O‘zbekistonning barqaror iqtisodiy o‘sish yo‘lida muhim strategik yo‘nalish hisoblanadi. Mamlakat JSTga a’zo bo‘lish uchun islohotlarni jadallashtirgan, Evropa Ittifoqi, Yaqin Sharq, Markaziy Osiyo davlatlari, Xitoy va Rossiya bilan savdo-iqtisodiy aloqalarni chuqurlashtirish siyosatini yuritmoqda. Eksport geografiyasini kengaytirish, eksport hajmini oshirish, yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarish orqali tashqi savdo balansini sog‘lomlashtirish mumkin. Bu esa milliy valyutaning barqarorligini, valyuta tushumlarining ko‘payishini va tashqi moliyaviy mustaqillikni ta’minlaydi. barqaror iqtisodiy rivojlanishga erishish faqat qisqa muddatli islohotlar emas, balki uzoq muddatli strategik chora- tadbirlarning majmuasi orqali amalga oshiriladi. O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan fiskal, monetar, investitsiyaviy, raqamli, ekologik va ijtimoiy islohotlar bir butun tizim sifatida barqarorlikka xizmat qilmoqda. Bu yondashuv iqtisodiy siyosatga izchillik, institutsional asos va xalqaro ishonch olib keladi. Natijada, O‘zbekiston dunyodagi barqaror rivojlanayotgan davlatlar safida o‘z o‘rnini mustahkamlamoqda. 3615) O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi. – www.economy.gov.uz 16) Strategik islohotlar agentligi rasmiy sayti – www.strategy.uz 17) O‘zbekiston Respublikasining normativ-huquqiy hujjatlar milliy bazasi – www.lex.uz 18) BMT savdo va rivojlanish konferensiyasi (UNCTAD). World Investment Report 2023 – www.unctad.org Foydalanilgan internet saytlar 1. www.stat.uz 2. www.strategy.uz 3. www.economy.gov.uz 4. https://www.unwto.org 5. https://ec.europa.eu 6. https://www.statista.com 7. www.lex.uz 6ilgari surilgan islohotlar fiskal intizomni mustahkamlash, monetar siyosatni erkinlashtirish va bank-moliya tizimini kuchaytirishga asoslanadi. Milliy iqtisodiyotda barqarorlikni ta’minlashning yana bir muhim jihati – bu tashqi iqtisodiy aloqalarni diversifikatsiya qilishdir. O‘zbekiston ko‘plab davlatlar bilan savdo-iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirmoqda. Bu esa eksport- import balansining muvozanatini ta’minlab, valyuta tushumlarini barqarorlashtirishga xizmat qiladi. Barqarorlikning yana bir ko‘rsatkichi – tashqi qarz miqdorining nazoratda ushlab turilishi hisoblanadi. O‘zbekiston hukumati bu borada tashqi qarzni maqsadli va oqilona jalb qilishga intilmoqda. Shu bilan birga, iqtisodiy barqarorlik milliy ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligini oshirish, ichki bozorni himoya qilish va aholini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash tizimi bilan bog‘liq. 1-Jadval Makroiqtisodiy barqarorlikning asosiy ko‘rsatkichlari 3 Ko‘rsatkich nomi Izoh Makroiqtisodiy ahamiyati Inflyatsiya darajasi Narxlar umumiy darajasining yillik o‘sish sur’ati Aholi real daromadlari, iste’mol bozori va narx barqarorligiga ta’sir qiladi Ishsizlik darajasi Mehnatga layoqatli aholining ishsiz qismini foizda ifodalash Ijtimoiy barqarorlik, bandlik siyosati va iste’mol talabiga ta’sir qiladi YaIM o‘sish sur’ati Yalpi ichki mahsulotning yillik o‘sishi Iqtisodiy rivojlanish sur’ati va ishlab chiqarish hajmining ko‘rsatkichi Davlat byudjeti taqchilligi Davlat daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi tafovut Davlat moliyaviy barqarorligi va qarz yuki darajasini belgilaydi Tashqi savdo Eksport va import Valyuta barqarorligi va xalqaro 3 Tursunov B.O. “O‘zbekiston iqtisodiyotining modernizatsiyasi va raqamlashtirish istiqbollari” // Iqtisodiyot va innovatsiyalar ilmiy jurnali. – 2023. 