Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 99.5KB
Покупки 4
Дата загрузки 03 Сентябрь 2023
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Юриспруденция

Продавец

Bohodir Jalolov

O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyati faoliyati tarixi

O’zbekiston respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Mirzo Ulu g’bek nomidagi O’zbekiston Milliy Universiteti Tarix fakulteti ARXIVSHUNOSLIK Yo’NALISHI 2-BOSQICH TALABASI “O’zbekistonda DAVLAT MUASSASALARI TARIXI” FANIDAN “ O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyati faoliyati tarixi ” MAVZUSIDA TAYYORLAGAN KURS ISHI Toshkent Mundarija KIRISH…………………………………………………… … 3 I.BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA SUD TIZIMI VA UNING TASHKIL ETILISHI……………. . . . . . . . . . . . 4 I.1. O’zbekiston Respublikasida sud tizimining shakllanish tarixi……………………………………………………… ….. 4 I.2. Sud tizimining umumiy ta’rifi va uning bo’g’inlari. .. . . . 1 2 II.BOB . O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI SUD TIZIMI TARKIBIY TUZILMASI VA HOKIMYATDA AMALGA OSHIRILAYOTGAN ISLOHOTLAR . . . 1 6 II.1. Sud tizimi tarkibiy tuzilmasi va vazifalari. . . . . . . . 1 6 II.2. O’zbekiston Respublikasi sud tizimidagi islohotlar…………. 2 2 Xulosa……………………………………………………. 3 2 Foydalanilgan Adabiyotlar Ro’yxati…….. 3 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi: Bugungi kunda rivojlanib borayotgan sud tizimi tarixini mustaqil o’rgangan holda uning kamchilik va yutuqlarini tahlil qila bilish. Bundan tashqari yurtimizda sud-huquq sohasida amalga oshirilgan islohotlarni o’rganib, inson huquqlari va erkinligini ta’minlaydigan konstitutsion tizimni shakllantirish. Kurs ishining obyekti. O’zbekiston Respublikasida mustaqillikka erishgan yillaridan so’ng sud hokimiyatining faoliyati va vazifalari. 1991-2023-yillar Kurs ishining predmeti. Mustaqillikdan so’ng O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining mustaqil hokimiyat sifatida shakllanishi, hokimyat tarkibiy tuzilmasi va vazifalari, sud tizimida olib borilgan islohotlar va qabul qilingan qarorlar, mustaqil sud tizimini holati. I.bob. O’zbekiston respublikasida sud tizimining tashkil etilishi va mustaqil hokimiyat sifatida shakllanishi. I.1. O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyatining shakllanish tarixi Eng avval sud hokimiyati o’zi nima, degan savolga javob berish lozimedi, chunki shu asosda sudning hokimiyat tizimidagi o’rnini aniqlash, u haqida aniqroq tasavvur hosil qilish mumkin edi. O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumlarining birida “sud hokimiyati” tushunchasiga quyidagicha ta’rif berildi: “Sud hokimiyati - bu sudlarning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari ustuvorligi prinsipiga so’zsiz rioya qilish asosida jinoiy, fuqarolik, xo’jalik ishlarini va ma’muriy huquqbuzarlik to’g’risidagi ishlarni ko’rish bo’yicha vakolatidir” 1 . Bu ta’rif sud hokimiyati vazifalarini to’la qamrab olmagan bo’lsada, dastlabki urinishlardan bo’lganligi uchun uni ijobiy baholash mumkin. Albatta, sud hokimiyatiga ta’rif berishda (Konstitutsiyaviy sud) qonunlarning Konstitutsiyagamos kelishi (Konstitutsiya himoyasini), fuqarolar huquqi, sha’ni, qadr-qimmatini himoya qilish sudlarning asosiy vazifasi ekanligi e’tiborga olinishi kerak. Sud hokimiyatining shakllanishida 1993-yil 6-mayda qabul qilingan “O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to’g’risida” gi, 1993-yil 2-sentabrda qabul qilingan “Sudlar to’g’risida”gi qonunlar muhim rol o’ynadi. Yer yuzida odam paydo bo’lganidan boshlab, garchi bugungi kundagi “sud”, “qonun” kabi zamonaviy atamalar bilan atalmagan bo’lsada, turli qonuniyatlar shakllana boradi. Sud tizimiga aloqador dastlabki ma’lumotlar bizgacha yetib kelmagan. Shunga qaramasdan, sud hokimyatchiligi — 3-3,5 ming yil avval shakllangan degan taxminlar ham yo’q emas albatta. Umuman olganda esa, o’rta Osiyo xalqlarining qadimgi madaniy-maishiy darajasi 1 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumi qarorlari to‘plami. 1991-1997. – Toshkent: “Sharq”, 5-6-betlar. tavsifidan, urf-odatlaridan kelib chiqib shuni aytsa bo’ladiki, sudlov majburiyatlari hurmatga sazovor, boy hayotiy tajribaga ega bo’lgan jamiyat a'zolari tomonidan amalga oshirilgan. Nizoli masalalar bo’yicha ular tomonidan bildirilgan fikrlar, qabul qilingan qarorlar barcha tomonidan qabul qilinib, majburiy xarakterga ega bo’lgan. O’zbekiston hududida, salkam XIII asr mobaynida shariat qonun-qoidalariga asoslangan qozilik sudlari, xalq urf-odat me'yorlariga asoslangan biy sudlari amalda bo’lgan. XIX asrning ikkinchi yarmida (o’rta Osiyo Rossiya tomonidan qo’shib olinganidan so’ng) chor mustabid hukumati bu yerda Rossiya qonunchiligiga asoslanib ish yurituvchi o’zlarining sud organlarini joriy qilishdi. Dastavval ular fuqarolik ishlarini hamda Rossiya fuqarolarining manfaatlari bilan bo g’liq ishlarni ko’rib chiqqanlar. Keyinchalik esa, ularning vakolatiga barcha jiddiy nizolar to’g’risidagi hamda qonun ozodlikdan mahrum etish jazosini nazarda tutgan jinoyatlarni ko’rib chiqish qo’shilgan. Oktabr to’ntarishi sud tizimiga ham o’z ta'sirini o’tkazdi: natijada yangi sudlar va tribunallar joriy qilindi. Ular, birinchi direktivalarda belgilanganidek, o’zlarining “proletarlik ongi”ga asoslanib ishlarni ko’rib chiqqanlar. Ularga o’z faoliyatida chor Rossiyasi qonun hujjatlaridan foydalanish huquqi ham berilgan edi, basharti bu qonun hujjatlari revolutsiya manfaatlariga zid kelmasada. Sudyalar va boshqa sud organlari umuman xato qilmaydigan, qat’iy qata g’onchi va hech ham shubhalanmaydigan qilib o’ylangan edi. Ularni boshqarish faqatgina umumiy ko’rsatmalar berish hamda konkret ishlarga to’ g’ridan-to’ g’ri aralashish orqali amalga oshirilgan. Bunga misol qilib RKP(b) Siyosiy byurosining 1919-yili “Bosmachilarning boshliqlari to’g’risida”gi qarorini keltirsa bo’ladi. Unda shunday deyilgan edi: “o’rta Osiyo byurosiga bosmachilarning boshliqlarini qo’ldan chiqarmaslik va ularni darhol Revtribunal sudiga topshirib jazo sifatida oliy jazoni qo’llash nazarda tutish majburiyat qilib belgilansin”. Mazkur qaror matnidan siyosiy byuroning sud ishlariga to’ g’ridan- to’ g’ri aralashuvi aniq-ravshan ko’rinib turibdi; byuro tomonidan aybdorlik masalasi ham, jazo masalasi ham hal etib bo’lingan. U vaqtlarda sudyalarning mustaqilligi haqida gap ham bo’lishi mumkin emas edi. 1936-yili SSSR prokurori A. Ya. Vishinskiy sudni davlatning qata g’onchilik siyosatini amalga oshiruvchi organ sifatidagi rolini isbotlab beradi: “Biz proletar davlatda sudyalarning “mustaqilligi” prinsipini rad qilganimizda, biz ularning proletar davlatdan, ishchi sinfidan, umumdavlat siyosatidan mustaqilligini rad etgan bo’lamiz. Buning bilan biz davlatda umumdavlat siyosatidan farqli ravishda alohida sud siyosatining mavjud bo’lishini radetamiz...”