O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyati faoliyati tarixi

O’zbekiston respublikasi
Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi
Mirzo Ulu g’bek nomidagi 
O’zbekiston Milliy Universiteti
Tarix fakulteti
ARXIVSHUNOSLIK Yo’NALISHI 
2-BOSQICH TALABASI
 “O’zbekistonda DAVLAT MUASSASALARI TARIXI”
 FANIDAN 
“ O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyati 
faoliyati tarixi ” 
MAVZUSIDA TAYYORLAGAN
KURS ISHI
Toshkent  Mundarija
KIRISH……………………………………………………
… 3
I.BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA SUD TIZIMI VA
UNING TASHKIL ETILISHI……………. . . . . . . . . . . . 4
I.1. O’zbekiston Respublikasida sud tizimining shakllanish 
tarixi………………………………………………………
….. 4
I.2. Sud tizimining umumiy ta’rifi va uning bo’g’inlari. .. . . .  1
2
II.BOB
. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI SUD TIZIMI 
TARKIBIY TUZILMASI VA HOKIMYATDA 
AMALGA OSHIRILAYOTGAN ISLOHOTLAR  . . .  1
6
II.1. Sud tizimi tarkibiy tuzilmasi va vazifalari.  . . . . . . .  1
6
II.2. O’zbekiston Respublikasi sud tizimidagi 
islohotlar…………. 2
2
Xulosa……………………………………………………. 3
2
Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’yxati…….. 3
3 Kirish
Kurs   ishi   mavzusining   dolzarbligi:   Bugungi   kunda   rivojlanib   borayotgan
sud tizimi tarixini mustaqil o’rgangan holda uning kamchilik va yutuqlarini tahlil
qila   bilish.   Bundan   tashqari   yurtimizda   sud-huquq   sohasida   amalga   oshirilgan
islohotlarni   o’rganib,   inson   huquqlari   va   erkinligini   ta’minlaydigan   konstitutsion
tizimni shakllantirish.
Kurs ishining obyekti.   O’zbekiston Respublikasida  mustaqillikka erishgan
yillaridan so’ng sud hokimiyatining faoliyati va vazifalari. 1991-2023-yillar
Kurs ishining predmeti.   Mustaqillikdan so’ng O’zbekiston Respublikasida
sud   hokimiyatining   mustaqil   hokimiyat   sifatida   shakllanishi,   hokimyat   tarkibiy
tuzilmasi   va   vazifalari,   sud   tizimida   olib   borilgan   islohotlar   va   qabul   qilingan
qarorlar, mustaqil sud tizimini holati. I.bob. O’zbekiston respublikasida sud tizimining tashkil etilishi va
mustaqil hokimiyat sifatida shakllanishi.
I.1. O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining shakllanish
tarixi
Eng   avval   sud   hokimiyati   o’zi   nima,   degan   savolga   javob   berish
lozimedi,   chunki   shu   asosda   sudning   hokimiyat   tizimidagi   o’rnini   aniqlash,   u
haqida aniqroq tasavvur hosil qilish mumkin edi. O’zbekiston Respublikasi Oliy
sudi   Plenumlarining   birida   “sud   hokimiyati”   tushunchasiga   quyidagicha   ta’rif
berildi:   “Sud   hokimiyati   -   bu   sudlarning   O’zbekiston   Respublikasi
Konstitutsiyasi   va   qonunlari   ustuvorligi   prinsipiga   so’zsiz   rioya   qilish   asosida
jinoiy,   fuqarolik,   xo’jalik   ishlarini   va   ma’muriy   huquqbuzarlik   to’g’risidagi
ishlarni ko’rish bo’yicha vakolatidir” 1
. Bu ta’rif sud hokimiyati vazifalarini to’la
qamrab   olmagan   bo’lsada,   dastlabki   urinishlardan   bo’lganligi   uchun   uni   ijobiy
baholash   mumkin.   Albatta,   sud   hokimiyatiga   ta’rif   berishda   (Konstitutsiyaviy
sud)   qonunlarning   Konstitutsiyagamos   kelishi   (Konstitutsiya   himoyasini),
fuqarolar   huquqi,   sha’ni,   qadr-qimmatini   himoya   qilish   sudlarning   asosiy
vazifasi   ekanligi   e’tiborga   olinishi   kerak.   Sud   hokimiyatining   shakllanishida
1993-yil   6-mayda   qabul   qilingan   “O’zbekiston   Respublikasining
Konstitutsiyaviy   sudi   to’g’risida”   gi,   1993-yil   2-sentabrda   qabul   qilingan
“Sudlar to’g’risida”gi qonunlar muhim rol o’ynadi.
Yer   yuzida   odam   paydo   bo’lganidan   boshlab,   garchi   bugungi   kundagi
“sud”,   “qonun”   kabi   zamonaviy   atamalar   bilan   atalmagan   bo’lsada,   turli
qonuniyatlar   shakllana   boradi.   Sud   tizimiga   aloqador   dastlabki   ma’lumotlar
bizgacha   yetib   kelmagan.   Shunga   qaramasdan,   sud   hokimyatchiligi   —   3-3,5
ming   yil   avval   shakllangan   degan   taxminlar   ham   yo’q   emas   albatta.   Umuman
olganda   esa,   o’rta   Osiyo   xalqlarining   qadimgi   madaniy-maishiy   darajasi
1
 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumi qarorlari to‘plami. 1991-1997. – Toshkent: “Sharq”, 5-6-betlar. tavsifidan,   urf-odatlaridan   kelib   chiqib   shuni   aytsa   bo’ladiki,   sudlov
majburiyatlari   hurmatga   sazovor,   boy   hayotiy   tajribaga   ega   bo’lgan   jamiyat
a'zolari tomonidan amalga oshirilgan. Nizoli masalalar bo’yicha ular tomonidan
bildirilgan   fikrlar,   qabul   qilingan   qarorlar   barcha   tomonidan   qabul   qilinib,
majburiy   xarakterga   ega   bo’lgan.   O’zbekiston   hududida,   salkam   XIII   asr
mobaynida   shariat   qonun-qoidalariga   asoslangan   qozilik   sudlari,   xalq   urf-odat
me'yorlariga   asoslangan   biy   sudlari   amalda   bo’lgan.   XIX   asrning   ikkinchi
yarmida   (o’rta   Osiyo   Rossiya   tomonidan   qo’shib   olinganidan   so’ng)   chor
mustabid   hukumati   bu   yerda   Rossiya   qonunchiligiga   asoslanib   ish   yurituvchi
o’zlarining   sud   organlarini   joriy   qilishdi.   Dastavval   ular   fuqarolik   ishlarini
hamda   Rossiya   fuqarolarining   manfaatlari   bilan   bo   g’liq   ishlarni   ko’rib
chiqqanlar. 
Keyinchalik   esa,   ularning   vakolatiga   barcha   jiddiy   nizolar   to’g’risidagi
hamda   qonun   ozodlikdan   mahrum   etish   jazosini   nazarda   tutgan   jinoyatlarni
ko’rib   chiqish   qo’shilgan.   Oktabr   to’ntarishi   sud   tizimiga   ham   o’z   ta'sirini
o’tkazdi:   natijada   yangi   sudlar   va   tribunallar   joriy   qilindi.   Ular,   birinchi
direktivalarda   belgilanganidek,   o’zlarining   “proletarlik   ongi”ga   asoslanib
ishlarni   ko’rib   chiqqanlar.   Ularga   o’z   faoliyatida   chor   Rossiyasi   qonun
hujjatlaridan foydalanish  huquqi  ham  berilgan edi,  basharti  bu qonun hujjatlari
revolutsiya   manfaatlariga   zid   kelmasada.   Sudyalar   va   boshqa   sud   organlari
umuman xato qilmaydigan, qat’iy qata g’onchi va hech ham shubhalanmaydigan
qilib   o’ylangan   edi.   Ularni   boshqarish   faqatgina   umumiy   ko’rsatmalar   berish
hamda konkret ishlarga to’ g’ridan-to’ g’ri aralashish orqali amalga oshirilgan. 
Bunga   misol   qilib   RKP(b)   Siyosiy   byurosining   1919-yili
“Bosmachilarning   boshliqlari   to’g’risida”gi   qarorini   keltirsa   bo’ladi.   Unda
shunday   deyilgan   edi:   “o’rta   Osiyo   byurosiga   bosmachilarning   boshliqlarini
qo’ldan chiqarmaslik va ularni darhol Revtribunal sudiga topshirib jazo sifatida
oliy jazoni qo’llash nazarda tutish majburiyat qilib belgilansin”.
Mazkur   qaror   matnidan  siyosiy  byuroning sud  ishlariga  to’  g’ridan-  to’
g’ri   aralashuvi   aniq-ravshan   ko’rinib   turibdi;   byuro   tomonidan   aybdorlik masalasi   ham,   jazo   masalasi   ham   hal   etib   bo’lingan.   U   vaqtlarda   sudyalarning
mustaqilligi   haqida   gap   ham   bo’lishi   mumkin   emas   edi.   1936-yili   SSSR
prokurori A. Ya. Vishinskiy sudni davlatning qata g’onchilik siyosatini amalga
oshiruvchi   organ   sifatidagi   rolini   isbotlab   beradi:   “Biz   proletar   davlatda
sudyalarning   “mustaqilligi”   prinsipini   rad   qilganimizda,   biz   ularning   proletar
davlatdan,   ishchi   sinfidan,   umumdavlat   siyosatidan   mustaqilligini   rad   etgan
bo’lamiz.   Buning   bilan   biz   davlatda   umumdavlat   siyosatidan   farqli   ravishda
alohida sud siyosatining mavjud bo’lishini radetamiz...”.
Qonunsizlik - kommunistik tizimning asosiy belgisi bo’lib, u hech qaysi
bir   sovet   muassasalarini   chetlab   o’tmagan.   Partiya   tizimi   sudlarni   o’zining
yo’lini amalga oshirishga mo’ljallangan bir bo’limi sifatida qaragan. Partiyaning
yo’riqlari hayotga darhol tatbiq etilgan. Shunday qilib, 1934-yil 10-iyulda SSSR
SIK tomonidan “SSSR ichki ishlar xalq komissariati va uning mahalliy organlari
tomonidan tergov qilinadigan jinoyatlarni ko’rib chiqish to’g’risida” qaror qabul
qilinadi.   Qarorga   muvofiq,   davlatga   qarshi   (kontrrevolyutsion,   boshqaruv
tartibiga qarshi) jinoyatlar SSSR Oliy sudi, ittifoq respublikalarning oliy sudlari,
o’lka   va   oblast   sudlari   hamda   avtonom   respublikalarning   bosh   sudlari
tomonidan   ko’rib   chiqiladi.   Buning   uchun   SSSR   va   ittifoq   respublikalarning
sudlarida   rais   va   ikkita   sud   a’zosidan   iborat   tarkibda   maxsus   hay'atlar   tashkil
etildi.