13yo‘nalishlarga ustuvorlik berildi. Shu bilan birga, byudjet daromadlarini oshirish maqsadida soliq islohotlari o‘tkazildi. Soliq stavkalari soddalashtirildi, elektron soliq tizimlari joriy etildi, fuqarolik jamiyati nazorati kuchaytirildi. Ayniqsa, kichik biznes va xususiy sektorni qo‘llab-quvvatlovchi fiskal yondashuvlar tadbirkorlik muhitini yaxshilashda muhim rol o‘ynadi. Makroiqtisodiy siyosatning barqaror olib borilishi uchun institutsional islohotlar ham zarur hisoblanadi. Bu degani, davlat boshqaruvi, sud tizimi, korrupsiyaga qarshi kurash, statistika sohasidagi ochiqlik, valyuta siyosatining shaffofligi kabi sohalarda islohotlar amalga oshirilishi shart. Chunki iqtisodiy siyosatning muvaffaqiyati nafaqat raqamli ko‘rsatkichlarga, balki xalqning ishonchi, investorlar uchun kafolatlar, siyosiy barqarorlik kabi omillarga ham bog‘liq. O‘zbekiston Prezidenti tomonidan ilgari surilgan “Ochiq va shaffof iqtisodiyot” tamoyili aynan shu yo‘nalishda xizmat qiladi. Bu yondashuv xalqaro reytinglarda mamlakat o‘rnini yaxshilash, investitsiya oqimini oshirish va xalqaro iqtisodiy aloqalarni mustahkamlashga imkon bermoqda. Yana bir muhim yo‘nalish — strukturaviy siyosatdir. Bu siyosat iqtisodiyotda yetakchi sohalarni aniqlash, ularni raqobatbardosh qilish, xomashyo eksportidan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga o‘tish, ilm-fan, texnologiya, raqamli iqtisodiyot, yashil energiya kabi zamonaviy sohalarni rivojlantirishga qaratilgan. Strukturaviy o‘zgarishlarsiz makroiqtisodiy siyosat vaqtincha natijalar berishi mumkin, lekin uzoq muddatli barqarorlikni ta’minlamaydi. Shu sababli O‘zbekistonda energetika, transport-logistika, kimyo sanoati, turizm va qishloq xo‘jaligi sohalarida chuqur tarkibiy islohotlar olib borilmoqda. Bularning barchasi barqaror iqtisodiy muhit shakllanishiga xizmat qiladi. Makroiqtisodiy siyosatda zamonaviy xalqaro yondashuvlarga muvofiq indikatorlar va modellar qo‘llanilishi ham muhim. YaIM deflyatori, iste’mol narxlari indeksi (CPI), ishlab chiqarish narxlari indeksi (PPI), real va nominal foiz stavkalari, to‘lov balansi, fiskal impuls kabi ko‘rsatkichlar bugungi kunda 10bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda. Kelgusida bu siyosat natijasi sifatida iqtisodiy o‘sishning yangi modeli shakllanadi, ijtimoiy adolat va farovonlik kengayadi. 1.2. Makroiqtisodiy siyosatning asosiy yo‘nalishlari Makroiqtisodiy siyosat deganda davlat tomonidan mamlakat iqtisodiy rivojlanishini muvozanatli saqlash, iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish, inflyatsiya va ishsizlik darajasini maqbul holatda ushlab turish, byudjet taqchilligini nazorat qilish va tashqi savdo muvozanatini ta’minlashga qaratilgan iqtisodiy chora-tadbirlar tizimi tushuniladi. Bu siyosatning asosiy maqsadi – makroiqtisodiy barqarorlikni saqlagan holda iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ta’minlash, resurslardan samarali foydalanish va ijtimoiy farovonlikni oshirishdan iborat. Makroiqtisodiy siyosat davlatning umumiy iqtisodiy strategiyasining negizini tashkil etadi va iqtisodiy hayotning barcha tarkibiy qismlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Mazkur siyosat ikki asosiy tarkibiy qismdan iborat: fiskal siyosat va monetar siyosat. Fiskal siyosat davlat byudjeti orqali amalga oshiriladi, ya’ni daromadlar va xarajatlar orqali iqtisodiy faollik va ijtimoiy siyosat muvozanatlashadi. Daromadlar qismini asosan soliq tushumlari, bojxona yig‘imlari tashkil