. Qonunsizlik - kommunistik tizimning asosiy belgisi bo’lib, u hech qaysi bir sovet muassasalarini chetlab o’tmagan. Partiya tizimi sudlarni o’zining yo’lini amalga oshirishga mo’ljallangan bir bo’limi sifatida qaragan. Partiyaning yo’riqlari hayotga darhol tatbiq etilgan. Shunday qilib, 1934-yil 10-iyulda SSSR SIK tomonidan “SSSR ichki ishlar xalq komissariati va uning mahalliy organlari tomonidan tergov qilinadigan jinoyatlarni ko’rib chiqish to’g’risida” qaror qabul qilinadi. Qarorga muvofiq, davlatga qarshi (kontrrevolyutsion, boshqaruv tartibiga qarshi) jinoyatlar SSSR Oliy sudi, ittifoq respublikalarning oliy sudlari, o’lka va oblast sudlari hamda avtonom respublikalarning bosh sudlari tomonidan ko’rib chiqiladi. Buning uchun SSSR va ittifoq respublikalarning sudlarida rais va ikkita sud a’zosidan iborat tarkibda maxsus hay'atlar tashkil etildi. Temir yo’l va suv transportida sodir etiladigan jinoyatlar SSSR Oliy sudining Temir yo’l va Suv hay’atlari, tomonidan ko’rib chiqilishi kerak. Shuningdek, SSSR Oliy sudining Sud-nazorat kollegiyasi (hay’ati) tashkil etildi. Boshqacha qilib aytganda, maxsus kengashlar bilan birgalikda maxsus kollegiyalar ham dalillarsiz sud qilishi mumkin edi. Tarixning guvohlik berishicha, yaxshi qonunlardan tashqari, inson huquqlarining mafkuraviy kafolatlari-insonning qadriyatiga bo’lgan ishonch, o’zboshimchaliklarning har bir qurboni haqida xotiraning saqlab qolinishi ham juda muhimdir. Shuning uchun ham o’zbek xalqi 1-Prezident I. A. Karimovning “Qata g’on-qurbonlarini xotiralash kunini belgilash to’g’risida”gi farmonini yuqori baholadi. Sud hokimiyatning alohida tarmo g’i sifatida barcha demokratik mamlakatlarda e’tirof etilgan. Sobiq tuzumda sud sotsialistik tuzum himoyachisi sifatida namoyon bo’lib, undan har qanday demokratik chiqish va harakatlarni jazolash vositasi sifatida foydalanilgan. Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki kunlaridan boshlab, sudlarni alohida mustaqil hokimiyat tarmo g’i sifatida vujudga keltirish uchun harakatlar boshlandi. Respublika Birinchi Prezidenti: “Sud hokimiyati isloh qilinmoqda, u qonunlar ustunligini, barcha fuqarolarning qonun oldida tengligini ta’minlashi lozim” 2 , - deb mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki kunlarida e’tirof etgan edi. Fikrimizga ko’ra, O’zbekiston qonunchiligida sud hokimiyati amalga oshirilishining quyidagi shakllari mustahkamlangan: 1. Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlaming hujjatlari Konstitutsiyaga qanchalik mosligiga doir ishlarni ko’rish. 2. Sudga qadar ish yuritish ustidan nazorat qilish (ehtiyot chorasi sifatida qamoqqa olish yoki qamoqda saqlab turish muddatini uzaytirish; amnistiya aktini qo’llash to’g’risidagi iltimosnomalarni ko’rish va boshqalar). 3. Sud hujjatlari (hal qiluv qarori, hukm, ajrim, qarorlar) ning ijro etilishini ta’minlashga, shuningdek, hakamlik sudlarining hal qiluv qarorlari bo’yicha ijro varaqalari berishga doir ishlarni ko’rish. 4. Qonun hujjatlarini qo’llash masalalari bo’yicha tushuntirishlar berish. 5. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasida qonunchilik tashabbusi huquqini amalga oshirish. 6. Sudlar faoliyatini tashkiliy jihatidan ta’minlashda, sudyalami tanlash va lavozimlarga tavsiya etishda ishtirok etish. 7. Odil sudlovni amalga oshirish. Odil sudlov fuqarolik, xo’jalik, jinoyat ishlarni hamda ma’muriy huquqbuzarliklar tog’risidagi ishlami ko’rish va hal qilish 2 Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. – Toshkent: “O‘zbekiston”, 1992. 5-bet orqali amalga oshiriladi. Sud hokimiyatini amalga oshirishning asosiy shakli sud ishlarini yuritishdir, ya’ni taraflarning teng huquqliligi va ish yuritishning tortishuv prinsiplariga asoslangan odil sudlovdir. Darhaqiqat, odil sudlov O’zbekiston da sud hokimiyatining shakllanishi jarayonini shartli ravishda quyidagi bosqichlarga bo’lish mumkin: 1) Rossiyaga qo’shib olinishidan oldin O’zbekiston (Turkiston)da sud hokimiyati; 2) chor Rossiyasi davrida O’zbekiston da sud hokimiyati; 3) Oktabr revolutsiyasidan so’ng, ammo O’zbekiston SSR tashkil etilishidan oldin O’zbekiston (Turkiston)ning sud hokimiyati; 4) O’zbekiston Respublikasi sobiq Ittifoq tarkibiga kirgan davridagi sud hokimiyati; 5) O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng sud hokimiyati. Sud hokimiyatining O’zbekiston hududida rivojlanishi va shakllanishining ko’rsatilgan har bir bosqichini qisqacha ko’rib chiqamiz. Birinchi bosqich — Rossiyaga qo’shib olinishidan oldin O’zbekiston (Turkiston)da sud hokimiyati. Rossiyaga qo’shib olinishidan oldin o’rta Osiyo uch feodal davlat o’rtasida bo’lingan edi: Qo’qon va Xiva xonliklari hamda Buxoro amirligi. Xon va amir ularning hokimiyatlariga xavf tu g’diradigan xatti- harakatlar bo’yicha jinoyat ishlarini ko’rib, sud hokimiyatini amalga oshirishgan. Tabiiyki, shu holatda har qanday shaklda shikoyat qilish haqida so’z yuritishga imkon bo’lmagan. Qozikalon (qozi-kuzzot), ya’ni oliy sudya “odil sudlovni” amalga oshirishda xon va amirning o ‘ng qo’li bo’lgan. U bir vaqtning o’zida ham diniy, ham sud hokimiyatini amalga oshirgan. Rasmiy hujjatlarda u “odil sudlov tayanchi (ustuni)” deb nomlangan. Shariat qonunlariga rioya etgan qozi sudlari hamda xalq urf-odat normalari bo’yicha o ‘z qarorlarini qabul qiladigan biy sudlari O’zbekiston hududida deyarli 13 asr davomida o’z faoliyatini amalga oshirgan. 1886-yildagi Turkiston o’lkasini boshqarish to’g’risidagi nizom bilan “qozi sudlari” “xalq sudlari” degan nomga o’zgartirilgan. Biroq, ushbu sudlar avvalgiday biy sudlari va qozi sudlariga bo’linardi. So’ng ikki sud instansiyalari o ‘rnatilgan: xalq sudyasi va uyezd boshli g’i tomonidan chaqiriladigan xalq sudyalari qurultoyi. Bundan tashqari, uyezd boshli g’i hukm yoki qaror ijrosini to’xtatishga va viloyat sudiga shikoyat qilish uchun ishni prokurorga yuborishga haqli bo’lgan. Ya’ni ish yuqori turuvchi instansiya sudi tomonidan ko’rib chiqilishi uchun apellatsiya shikoyatining mavjudligi talab etilmagan. Uyezd boshli g’ining qarori ishni yuborish uchun faktik asos bo’lgan. Bundan tashqari, xalq sudlarining hukmlari va qarorlari ustidan uyezd boshli g’iga shikoyat qilish mumkin edi, u esa hukm yoki qaror ijrosini to’xtatishga haqli bo’lib, shikoyatni, o ‘z navbatida, xalq sudyalari qurultoyiga ko’rib chiqish uchun taqdim etardi. Qurultoy muayyan tumandagi sudyalarning uchdan ikki qismidan iborat bo’lgan. Shunday qilib, xalq sudyalari qurultoyi faktik apellatsiya instansiyasi bo’lgan. Qurultoy huquqlari doirasidan chiqmagan holda qabul qilingan qurultoy qarorlari uzil-kesil bo’lgan 1867-yilda hozirgi O’zbekiston hududida birinchi chor sudlari tashkil etilgan. Uyezd sudlari birinchi instansiya sudlari bo’lgan va kelishtiruvchi sudyalarining huquqlaridan foydalangan Viloyat boshqarmalari viloyat sudlarining tashkil etilishiga qadar sud vazifalarini bajarardi. Ular sud sifatida uyezd sudyalarining ishlarini apellatsiya tartibida ko’rardi. 1867-yildagi nizom loyihasi bo’yicha viloyat mahkamalarining qaror va hukmlari ustidan berilgan apellatsiya shikoyatlari senat tomonidan ko’rilardi. Biroq, Turkiston general-gubematori 1878-yilda hakamlik qurultoyi huquqlari asosida qabul qilingan viloyat mahkamalarining qarorlarini kassatsiya tartibida ko’rish huquqini noqonuniy ravishda egalladi. General-gubemator devonxonasining xizmatchilari ishlarning kassatsiya tartibida ko’rilishining mazmunini o’zlashtirmagan bo’lib, butunlay to’ g’ri bo’lgan qarorlarni bekor qilish tog’risidagi bildirgilarni tayyorlardi, noto’ g’ri qarorlar ustidan berilgan kassatsiya shikoyatlarini esa oqibatsiz qoldirardi. Viloyat sudlari sud palatasi va kelishtiruvchi sudlar qurultoyining huquq va majburiyatlarini o’zida birlashtirardi. Viloyat sudlari oldin viloyat mahkamalari va kelishtiruvchi sudlar qurultoylari sudloviga tegishli bo’lgan barcha ishlarni ko’rardi. Bundan tashqari, ularga mahalliy aholining qozi va biy sudlari hukm hamda qarorlarini bekor qilish huquqi taqdim etilgan. 