Temir   yo’l   va   suv   transportida   sodir   etiladigan   jinoyatlar   SSSR   Oliy
sudining   Temir   yo’l   va   Suv   hay’atlari,   tomonidan   ko’rib   chiqilishi   kerak.
Shuningdek, SSSR Oliy sudining Sud-nazorat kollegiyasi (hay’ati) tashkil etildi.
Boshqacha   qilib   aytganda,   maxsus   kengashlar   bilan   birgalikda   maxsus
kollegiyalar ham dalillarsiz sud qilishi mumkin edi.
Tarixning   guvohlik   berishicha,   yaxshi   qonunlardan   tashqari,   inson
huquqlarining   mafkuraviy   kafolatlari-insonning   qadriyatiga   bo’lgan   ishonch,
o’zboshimchaliklarning  har  bir  qurboni  haqida  xotiraning saqlab  qolinishi  ham
juda muhimdir. Shuning uchun ham o’zbek xalqi 1-Prezident I. A. Karimovning “Qata   g’on-qurbonlarini   xotiralash   kunini   belgilash   to’g’risida”gi   farmonini
yuqori baholadi.
Sud   hokimiyatning   alohida   tarmo   g’i   sifatida   barcha   demokratik
mamlakatlarda e’tirof etilgan. Sobiq tuzumda sud sotsialistik tuzum himoyachisi
sifatida   namoyon   bo’lib,   undan   har   qanday   demokratik   chiqish   va   harakatlarni
jazolash vositasi sifatida foydalanilgan. 
Mamlakatimiz   mustaqilligining   dastlabki   kunlaridan   boshlab,   sudlarni
alohida mustaqil hokimiyat tarmo g’i sifatida vujudga keltirish uchun harakatlar
boshlandi. Respublika Birinchi Prezidenti: “Sud hokimiyati isloh qilinmoqda, u
qonunlar   ustunligini,   barcha   fuqarolarning   qonun   oldida   tengligini   ta’minlashi
lozim” 2
,   -   deb   mamlakatimiz   mustaqilligining   dastlabki   kunlarida   e’tirof   etgan
edi. 
Fikrimizga   ko’ra,   O’zbekiston   qonunchiligida   sud   hokimiyati   amalga
oshirilishining quyidagi shakllari mustahkamlangan:
1. Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlaming hujjatlari Konstitutsiyaga
qanchalik mosligiga doir ishlarni ko’rish.
2.   Sudga   qadar   ish   yuritish   ustidan   nazorat   qilish   (ehtiyot   chorasi   sifatida
qamoqqa   olish   yoki   qamoqda   saqlab   turish   muddatini   uzaytirish;   amnistiya
aktini qo’llash to’g’risidagi iltimosnomalarni ko’rish va boshqalar).
3.   Sud   hujjatlari   (hal   qiluv   qarori,   hukm,   ajrim,   qarorlar)   ning   ijro   etilishini
ta’minlashga, shuningdek, hakamlik sudlarining hal qiluv qarorlari bo’yicha ijro
varaqalari berishga doir ishlarni ko’rish.
4. Qonun hujjatlarini qo’llash masalalari bo’yicha tushuntirishlar berish.
5.   O’zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisi   Qonunchilik   palatasida   qonunchilik
tashabbusi huquqini amalga oshirish.
6.   Sudlar   faoliyatini   tashkiliy   jihatidan   ta’minlashda,   sudyalami   tanlash   va
lavozimlarga tavsiya etishda ishtirok etish.
7. Odil sudlovni amalga oshirish. Odil sudlov fuqarolik, xo’jalik, jinoyat ishlarni
hamda   ma’muriy   huquqbuzarliklar   tog’risidagi   ishlami   ko’rish   va   hal   qilish
2
 Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 1992. 5-bet orqali amalga oshiriladi. Sud hokimiyatini amalga oshirishning asosiy shakli sud
ishlarini   yuritishdir,   ya’ni   taraflarning   teng   huquqliligi   va   ish   yuritishning
tortishuv   prinsiplariga   asoslangan   odil   sudlovdir.   Darhaqiqat,   odil   sudlov
O’zbekiston   da   sud   hokimiyatining   shakllanishi   jarayonini   shartli   ravishda
quyidagi bosqichlarga bo’lish mumkin:
1) Rossiyaga qo’shib olinishidan oldin O’zbekiston (Turkiston)da sud 
hokimiyati; 
2) chor Rossiyasi davrida O’zbekiston da sud hokimiyati;
3) Oktabr revolutsiyasidan so’ng, ammo O’zbekiston SSR tashkil etilishidan 
oldin O’zbekiston (Turkiston)ning sud hokimiyati;
4) O’zbekiston Respublikasi sobiq Ittifoq tarkibiga kirgan davridagi sud 
hokimiyati;
5) O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng sud hokimiyati.
Sud hokimiyatining O’zbekiston hududida rivojlanishi va shakllanishining
ko’rsatilgan har bir bosqichini qisqacha ko’rib chiqamiz.
Birinchi   bosqich   —   Rossiyaga   qo’shib   olinishidan   oldin   O’zbekiston
(Turkiston)da   sud   hokimiyati.   Rossiyaga   qo’shib   olinishidan   oldin   o’rta   Osiyo
uch   feodal   davlat   o’rtasida   bo’lingan   edi:   Qo’qon   va   Xiva   xonliklari   hamda
Buxoro amirligi. Xon va amir ularning hokimiyatlariga xavf tu g’diradigan xatti-
harakatlar   bo’yicha   jinoyat   ishlarini   ko’rib,   sud   hokimiyatini   amalga
oshirishgan.   Tabiiyki,   shu   holatda   har   qanday   shaklda   shikoyat   qilish   haqida
so’z yuritishga imkon bo’lmagan.
Qozikalon   (qozi-kuzzot),   ya’ni   oliy   sudya   “odil   sudlovni”   amalga
oshirishda xon va amirning o ‘ng qo’li bo’lgan. U bir vaqtning o’zida ham diniy,
ham   sud   hokimiyatini   amalga   oshirgan.   Rasmiy   hujjatlarda   u   “odil   sudlov
tayanchi (ustuni)” deb nomlangan. Shariat qonunlariga rioya etgan qozi sudlari
hamda   xalq   urf-odat   normalari   bo’yicha   o   ‘z   qarorlarini   qabul   qiladigan   biy
sudlari   O’zbekiston   hududida   deyarli   13   asr   davomida   o’z   faoliyatini   amalga
oshirgan. 1886-yildagi   Turkiston   o’lkasini   boshqarish   to’g’risidagi   nizom   bilan
“qozi   sudlari”   “xalq   sudlari”   degan   nomga   o’zgartirilgan.   Biroq,   ushbu   sudlar
avvalgiday biy sudlari va qozi sudlariga bo’linardi. So’ng ikki sud instansiyalari
o   ‘rnatilgan:   xalq   sudyasi   va   uyezd   boshli   g’i   tomonidan   chaqiriladigan   xalq
sudyalari qurultoyi. Bundan tashqari, uyezd boshli g’i hukm yoki qaror ijrosini
to’xtatishga va viloyat sudiga shikoyat qilish uchun ishni prokurorga yuborishga
haqli   bo’lgan.   Ya’ni   ish   yuqori   turuvchi   instansiya   sudi   tomonidan   ko’rib
chiqilishi   uchun   apellatsiya   shikoyatining   mavjudligi   talab   etilmagan.   Uyezd
boshli g’ining qarori ishni yuborish uchun faktik asos bo’lgan.
Bundan   tashqari,   xalq   sudlarining   hukmlari   va   qarorlari   ustidan   uyezd
boshli   g’iga   shikoyat   qilish   mumkin   edi,   u   esa   hukm   yoki   qaror   ijrosini
to’xtatishga  haqli   bo’lib,  shikoyatni,  o ‘z navbatida,  xalq  sudyalari   qurultoyiga
ko’rib chiqish uchun taqdim etardi. Qurultoy muayyan tumandagi sudyalarning
uchdan   ikki   qismidan   iborat   bo’lgan.   Shunday   qilib,   xalq   sudyalari   qurultoyi
faktik apellatsiya instansiyasi bo’lgan. Qurultoy huquqlari doirasidan chiqmagan
holda qabul qilingan qurultoy qarorlari uzil-kesil bo’lgan
1867-yilda   hozirgi   O’zbekiston   hududida   birinchi   chor   sudlari   tashkil
etilgan.   Uyezd   sudlari   birinchi   instansiya   sudlari   bo’lgan   va   kelishtiruvchi
sudyalarining huquqlaridan foydalangan
Viloyat   boshqarmalari   viloyat   sudlarining   tashkil   etilishiga   qadar   sud
vazifalarini bajarardi. Ular sud sifatida uyezd sudyalarining ishlarini apellatsiya
tartibida ko’rardi.
1867-yildagi   nizom   loyihasi   bo’yicha   viloyat   mahkamalarining   qaror   va
hukmlari   ustidan   berilgan   apellatsiya   shikoyatlari   senat   tomonidan   ko’rilardi.
Biroq,   Turkiston   general-gubematori   1878-yilda   hakamlik   qurultoyi   huquqlari
asosida   qabul   qilingan   viloyat   mahkamalarining   qarorlarini   kassatsiya   tartibida
ko’rish   huquqini   noqonuniy   ravishda   egalladi.   General-gubemator
devonxonasining   xizmatchilari   ishlarning   kassatsiya   tartibida   ko’rilishining
mazmunini o’zlashtirmagan bo’lib, butunlay to’ g’ri bo’lgan qarorlarni bekor  qilish   tog’risidagi   bildirgilarni   tayyorlardi,   noto’   g’ri   qarorlar   ustidan   berilgan
kassatsiya shikoyatlarini esa oqibatsiz qoldirardi.
Viloyat   sudlari   sud  palatasi  va  kelishtiruvchi  sudlar  qurultoyining  huquq
va   majburiyatlarini   o’zida   birlashtirardi.   Viloyat   sudlari   oldin   viloyat
mahkamalari   va   kelishtiruvchi   sudlar   qurultoylari   sudloviga   tegishli   bo’lgan
barcha ishlarni ko’rardi. Bundan tashqari, ularga mahalliy aholining qozi va biy
sudlari hukm hamda qarorlarini bekor qilish huquqi taqdim etilgan.
1898-yilda   Turkistonda   1864-yildagi   Sud   nizomlari   joriy   etilgan.   Sud
nizomlarini  qo’llash tog’risidagi  vaqtinchalik qoidalariga muvofiq, uchastka  va
q   o’shimcha   kelishtiruvchi   sudlari;   okrug   sudlari;   sud   palatasi   ta’sis   etilgan.