etsa, xarajatlar qismini ijtimoiy dasturlar, investitsiya loyihalari va infratuzilma rivoji egallaydi. Fiskal siyosat kengaytiruvchi yoki qisqaruvchi bo‘lishi mumkin. Kengaytiruvchi fiskal siyosat ko‘pincha iqtisodiy turg‘unlik yoki inqiroz davrida qo‘llaniladi. U byudjet xarajatlarini oshirish, soliq yengilliklari yaratish orqali iqtisodiy faollikni rag‘batlantirishga qaratiladi. Qisqaruvchi fiskal siyosat esa iqtisodiy haddan ortiq qizib ketish, inflyatsiya bosimi kuchaygan sharoitda davlat xarajatlarini qisqartirish, soliq stavkalarini oshirish yoki byudjet taqchilligini kamaytirish orqali makroiqtisodiy barqarorlikni tiklashga yo‘naltiriladi. O‘zbekiston Respublikasida fiskal siyosatning asosiy maqsadi – ijtimoiy himoyani kuchaytirish, aholi turmush darajasini oshirish va infratuzilma sohalarini rivojlantirishdan iborat. Xususan, 8tashqi savdo balansi va davlat moliyasi muvozanati yetakchi o‘rin tutadi. Har bir omil o‘zining salbiy yoki ijobiy ta’siri bilan iqtisodiyotga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Inflyatsiyaning baland darajada bo‘lishi aholining real daromadlarini kamaytiradi, iste’mol va jamg‘arma hajmiga salbiy ta’sir qiladi. Aksincha, inflyatsiyaning nazorat ostida bo‘lishi iqtisodiy faollikni qo‘llab- quvvatlaydi va narxlar barqarorligini ta’minlaydi. Ishsizlik esa boshqa bir muhim indikator bo‘lib, aholining mehnatga layoqatli qatlamining bandlik darajasini ko‘rsatadi. Ishsizlik yuqori bo‘lsa, bu nafaqat iqtisodiy o‘sishni sekinlashtiradi, balki ijtimoiy muammolarni ham kuchaytiradi. Shu sababli, har bir mamlakat ishsizlikka qarshi kurashish bo‘yicha turli dasturlarni ishlab chiqadi. O‘zbekistonda oxirgi yillarda “Har bir oila – tadbirkor” va “Yoshlar daftari” kabi tashabbuslar orqali yangi ish o‘rinlari yaratilib, mehnat resurslarining iqtisodiy aylanishdagi ishtiroki kengaytirilmoqda. Makroiqtisodiy barqarorlikning yana bir muhim ko‘rsatkichi bu yalpi ichki mahsulotning (YaIM) o‘sish sur’atidir. YaIM iqtisodiyotning umumiy ishlab chiqarish salohiyatini ifodalaydi va uning o‘sishi iqtisodiy rivojlanishning asosiy mezoni sifatida qabul qilinadi. Barqaror YaIM o‘sishi — investitsion faollik, sanoat va xizmatlar sohasining kengayishi, aholining iste’mol talabi ortishi bilan bog‘liq. Shu bilan birga, bu ko‘rsatkichning keskin tebranishi iqtisodiy beqarorlikni keltirib chiqarishi mumkin. O‘zbekistonda YaIM o‘sish sur’atlari so‘nggi yillarda nisbatan yuqori darajada bo‘lib, bu makroiqtisodiy barqarorlik borasida ijobiy ko‘rsatkich sifatida baholanadi.Tashqi savdo balansining muvozanatli bo‘lishi ham barqarorlik uchun muhimdir. Eksport va import o‘rtasidagi katta tafovut davlatning valyuta zahiralari, to‘lov balansiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tashqi savdo balansining manfiyligi importga qaramlikni kuchaytiradi, bu esa milliy valyuta barqarorligiga putur yetkazishi mumkin. O‘zbekiston bu borada importni qisqartirish, mahalliy ishlab chiqaruvchilarni rag‘batlantirish va eksport salohiyatini oshirish siyosatini 12xorijiy investorlar uchun soliq yengilliklari, huquqiy kafolatlar va erkin iqtisodiy zonalar tashkil etish orqali investitsiya jozibadorligini oshirmoqda. makroiqtisodiy siyosatda tashqi savdo siyosatining liberallashuvi, eksport- import tartibining soddalashtirilishi va savdo aloqalarining kengaytirilishi ham dolzarb ahamiyatga ega. Bu orqali O‘zbekiston tashqi savdoni diversifikatsiya qilish, eksport salohiyatini oshirish va valyuta tushumlarini ko‘paytirishni maqsad qilgan. Shu