1898-yilda Turkistonda 1864-yildagi Sud nizomlari joriy etilgan. Sud nizomlarini qo’llash tog’risidagi vaqtinchalik qoidalariga muvofiq, uchastka va q o’shimcha kelishtiruvchi sudlari; okrug sudlari; sud palatasi ta’sis etilgan. Uchastka va qo’shimcha kelishtiruvchi sudlari sudlovga tegishliligi jinoyat va fuqarolik sudi ish yurituvining nizomlari bilan belgilanadigan jinoyat va fuqarolik ishlarini ko’rardi. Ahvol huquqidan mahrum etishga yoki uni cheklashga olib kelmaydigan jinoyat va nojo’ya harakatlar to’g’risidagi ishlar kelishtiruvchi sudya tomonidan ko’rilardi. Ularning qarorlari ustidan protest va shikoyatlar okrug sudiga berilardi. Okrug sudlari ishlarni birinchi instansiya sudi sifatida ko’rardi. Sud palatasi 1899-yil 14-mayda Toshkentda tashkil etilgan. U birinchi instansiya sudi sifatida qonunga muvofiq, uning sudloviga tegishli bo’lgan jinoyat va fuqarolik ishlarining eng muhim toifalarini ko’rgan. Uchastka sudlari tomonidan ko’rilgan ishlar bo’yicha sud palatasi kassatsiya instansiyasi vazifalarini bajarardi. Kelishtiruvchi sudyalaming qurultoyi sifatida chiqarilgan okrug sudlarining uzil- kesil qaror va hukmlari ustidan berilgan protest va shikoyatlar yuzasidan ishlarni ko’rish bo’yicha senatning vazifalari ham sud palatasiga yuklatilgan edi. Sud palatasi katta rais, uch nafar podsholik sudyalar va uch nafar mahalliy faxriy kelishtiruvchi sudyalardan iborat bo’lgan. Uchinchi bosqich — Oktabr revolutsiyasidan so ‘ng, О ‘zbekiston SSR tashkil etilishidan oldin О ‘zbekiston (Turkiston)ning sud hokimiyati. 1921-yildan boshlab, RKP(b) MK ko’rsatmalariga asosan, Turkistonda qozi sudlari institutining qisman tiklanishi boshlandi. 1921-yil 6-oktabrdagi Qozi sudi to ‘g ‘risidagi nizomga muvofiq, Far g’ona viloyatida yagona xalq sudi bilan birga qozi sudlari ham legallashtirilgan. Mazkur sudlarning birinchi instansiyasi ishlarni yakka tartibda ko’rgan qozi bo’lgan. Ikkinchi-apellatsiya instansiyasi 2-5 kishidan iborat bo’lgan qozilar qurultoyi, kassatsiya instansiyasi esa viloyat yoki uyezd adliya bo’limining taqdimnomasi bo’yicha yoki xulosasi bilan ishlarni ko’rgan ijroqo’m rayosati bo’lgan. Nizomga binoan, qozi taraflaming vujudga kelgan nizoni shariat bo’yicha hal qilinishiga rozi bo’lganligi haqidagi yozma arizasi bo’yicha ishlarni ko’rishga haqli edi. Taraflarning biri nizo ushbu tartibda ko’rib chiqilishiga rozi bo’lmagan holda sudlovga tegishlilik haqidagi masala qarori uzil-kesil hisoblangan alohida komissiyaga hal qilish uchun taqdim etilishi mumkin edi To’rtinchi bosqich — О ‘zbekiston Respublikasi SSSR tarkibiga kirgan davridagi sud hokimiyati. o’zSSR tashkil etilishidan (1924-y.) so’ng barcha davlat hokimiyati organlari va qonunlami unifikatsiya qilish, sobiq TASSR, BSSR va XSSR hududida amal qilgan turli qonun hujjatlari o’rniga yagona respublika qonunchiligini ishlab chiqish zarurati vujudga kelgan. o’zSSR hukumati oldida respublika barcha hududlari uchun sud muassasalarining yagona tizimini o’matish vazifasi ham turgan. Yangi tashkil etilgan viloyatlarda (Toshkent, Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo va Xorazm), shuningdek, oldindan bo’lgan Samarqand va Far g’ona viloyatlarida viloyat sudlari ta’sis etilgan. 1922-yildagi RSFSRning sud tuzilishi to’g’risidagi nizomga muvofiq, yangi tashkil etilgan o’zSSR Oliy sudi va viloyat sudlari o’z faoliyatini boshlagan edi. o’zSSR Oliy sudi quyidagi tarkibda o’z faoliyatini yuritgan edi: yalpi majlisning rayosati, jinoyat va fuqarolik ishlari bo’yicha kassatsiya kollegiyasi, jinoyat va fuqarolik ishlari bo’yicha sud kollegiyasi va intizomiy kollegiya. Xalq sudlari ham mavjud bo’lgan, ular milliy-davlat chegaralash jarayonining boshida bir-biridan keskin farqlanadigan ikki guruhga bo’lingan edi: 1) oldin Turkiston Respublikasiga kirgan viloyatlar (Toshkent, Samarqand va Far g’ona viloyatlari) ning xalq sudlari; 2) O’zbekiston ga yangi qo’shilgan viloyatlarning xalq sudlari. I.2 Sud tizimining umumiy ta’rifi va uning bo’g’inlari Sud hokimiyatini amalga oshirish vazifasi tashkil etilgan maxsus organlarning, ya’ni sudlarning zimmasiga yuklatilgan. o’z navbatida, sudlar yagona tizimni tashkil qiladilar. O’zbekiston Respublikasida sud tizimini O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va “Sudlar to’g’risida”gi Qonuni belgilaydi. O’zbekiston da sud hokimiyati faqat sudlarga, ya’ni ularning vakillari bo’lgan sudyalarga va odil sudlovni amalga oshirish jarayoniga qonunda belgilangan tartibda jalb qilinadigan xalq vakillariga, ya’ni xalq maslahatchilariga taqdim etiladi. Sud hokimiyat vakolatlari boshqa organlar yoki shaxslar tomonidan o’zlashtirilishi qonun tomonidan man etiladi. Mukammal sud tizimi, nafaqat, ayrim sudlar vakolatlarining belgilanishiga imkon beradi, balki sud orqali himoyalanish erkinligi prinsipining amalga oshirilishini va odil sudlov samaradorligini ta’minlaydi. O’zbekiston Respublikasi sud tizimini takomillashtirish va sud hokimiyati mustaqilligini ta’minlash amalga oshirilishi O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinishi paytidan boshlangan sud-huquq islohotining birinchi navbatdagi vazifasi sifatida belgilandi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi sud tizimining huquqiy asosini belgilaydi. Konstitutsiyaning 107-moddasiga muvofiq, O’zbekiston Respublikasida sud tizimi besh yil muddatga saylanadigan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi, O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi, Qoraqalpo g’iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha oliy sudlari, Qoraqalpo g’iston Respublikasi xo’jalik sudidan, shu muddatga tayinlanadigan fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha tumanlararo, tuman, shahar sudlari, shuningdek, harbiy va xo’jalik sudlaridan iborat. Shunday qilib, O’zbekiston da tashkil etilgan va o ‘z faoliyatini amalga oshiradigan sud tizimi quyidagi uch kichik tizimni o’z ichiga qamrab oladi: 1) O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi. 2) O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi, Qoraqalpo g’iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha Oliy sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha tumanlararo, tuman, shahar sudlari, harbiy sudlardan iborat umumiy yurisdiksiya sudlari. Harbiy sudlar tizimi, o’z navbatida, O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi harbiy hay’ati, O’zbekiston Respublikasi Harbiy sudi, okrug va hududiy harbiy sudlardan iborat. 3) Xo’jalik sudlari. Mazkur sudlar O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi, Qoraqalpo g’iston Respublikasi xo’jalik sudi, viloyatlar va Toshkent shahar xo’jalik sudlaridan iborat. Konstitutsiyaviy sud tashkil etilishi va faoliyati tartibi O’zbekiston Respublikasining “O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to’g’risida”gi Qonunida belgilangan. Umumiy yurisdiksiya sudlari va xo’jalik sudlari tashkil etilishi va faoliyati tartibi O’zbekiston Respublikasining “Sudlar to’g’risida”gi Qonunida belgilangan. O’zbekiston Respublikasida favqulodda sudlar tuzish Konstitutsiya va “Sudlar to’g’risida”gi Qonuni bilan taqiqlanadi. Qonunga asosan, odil sudlovning samaradorligini va tezkorligini, shuningdek, fuqarolar va yuridik shaxslarning huquq va manfaatlarini sud orqali himoya qilishning kafolatlarini kuchaytirish maqsadida O’zbekiston Respublikasida ishlarning toifalariga qarab, sudlarning ixtisoslashuvi amalga oshirilishi mumkin. Ta’kidlash lozimki, O’zbekiston Respublikasi sud tizimini takomillashtirish, sud hokimiyati mustaqilligini ta’minlash maqsadida umumiy yurisdiksiya sudlarining ixtisoslashuvi amalga oshirildi.O’zbekiston Respublikasi 1-Prezidentining 2000-yil 14-avgustdagi “O’zbekiston Respublikasining sud tizimini takomillashtirish to’g’risida”gi Farmoni