Uchastka   va   qo’shimcha   kelishtiruvchi   sudlari   sudlovga   tegishliligi   jinoyat   va
fuqarolik   sudi   ish   yurituvining   nizomlari   bilan   belgilanadigan   jinoyat   va
fuqarolik   ishlarini   ko’rardi.   Ahvol   huquqidan   mahrum   etishga   yoki   uni
cheklashga   olib   kelmaydigan   jinoyat   va   nojo’ya   harakatlar   to’g’risidagi   ishlar
kelishtiruvchi sudya tomonidan ko’rilardi. Ularning qarorlari ustidan protest  va
shikoyatlar okrug sudiga berilardi. Okrug sudlari ishlarni birinchi instansiya sudi
sifatida ko’rardi. 
Sud   palatasi   1899-yil   14-mayda   Toshkentda   tashkil   etilgan.   U   birinchi
instansiya   sudi   sifatida   qonunga   muvofiq,   uning   sudloviga   tegishli   bo’lgan
jinoyat va fuqarolik ishlarining eng muhim toifalarini ko’rgan. Uchastka sudlari
tomonidan   ko’rilgan   ishlar   bo’yicha   sud   palatasi   kassatsiya   instansiyasi
vazifalarini  bajarardi. Kelishtiruvchi  sudyalaming qurultoyi  sifatida chiqarilgan
okrug   sudlarining   uzil-   kesil   qaror   va   hukmlari   ustidan   berilgan   protest   va
shikoyatlar   yuzasidan   ishlarni   ko’rish   bo’yicha   senatning   vazifalari   ham   sud
palatasiga yuklatilgan edi. Sud palatasi katta rais, uch nafar podsholik sudyalar
va uch nafar mahalliy faxriy kelishtiruvchi sudyalardan iborat bo’lgan.
Uchinchi   bosqich   —   Oktabr   revolutsiyasidan   so   ‘ng,   О   ‘zbekiston   SSR
tashkil etilishidan oldin О ‘zbekiston (Turkiston)ning sud hokimiyati.
1921-yildan   boshlab,   RKP(b)   MK   ko’rsatmalariga   asosan,   Turkistonda
qozi   sudlari   institutining   qisman   tiklanishi   boshlandi.   1921-yil   6-oktabrdagi Qozi   sudi   to   ‘g   ‘risidagi   nizomga   muvofiq,   Far   g’ona   viloyatida   yagona   xalq
sudi   bilan   birga   qozi   sudlari   ham   legallashtirilgan.   Mazkur   sudlarning   birinchi
instansiyasi ishlarni yakka tartibda ko’rgan qozi bo’lgan. Ikkinchi-apellatsiya 
instansiyasi 2-5 kishidan iborat bo’lgan qozilar qurultoyi, kassatsiya instansiyasi
esa viloyat yoki uyezd adliya bo’limining taqdimnomasi bo’yicha yoki xulosasi
bilan   ishlarni   ko’rgan   ijroqo’m   rayosati   bo’lgan.   Nizomga   binoan,   qozi
taraflaming   vujudga   kelgan   nizoni   shariat   bo’yicha   hal   qilinishiga   rozi
bo’lganligi   haqidagi   yozma   arizasi   bo’yicha   ishlarni   ko’rishga   haqli   edi.
Taraflarning   biri   nizo   ushbu   tartibda   ko’rib   chiqilishiga   rozi   bo’lmagan   holda
sudlovga   tegishlilik   haqidagi   masala   qarori   uzil-kesil   hisoblangan   alohida
komissiyaga hal qilish uchun taqdim etilishi mumkin edi
To’rtinchi   bosqich   —   О   ‘zbekiston   Respublikasi   SSSR   tarkibiga   kirgan
davridagi   sud   hokimiyati.   o’zSSR   tashkil   etilishidan   (1924-y.)   so’ng   barcha
davlat   hokimiyati   organlari   va   qonunlami   unifikatsiya   qilish,   sobiq   TASSR,
BSSR   va   XSSR   hududida   amal   qilgan   turli   qonun   hujjatlari   o’rniga   yagona
respublika   qonunchiligini   ishlab   chiqish   zarurati   vujudga   kelgan.   o’zSSR
hukumati   oldida   respublika   barcha   hududlari   uchun   sud   muassasalarining
yagona tizimini o’matish vazifasi ham turgan. Yangi tashkil etilgan viloyatlarda
(Toshkent,   Zarafshon,   Qashqadaryo,   Surxondaryo   va   Xorazm),   shuningdek,
oldindan   bo’lgan   Samarqand   va   Far   g’ona   viloyatlarida   viloyat   sudlari   ta’sis
etilgan.
1922-yildagi   RSFSRning   sud   tuzilishi   to’g’risidagi   nizomga   muvofiq,
yangi tashkil etilgan o’zSSR Oliy sudi va viloyat sudlari 
o’z faoliyatini boshlagan edi. o’zSSR Oliy sudi quyidagi tarkibda o’z faoliyatini
yuritgan   edi:   yalpi   majlisning   rayosati,   jinoyat   va   fuqarolik   ishlari   bo’yicha
kassatsiya   kollegiyasi,   jinoyat   va   fuqarolik   ishlari   bo’yicha   sud   kollegiyasi   va
intizomiy   kollegiya.   Xalq   sudlari   ham   mavjud   bo’lgan,   ular   milliy-davlat
chegaralash jarayonining boshida bir-biridan keskin farqlanadigan ikki guruhga
bo’lingan edi: 1)   oldin   Turkiston   Respublikasiga   kirgan   viloyatlar   (Toshkent,   Samarqand   va
Far g’ona viloyatlari) ning xalq sudlari;
2) O’zbekiston ga yangi qo’shilgan viloyatlarning xalq sudlari.
I.2 Sud tizimining umumiy ta’rifi va uning bo’g’inlari
Sud   hokimiyatini   amalga   oshirish   vazifasi   tashkil   etilgan   maxsus
organlarning,   ya’ni   sudlarning   zimmasiga   yuklatilgan.   o’z   navbatida,   sudlar
yagona   tizimni   tashkil   qiladilar.   O’zbekiston   Respublikasida   sud   tizimini
O’zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasi   va   “Sudlar   to’g’risida”gi   Qonuni
belgilaydi.   O’zbekiston   da   sud   hokimiyati   faqat   sudlarga,   ya’ni   ularning
vakillari   bo’lgan   sudyalarga   va   odil   sudlovni   amalga   oshirish   jarayoniga
qonunda   belgilangan   tartibda   jalb   qilinadigan   xalq   vakillariga,   ya’ni   xalq
maslahatchilariga   taqdim   etiladi.   Sud   hokimiyat   vakolatlari   boshqa   organlar
yoki   shaxslar   tomonidan   o’zlashtirilishi   qonun   tomonidan   man   etiladi.
Mukammal   sud   tizimi,   nafaqat,   ayrim   sudlar   vakolatlarining   belgilanishiga
imkon   beradi,   balki   sud   orqali   himoyalanish   erkinligi   prinsipining   amalga
oshirilishini va odil sudlov samaradorligini ta’minlaydi. 
O’zbekiston Respublikasi sud tizimini takomillashtirish va sud hokimiyati
mustaqilligini   ta’minlash   amalga   oshirilishi   O’zbekiston   Respublikasi
Konstitutsiyasi   qabul   qilinishi   paytidan   boshlangan   sud-huquq   islohotining
birinchi navbatdagi vazifasi sifatida belgilandi.
O’zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasi   sud   tizimining   huquqiy   asosini
belgilaydi.   Konstitutsiyaning   107-moddasiga   muvofiq,   O’zbekiston
Respublikasida   sud   tizimi   besh   yil   muddatga   saylanadigan   O’zbekiston
Respublikasi   Konstitutsiyaviy   sudi,   O’zbekiston   Respublikasi   Oliy   sudi,
O’zbekiston   Respublikasi   Oliy   xo’jalik   sudi,   Qoraqalpo   g’iston   Respublikasi
fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha oliy sudlari, Qoraqalpo g’iston Respublikasi
xo’jalik   sudidan,   shu   muddatga   tayinlanadigan   fuqarolik   va   jinoyat   ishlari
bo’yicha   viloyat   va   Toshkent   shahar   sudlari,   fuqarolik   va   jinoyat   ishlari
bo’yicha   tumanlararo,   tuman,   shahar   sudlari,   shuningdek,   harbiy   va   xo’jalik sudlaridan   iborat.   Shunday   qilib,   O’zbekiston   da   tashkil   etilgan   va   o   ‘z
faoliyatini amalga oshiradigan sud tizimi quyidagi uch kichik tizimni o’z ichiga
qamrab oladi:
1) O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi.
2)   O’zbekiston   Respublikasi   Oliy   sudi,   Qoraqalpo   g’iston   Respublikasi
fuqarolik   va   jinoyat   ishlari   bo’yicha   Oliy   sudlari,   fuqarolik   va   jinoyat   ishlari
bo’yicha   viloyat   va   Toshkent   shahar   sudlari,   fuqarolik   va   jinoyat   ishlari
bo’yicha   tumanlararo,   tuman,   shahar   sudlari,   harbiy   sudlardan   iborat   umumiy
yurisdiksiya   sudlari.   Harbiy   sudlar   tizimi,   o’z   navbatida,   O’zbekiston
Respublikasi   Oliy   sudi   harbiy   hay’ati,   O’zbekiston   Respublikasi   Harbiy   sudi,
okrug va hududiy harbiy sudlardan iborat.
3) Xo’jalik sudlari. Mazkur sudlar O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi,
Qoraqalpo   g’iston   Respublikasi   xo’jalik   sudi,   viloyatlar   va   Toshkent   shahar
xo’jalik sudlaridan iborat.
Konstitutsiyaviy   sud   tashkil   etilishi   va   faoliyati   tartibi   O’zbekiston
Respublikasining   “O’zbekiston   Respublikasining   Konstitutsiyaviy   sudi
to’g’risida”gi   Qonunida   belgilangan.   Umumiy   yurisdiksiya   sudlari   va   xo’jalik
sudlari tashkil  etilishi  va faoliyati tartibi O’zbekiston Respublikasining “Sudlar
to’g’risida”gi   Qonunida   belgilangan.   O’zbekiston   Respublikasida   favqulodda
sudlar   tuzish   Konstitutsiya   va   “Sudlar   to’g’risida”gi   Qonuni   bilan   taqiqlanadi.
Qonunga   asosan,   odil   sudlovning   samaradorligini   va   tezkorligini,   shuningdek,
fuqarolar   va   yuridik   shaxslarning   huquq   va   manfaatlarini   sud   orqali   himoya
qilishning   kafolatlarini   kuchaytirish   maqsadida   O’zbekiston   Respublikasida
ishlarning   toifalariga   qarab,   sudlarning   ixtisoslashuvi   amalga   oshirilishi
mumkin.