sababli makroiqtisodiy siyosatni faqat fiskal va monetar choralargina emas, balki kompleks va o‘zaro bog‘langan strategik yo‘nalishlar tizimi deb qarash to‘g‘ri bo‘ladi. Makroiqtisodiy siyosatning samarali olib borilishi iqtisodiy tizimning barcha tarkibiy qismlarining o‘zaro uyg‘unligini talab etadi. Bu jihatdan qaraganda, makroiqtisodiy siyosatga kengroq yondashish muhimdir. Masalan, narxlar barqarorligini saqlab qolish uchun faqat monetar vositalar yetarli bo‘lmasligi mumkin. Bu yerda fiskal siyosat, soliq imtiyozlari, davlat xarajatlarini maqbullashtirish, investitsion rag‘batlantirish kabi vositalarning birgalikdagi harakati muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda kompleks makroiqtisodiy boshqaruv yondashuvi keng qo‘llaniladi. O‘zbekiston tajribasiga nazar soladigan bo‘lsak, so‘nggi yillarda iqtisodiy boshqaruvda barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan bir qancha yirik islohotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, 2017-yildan boshlab milliy valyutaning erkin konvertatsiyasi, bojxona tartibotlarining soddalashtirilishi, bank-moliya tizimidagi transformatsiyalar iqtisodiy muvozanatni shakllantirishda muhim rol o‘ynadi. Ayniqsa, Markaziy bank mustaqilligini kuchaytirishga qaratilgan qonunchilik asoslari ishlab chiqilib, foiz siyosatini mustaqil yuritish imkoniyati yaratildi. Bu orqali monetar siyosat o‘zining nishonli, ya’ni “target” qilingan ko‘rsatkichlariga erishishga qaratilgan mustahkam vosita sifatida shakllandi. Monetar siyosat bilan birga, fiskal siyosatda ham salmoqli o‘zgarishlar yuz berdi. Byudjet xarajatlarining ijtimoiy yo‘naltirilganligi oshirildi, ya’ni ta’lim, sog‘liqni saqlash, ijtimoiy himoya, kambag‘allikni qisqartirish kabi 30O‘zbekiston Respublikasi jadal rivojlanish yo‘lidan bormoqda va bu jarayonda iqtisodiy barqarorlik asosiy maqsad sifatida belgilangan. Kelajakda iqtisodiy barqarorlikni saqlab qolish va mustahkamlash uchun respublika tomonidan bir qator strategik rejalar ishlab chiqilgan bo‘lib, ularning barchasi uzoq muddatli istiqbolda makroiqtisodiy muvozanatni ta’minlash, iqtisodiy o‘sish sur’atlarini barqarorlashtirish hamda xalq farovonligini oshirishga qaratilgan. Birinchidan, O‘zbekiston iqtisodiy barqarorligining asosiy istiqbolli yo‘nalishlaridan biri bu — monetar siyosatning izchil yuritilishidir. Kelgusi yillarda inflyatsiyani 5 foiz atrofida ushlab turish, real foiz stavkalarini ijobiy darajada saqlash, pul massasining iqtisodiyotga bosim o‘tkazmasligini nazorat qilish Markaziy bank siyosatining ustuvor vazifasi etib belgilanmoqda. Bu orqali ichki bozor barqarorligi, narxlar darajasining o‘sishiga nisbatan ishonch ortadi va investitsiya muhitiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Ikkinchidan, davlat byudjetining shaffofligi va fiskal intizomni mustahkamlash istiqboldagi barqarorlik uchun zaruriy shartdir. Soliq tizimining soddalashtirilishi, davlat xarajatlarining maqsadli yo‘naltirilishi, budjet taqchilligini minimal darajada saqlab turish orqali makroiqtisodiy muvozanatni qo‘llab-quvvatlash rejalashtirilmoqda. Shu bilan birga, “Davlat moliyasi 2030” konsepsiyasi asosida raqamli g‘aznachilik, xarajatlarni rejalashtirish, moliyaviy monitoring kuchaytirilmoqda. Uchinchidan, kelajakdagi iqtisodiy barqarorlik iqtisodiy diversifikatsiya bilan chambarchas bog‘liq. An’anaviy sohalardan tashqari, zamonaviy texnologiyalar, raqamli iqtisodiyot, sun’iy intellekt, yuqori texnologiyali sanoat tarmoqlari rivojlanishi O‘zbekistonning eksport