qoidalari 2000-yil 14-avgustda yangi tahrirda qabul qilingan hamda fuqarolik ishlari va jinoyat ishlari bo’yicha alohida sudlarning tashkil etilishini nazarda tutgan O’zbekiston Respublikasining “Sudlar to’g’risida”gi Qonuni qabul qilinishi orqali amalga oshirildi. Umuman olganda, yangi tahrirda qabul qilingan “Sudlar to’g’risida”gi Qonun bilan sud tizimi tubdan isloh qilindi. Xususan: • sud tizimi takomillashtirildi, sudlarning ixtisoslashuvi amalga oshirildi: ishlar malakali ko’rib chiqilishini ta’minlash maqsadida fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha sudlar tashkil etildi; • hokimiyatlar bo’linishi konstitutsiyaviy prinsipini amalga oshirish uchun sudlar faoliyatini tashkiliy jihatdan ta’minlash masalalari, xususan, sudya kadrlari masalasi bilan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzurida tashkil qilingan maxsus organ- O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Sudyalarni tanlash va lavozimlarga tavsiya etish bo’yicha oliy malaka komissiyasi shu g’ullanadi; • sudyalik lavozimlariga nomzodlarni taqdim etish, sudya vakolatlarini to’xtatish va muddatidan ilgari tugatish, sudyalarni intizomiy javobgarlikka tortish bo’yicha ish yuritishni qo’z g’atish, sudlar faoliyati to’g’risidagi hisobotlarni vaqt-vaqti bilan tinglash bo’yicha vakolatlar ijro etuvchi organi bo’lgan Adliya vazirligining vakolati doirasidan chiqarildi. Bu esa sudlar Adliya vazirligining ta’siridan to ‘liq ozod etilishini ko’rsatadi; •O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi huzurida maxsus vakolatli organ Sud qarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatini moddiy-texnik jihatdan va moliyaviy ta’minlash Departamenti tashkil etildi; • Sudyalar zaxirasini shakllantirish bo’yicha sudyalar malaka hay’atlarining vakolatlari kengaytirildi, mazkur hay’atlarning zimmasiga sudya kadrlari birlamchi zaxirasini shakllantirish majburiyati yuklatildi; • Sudya kadrlarini tanlash va tayinlashning huquqiy mexanizmi yaratildi, sudyalik lavozimlariga nomzodlarni tanlash bo’yicha ko’p bosqichli tizim joriy etildi. Fuqarolik, jinoyat va ma’muriy sud ishlari umumiy yurisdiksiya sudlarida ko’rib chiqiladi. Umumiy yurisdiksiya sudlari tizimining tashkiliy asoslari O’zbekiston Respublikasining “Sudlar to’g’risida”gi Qonunida mustahkamlangan. O’zbekiston Respublikasining sud tizimi uning milliy-davlat va ma’muriy-hududiy tuzilishiga mos bo’lib, tarkibiy jihatdan tuman, viloyat va respublika bo’ g’inlaridan iborat. Sud tizimi bo’ g’ini - bu O’zbekiston Respublikasining milliy-davlat va ma’muriy-hududiy tuzilishiga muvofiq tashkil etilgan hamda bir xil vakolatlarga ega bo’lgan bir turdagi sudlar majmuyidir. “Sudlar to’g’risida”gi Qonunning 1-moddasiga muvofiq, umumiy yurisdiksiya sudlari tizimi uch bo’ g’indan iborat: 1)Asosiy bo’ g’in-fuqarolik ishlari bo’yicha tumanlararo, tuman(shahar) sudlari, jinoyat ishlari bo’yicha tuman (shahar) sudlari; 2)o’rta bo’g’in-Qoraqalpog’iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha Oliy sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari; 3)Oliy bo’g’in-O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi. Umumiy yurisdiksiya sudlari tizimiga kiruvchi harbiy sudlar ham aynan shu tarzda bo’linadi: 1)Asosiy bo’g’in-okrug va hududiy harbiy sudlari; 2)O’rta bo’g’in-O’zbekiston Respublikasi Harbiy sudi; 3)Oliy bo’g’in-O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi harbiy hay’ati. Umumiy yurisdiksiya sudlaridan farqli ravishda xo’jalik sudlari uch bo’ g’in o’rniga ikki bo’ g’indan iborat tuzilmaga ega: 1)Asosiy bo’ g’in-Qoraqalpo g’iston Respublikasi xo’jalik sudi, viloyat va Toshkent shahar xo’jalik sudlari; 2)Oliy bo’ g’in-O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi. Agarda “bo’g’in” tushunchasi umumiy yurisdiksiya sudlari tizimini tashkiliy tuzilishi nuqtayi nazaridan ta’riflagan bo’lsa, “instansiya” tushunchasi mazkur tizimni u tomonidan bajarilayotgan vazifalar nuqtayi nazaridan ta’riflaydi. II BOB . O’zbekiston Respublikasi Sud Tizimi Tarkibiy Tuzilmasi Va Hokimyatda Amalga Oshirilayotgan Islohotlar II.1 Sud tizimi tarkibiy tuzilmasi va vazifalari Sud hokimiyatning alohida tarmo g’i sifatida barcha demokratik mamlakatlarda e’tirof etilgan. Sobiq tuzumda sud sotsialistik tuzum himoyachisi sifatida namoyon bo’lib, undan har qanday demokratik chiqish va harakatlarni jazolash vositasi sifatida foyadalanilgan. Mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki kunlaridan boshlab, sudlarni alohida mustaqil hokimiyat tarmo g’i sifatida vujudga keltirish uchun harakatlar boshlandi. “Sud hokimiyati isloh qilinmoqda, u qonunlar ustunligini, barcha fuqarolarning qonun oldida tengligini ta’minlashi lozim” 3 - deb mamlakatimiz mustaqilligining dastlabki kunlarida e’tirof etgan edi Respublika Prezidenti. O’zbekiston Konstitutsiyasi loyihasini tayyorlashda sud hokimiyatini mustaqil hokimiyat sifatida o’matishga alohida e ‘tibor berdi. Jahon mamlakatlari tajribasi o’rganildi. Sud hokimiyatini tashkil etish davlat hokimiyatini tashkil etishning ajralmas qismi deb qaraldi. “Davlat hokimiyatining tashkil etilishi va faoliyat tartibi vakolatlarning taqsimlanish prinsipi asosida amalga oshiriladi. Qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati-davlatning uchta asosiy tayanchidir” 4 – degan g’oya Konstitutsiyaning 11-moddasida asosiy prinsip sifatida mustahkamlab qo’yildi. O’zbekiston mustaqilligi, davlat hokimiyatining jahon tajribasida qo’llab kelingan prinsiplarini qo’llash natijasida Konstitutsiyada sudni totalitar tuzum, undagi hukmron partiya manfaatiga xizmat qiluvchi vositadan fuqarolarning huquqlarini himoya qiluvchi, huquqiy davlatning muhim vositasiga aylantirish uchun imkoniyat vujudga keldi va Konstitutsiyada mustahkamlandi. 3 Karimov I.A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va tarqqiyot yo‘li. – Toshkent: O‘zbekiston, 1995. 5-bet. 4 Karimov I.A. O‘zbekiston-kelajagi buyuk davlat. – Toshkent: O‘zbekiston, 1992. 41-bet. Lekin Konstitutsiya yoki boshqa qonunlarda masalani belgilashning o’zi muammoni hal qilmas edi. Sudning haqiqiy hokimiyat organiga, mustaqilligiga, fuqarolarning huquqlari himoyachisiga aylanishi uchun katta ishlarni am alga oshirish zarur edi. Buning uchun sud-huquq sohasini isloh qilish zarurligi belgilandi va bosqichma-bosqich islohotlar amalga oshirib borildi. Uning natijasida sud hokimiyatining nazariy asoslari, huquqiy asoslari shakllanib, kuchayib bordi. Eng avval sud hokimiyati o’zi nima, degan savolga javob berish lozim edi, chunki, shu asosda sudning hokimiyat tizimidagi o’rnini aniqlash, u haqda aniqroq tasavvur hosil qilish mumkin edi. O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenum larining birida sud hokimiyati tushunchasiga quyidagicha ta’rif berildi: “Sud hokimiyati - bu sudlarning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlari ustuvorligi prinsipiga so’zsiz rioya qilish asosida jinoiy, fuqarolik, xo’jalik ishlarini va ma’muriy, huquqbuzarlik to’g’risidagi ishlarni ko’rish bo’yicha vakolatidir” 5 . Bu ta’rif to’la sud hokimiyati vazifalarini qamrab olmagan bo’lsa-da, dastlabki urinishlardan bo’lganligi uchun uni ijobiy baholash mumkin. Albatta, sud hokimiyatiga ta’rif berishda (Konstitutstyaviy sud) qonunlarning Konstitutsiyaga mos kelishi (Konstitutsiya himoyasini), fuqarolar huquqi, sha’ni, qadr-qimmatini himoya qilish sudlarning asosiy vazifasi ekanligi e ‘tiborga olinishi kerak. Sud hokimiyatining shakllanishida 1993-yil 6-mayda qabul qilingan “O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to’g’risida”gi, 1993-yil 2- sentabrda qabul qilingan “Sudlar to’g’risidagi qonunlar muhim rol o’ynadi. Sud hokimiyatini mustahkamlash, uning mustaqilligini ta’minlash masalasi doimiy ravishda davlat boshli g’ining e’tiborida bo’ldi. Deyarli barcha asosiy ma’ruzalarida davlat boshli g’i bu masala xususida to’xtalib o’tdi. Sud hokimiyati tizimining alohida hamda umumiy vazifalari mavjud, tegishli vakolatlarga ega alohida sud organlarining tizimidan ibprat. Sud organlari qonunchilik va ijro hokimiyatidan farq qilib, alohida maqsadda tuzilgan sud organlaridan hamda Oliy 5 O‘zbekiston Oliy Plenumi qarorlari to‘plami. 