Ta’kidlash   lozimki,   O’zbekiston   Respublikasi   sud   tizimini
takomillashtirish,   sud   hokimiyati   mustaqilligini   ta’minlash   maqsadida   umumiy
yurisdiksiya   sudlarining   ixtisoslashuvi   amalga   oshirildi.O’zbekiston
Respublikasi   1-Prezidentining   2000-yil   14-avgustdagi   “O’zbekiston
Respublikasining sud tizimini takomillashtirish to’g’risida”gi Farmoni qoidalari 2000-yil   14-avgustda   yangi   tahrirda   qabul   qilingan   hamda   fuqarolik   ishlari   va
jinoyat   ishlari   bo’yicha   alohida   sudlarning   tashkil   etilishini   nazarda   tutgan
O’zbekiston   Respublikasining   “Sudlar   to’g’risida”gi   Qonuni   qabul   qilinishi
orqali amalga oshirildi.
Umuman   olganda,   yangi   tahrirda   qabul   qilingan   “Sudlar   to’g’risida”gi
Qonun bilan sud tizimi tubdan isloh qilindi. Xususan:
• sud tizimi  takomillashtirildi, sudlarning ixtisoslashuvi  amalga oshirildi: ishlar
malakali   ko’rib   chiqilishini   ta’minlash   maqsadida   fuqarolik   va   jinoyat   ishlari
bo’yicha sudlar tashkil etildi;
•   hokimiyatlar   bo’linishi   konstitutsiyaviy   prinsipini   amalga   oshirish   uchun
sudlar   faoliyatini   tashkiliy   jihatdan   ta’minlash   masalalari,   xususan,   sudya
kadrlari   masalasi   bilan   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   huzurida   tashkil
qilingan   maxsus   organ-   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   huzuridagi
Sudyalarni   tanlash   va   lavozimlarga   tavsiya   etish   bo’yicha   oliy   malaka
komissiyasi shu g’ullanadi;
• sudyalik lavozimlariga nomzodlarni taqdim etish, sudya vakolatlarini to’xtatish
va   muddatidan   ilgari   tugatish,   sudyalarni   intizomiy   javobgarlikka   tortish
bo’yicha   ish   yuritishni   qo’z   g’atish,   sudlar   faoliyati   to’g’risidagi   hisobotlarni
vaqt-vaqti bilan tinglash bo’yicha vakolatlar ijro etuvchi organi bo’lgan Adliya
vazirligining   vakolati   doirasidan   chiqarildi.   Bu   esa   sudlar   Adliya   vazirligining
ta’siridan to ‘liq ozod etilishini ko’rsatadi;
•O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzurida maxsus vakolatli organ Sud
qarorlarini   ijro   etish,   sudlar   faoliyatini   moddiy-texnik   jihatdan   va   moliyaviy
ta’minlash Departamenti tashkil etildi;
•   Sudyalar   zaxirasini   shakllantirish   bo’yicha   sudyalar   malaka   hay’atlarining
vakolatlari   kengaytirildi,   mazkur   hay’atlarning   zimmasiga   sudya   kadrlari
birlamchi zaxirasini shakllantirish majburiyati yuklatildi;
•   Sudya   kadrlarini   tanlash   va   tayinlashning   huquqiy   mexanizmi   yaratildi,
sudyalik lavozimlariga nomzodlarni tanlash bo’yicha ko’p bosqichli tizim joriy
etildi. Fuqarolik, jinoyat va ma’muriy sud ishlari umumiy yurisdiksiya sudlarida
ko’rib   chiqiladi.   Umumiy   yurisdiksiya   sudlari   tizimining   tashkiliy   asoslari
O’zbekiston   Respublikasining   “Sudlar   to’g’risida”gi   Qonunida
mustahkamlangan. O’zbekiston Respublikasining sud tizimi uning milliy-davlat
va ma’muriy-hududiy tuzilishiga mos bo’lib, tarkibiy jihatdan tuman, viloyat va
respublika bo’ g’inlaridan iborat.
Sud   tizimi   bo’   g’ini   -   bu   O’zbekiston   Respublikasining   milliy-davlat   va
ma’muriy-hududiy tuzilishiga muvofiq tashkil etilgan hamda bir xil vakolatlarga
ega bo’lgan bir turdagi sudlar majmuyidir.
“Sudlar   to’g’risida”gi   Qonunning   1-moddasiga   muvofiq,   umumiy
yurisdiksiya sudlari tizimi uch bo’ g’indan iborat:
1)Asosiy bo’ g’in-fuqarolik ishlari bo’yicha tumanlararo, tuman(shahar) sudlari,
jinoyat ishlari bo’yicha tuman (shahar) sudlari;
2)o’rta   bo’g’in-Qoraqalpog’iston   Respublikasi   fuqarolik   va   jinoyat   ishlari
bo’yicha Oliy sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha viloyat va Toshkent
shahar sudlari;
3)Oliy bo’g’in-O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi.
Umumiy   yurisdiksiya   sudlari   tizimiga   kiruvchi   harbiy   sudlar   ham   aynan
shu tarzda bo’linadi:
1)Asosiy bo’g’in-okrug va hududiy harbiy sudlari;
2)O’rta bo’g’in-O’zbekiston Respublikasi Harbiy sudi;
3)Oliy bo’g’in-O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi harbiy hay’ati.
Umumiy   yurisdiksiya   sudlaridan   farqli   ravishda   xo’jalik   sudlari   uch   bo’
g’in o’rniga ikki bo’ g’indan iborat tuzilmaga ega:
1)Asosiy   bo’   g’in-Qoraqalpo   g’iston   Respublikasi   xo’jalik   sudi,   viloyat   va
Toshkent shahar xo’jalik sudlari;
2)Oliy bo’ g’in-O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi. 
Agarda   “bo’g’in”   tushunchasi   umumiy   yurisdiksiya   sudlari   tizimini
tashkiliy tuzilishi  nuqtayi nazaridan ta’riflagan bo’lsa, “instansiya” tushunchasi mazkur   tizimni   u   tomonidan   bajarilayotgan   vazifalar   nuqtayi   nazaridan
ta’riflaydi.
II   BOB .  O’zbekiston Respublikasi Sud Tizimi Tarkibiy Tuzilmasi
Va Hokimyatda Amalga Oshirilayotgan Islohotlar
II.1 Sud tizimi tarkibiy tuzilmasi va vazifalari
Sud   hokimiyatning   alohida   tarmo   g’i   sifatida   barcha   demokratik
mamlakatlarda   e’tirof   etilgan.   Sobiq   tuzumda   sud   sotsialistik   tuzum   himoyachisi
sifatida   namoyon   bo’lib,   undan   har   qanday   demokratik   chiqish   va   harakatlarni
jazolash vositasi sifatida foyadalanilgan. 
Mamlakatimiz   mustaqilligining   dastlabki   kunlaridan   boshlab,   sudlarni
alohida   mustaqil   hokimiyat   tarmo   g’i   sifatida   vujudga   keltirish   uchun   harakatlar
boshlandi.   “Sud   hokimiyati   isloh   qilinmoqda,   u   qonunlar   ustunligini,   barcha
fuqarolarning   qonun   oldida   tengligini   ta’minlashi   lozim” 3
  -   deb   mamlakatimiz
mustaqilligining   dastlabki   kunlarida   e’tirof   etgan   edi   Respublika   Prezidenti.
O’zbekiston   Konstitutsiyasi   loyihasini   tayyorlashda   sud   hokimiyatini   mustaqil
hokimiyat   sifatida  o’matishga   alohida  e  ‘tibor  berdi.  Jahon   mamlakatlari  tajribasi
o’rganildi.   Sud   hokimiyatini   tashkil   etish   davlat   hokimiyatini   tashkil   etishning
ajralmas qismi deb qaraldi.
“Davlat   hokimiyatining   tashkil   etilishi   va   faoliyat   tartibi   vakolatlarning
taqsimlanish prinsipi asosida amalga oshiriladi. Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va
sud   hokimiyati-davlatning   uchta   asosiy   tayanchidir” 4
  –   degan   g’oya
Konstitutsiyaning   11-moddasida   asosiy   prinsip   sifatida   mustahkamlab   qo’yildi.
O’zbekiston mustaqilligi, davlat hokimiyatining jahon tajribasida qo’llab kelingan
prinsiplarini   qo’llash   natijasida   Konstitutsiyada   sudni   totalitar   tuzum,   undagi
hukmron   partiya   manfaatiga   xizmat   qiluvchi   vositadan   fuqarolarning   huquqlarini
himoya   qiluvchi,   huquqiy   davlatning   muhim   vositasiga   aylantirish   uchun
imkoniyat vujudga keldi va Konstitutsiyada mustahkamlandi. 
3
 Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va tarqqiyot yo‘li. – Toshkent: O‘zbekiston, 1995. 5-bet.
4
 Karimov I.A. O‘zbekiston-kelajagi buyuk davlat. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 41-bet. Lekin   Konstitutsiya   yoki   boshqa   qonunlarda   masalani   belgilashning   o’zi
muammoni   hal   qilmas   edi.   Sudning   haqiqiy   hokimiyat   organiga,   mustaqilligiga,
fuqarolarning   huquqlari   himoyachisiga   aylanishi   uchun   katta   ishlarni   am   alga
oshirish   zarur   edi.   Buning   uchun   sud-huquq   sohasini   isloh   qilish   zarurligi
belgilandi   va   bosqichma-bosqich   islohotlar   amalga   oshirib   borildi.   Uning
natijasida   sud   hokimiyatining   nazariy   asoslari,   huquqiy   asoslari   shakllanib,
kuchayib   bordi.   Eng   avval   sud   hokimiyati   o’zi   nima,  degan   savolga   javob   berish
lozim   edi,   chunki,   shu   asosda   sudning   hokimiyat   tizimidagi   o’rnini   aniqlash,   u
haqda aniqroq tasavvur hosil qilish mumkin edi. 
O’zbekiston   Respublikasi   Oliy   sudi   Plenum   larining   birida   sud   hokimiyati
tushunchasiga   quyidagicha   ta’rif   berildi:   “Sud   hokimiyati   -   bu   sudlarning
O’zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasi   va   qonunlari   ustuvorligi   prinsipiga
so’zsiz   rioya   qilish   asosida   jinoiy,   fuqarolik,   xo’jalik   ishlarini   va   ma’muriy,
huquqbuzarlik   to’g’risidagi   ishlarni   ko’rish   bo’yicha   vakolatidir” 5
.   Bu   ta’rif   to’la
sud   hokimiyati   vazifalarini   qamrab   olmagan   bo’lsa-da,   dastlabki   urinishlardan
bo’lganligi   uchun   uni   ijobiy   baholash   mumkin.   Albatta,   sud   hokimiyatiga   ta’rif
berishda   (Konstitutstyaviy   sud)   qonunlarning   Konstitutsiyaga   mos   kelishi
(Konstitutsiya himoyasini), fuqarolar huquqi, sha’ni, qadr-qimmatini himoya qilish
sudlarning asosiy vazifasi ekanligi e ‘tiborga olinishi kerak. 