salohiyatini kengaytiradi. Shu orqali mamlakat eksportdan tushadigan daromadlarni diversifikatsiyalab, global bozor o‘zgarishlariga nisbatan barqarorroq tizimga ega bo‘ladi. Kelajakda O‘zbekiston iqtisodiyoti nafaqat paxta, gaz va rangli metallar eksportiga 35 Ilmiy adabiyotlar 1) Soliyev A.A., Tursunov B.O. Makroiqtisodiyot nazariyasi. – T.: Iqtisodiyot, 2021. – 312 b. 2) Muhammadov B.E., Islomov I.H. Makroiqtisodiyot asoslari. – T.: Iqtisod- moliya, 2022. – 284 b. 3) Tursunov B.O. O‘zbekiston iqtisodiyotining modernizatsiyasi va raqamlashtirish istiqbollari. // Iqtisodiyot va innovatsiyalar. – 2023. – №2. – B. 45–53. 4) O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risida”. – 2019-yil 25-dekabr. 5) O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Davlat byudjeti to‘g‘risida”. – Qonunchilik ma’lumotlari, 2022-yil. 6) O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Davlat moliyasi to‘g‘risida”. – Lex.uz portali. 7) O‘zbekiston Respublikasi Qonuni: “Davlat qarzi to‘g‘risida”. – Lex.uz portali. 8) Jahon banki. Uzbekistan Economic Update 2023. – World Bank Group. 9) Osiyo taraqqiyot banki. Uzbekistan Country Report 2023. – ADB.org. 10) Fitch Ratings. Uzbekistan: Sovereign Rating Report. – www.fitchratings.com 11) Moody’s. Credit Profile: Republic of Uzbekistan. – 2023-yil. – Moodys.com 12) O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki. Pul-kredit siyosati sharhlari (2020–2024) – www.cbu.uz 13) O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi. Yillik fiskal hisobotlar (2020– 2024) – www.mf.uz 14) O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar statistik byulleteni (2020–2024) – www.stat.uz 24Tashqi savdo balansida esa hali ham manfiy saldoni saqlanib qolmoqda. 2024-yilning birinchi yarmida eksport hajmi $9,5 mlrd, import esa $13,2 mlrd atrofida bo‘lgan. Bu esa savdo defitsitining 3,7 milliard dollarni tashkil etganini bildiradi. Shu sababli import o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarish loyihalari, mahalliy xomashyo asosida yuqori qo‘shilgan qiymatli mahsulotlar ishlab chiqarishga urg‘u berilmoqda.Bandlik sohasida ishsizlik darajasi rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra 8,1% bo‘lib, bu ko‘rsatkichni yanada pasaytirish uchun davlat tomonidan mehnat bozorini tartibga soluvchi dasturlar – “Yoshlar bandligi”, “Kasb-hunar” va “Yashil ish o‘rinlari” tashabbuslari kengaytirilmoqda. 2024-yil: O‘zbekiston makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari 8 Ko‘rsatkichlar 2024 Inflyatsiya darajasi (%) 8.0 Markaziy bank foiz stavkasi (%) 13.0 1 AQSh dollari uchun o‘rtacha so‘m kursi 12500.0 YaIM o‘sish sur’ati (%) 5.8 Rasmiy ishsizlik darajasi (%) 8.1 Eksport hajmi (mlrd USD) 9.5 Import hajmi (mlrd USD) 13.2 Savdo balansi (mlrd USD) -3.7 To‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalar oqimi (mlrd USD) 2.3 2.2. Barqaror iqtisodiy rivojlanish uchun strategik chora-tadbirlar O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlaridan biri bu — barqaror va muvozanatli iqtisodiy o‘sishni ta’minlashdir. Iqtisodiyotning barqaror rivojlanishi esa faqat qisqa muddatli ko‘rsatkichlar emas, balki uzoq muddatli strategik yondashuvlar, isloh qilingan infratuzilma, huquqiy mustahkamlovchi baza, raqobatbardosh ishlab chiqarish tizimi va inson 8 O‘zbekiston Respublikasi Statistika agentligi. Iqtisodiy ko‘rsatkichlar statistik byulleteni (2020–2024) – www.stat.uz

O‘zbekiston Respublikasida makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash

Купить