1991-1997. – Toshkent: Sharq. 1997. 5-6-betlar. va mahalliy sud organlaridan iborat va ularning barchasi birlashib yagona sud hokimiyatini tashkil qiladi. Konstitutsiyaning 107-moddasida sud hokimiyatini amalga oshiruvchi sud organlari tizimi belgilangan. Unga asosan “O’zbekiston Respublikasida sud tizimi besh yil muddatga saylanadigan O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi, O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi, O’zbekiston Respublikasi Oliy xo’jalik sudi, Qoraqalpo g’iston Respublikasi fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha oliy sudlari, Qoraqalpo g’iston Respublikasi xo’jalik sudidan, shu muddatga tayinlanadigan fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha viloyat va Toshkent shahar sudlari, fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha tumanlararo, tuman, shahar sudlari, harbiy va xo’jalik sudlaridan iborat”. Sud hokimiyati tizimi quyidagi ko’rinishda aniq ko’rinadi. Sud hokimiyatining mustaqil tarmo g’i O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudi hisoblanadi. Konstitutsiyaviy sud faqat markazda (Respublika miqyosida) tuzilishi bilan (quyi tuzilmalarda yo’q), vazifa va vakolatlariga qarab, tarkibiy tuzilishiga ko’ra sud hokimiyatining boshqa ikki tarmo g’i umumiy yurisdiksiya sudlari va xo’jalik sudlaridan farq qiladi. Konstitutsiyaviy sudning asosiy vazifasi, qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyatlarning hujjatlari Konstitutsiyaga qanchalik mosligiga doir ishlarni ko’radi. Boshqacha qilib aytganda, u Konstitutsiyaning asosiy himoyachisidir. Konstitutsiyamizning 109-moddasiga asosan Konstitutsiyaviy sudga yana quyidagi vazifalar yuklangan. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi: 1) O’zbekiston Respublikasi qonunlarining va O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari qarorlarining, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlarining, hukumatning va mahalliy davlat hokimiyati organlari qarorlarining, O’zbekiston Respublikasining davlatlararo shartnomaviy va boshqa majburiyatlarining O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga mosligini aniqlaydi; 2)Qoraqalpo g’iston Respublikasi Konstitutsiyasi O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga, Qoraqalpo g’iston Respublikasi qonunlari O’zbekiston Respublikasining qonunlariga muvofiqligi to’g’risida xulosa beradi; 3) O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari normalariga sharh beradi; 4) O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va qonunlari bilan berilgan vakolat doirasida boshqa ishlarni ham ko’rib chiqadi. Konstitutsiyaviy sudning qarorlari matbuotda e’lon qilingan paytdan boshlab kuchga kiradi. Ular qat’iy va ular ustidan shikoyat qilish mumkin emas. Konstitutsiyaviy sudning faoliyati, vakolatlari, ish yuritish, tashkil bo’lish tartibi, tarkibi “O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to’g’risida”gi Qonun bilan tartibga solinadi. Sud hokimiyatining tarkibiga kiruvchi ikkinchi tarmoq sudi – bu umumiy yurisdiksiya sudlaridir. Bu sud tarmo g’i o’z tizimiga ega, uni O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi boshqaradi. Konstitutsiyaning 110-moddasiga asosan “O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi fuqarolik, jinoiy va ma’muriy sud ishlarini yuritish sohasida sud hokimiyatining oliy organi hisoblanadi. U tomonidan qabul qilingan hujjatlar qat’iy va O’zbekiston Respublikasining barcha hududida bajarilishi majburiydir. O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi Qoraqalpo g’iston Respublikasi Oliy sudlari, viloyatlar, shaharlar, tumanlararo, tuman sudlari va harbiy sudlarning sudlov faoliyati ustidan nazorat olib borish huquqiga ega”. Konstitutsiyaning bu normasi tegishli sud tizimini, unda Oliy sudning o’rnini, qisqa qilib aytganda, sudning vazifa va vakolatlarini belgilab qo’ygan. Umumiy yurisdiksiya sudlari tizimini quyidagi ko’rinishda aniqroq tasavvui qilish mumkin. Bu sudlarning vazifa va vakolatlari “Sudlar to’g’risida”gi Qonunda keng berilgan. Qonunning 2-moddasida sudning vazifasi belgilangan, unga asosan sud - “O’zbekiston Respublikasida sud O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi va boshqa qonunlarida, inson huquqlari to’g’risidagi xalqaro hujjatlarda e’lon qilingan fuqarolarning huquq va erkinliklarini, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarning huquqlari hamda qonun bilan qo’riqlanadigan manfaatlarini sud yo’li bilan himoya qilishga da’vat etilgan”. Ko’rinib turibdiki, biror yerda sudga jazolash vazifasi yuklanmagan u faqat fuqaro va muassasalarning huquqlarini himoya qiladi. Sudga bunday vazifa yuklanishi huquqiy davlatga xos xususiyatdir. Sudning bu vazifasi xo’jalik sudlariga ham taalluqlidir. Qonunda sudlarning vakolatlari, tarkibi, ish yuritish shakli va prinsiplari batafsil belgilab qo’yilgan. Sudning faoliyati qonun ustuvorligini ta ‘minlash, ijtimoiy adolatni qaror toptirishdir. Xo’jalik sudlari. Fuqarolik, jinoyat ishlarini ko’ruvchi sudlar avvalgi tuzumda ham mavjud bo’lib, shu tuzum uchun xizmat qilgan bo’lsa, xo’jalik sudlari O’zbekiston Respublikasining mustaqilligi natijasida vujudga keldi va sud hokimiyatining ajralmas qismi bo’lib qoldi. Mulkchilikning turli shakllariga asoslangan korxonalar, muassasalar, tashkilotlar o’rtasidagi, shuningdek tadbirkorlar o’rtasidagi, iqtisodiyot sohasida va uni boshqarish jarayonida vujudga keladigan xo’jalik nizolarini hal etish Oliy xo’jalik sudi va xo’jalik sudlari tomonidan amalga oshiriladi. (Konstitutsiyaning 111-moddasi). Xo’jalik sudlarining vujudga kelishiga bozor iqtisodiyotiga asoslangan jamiyat qurish maqsadimiz, tadbirlarimizni rivojlantirish zarurati sabab bo’ldi. Xo’jalik sudlari tizimi respublikaning Oliy Xo’jalik sudi, Qoraqalpo g’iston Respublikasi xo’jalik sudi, viloyatlar xo’jalik sudlari va Toshkent shahar xo’jalik sudidan iborat. Odil sudlov organlari tizimidan farq qilib, xo’jalik sudlari tumanlarda va shaharlarda tashkil qilinmaydi. Xo’jalik sudlarining vazifasi umumiy yurisdiksiya sudlarining vazifasi bilan bir xil, ya’ni “Sudlar to’g’risidagi Qonunning 2-moddasi bu sudga ham tegishli. Sud hokimiyati organlariga, Konstitutsiyada yana boshqa vazifalar ham yuklangan. Konstitutsiyaning 44-moddasida: “Har bir shaxsga o’z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g’ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi”, - deb belgilangan. Bu bir tomondan sudlarga fuqarolar murojaatlarini ko’rish mas’uliyatini yuklasa, ikkinchi tomondan sudni fuqaro huquqlari va erkinliklarining eng kuchli, samarali vositasi, kafolati sifatida namoyon qiladi. Bu bilan sudlar fuqarolar huquqlarini davlatdan ham himoya qiladi. O’zbekiston Respublikasi Oliy sudi Fuqarolik ishlari bo’yicha Qoraqalpog’iston Respublikasi Oliy sudi Jinoyat ishlari bo’yicha Qoraqalpog’iston Respublikasi Oliy sudi Tumanlararo fuqarolik ishi bo’yicha sudi Tuman va shahar