Sud   hokimiyatining   shakllanishida   1993-yil   6-mayda   qabul   qilingan
“O’zbekiston   Respublikasining   Konstitutsiyaviy   sudi   to’g’risida”gi,   1993-yil   2-
sentabrda   qabul   qilingan   “Sudlar   to’g’risidagi   qonunlar   muhim   rol   o’ynadi.   Sud
hokimiyatini   mustahkamlash,   uning   mustaqilligini   ta’minlash   masalasi   doimiy
ravishda   davlat   boshli   g’ining   e’tiborida   bo’ldi.   Deyarli   barcha   asosiy
ma’ruzalarida davlat boshli g’i bu masala xususida to’xtalib o’tdi. Sud hokimiyati
tizimining   alohida   hamda   umumiy   vazifalari   mavjud,   tegishli   vakolatlarga   ega
alohida   sud   organlarining   tizimidan   ibprat.   Sud   organlari   qonunchilik   va   ijro
hokimiyatidan farq qilib, alohida maqsadda tuzilgan sud organlaridan hamda Oliy
5
 O‘zbekiston Oliy Plenumi qarorlari to‘plami. 1991-1997. – Toshkent: Sharq. 1997. 5-6-betlar.  va   mahalliy   sud   organlaridan   iborat   va   ularning   barchasi   birlashib   yagona   sud
hokimiyatini tashkil qiladi.
Konstitutsiyaning   107-moddasida   sud   hokimiyatini   amalga   oshiruvchi   sud
organlari tizimi belgilangan. Unga asosan “O’zbekiston Respublikasida sud tizimi
besh   yil   muddatga   saylanadigan   O’zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyaviy   sudi,
O’zbekiston  Respublikasi  Oliy sudi, O’zbekiston Respublikasi  Oliy xo’jalik sudi,
Qoraqalpo   g’iston   Respublikasi   fuqarolik   va   jinoyat   ishlari   bo’yicha   oliy   sudlari,
Qoraqalpo   g’iston   Respublikasi   xo’jalik   sudidan,   shu   muddatga   tayinlanadigan
fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari, fuqarolik
va jinoyat ishlari bo’yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari, fuqarolik va jinoyat
ishlari   bo’yicha   tumanlararo,  tuman,  shahar  sudlari,   harbiy  va  xo’jalik  sudlaridan
iborat”.
Sud   hokimiyati   tizimi   quyidagi   ko’rinishda   aniq   ko’rinadi.   Sud
hokimiyatining mustaqil tarmo g’i O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi
hisoblanadi. Konstitutsiyaviy sud faqat markazda (Respublika miqyosida) tuzilishi
bilan   (quyi   tuzilmalarda   yo’q),   vazifa   va   vakolatlariga   qarab,   tarkibiy   tuzilishiga
ko’ra   sud   hokimiyatining   boshqa   ikki   tarmo   g’i   umumiy   yurisdiksiya   sudlari   va
xo’jalik sudlaridan farq qiladi. 
Konstitutsiyaviy sudning asosiy  vazifasi, qonun chiqaruvchi  va ijro etuvchi
hokimiyatlarning   hujjatlari   Konstitutsiyaga   qanchalik   mosligiga   doir   ishlarni
ko’radi.   Boshqacha   qilib   aytganda,   u   Konstitutsiyaning   asosiy   himoyachisidir.
Konstitutsiyamizning 109-moddasiga asosan Konstitutsiyaviy sudga yana quyidagi
vazifalar yuklangan. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi:
1)   O’zbekiston   Respublikasi   qonunlarining   va   O’zbekiston   Respublikasi   Oliy
Majlisi   palatalari   qarorlarining,   O’zbekiston   Respublikasi   Prezidenti
farmonlarining,   hukumatning   va   mahalliy   davlat   hokimiyati   organlari
qarorlarining, O’zbekiston  Respublikasining  davlatlararo shartnomaviy va boshqa
majburiyatlarining   O’zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasiga   mosligini
aniqlaydi; 2)Qoraqalpo   g’iston   Respublikasi   Konstitutsiyasi   O’zbekiston   Respublikasining
Konstitutsiyasiga,   Qoraqalpo   g’iston   Respublikasi   qonunlari   O’zbekiston
Respublikasining qonunlariga muvofiqligi to’g’risida xulosa beradi;
3)   O’zbekiston   Respublikasining   Konstitutsiyasi   va   qonunlari   normalariga   sharh
beradi;
4)   O’zbekiston   Respublikasining   Konstitutsiyasi   va   qonunlari   bilan   berilgan
vakolat   doirasida   boshqa   ishlarni   ham   ko’rib   chiqadi.   Konstitutsiyaviy   sudning
qarorlari   matbuotda   e’lon   qilingan  paytdan   boshlab   kuchga   kiradi.  Ular   qat’iy  va
ular ustidan shikoyat qilish mumkin emas. 
Konstitutsiyaviy   sudning   faoliyati,   vakolatlari,   ish   yuritish,   tashkil   bo’lish
tartibi,   tarkibi   “O’zbekiston   Respublikasining   Konstitutsiyaviy   sudi   to’g’risida”gi
Qonun bilan tartibga solinadi.
Sud   hokimiyatining   tarkibiga   kiruvchi   ikkinchi   tarmoq   sudi   –   bu   umumiy
yurisdiksiya   sudlaridir.   Bu   sud   tarmo   g’i   o’z   tizimiga   ega,   uni   O’zbekiston
Respublikasi   Oliy   sudi   boshqaradi.   Konstitutsiyaning   110-moddasiga   asosan
“O’zbekiston   Respublikasi   Oliy   sudi   fuqarolik,   jinoiy   va   ma’muriy   sud   ishlarini
yuritish   sohasida   sud  hokimiyatining  oliy  organi   hisoblanadi.  U  tomonidan  qabul
qilingan   hujjatlar   qat’iy   va   O’zbekiston   Respublikasining   barcha   hududida
bajarilishi majburiydir. 
O’zbekiston   Respublikasi   Oliy   sudi   Qoraqalpo   g’iston   Respublikasi   Oliy
sudlari,   viloyatlar,   shaharlar,   tumanlararo,   tuman   sudlari   va   harbiy   sudlarning
sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish huquqiga ega”. 
Konstitutsiyaning   bu   normasi   tegishli   sud   tizimini,   unda   Oliy   sudning
o’rnini,   qisqa   qilib   aytganda,   sudning   vazifa   va   vakolatlarini   belgilab   qo’ygan.
Umumiy yurisdiksiya sudlari tizimini quyidagi ko’rinishda aniqroq tasavvui qilish
mumkin. Bu sudlarning vazifa va vakolatlari “Sudlar to’g’risida”gi Qonunda keng
berilgan. Qonunning 2-moddasida sudning vazifasi belgilangan, unga asosan sud -
“O’zbekiston Respublikasida sud O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va
boshqa qonunlarida, inson huquqlari to’g’risidagi xalqaro hujjatlarda e’lon qilingan
fuqarolarning huquq va erkinliklarini, korxonalar, muassasalar  va tashkilotlarning huquqlari hamda qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini sud yo’li bilan himoya
qilishga da’vat etilgan”. 
Ko’rinib turibdiki, biror yerda sudga jazolash vazifasi  yuklanmagan u faqat
fuqaro   va   muassasalarning   huquqlarini   himoya   qiladi.   Sudga   bunday   vazifa
yuklanishi   huquqiy   davlatga   xos   xususiyatdir.   Sudning   bu   vazifasi   xo’jalik
sudlariga ham taalluqlidir.
Qonunda   sudlarning   vakolatlari,   tarkibi,   ish   yuritish   shakli   va   prinsiplari
batafsil   belgilab   qo’yilgan.   Sudning   faoliyati   qonun   ustuvorligini   ta   ‘minlash,
ijtimoiy adolatni qaror toptirishdir. 
Xo’jalik   sudlari.   Fuqarolik,   jinoyat   ishlarini   ko’ruvchi   sudlar   avvalgi
tuzumda   ham   mavjud   bo’lib,   shu   tuzum   uchun   xizmat   qilgan   bo’lsa,   xo’jalik
sudlari O’zbekiston Respublikasining  mustaqilligi natijasida vujudga keldi va sud
hokimiyatining ajralmas qismi bo’lib qoldi. 
Mulkchilikning   turli   shakllariga   asoslangan   korxonalar,   muassasalar,
tashkilotlar o’rtasidagi, shuningdek tadbirkorlar o’rtasidagi, iqtisodiyot sohasida va
uni   boshqarish   jarayonida   vujudga   keladigan   xo’jalik   nizolarini   hal   etish   Oliy
xo’jalik   sudi   va   xo’jalik   sudlari   tomonidan   amalga   oshiriladi.   (Konstitutsiyaning
111-moddasi).   Xo’jalik   sudlarining   vujudga   kelishiga   bozor   iqtisodiyotiga
asoslangan jamiyat qurish maqsadimiz, tadbirlarimizni rivojlantirish zarurati sabab
bo’ldi. Xo’jalik sudlari tizimi respublikaning Oliy Xo’jalik sudi, Qoraqalpo g’iston
Respublikasi  xo’jalik sudi, viloyatlar  xo’jalik sudlari  va  Toshkent  shahar  xo’jalik
sudidan iborat. 
Odil   sudlov   organlari   tizimidan   farq   qilib,   xo’jalik   sudlari   tumanlarda   va
shaharlarda tashkil qilinmaydi. Xo’jalik sudlarining vazifasi  umumiy yurisdiksiya
sudlarining vazifasi bilan bir xil, ya’ni “Sudlar to’g’risidagi Qonunning 2-moddasi
bu   sudga   ham   tegishli.   Sud   hokimiyati   organlariga,   Konstitutsiyada   yana   boshqa
vazifalar   ham   yuklangan.   Konstitutsiyaning   44-moddasida:   “Har   bir   shaxsga   o’z
huquq   va   erkinliklarini   sud   orqali   himoya   qilish,   davlat   organlari,   mansabdor
shaxslar,   jamoat   birlashmalarining   g’ayriqonuniy   xatti-harakatlari   ustidan   sudga
shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi”, - deb belgilangan. Bu bir tomondan sudlarga fuqarolar   murojaatlarini   ko’rish   mas’uliyatini   yuklasa,   ikkinchi   tomondan   sudni
fuqaro huquqlari va erkinliklarining eng kuchli, samarali vositasi, kafolati sifatida
namoyon   qiladi.   Bu   bilan   sudlar   fuqarolar   huquqlarini   davlatdan   ham   himoya
qiladi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi
Fuqarolik ishlari bo’yicha
Qoraqalpog’iston Respublikasi
Oliy sudi
Jinoyat ishlari bo’yicha
Qoraqalpog’iston Respublikasi
Oliy sudi
Tumanlararo fuqarolik ishi
bo’yicha sudi
Tuman va shahar jinoyat ishi
bo’yicha sudi Viloyatlar va Toshkent shahar
fuqarolik ishi bo’yicha sudi
Viloyatlar va Toshkent shahar
jinoyat ishi bo’yicha sudi
Tumanlararo fuqarolik ishi
bo’yicha sudi
Tuman va shahar jinoyat ishi
bo’yicha sudi Harbiy sud  II.2. O’zbekiston Respublikasi sud tizimidagi islohotlar
Mustaqil O’zbekiston Konstitutsiyasi jamiyat va davlat hayotining barcha
sohalari, shu  jumladan,  sud-huquq sohasi  ham  isloh qilinishining oliy manbayi
sifatida   xizmat   qiladi.   Oliy   Kengashning   1990-yil   20-iyunda   bo’lib   o’tgan
ikkinchi   sessiyasida   Mustaqillik   deklaratsiyasi   e’lon   qilindi   va   I.   A.   Karimov
raisligida 64 kishidan iborat bo’lgan va yangi Konstitutsiya loyihasi ustida ikki
yarim yil davomida ishlagan Konstitutsiya komissiyasi tashkil etildi. Komissiya
a’zolarining so’zlariga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Konstitutsiya
loyihasi   ustida   ishlaganida   inson   huquqlari   va   sud   hokimiyatini   tashkil   etish
masalalariga   ba   g’ishlangan   bo’limlarga   alohida   e’tiborini   qaratdi.   Xususan,
aynan Prezidentning taklifi bo’yicha shaxs daxlsizligi, aybsizlik prezumpsiyasi,
xotin-qizlar   va   erkaklaming   teng   huquqliligi,   onalik   va   bolalikni   muhofaza
qilish,   xo’jalik   sudlari   haqidagi   va   boshqa   muhim   masalalarga   oid   normalar
loyihaga   kiritildi.   Konstitutsiya   loyihasining   Oliy   sud   haqidagi   me’yori   ham
bevosita   Prezident   tomonidan   kuchaytirilgan   va   yaxshilangan.   “Fuqarolarning
Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo’yilgan huquq va erkinliklari sud
orqali   himoya   qilinishi   lozim”   kabi   normani   mustahkamlashni   nazarda   tutgan
Konstitutsiya   dastlabki   loyihasining   19-moddasiga   ham   jiddiy   o’zgartirishlar
kiritildi. 