jinoyat ishi bo’yicha sudi Viloyatlar va Toshkent shahar fuqarolik ishi bo’yicha sudi Viloyatlar va Toshkent shahar jinoyat ishi bo’yicha sudi Tumanlararo fuqarolik ishi bo’yicha sudi Tuman va shahar jinoyat ishi bo’yicha sudi Harbiy sud II.2. O’zbekiston Respublikasi sud tizimidagi islohotlar Mustaqil O’zbekiston Konstitutsiyasi jamiyat va davlat hayotining barcha sohalari, shu jumladan, sud-huquq sohasi ham isloh qilinishining oliy manbayi sifatida xizmat qiladi. Oliy Kengashning 1990-yil 20-iyunda bo’lib o’tgan ikkinchi sessiyasida Mustaqillik deklaratsiyasi e’lon qilindi va I. A. Karimov raisligida 64 kishidan iborat bo’lgan va yangi Konstitutsiya loyihasi ustida ikki yarim yil davomida ishlagan Konstitutsiya komissiyasi tashkil etildi. Komissiya a’zolarining so’zlariga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Konstitutsiya loyihasi ustida ishlaganida inson huquqlari va sud hokimiyatini tashkil etish masalalariga ba g’ishlangan bo’limlarga alohida e’tiborini qaratdi. Xususan, aynan Prezidentning taklifi bo’yicha shaxs daxlsizligi, aybsizlik prezumpsiyasi, xotin-qizlar va erkaklaming teng huquqliligi, onalik va bolalikni muhofaza qilish, xo’jalik sudlari haqidagi va boshqa muhim masalalarga oid normalar loyihaga kiritildi. Konstitutsiya loyihasining Oliy sud haqidagi me’yori ham bevosita Prezident tomonidan kuchaytirilgan va yaxshilangan. “Fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo’yilgan huquq va erkinliklari sud orqali himoya qilinishi lozim” kabi normani mustahkamlashni nazarda tutgan Konstitutsiya dastlabki loyihasining 19-moddasiga ham jiddiy o’zgartirishlar kiritildi. Konstitutsiya komissiyasi Raisi quyidagi tahrimi taklif etdi: “Fuqarolarning Konstitutsiya va qonunlarda mustahkamlab qo’yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki ulami cheklab qo’yishga hech kim haqli emas”.Agarda birinchi variantda fuqarolar huquq va erkinliklarining sud orqali himoya qilinishi nazarda tutilgan bo’lsa, ikkinchi variant fuqarolar huquq va erkinliklarining daxlsizligini, shuningdek, ulardan sud qarorisiz mahrum etishga yoki ulami cheklab qo’yishga hech kim haqli emasligi haqidagi qoidani mustahkamlab, oldini oluvchi tusga ega bo’ldi. Fuqarolarning huquq va erkinliklaridan mahrum etish yoki ulami cheklab qo’yish bo’yicha har bir xatti-harakat uning xususiyatiga qarab, fuqarolik, ma’muriy yoki jinoiy javobgarlikka olib keladi. Mazkur konstitutsiyaviy norma Fuqarolik, Jinoyat, Jinoyat protsessual kodekslarida va boshqa qonunlarda o’zining mantiqiy huquqiy rivojini topgan. Davlatmizning rahbari tashabbusi bilan ishlab chiqilgan O’zbekiston Respublikasining “Qamoqqa olishga sanksiya berish huquqi sudlarga o’tkazilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi Qonuni qabul qilinishi ko’rsatilgan konstitutsiyaviy me’yor rivojining yorqin misolidir. Boshqacha qilib aytganda, Konstitutsiya huquqiy tizimni tashkil etuvchi huquq barcha tarmoqlarini rivojlantirish uchun yuridik baza sifatida xizmat qiladi, bu esa turli huquq tarmoqlarining birligini va muvofiqligini kafolatlaydi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi mamlakatda amalga oshirilayotgan sud-huquq islohotining boshlan g’ich nuqtasi va asosiy huquqiy manbayidir. Yuqoridagilarga asosan, ta’kidlashimiz lozimki, O’zbekiston mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlab, insonparvar demokratik huquqiy davlatni barpo etish hamda ijtimoiy makon sifatida tushuniladigan fuqarolik jamiyatini shakllantirish yo’lini tanlagan. Ko’rsatilgan ijtimoiy makonda qonun ustuvor bo’lib, u insonning o’z- o’zini kamol toptirishiga monelik qilmaydi, aksincha, yordam beradi, shaxs manfaatlari, uning huquq va erkinliklari to ‘liq darajada ro’yobga chiqishiga ko’maklashadi. Qonun ustuvorligini ta’minlash, shaxs, oila, jamiyat va davlat huquq va manfaatlarining muhofazasini kuchaytirish, aholining huquqiy madaniyati va huquqiy ongini oshirish, fuqarolami qonunga bo’ysunish hamda hurmat ruhida tarbiyalash-bu rivojlangan bozor iqtisodiyotiga asoslangan haqiqiy demokratik, huquqiy davlat va erkin fuqarolik jamiyati qurishning, nafaqat, maqsadi, balki uning vositasi, eng muhim sharti hisoblanadi. Shubhasiz, mafkuraning qonunga nisbatan ustunligini e’lon qiluvchi totalitar, ma’muriy- buyruqbozlik tizimidan inson huquqlarining ustunligini ta’minlaydigan haqiqiy demokratik, huquqiy davlat va jamiyatga o’tish maqsadida bir qator qonun bloklarining qabul qilinishi talab qilindi. Shu munosabat bilan, qisqa muddatda sud-huquq sohasini isloh qilish bo’yicha muhim ishlar amalga oshirildi. Odil sudlovni amalga oshirish orqali jamiyatda totuvlikni, inson huquq va qonuniy manfaatlari himoya qilinishini ta’minlashga yo’naltirilgan mustaqil sud hokimiyatining shakllantirilishiga imkon bergan mustaqil O’zbekiston Konstitutsiyasining qabul qilinishi qayd etilgan islohotlaming huquqiy asosi sifatida xizmat qildi. Davlat hokimiyatining tizimi, jamiyatning iqtisodiy asoslari va jamiyat munosabatlari barcha islohotlaming, shu jumladan, sud- huquq islohotining harakatlantiruvchi kuchi hisoblanadi. Shu bilan birga, jamiyat hayoti isloh qilinishining boshqa yo’nalishlari kabi sud-huquq islohoti ijtimoiy munosabatlarining yanada rivojlanishiga, demokratik o’zgartirishlaming chuqurlashtirilishiga, umuminsoniy ne’matlami, birinchi navbatda, shaxs, uning hayoti, erkinligi, qadr-qimmati va boshqa ajralmas huquqlarini muhofaza qilish kafolatlarining kuchaytirilishiga ta’sir qilib, ular uchun zarur sharoitlarni yaratadi. Amalga oshirilayotgan sud-huquq islohotlarining birinchi navbatdagi maqsadi insonning konstitutsiyaviy huquq va erkinliklarini, jamiyatda totuvlik va barqarorlikni ta’minlashdir. Sud tizimini takomillashtirish hamda inson huquqlari himoya qilinishini va davlatda ijtimoiy barqarorlik hamda qonuniylikni ta’minlash maqsadini ko’zda tutgan sud hokimiyatining mustaqilligini ta’minlash; jinoyatga oid siyosatni liberallashtirish; ishlarni sudda ko’rilishining protsessual tartibini takomillashtirish; sud orqali himoyalanishning kafolatlarini kuchaytirish va sudga murojaat qilish erkinligini ta’minlash; inson huquq va manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan huquqni muhofaza qiluvchi organlarining faoliyatini takomillashtirish; aholini huquqiy tarbiyalash sohasidagi faoliyatni yaxshilash, uning huquqiy madaniyatini oshirish, huquqiy axborotning keng maydonini yaratish yuqorida qayd etilgan vazifalarni bajarish vositasi sifatida xizmat qiladi. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimovning har bir ma’ruzasida chuqur tahlil qilib boriladi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Vazirlar Mahkamasi va Prezident Devonining O’zbekiston mustaqilligining 16 yilligiga ba g’ishlangan qo’shma majlisidagi ma’ruzasida 1-Prezident I. A. Karimov quyidagilarni ta’kidlab o’tdi: “Respublikamizning bosib o’tgan mustaqil taraqqiyot yo’li va oldimizda turgan vazifalarning ma’no-mohiyati va ahamiyati haqida so’z yuritganda, bu yo’lni alohida ikki davrga ajratish bo’ladi. Hech shubhasiz, bu davrlarning har biri mamlakatimiz tarixida o’ziga xos va o’ziga mos muhim o ‘rin egallaydi…o’tish davri va milliy davlatchilik asoslarini shakllantirish bilan bo g’liq birinchi galdagi islohot va o ‘zgarishlarni o’z ichiga olgan dastlabki bosqich-1991—2000-yillar, 2001-yildan 2007-yilgacha bo’lgan muddatni o’z ichiga olgan ikkinchi bosqich faol demokratik yangilanishlar va mamlakatni modernizatsiya qilish davri”. Sud-huquq islohotining birinchi bosqichida (1991—2000-yillar) sud- huquq tizimini tubdan isloh qilishning milliy strategiyasi belgilandi va uning konstitutsiyaviy huquqiy asoslari yaratildi. Sudlarni jazolovchi va faqat davlat manfaatlarini himoya qiluvchi organdan qonun ustuvorligini va inson huquqlari himoyasini ta’minlovchi organga aylantirishga qaratilgan yaxlit sud hokimiyati tizimini shakllantirish vazifasi qo’yildi va muvaffaqiyatli hal etildi. Konstitutsiyaviy sud, Oliy sud, umumiy yurisdiksiya sudlari, xo’jalik sudlari joriy etildi. Jinoyat, jinoyat protsessual, sud-huquq va boshqa yo’nalishlaming qonunchilik asosini tashkil etuvchi baza yaratildi. Mazkur bosqichda, birinchi navbatda, inson va fuqaroning huquq va erkinliklarini, konstitutsiyaviy tuzumni, korxona, muassasa va tashkilotlarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilish maqsadida o ‘z vakolatlarini amalga oshiradigan sud hokimiyatining davlat hokimiyati erkin, mustaqil va kuchli tarmo g’i sifatida tasdiqlanishi bo’yicha ta’sirchan chora-tadbirlar amalga oshirildi. O’zbekiston Respublikasi 1-Prezidenti I.A. Karimov “Mamlakatimizda demokratik islohotlami yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”da ta’kidlaganidek, “avvalo, sud hokimiyatini bosqichma-bosqich mustahkamlab borish, sudning mustaqilligini ta’minlash, uni sobiq tuzumda bo’lgani kabi qata g’on quroli va jazolash idorasi sifatida organ emas, balki inson va fuqaro huquq va erkinliklarini ishonchli himoya va muhofaza etishga xizmat qiladigan tom ma’nodagi mustaqil davlat institutiga aylantirishga qaratilgan keng ko’lamli tashkiliy-huquqiy chora-tadbirlar amalga oshirildi”. Shu maqsadda “Prokuratura to’g’risida” i (1992-y.) va “Sudlar to’g’risida”gi Qonunlar, Xo’jalik protsessual kodeks (1993-y.), Jinoyat va Jinoyat protsessual kodekslari, Ma’muriy javobgarlik to ‘ g’risidagi kodeks (1994-y.), “Fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini buzadigan xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish to’g’risida”gi, “O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyaviy sudi to’g’risida”gi (1995-y.) Qonunlari, Fuqarolik kodeksi (1995-1996-yillar), Fuqarolik protsessual va Jinoyat-ijroiya kodekslari, Xo’jalik protsessual kodeksi (yangi tahrir), “Advokatura to’g’risida”gi (1997-y.) va “Advokatlik faoliyatining kafolatlari va advokatlarning ijtimoiy himoyasi to’g’risida”gi Qonunlari (1998-y.), Prezidentning “O’zbekiston Respublikasi xo’jalik sudlarining tarkibini takomillashtirish to’g’risida”gi, “Xo’jalik sudlarining qarorlari ijrosini ta’minlashga oid chora-tadbirlar to ‘ g’risida”gi Farmonlari va boshqa bir qator qonunosti hujjatlar qabul qilindi. Ushbu davr ichida O’zbekiston Advokatlar assotsiatsiyasi va Sudyalar assotsiatsiyasi tashkil qilindi. 2000-yil iyun oyida O ’֥ zbekiston Respublikasi 1-Prezidenti I.A. Karimov tomonidan “Jamiyatning siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy sohalaridagi islohotlar jarayonini erkinlashtirish va chuqurlashtirish” dasturi tasdiqlandi. Mazkur Dasturda boshqa chora-tadbirlar qatorida jinoyat va jinoyat protsessual qonunchiligini liberallashtirish bo’yicha tegishli chora-tadbirlar nazarda tutilganligi inson huquq va manfaatlarini himoya qilishning kafolatlarini kuchaytirish bo’yicha qabul qilingan yo’lning haqqoniy natijasidir. O’zbekiston Respublikasi 1-Prezidentining 2000-yil 14-avgustdagi “O’zbekiston Respublikasining sud tizimini takomillashtirish to’g’risida”gi Farmoni bilan sud tizimining demokratik asoslarini isloh qilish va yanada chuqurlashtirish, sud ishlarining adolatli va o’z vaqtida ko’rib chiqilishini ta’minlash, fuqarolaming shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy huquq va erkinliklarini himoya qilish kafolatlarini yanada kuchaytirish hamda umumiy yurisdiksiya sudlaming ixtisoslashuvini amalga oshirish maqsadida, 2001-yil 1- yanvardan boshlab, fuqarolik ishlari bo’yicha va jinoyat ishlari bo’yicha alohida sudlar tashkil qilindi. O’zbekiston Respublikasining 2000-yil 14-dekabrdagi “Sudlar to’g’risida”gi Qonuni yangi tahrirda qabul qilinishi sud-huquq tizimi isloh qilinishi birinchi bosqichining barkamol nihoyasi bo’ldi. Mazkur qonun sud hokimiyati mustaqilligi va erkinligi, uning samaradorligi prinsipial boshqacha va fundamental kafolatlarini aks ettirdi. Ushbu qonunga muvofiq, sudya kadrlarini tanlash va tayinlashning samarali hamda demokratik huquqiy mexanizmi yaratildi, fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha sudlarning ixtisoslashuvi qonuniy mustahkamlandi va amalga oshirildi. “Sudlar to’g’risida”gi Qonunning yangi tahrirda qabul qilinishi mamlakatimizning sud tizimini isloh qilish yo’lida muhim qadam bo’ldi. Qonun mustaqillik davrida sud-huquq sohasida yi g’ilgan tajriba mahsuli bo’lib, sud faoliyatini yanada takomillashtirish va demokratlashtirish uchun sharoit yaratdi. Sud-huquq islohotining ikkinchi bosqichi 2001 -yildan 2007-yilgacha bo’lgan davmi o’z ichiga qamrab oladi. Mustaqil sud tizimini mustahkamlash, inson huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish ushbu bosqichning eng muhim dasturiy vazifasi bo’ldi. O’zbekiston Respublikasi 1-Prezidenti I.A. Karimov tomonidan quyidagilar ta’kidlab o ‘tildi: “Taraqqiyotimizning hozirgi bosqichidagi bosh strategik vazifa-bu 2000-yil iyun oyida qabul qilingan, jamiyatimizning siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy sohalaridagi islohotlar jarayonini erkinlashtirish va chuqurlashtirish dasturini amalga oshirishdan iborat. Mustaqillik yillarida sud- huquq tizimini erkinlashtirish va demokratlashtirish borasida muhim qadamlar qo’yilganini e’tirof etmoq lozim. Buning natijasida mamlakatimizda zamonaviy de- mokratiya talablariga javob bera oladigan sud tizimi shakllanmoqda. Sud bugungi kunda avvalgidek hukmron kommunistik tizimning qata g’on va jazolash apparati emas, balki u har bir inson va fuqaroning huquq hamda erkinliklarini ishonchli tarzda qo’riqlash va himoya qilishga qaratilgan chinakam mustaqil davlat institutiga aylanyapti. Fuqarolarning sudga ishonchi mustahkamlanib bormoqda. Bugun bizning huquqiy doktrinamiz mutlaqo yangicha, demokratik tamoyillarga asoslangan. U, eng awalo, O’zbekiston Konstitutsiyasi talablariga ko’ra, inson huquqlarining ustuvorligini ta’minlaydi. Inson himoyaning bosh subyekti bo’lib, uning hayoti va so g’li g’iga suiqasd qilish o g’ir jinoyat hisoblanadi. Lekin shuni afsuslanib tan olishimiz kerakki, hali-beri qonunchiligimizda ham, qonunni qo’llash faoliyatimizda ham o’tmish zamonning illatlaridan hamon qutula olmayapmiz. Bugun jinoyat uchun jazo tayinlash borasida yuqorida keltirilgan yondashuvlarni tubdan qayta ko’rib chiqish vaqti yetdi” Shu munosabat bilan, “mamlakatimizda sud-huquq tizimini huquqiy davlatni shakllantirishning muhim tarkibiy qismi sifatida chuqur isloh etish va erkinlashtirish bo’yicha yangi konsepsiya hayotga tatbiq qilindi”. 