Konstitutsiya   komissiyasi   Raisi   quyidagi   tahrimi   taklif   etdi:
“Fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo’yilgan huquq va
erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki ulami cheklab
qo’yishga   hech   kim   haqli   emas”.Agarda   birinchi   variantda   fuqarolar   huquq   va
erkinliklarining   sud   orqali   himoya   qilinishi   nazarda   tutilgan   bo’lsa,   ikkinchi
variant   fuqarolar   huquq   va   erkinliklarining   daxlsizligini,   shuningdek,   ulardan
sud   qarorisiz   mahrum   etishga   yoki   ulami   cheklab   qo’yishga   hech   kim   haqli
emasligi   haqidagi   qoidani   mustahkamlab,   oldini   oluvchi   tusga   ega   bo’ldi.
Fuqarolarning   huquq   va   erkinliklaridan   mahrum   etish   yoki   ulami   cheklab
qo’yish   bo’yicha   har   bir   xatti-harakat   uning   xususiyatiga   qarab,   fuqarolik,
ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka olib keladi. Mazkur konstitutsiyaviy norma Fuqarolik,   Jinoyat,   Jinoyat   protsessual   kodekslarida   va   boshqa   qonunlarda
o’zining   mantiqiy   huquqiy   rivojini   topgan.   Davlatmizning   rahbari   tashabbusi
bilan ishlab chiqilgan O’zbekiston Respublikasining “Qamoqqa olishga sanksiya
berish   huquqi   sudlarga   o’tkazilishi   munosabati   bilan   O’zbekiston
Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish
to’g’risida”gi   Qonuni   qabul   qilinishi   ko’rsatilgan   konstitutsiyaviy   me’yor
rivojining yorqin misolidir.
Boshqacha   qilib   aytganda,   Konstitutsiya   huquqiy   tizimni   tashkil   etuvchi
huquq   barcha   tarmoqlarini   rivojlantirish   uchun   yuridik   baza   sifatida   xizmat
qiladi, bu esa turli huquq tarmoqlarining birligini va muvofiqligini kafolatlaydi.
O’zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasi   mamlakatda   amalga   oshirilayotgan
sud-huquq islohotining boshlan g’ich nuqtasi va asosiy huquqiy manbayidir.
Yuqoridagilarga   asosan,   ta’kidlashimiz   lozimki,   O’zbekiston
mustaqillikning   dastlabki   kunlaridan   boshlab,   insonparvar   demokratik   huquqiy
davlatni   barpo   etish   hamda   ijtimoiy   makon   sifatida   tushuniladigan   fuqarolik
jamiyatini shakllantirish yo’lini tanlagan. 
Ko’rsatilgan   ijtimoiy   makonda   qonun   ustuvor   bo’lib,   u   insonning   o’z-
o’zini   kamol   toptirishiga   monelik   qilmaydi,   aksincha,   yordam   beradi,   shaxs
manfaatlari,   uning   huquq   va   erkinliklari   to   ‘liq   darajada   ro’yobga   chiqishiga
ko’maklashadi.   Qonun   ustuvorligini   ta’minlash,   shaxs,   oila,   jamiyat   va   davlat
huquq   va   manfaatlarining   muhofazasini   kuchaytirish,   aholining   huquqiy
madaniyati   va  huquqiy  ongini   oshirish,  fuqarolami   qonunga  bo’ysunish  hamda
hurmat   ruhida   tarbiyalash-bu   rivojlangan   bozor   iqtisodiyotiga   asoslangan
haqiqiy   demokratik,   huquqiy   davlat   va   erkin   fuqarolik   jamiyati   qurishning,
nafaqat, maqsadi, balki uning vositasi, eng muhim sharti hisoblanadi. Shubhasiz,
mafkuraning   qonunga   nisbatan   ustunligini   e’lon   qiluvchi   totalitar,   ma’muriy-
buyruqbozlik   tizimidan  inson   huquqlarining  ustunligini   ta’minlaydigan   haqiqiy
demokratik,   huquqiy   davlat   va   jamiyatga   o’tish   maqsadida   bir   qator   qonun
bloklarining qabul qilinishi talab qilindi. Shu munosabat bilan, qisqa muddatda
sud-huquq   sohasini   isloh   qilish   bo’yicha   muhim   ishlar   amalga   oshirildi.   Odil sudlovni   amalga   oshirish   orqali   jamiyatda   totuvlikni,   inson   huquq   va   qonuniy
manfaatlari   himoya   qilinishini   ta’minlashga   yo’naltirilgan   mustaqil   sud
hokimiyatining   shakllantirilishiga   imkon   bergan   mustaqil   O’zbekiston
Konstitutsiyasining   qabul   qilinishi   qayd   etilgan   islohotlaming   huquqiy   asosi
sifatida   xizmat   qildi.   Davlat   hokimiyatining   tizimi,   jamiyatning   iqtisodiy
asoslari   va   jamiyat   munosabatlari   barcha   islohotlaming,   shu   jumladan,   sud-
huquq   islohotining   harakatlantiruvchi   kuchi   hisoblanadi.   Shu   bilan   birga,
jamiyat   hayoti   isloh   qilinishining   boshqa   yo’nalishlari   kabi   sud-huquq   islohoti
ijtimoiy munosabatlarining yanada rivojlanishiga, demokratik o’zgartirishlaming
chuqurlashtirilishiga, umuminsoniy ne’matlami, birinchi navbatda, shaxs, uning
hayoti, erkinligi, qadr-qimmati va boshqa ajralmas huquqlarini muhofaza qilish
kafolatlarining   kuchaytirilishiga   ta’sir   qilib,   ular   uchun   zarur   sharoitlarni
yaratadi.   Amalga   oshirilayotgan   sud-huquq   islohotlarining   birinchi   navbatdagi
maqsadi   insonning   konstitutsiyaviy   huquq   va   erkinliklarini,   jamiyatda   totuvlik
va   barqarorlikni   ta’minlashdir.   Sud   tizimini   takomillashtirish   hamda   inson
huquqlari   himoya   qilinishini   va   davlatda   ijtimoiy   barqarorlik   hamda
qonuniylikni   ta’minlash   maqsadini   ko’zda   tutgan   sud   hokimiyatining
mustaqilligini ta’minlash; jinoyatga oid siyosatni liberallashtirish; ishlarni sudda
ko’rilishining   protsessual   tartibini   takomillashtirish;   sud   orqali
himoyalanishning kafolatlarini kuchaytirish va sudga murojaat qilish erkinligini
ta’minlash;   inson   huquq   va   manfaatlarini   himoya   qilishga   qaratilgan   huquqni
muhofaza   qiluvchi   organlarining   faoliyatini   takomillashtirish;   aholini   huquqiy
tarbiyalash   sohasidagi   faoliyatni   yaxshilash,   uning   huquqiy   madaniyatini
oshirish,   huquqiy   axborotning   keng   maydonini   yaratish   yuqorida   qayd   etilgan
vazifalarni bajarish vositasi sifatida xizmat qiladi.
Mamlakatimizda   amalga   oshirilayotgan   islohotlar   O’zbekiston
Respublikasi   Prezidenti   I.   A.   Karimovning   har   bir   ma’ruzasida   chuqur   tahlil
qilib   boriladi.   Jumladan,   O’zbekiston   Respublikasi   Oliy   Majlisi,   Vazirlar
Mahkamasi  va  Prezident  Devonining  O’zbekiston  mustaqilligining  16  yilligiga
ba   g’ishlangan   qo’shma   majlisidagi   ma’ruzasida   1-Prezident   I.   A.   Karimov quyidagilarni   ta’kidlab   o’tdi:   “Respublikamizning   bosib   o’tgan   mustaqil
taraqqiyot yo’li va oldimizda turgan vazifalarning ma’no-mohiyati va ahamiyati
haqida   so’z   yuritganda,   bu   yo’lni   alohida   ikki   davrga   ajratish   bo’ladi.   Hech
shubhasiz,   bu   davrlarning   har   biri   mamlakatimiz   tarixida   o’ziga   xos   va   o’ziga
mos   muhim   o   ‘rin   egallaydi…o’tish   davri   va   milliy   davlatchilik   asoslarini
shakllantirish bilan bo g’liq birinchi galdagi islohot va o ‘zgarishlarni o’z ichiga
olgan   dastlabki   bosqich-1991—2000-yillar,   2001-yildan   2007-yilgacha   bo’lgan
muddatni   o’z   ichiga   olgan   ikkinchi   bosqich   faol   demokratik   yangilanishlar   va
mamlakatni modernizatsiya qilish davri”.
Sud-huquq   islohotining   birinchi   bosqichida   (1991—2000-yillar)   sud-
huquq   tizimini   tubdan   isloh   qilishning   milliy   strategiyasi   belgilandi   va   uning
konstitutsiyaviy   huquqiy   asoslari   yaratildi.   Sudlarni   jazolovchi   va   faqat   davlat
manfaatlarini himoya qiluvchi organdan qonun ustuvorligini va inson huquqlari
himoyasini  ta’minlovchi  organga  aylantirishga  qaratilgan  yaxlit  sud hokimiyati
tizimini shakllantirish vazifasi qo’yildi va muvaffaqiyatli hal etildi. 
Konstitutsiyaviy   sud,   Oliy   sud,   umumiy   yurisdiksiya   sudlari,   xo’jalik
sudlari   joriy   etildi.   Jinoyat,   jinoyat   protsessual,   sud-huquq   va   boshqa
yo’nalishlaming   qonunchilik   asosini   tashkil   etuvchi   baza   yaratildi.   Mazkur
bosqichda,   birinchi   navbatda,   inson   va   fuqaroning   huquq   va   erkinliklarini,
konstitutsiyaviy   tuzumni,   korxona,   muassasa   va   tashkilotlarning   huquq   va
qonuniy   manfaatlarini   himoya   qilish   maqsadida   o   ‘z   vakolatlarini   amalga
oshiradigan   sud   hokimiyatining   davlat   hokimiyati   erkin,   mustaqil   va   kuchli
tarmo   g’i   sifatida   tasdiqlanishi   bo’yicha   ta’sirchan   chora-tadbirlar   amalga
oshirildi.
O’zbekiston   Respublikasi   1-Prezidenti   I.A.   Karimov   “Mamlakatimizda
demokratik   islohotlami   yanada   chuqurlashtirish   va   fuqarolik   jamiyatini
rivojlantirish   konsepsiyasi”da   ta’kidlaganidek,   “avvalo,   sud   hokimiyatini
bosqichma-bosqich mustahkamlab borish, sudning mustaqilligini ta’minlash, uni
sobiq tuzumda bo’lgani kabi qata g’on quroli va jazolash idorasi sifatida organ
emas,   balki   inson   va   fuqaro   huquq   va   erkinliklarini   ishonchli   himoya   va muhofaza   etishga   xizmat   qiladigan   tom   ma’nodagi   mustaqil   davlat   institutiga
aylantirishga qaratilgan keng ko’lamli tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlar amalga
oshirildi”.   Shu   maqsadda   “Prokuratura   to’g’risida”   i   (1992-y.)   va   “Sudlar
to’g’risida”gi   Qonunlar,   Xo’jalik   protsessual   kodeks   (1993-y.),   Jinoyat   va
Jinoyat   protsessual   kodekslari,   Ma’muriy   javobgarlik   to   ‘   g’risidagi   kodeks
(1994-y.), “Fuqarolarning huquqlari  va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar
va   qarorlar   ustidan   sudga   shikoyat   qilish   to’g’risida”gi,   “O’zbekiston
Respublikasining   Konstitutsiyaviy   sudi   to’g’risida”gi   (1995-y.)   Qonunlari,
Fuqarolik   kodeksi   (1995-1996-yillar),   Fuqarolik   protsessual   va   Jinoyat-ijroiya
kodekslari,   Xo’jalik   protsessual   kodeksi   (yangi   tahrir),   “Advokatura
to’g’risida”gi   (1997-y.)   va   “Advokatlik   faoliyatining   kafolatlari   va
advokatlarning   ijtimoiy   himoyasi   to’g’risida”gi   Qonunlari   (1998-y.),
Prezidentning   “O’zbekiston   Respublikasi   xo’jalik   sudlarining   tarkibini
takomillashtirish   to’g’risida”gi,   “Xo’jalik   sudlarining   qarorlari   ijrosini
ta’minlashga oid chora-tadbirlar to ‘ g’risida”gi Farmonlari va boshqa bir qator
qonunosti   hujjatlar   qabul   qilindi.   Ushbu   davr   ichida   O’zbekiston   Advokatlar
assotsiatsiyasi va Sudyalar assotsiatsiyasi tashkil qilindi.
2000-yil  iyun oyida O ’֥ zbekiston Respublikasi  1-Prezidenti  I.A. Karimov
tomonidan   “Jamiyatning   siyosiy,   iqtisodiy   va   ma’naviy   sohalaridagi   islohotlar
jarayonini   erkinlashtirish   va   chuqurlashtirish”   dasturi   tasdiqlandi.   Mazkur
Dasturda   boshqa   chora-tadbirlar   qatorida   jinoyat   va   jinoyat   protsessual
qonunchiligini   liberallashtirish   bo’yicha   tegishli   chora-tadbirlar   nazarda
tutilganligi   inson   huquq   va   manfaatlarini   himoya   qilishning   kafolatlarini
kuchaytirish bo’yicha qabul qilingan yo’lning haqqoniy natijasidir.
O’zbekiston   Respublikasi   1-Prezidentining   2000-yil   14-avgustdagi
“O’zbekiston   Respublikasining   sud   tizimini   takomillashtirish   to’g’risida”gi
Farmoni   bilan   sud   tizimining   demokratik   asoslarini   isloh   qilish   va   yanada
chuqurlashtirish,   sud   ishlarining   adolatli   va   o’z   vaqtida   ko’rib   chiqilishini
ta’minlash,   fuqarolaming   shaxsiy,   siyosiy,   iqtisodiy,   ijtimoiy   huquq   va
erkinliklarini   himoya   qilish   kafolatlarini   yanada   kuchaytirish   hamda   umumiy yurisdiksiya sudlaming ixtisoslashuvini amalga oshirish maqsadida, 2001-yil 1-
yanvardan boshlab, fuqarolik ishlari bo’yicha va jinoyat ishlari bo’yicha alohida
sudlar tashkil qilindi.
O’zbekiston   Respublikasining   2000-yil   14-dekabrdagi   “Sudlar
to’g’risida”gi   Qonuni   yangi   tahrirda   qabul   qilinishi   sud-huquq   tizimi   isloh
qilinishi   birinchi   bosqichining   barkamol   nihoyasi   bo’ldi.   Mazkur   qonun   sud
hokimiyati   mustaqilligi   va   erkinligi,   uning   samaradorligi   prinsipial   boshqacha
va   fundamental   kafolatlarini   aks   ettirdi.   Ushbu   qonunga   muvofiq,   sudya
kadrlarini   tanlash   va   tayinlashning   samarali   hamda   demokratik   huquqiy
mexanizmi   yaratildi,   fuqarolik   va   jinoyat   ishlari   bo’yicha   sudlarning
ixtisoslashuvi qonuniy mustahkamlandi va amalga oshirildi.
“Sudlar   to’g’risida”gi   Qonunning   yangi   tahrirda   qabul   qilinishi
mamlakatimizning sud tizimini isloh qilish yo’lida muhim qadam bo’ldi. Qonun
mustaqillik   davrida   sud-huquq   sohasida   yi   g’ilgan   tajriba   mahsuli   bo’lib,   sud
faoliyatini yanada takomillashtirish va demokratlashtirish uchun sharoit yaratdi.
Sud-huquq   islohotining   ikkinchi   bosqichi   2001   -yildan   2007-yilgacha   bo’lgan
davmi   o’z   ichiga   qamrab   oladi.   Mustaqil   sud   tizimini   mustahkamlash,   inson
huquq   va   erkinliklarini   ishonchli   himoya   qilish   ushbu   bosqichning   eng   muhim
dasturiy vazifasi bo’ldi.
O’zbekiston   Respublikasi   1-Prezidenti   I.A.   Karimov   tomonidan
quyidagilar   ta’kidlab   o   ‘tildi:   “Taraqqiyotimizning   hozirgi   bosqichidagi   bosh
strategik vazifa-bu 2000-yil iyun oyida qabul qilingan, jamiyatimizning siyosiy,
iqtisodiy   va   ma’naviy   sohalaridagi   islohotlar   jarayonini   erkinlashtirish   va
chuqurlashtirish   dasturini   amalga   oshirishdan   iborat.   Mustaqillik   yillarida   sud-
huquq   tizimini   erkinlashtirish   va   demokratlashtirish   borasida   muhim   qadamlar
qo’yilganini e’tirof etmoq lozim. Buning natijasida mamlakatimizda zamonaviy
de-   mokratiya   talablariga   javob   bera   oladigan   sud   tizimi   shakllanmoqda.   Sud
bugungi   kunda   avvalgidek   hukmron   kommunistik   tizimning   qata   g’on   va
jazolash   apparati   emas,   balki   u   har   bir   inson   va   fuqaroning   huquq   hamda
erkinliklarini ishonchli tarzda qo’riqlash va himoya qilishga qaratilgan chinakam mustaqil   davlat   institutiga   aylanyapti.   Fuqarolarning   sudga   ishonchi
mustahkamlanib   bormoqda.   Bugun   bizning   huquqiy   doktrinamiz   mutlaqo
yangicha,   demokratik   tamoyillarga   asoslangan.   U,   eng   awalo,   O’zbekiston
Konstitutsiyasi  talablariga ko’ra, inson huquqlarining ustuvorligini ta’minlaydi.
Inson   himoyaning   bosh   subyekti   bo’lib,   uning   hayoti   va   so   g’li   g’iga   suiqasd
qilish   o   g’ir   jinoyat   hisoblanadi.   Lekin   shuni   afsuslanib   tan   olishimiz   kerakki,
hali-beri   qonunchiligimizda  ham,  qonunni  qo’llash   faoliyatimizda  ham  o’tmish
zamonning   illatlaridan   hamon   qutula   olmayapmiz.   Bugun   jinoyat   uchun   jazo
tayinlash   borasida   yuqorida   keltirilgan   yondashuvlarni   tubdan   qayta   ko’rib
chiqish vaqti yetdi” 
Shu   munosabat   bilan,   “mamlakatimizda   sud-huquq   tizimini   huquqiy
davlatni   shakllantirishning   muhim   tarkibiy   qismi   sifatida   chuqur   isloh   etish   va
erkinlashtirish bo’yicha yangi konsepsiya hayotga tatbiq qilindi”.
2001-yilda “Sudlar  Qonunda nazarda tutilgan fuqarolik va jinoyat ishlari
bo’yicha   alohida   sudlar   o   ‘z   faoliyatini   amalga   oshirish   boshlandi,   jinoiy
jazolami   liberallashtirish,   odil   sudlov   samaradorligini   oshirish,   sudda   ish
ko’rilishining   muddatlarini   qisqartirish   ishlari,   apellatsiya   institutini   joriy   etish
va jinoyat va fuqarolik ishlarini kassatsiya tartibida ko’rilishini o’zgartirish, sud
qarorlarini ijro etishni takomillashtirish kabi vazifalar amalga oshirildi.
O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 6-yanvardagi “Sudyalikʻ
lavozimlariga   nomzodlarni   tayyorlash,   sudyalar   va   sudlar   apparati   xodimlarini
qayta tayyorlash, ularning malakasini  oshirish tizimini  tubdan takomillashtirish
chora-tadbirlari   to g risida”gi   qarori   va   u   asosda   Sudyalar   oliy   maktabining	
ʻ ʻ
tashkil   etilishi,   faqatgina   shu   o quv   yurtini   tamomlagan   tinglovchilar   sudyalik	
ʻ
lavozimiga e lon qilingan tanlovlarda ishtirok etishi  mumkinligi  sud tizimidagi	
ʼ
islohotlarda muhim qadam bo ldi.	