2001-yilda “Sudlar Qonunda nazarda tutilgan fuqarolik va jinoyat ishlari bo’yicha alohida sudlar o ‘z faoliyatini amalga oshirish boshlandi, jinoiy jazolami liberallashtirish, odil sudlov samaradorligini oshirish, sudda ish ko’rilishining muddatlarini qisqartirish ishlari, apellatsiya institutini joriy etish va jinoyat va fuqarolik ishlarini kassatsiya tartibida ko’rilishini o’zgartirish, sud qarorlarini ijro etishni takomillashtirish kabi vazifalar amalga oshirildi. O zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 6-yanvardagi “Sudyalikʻ lavozimlariga nomzodlarni tayyorlash, sudyalar va sudlar apparati xodimlarini qayta tayyorlash, ularning malakasini oshirish tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi qarori va u asosda Sudyalar oliy maktabining ʻ ʻ tashkil etilishi, faqatgina shu o quv yurtini tamomlagan tinglovchilar sudyalik ʻ lavozimiga e lon qilingan tanlovlarda ishtirok etishi mumkinligi sud tizimidagi ʼ islohotlarda muhim qadam bo ldi. ʻ 6 Ma lumki, 2021-yil 20-sentyabrda “O zbekiston Respublikasi sudyalar ʼ ʻ oliy kengashi to g risida”gi O zbekiston Respublikasi Qonuniga o zgartish va ʻ ʻ ʻ ʻ qo shimchalar kiritish haqida»gi O zbekiston Respublikasi Qonuni qabul qilindi. ʻ ʻ 6 Husanov O.T.Konstitutsiyaviy huquq. – Toshkent: Ilm-ziyo, 2012, 58-65-betlar Unga qadar Kengash sudyalik lavozimlariga nomzodlarning zaxirasini shakllantirish kabi vakolatlardan biriga ega edi. Bu esa o z-o zidan sudyalikkaʻ ʻ nomzodlarning zaxirasini shakllantirish uchun qo shimcha kuch va sarf- ʻ xarajatlarni talab etar, Oliy maktabga kirish imtihonlarida ishtirok etuvchi nomzodlarning oz bo lsada huquqlari cheklanishiga olib kelar edi. Shuningdek, ʻ bugungi kunga kelib sudyalikka zaxiraga olish instituti o z mazmun-mohiyatini ʻ yo qotdi, shu sababli sudyalikka zaxiraga olish institutini tugatishni davrning ʻ o zi taqozo qilayotganligi sababli va 2021-yil 28-iyulda O zbekiston ʻ ʻ Respublikasining “Sudlar to g risida”gi Qonuni qabul qilinishi munosabati bilan ʻ ʻ Qonunning 7-moddasiga tegishli o zgartish va qo shimchalar kiritildi. ʻ ʻ Kengash o z zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun sudyalik ʻ lavozimlariga nomzodlarni tanlov asosida tanlashni tashkil etadi, rahbar sudyalik lavozimlariga nomzodlar zaxirasini shakllantiradi. O zbekiston ʻ Respublikasi Oliy sudining raisi, rais o rinbosarlari va sudyalari lavozimlariga ʻ tavsiya etiladigan nomzodlar bo yicha O zbekiston Respublikasi Prezidentiga ʻ ʻ takliflar va taqdimnomalar kiritadi, viloyatlar va Toshkent shahar sudlarining sudyalarini, tumanlararo, tuman, shahar sudlarining raislari, ularning o rinbosarlari va sudyalari, viloyatlar va Toshkent shahar ma muriy sudlari ʻ ʼ sudyalari, tumanlararo ma muriy sudlarning raislari, ularning o rinbosarlari va ʼ ʻ sudyalari, shuningdek O zbekiston Respublikasi Harbiy sudining sudyalari, ʻ hududiy harbiy sudlarning raislarini lavozimga tayinlaydi.Sudyalar oliy malaka hay atining xulosasiga ko ra, sudyalarni ularning vakolatlari muddati davrida ʼ ʻ o z arizalariga asosan sudlarning raislari lavozimlariga o tkazish vazifasini ham ʻ ʻ bajaradi. Respublika ma muriy sudining sudyalari, Qoraqalpog iston ʼ ʻ Respublikasi tumanlararo ma muriy sudlarining raislari, ularning o rinbosarlari ʼ ʻ va sudyalari lavozimlariga o tkazish to g risida Qoraqalpog iston Respublikasi ʻ ʻ ʻ ʻ Jo qorg i Kengesiga Qoraqalpog iston Respublikasi sudining, viloyatlar va ʻ ʻ ʻ Toshkent shahar sudlarining, tumanlararo, tuman, shahar sudlarining, Qoraqalpog iston Respublikasi ma muriy sudining, viloyatlar va Toshkent ʻ ʼ shahar ma muriy sudlarining, tumanlararo ma muriy sudlarning, O zbekiston ʼ ʼ ʻ Respublikasi Harbiy sudining, hududiy harbiy sudlarning sudyalik lavozimida bo lishning eng yuqori yoshini sudyaning roziligi bilan besh yilgacha uzaytirishʻ mumkin. Qonunda nazarda tutilgan hollarda, sudyalarni, sud raislari, o rinbosarlarini, O zbekiston Respublikasi Harbiy sudining sudyalari va hududiy ʻ ʻ harbiy sudlarning raislarini ham lavozimidan ozod qiladi. Shuningdek, Kengash jismoniy va yuridik shaxslarning sudyalar tomonidan Sudyalar odobi kodeksi talablariga rioya etilishi masalalariga doir murojaatlarini ko rib chiqadi, ʻ sudyalarning faoliyatini ularning kasbiga munosibligi nuqtayi nazaridan o rganadi, Sudyalar odobi kodeksini tasdiqlaydi. ʻ Davlatimiz rahbari farmonining 3-bandi ijrosini ta minlash maqsadida, ʼ ya ni Kengash raisi sud hokimiyati mustaqilligini va sudyalar daxlsizligini ʼ ta minlash, odil sudlovni amalga oshirishga to sqinlik qilayotgan omillar va ʼ ʻ tizimda korrupsiyaga qarshi kurashish holati yuzasidan O zbekiston ʻ Respublikasi Prezidentiga yil yakuni bo yicha axborot taqdim etishi ʻ begilanganligi sababli Kengash raisiga Kengashga yuklatilgan barcha vazifalarni o z vaqtida va sifatli bajarilishida mas ul ekanligi qonun bilan mustahkamlandi. ʻ ʼ Shuningdek, O zbekiston Respublikasi “Jismoniy va yuridik shaxslarning ʻ murojaatlari to g risida”gi Qonunga asosan, davlat organlarida jismoniy ʻ ʻ shaxslarni va yuridik shaxslarning vakillarini qabul qilish tashkil etilishi, jismoniy shaxslarni va yuridik shaxslarning vakillarini qabul qilish davlat organining rahbari yoxud boshqa vakolatli shaxs tomonidan amalga oshirilishi belgilangan. Shu sababli Qonunning 9-moddasiga tegishli o zgartish va ʻ qo shimchalar kiritilgan. Shuningdek, Kengash raisining doimiy asosda ʻ ishlovchi o rinbosari joriy etilib, unga sudlarda korrupsiyani keltirib chiqaruvchi ʻ omillarni tizimli ravishda bartaraf qilish va unga qarshi kurashish samaradorligini oshirish vazifasi yuklatilgan. Kengash raisi o rinbosari ʻ zimmasiga Sudyalar daxlsizligini ta minlash va korrupsiyaning oldini olish ʼ bo yicha sud inspeksiyasining faoliyati, sud tizimida sudyalik lavozimlariga ʻ tanlash va tayinlash jarayonlariga axborot-kommunikatsiya texnologiyalarni joriy etish, shuningdek axborot xavfsizligini ta minlash bo yicha faoliyatiʼ ʻ ustidan bevosita rahbarlik qilish yuklatilgan. Shu sababli Kengash raisi o rinbosari vazifa va maqomi qonun qabul ʻ qilish yo li bilan mustahkamlab qo yilgan. Sudya faoliyatining samaradorligini ʻ ʻ elektron reyting orqali ochiq va shaffof baholashni ta minlaydigan aniq ʼ mezonlarni ishlab chiqish va amaliyotga tatbiq etish bugungi kunning eng asosiy vazifalaridan biri. Shu sababli, bu kabi mezonlar, albatta, qonun bilan mustahkamlangan bo lishi sudyaning o z ustida tinmay ishlashiga va odil sudlov ʻ ʻ samaradorligiga ijobiy ta sir ko rsatadi. ʼ ʻ Xulosa Sud hokimyati davlatning ajralmas bir qismi ekanini isbotlab beradi. Mustaqillik yillarida mamlakatimizda sud sohasiga oid doimiy ravishda yangi qonunlar farmonlar imzolangan. O’zbekiston Respublikasida so’nggi yillardagi islohotlardan boshlab birqator yangi qonun va farmonlar imzolandi. Sud to’g’risidagi qonunlarga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritildi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti “Sudlar faoliyatini yanada takomillashtirish va odil sudlov samaradorligini oshirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi farmonni imzoladi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoniga binoan so’nggi yillarda mamlakatimizda sud-huquq tizimini yanada takomillashtirish, fuqaro va tadbirkorlarning huquq va qonuniy manfaatlarini ishonchli himoya qilish choralarini kuchaytirish, odil sudlovni samarali ta’minlash hamda sudyalar hamjamiyati ro’lini oshirish bo’yicha izchil ishlar olib borilmoqda. Amalga oshirilgan ishlar natijasida odil sudlov jarayonida inson huquqlarini himoya qilish darajasi yangi bosqichga chiqqan. Sud himoyasini ta’minlashdagi ortiqcha byurokratik to’siqlar saqlanib qolayotganligi va boshqa bir qator kamchiliklar sud organlarining amaldagi tuzilishini zamon talablari va xalqaro standartlarga muvofiq qayta ko’rib chiqishni taqozo etmoqda. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. – Toshkent: “O’zbekiston”. 1992, 334 bet. 2. O’zbekiston Respublikasi Oliy Sudi Plenumi qarorlari to’plami. – Toshkent: “Sharq”.1991-1997 3. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – Toshkent – 2021, 29 bet. 4. Husanov O. T. Konstitutsiyaviy huquq. – Toshkent: Ilm-ziyo, 2012, 402 bet.

O’zbekiston Respublikasida sud hokimiyati faoliyati tarixi

Купить