ʻ 6
Ma lumki,   2021-yil   20-sentyabrda   “O zbekiston   Respublikasi   sudyalar	
ʼ ʻ
oliy   kengashi   to g risida”gi   O zbekiston   Respublikasi   Qonuniga   o zgartish   va	
ʻ ʻ ʻ ʻ
qo shimchalar kiritish haqida»gi O zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilindi.	
ʻ ʻ
6
  Husanov O.T.Konstitutsiyaviy huquq. – Toshkent: Ilm-ziyo, 2012, 58-65-betlar Unga   qadar   Kengash   sudyalik   lavozimlariga   nomzodlarning   zaxirasini
shakllantirish   kabi   vakolatlardan   biriga   ega   edi.  Bu   esa   o z-o zidan  sudyalikkaʻ ʻ
nomzodlarning   zaxirasini   shakllantirish   uchun   qo shimcha   kuch   va   sarf-	
ʻ
xarajatlarni   talab   etar,   Oliy   maktabga   kirish   imtihonlarida   ishtirok   etuvchi
nomzodlarning oz bo lsada huquqlari cheklanishiga olib kelar edi. Shuningdek,	
ʻ
bugungi kunga kelib sudyalikka zaxiraga olish instituti o z mazmun-mohiyatini	
ʻ
yo qotdi,   shu   sababli   sudyalikka   zaxiraga   olish   institutini   tugatishni   davrning	
ʻ
o zi   taqozo   qilayotganligi   sababli   va   2021-yil   28-iyulda   O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasining “Sudlar to g risida”gi Qonuni qabul qilinishi munosabati bilan	
ʻ ʻ
Qonunning 7-moddasiga tegishli o zgartish va qo shimchalar kiritildi.	
ʻ ʻ
Kengash   o z   zimmasiga   yuklatilgan   vazifalarni   bajarish   uchun   sudyalik	
ʻ
lavozimlariga   nomzodlarni   tanlov   asosida   tanlashni   tashkil   etadi,   rahbar
sudyalik   lavozimlariga   nomzodlar   zaxirasini   shakllantiradi.   O zbekiston	
ʻ
Respublikasi   Oliy   sudining   raisi,   rais   o rinbosarlari   va   sudyalari   lavozimlariga	
ʻ
tavsiya   etiladigan   nomzodlar   bo yicha   O zbekiston   Respublikasi   Prezidentiga	
ʻ ʻ
takliflar   va   taqdimnomalar   kiritadi,   viloyatlar   va   Toshkent   shahar   sudlarining
sudyalarini,   tumanlararo,   tuman,   shahar   sudlarining   raislari,   ularning
o rinbosarlari   va   sudyalari,   viloyatlar   va   Toshkent   shahar   ma muriy   sudlari	
ʻ ʼ
sudyalari,   tumanlararo   ma muriy   sudlarning   raislari,   ularning   o rinbosarlari   va	
ʼ ʻ
sudyalari,   shuningdek   O zbekiston   Respublikasi   Harbiy   sudining   sudyalari,
ʻ
hududiy harbiy sudlarning raislarini lavozimga tayinlaydi.Sudyalar oliy malaka
hay atining   xulosasiga   ko ra,   sudyalarni   ularning   vakolatlari   muddati   davrida	
ʼ ʻ
o z arizalariga asosan sudlarning raislari lavozimlariga o tkazish vazifasini ham	
ʻ ʻ
bajaradi.   Respublika   ma muriy   sudining   sudyalari,   Qoraqalpog iston	
ʼ ʻ
Respublikasi  tumanlararo  ma muriy  sudlarining  raislari,   ularning  o rinbosarlari
ʼ ʻ
va   sudyalari   lavozimlariga   o tkazish   to g risida   Qoraqalpog iston   Respublikasi
ʻ ʻ ʻ ʻ
Jo qorg i   Kengesiga   Qoraqalpog iston   Respublikasi   sudining,   viloyatlar   va	
ʻ ʻ ʻ
Toshkent   shahar   sudlarining,   tumanlararo,   tuman,   shahar   sudlarining,
Qoraqalpog iston   Respublikasi   ma muriy   sudining,   viloyatlar   va   Toshkent	
ʻ ʼ
shahar   ma muriy   sudlarining,   tumanlararo   ma muriy   sudlarning,   O zbekiston
ʼ ʼ ʻ Respublikasi   Harbiy   sudining,   hududiy   harbiy   sudlarning   sudyalik   lavozimida
bo lishning eng yuqori yoshini sudyaning roziligi bilan besh yilgacha uzaytirishʻ
mumkin. 
Qonunda   nazarda   tutilgan   hollarda,   sudyalarni,   sud   raislari,
o rinbosarlarini, O zbekiston Respublikasi Harbiy sudining sudyalari va hududiy
ʻ ʻ
harbiy sudlarning raislarini ham lavozimidan ozod qiladi. Shuningdek, Kengash
jismoniy   va   yuridik   shaxslarning   sudyalar   tomonidan   Sudyalar   odobi   kodeksi
talablariga   rioya   etilishi   masalalariga   doir   murojaatlarini   ko rib   chiqadi,	
ʻ
sudyalarning   faoliyatini   ularning   kasbiga   munosibligi   nuqtayi   nazaridan
o rganadi, Sudyalar odobi kodeksini tasdiqlaydi.	
ʻ
Davlatimiz   rahbari   farmonining   3-bandi   ijrosini   ta minlash   maqsadida,	
ʼ
ya ni   Kengash   raisi   sud   hokimiyati   mustaqilligini   va   sudyalar   daxlsizligini	
ʼ
ta minlash,   odil   sudlovni   amalga   oshirishga   to sqinlik   qilayotgan   omillar   va
ʼ ʻ
tizimda   korrupsiyaga   qarshi   kurashish   holati   yuzasidan   O zbekiston	
ʻ
Respublikasi   Prezidentiga   yil   yakuni   bo yicha   axborot   taqdim   etishi	
ʻ
begilanganligi sababli Kengash raisiga Kengashga yuklatilgan barcha vazifalarni
o z vaqtida va sifatli bajarilishida mas ul ekanligi qonun bilan mustahkamlandi. 	
ʻ ʼ
Shuningdek, O zbekiston Respublikasi “Jismoniy va yuridik shaxslarning	
ʻ
murojaatlari   to g risida”gi   Qonunga   asosan,   davlat   organlarida   jismoniy	
ʻ ʻ
shaxslarni   va   yuridik   shaxslarning   vakillarini   qabul   qilish   tashkil   etilishi,
jismoniy   shaxslarni   va   yuridik   shaxslarning   vakillarini   qabul   qilish   davlat
organining   rahbari   yoxud   boshqa   vakolatli   shaxs   tomonidan   amalga   oshirilishi
belgilangan.   Shu   sababli   Qonunning   9-moddasiga   tegishli   o zgartish   va	
ʻ
qo shimchalar   kiritilgan.   Shuningdek,   Kengash   raisining   doimiy   asosda	
ʻ
ishlovchi o rinbosari joriy etilib, unga sudlarda korrupsiyani keltirib chiqaruvchi	
ʻ
omillarni   tizimli   ravishda   bartaraf   qilish   va   unga   qarshi   kurashish
samaradorligini   oshirish   vazifasi   yuklatilgan.   Kengash   raisi   o rinbosari	
ʻ
zimmasiga   Sudyalar   daxlsizligini   ta minlash   va   korrupsiyaning   oldini   olish	
ʼ
bo yicha   sud   inspeksiyasining   faoliyati,   sud   tizimida   sudyalik   lavozimlariga	
ʻ
tanlash   va   tayinlash   jarayonlariga   axborot-kommunikatsiya   texnologiyalarni joriy   etish,   shuningdek   axborot   xavfsizligini   ta minlash   bo yicha   faoliyatiʼ ʻ
ustidan bevosita rahbarlik qilish yuklatilgan.
Shu   sababli   Kengash   raisi   o rinbosari   vazifa   va   maqomi   qonun   qabul	
ʻ
qilish  yo li  bilan  mustahkamlab  qo yilgan. Sudya  faoliyatining  samaradorligini	
ʻ ʻ
elektron   reyting   orqali   ochiq   va   shaffof   baholashni   ta minlaydigan   aniq	
ʼ
mezonlarni ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish bugungi kunning eng asosiy
vazifalaridan   biri.   Shu   sababli,   bu   kabi   mezonlar,   albatta,   qonun   bilan
mustahkamlangan bo lishi sudyaning o z ustida tinmay ishlashiga va odil sudlov	
ʻ ʻ
samaradorligiga ijobiy ta sir ko rsatadi. 	
ʼ ʻ Xulosa
Sud   hokimyati   davlatning   ajralmas   bir   qismi   ekanini   isbotlab   beradi.
Mustaqillik   yillarida   mamlakatimizda   sud   sohasiga   oid   doimiy   ravishda   yangi
qonunlar   farmonlar   imzolangan.   O’zbekiston   Respublikasida   so’nggi   yillardagi
islohotlardan   boshlab   birqator   yangi   qonun   va   farmonlar   imzolandi.   Sud
to’g’risidagi   qonunlarga   o’zgartirish   va   qo’shimchalar   kiritildi.   O’zbekiston
Respublikasi Prezidenti “Sudlar faoliyatini yanada takomillashtirish va odil sudlov
samaradorligini oshirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi farmonni
imzoladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoniga binoan so’nggi yillarda
mamlakatimizda   sud-huquq   tizimini   yanada   takomillashtirish,   fuqaro   va
tadbirkorlarning   huquq   va   qonuniy   manfaatlarini   ishonchli   himoya   qilish
choralarini   kuchaytirish,   odil   sudlovni   samarali   ta’minlash   hamda   sudyalar
hamjamiyati ro’lini oshirish bo’yicha izchil ishlar olib borilmoqda.
Amalga   oshirilgan   ishlar   natijasida   odil   sudlov   jarayonida   inson
huquqlarini   himoya   qilish   darajasi   yangi   bosqichga   chiqqan.   Sud   himoyasini
ta’minlashdagi ortiqcha byurokratik to’siqlar saqlanib qolayotganligi va boshqa bir
qator   kamchiliklar   sud   organlarining   amaldagi   tuzilishini   zamon   talablari   va
xalqaro standartlarga muvofiq qayta ko’rib chiqishni taqozo etmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Karimov   I.A.   O’zbekistonning   o’z   istiqlol   va   taraqqiyot   yo’li.   –   Toshkent:
“O’zbekiston”. 1992, 334 bet.
2. O’zbekiston   Respublikasi   Oliy   Sudi   Plenumi   qarorlari   to’plami.   –   Toshkent:
“Sharq”.1991-1997
3. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent – 2021, 29 bet.
4.  Husanov O. T. Konstitutsiyaviy huquq. – Toshkent: Ilm-ziyo, 2012, 402 bet.