Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	63.7KB
Покупки	2
Дата загрузки	17 Апрель 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

O’zbekiston Respublikasida YaIMning xarajatiga ko’ra tarkibiy tahlili

ma'lumotlar eng qulay va dolzarb ma'lumotlardir. Shuning uchun ishlab chiqarish
usuli YaIMni hisoblashning asosiy usuli hisoblanadi.
Boshqacha qilib aytadigan bo'lsak, ishlab chiqarish sohasida yalpi ichki
mahsulot ma'lum bir mamlakat hududida ma'lum bir davrda (ko'pincha bir yildan
ortiq) ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar qiymati sifatida aniqlanadi. Bunday
talqin bilan yalpi ichki mahsulot iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarining yil
davomidagi faoliyati natijasidir. Bu tarmoqlarga quyidagilar kiradi:
1) sanoat (keng ma'noda bu ko'pincha qurilishni o'z ichiga oladi);
2) qishloq xo'jaligi (odatda o'rmon va baliqchilikni o'z ichiga oladi);
3) xizmat ko'rsatish sohasi (ko'pincha transportni o'z ichiga oladi).
Ushbu yondashuv yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishning tarmoq
strukturasini tahlil qilish uchun qulaydir.
Tasniflashning ikkinchi versiyasi tabiiy moddalarni qayta ishlash darajasiga
e'tibor beradi. Bu erda quyidagi komponentlar ajralib turadi:
1) birlamchi sektor (tabiiy materiallardan foydalanadigan);
2) ikkilamchi sektor ( odamlar tomonidan allaqachon ta'sirlangan tabiiy
materiallarni qayta ishlovchi, ya'ni bu sektor iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari
mahsulotlaridan foydalanadi);
3) uchinchi darajali sektor (bu odamlarga va ularning ishlab chiqarish
faoliyatiga bevosita xizmat qiladi).
Boshqacha aytganda, birlamchi sektorda tabiiy moddalar qazib olinadi,
ikkilamchi sektorda ular har xil turdagi qayta ishlanadi, uchinchi tarmoqda esa
insonning o‘zi va u yaratgan sanoat va tashkilotlar, jumladan firmalar qayta
ishlanadi.
Shubhasiz, birinchi va ikkinchi tasnif variantlari o'rtasida ma'lum
munosabatlar mavjud.
Shunday qilib, birlamchi sektorga qishloq xo‘jaligi va tog‘-kon sanoati,
ikkilamchi sektorga ishlab chiqarish, uchinchi darajali sektorga xizmat ko‘rsatish
sohasi kiradi.
Tarqatish sohasidagi YaIM
8

13. Statistika bo'yicha amaliy mashg'ulotlar / A.P.Zinchenko,
A.E.Shibalkin, O.B., Shaikina E.V. Ed. A.P.Zinchenko, - M.: Kolos, 2001.-
392 b.
14.
15. Rafiqova N.T. Statistika asoslari: Darslik. nafaqa. - M.: Moliya va
statistika, 2007.- 352 b.: kasal.
16. O’zbekiston statistik yilnomasi, 2005 yil: Rosstat.-M., 819, kasal.
17. Dinamik seriya: Statistikaga oid darslik / tuzilgan Popova N.I.,
Protasova O.V., Popova V.B., Bryanskix I.V. - Michurinsk, 2004. - 42 b.
18. Sergeev S.S. Statistikaning umumiy nazariyasi asoslari bilan qishloq
xo'jaligi statistikasi: Darslik-6-nashr, qayta ishlangan. va qo'shing. - M.:
Moliya va statistika, 1989. - 656 b., kasal.
19. 2007 yilning birinchi yarmidagi ijtimoiy-iqtisodiy
tendentsiyalar./O’zbekiston Respublikasi Iqtisodiy rivojlanish va savdo
vazirligi.//Statistik masalalar.- 2007. No 2.-26-31-betlar.
20. Frenkel A.A. 2007 yilda O’zbekistonning rivojlanishi. / Frenkel A.A. -
№ 12. - 55-60-betlar.
21. Allbest.ru saytida e'lon qilingan
35

1 . Milliy takror ishlab chiqarishning nazariy jihatlari
1.1 Yalpi ichki mahsulot (YaIM) tushunchasi
Iqtisodiyotning barqaror iqtisodiy o‘sish sharoitlarini ta’minlash,
resurslarning to‘liq bandligi, inflyatsiya darajasini minimallashtirish va to‘lov
balansi muvozanatini ta’minlash nuqtai nazaridan butun iqtisodiyotning xulq-
atvorini o‘rganuvchi iqtisodiyot fanining sohasi makroiqtisodiyot deb ataladi.
Makroiqtisodiyotni o'rganishda me'yoriy tahlil alohida ahamiyatga ega. Masalan,
davlat farovonligini oshirish uchun muayyan vaziyatda nima qilishi kerak. Milliy
mahsulot ishlab chiqarish va iste'molini real statistik o'lchash uchun asosiy
makroiqtisodiy ko'rsatkich yalpi ichki mahsulot (YaIM) hisoblanadi.
Iqtisodiyotning umumiy samaradorligini baholash uchun aynan uning
dinamikasidan foydalaniladi. Binobarin, hukumat amalga oshirayotgan iqtisodiy
siyosat chora-tadbirlarining nisbiy muvaffaqiyat yoki muvaffaqiyatsizligini ham
aniqlash zarur. YaIM ma'lum vaqt davomida ma'lum bir mamlakat rezidentlari
tomonidan ishlab chiqarilgan yakuniy mahsulotlar qiymatini o'lchaydi. Yakuniy
tovarlar va xizmatlar - bu yakuniy iste'mol, jamg'arish va eksport qilishda
foydalaniladigan mahsulotlar. Ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan oraliq
mahsulot va xizmatlar tannarxi (xom ashyo, materiallar, yoqilg‘i, energiya, asbob-
uskunalar, urug‘lik, yuk tashish xizmatlari, ulgurji savdo, reklama agentliklari,
ijara to‘lovlari) YaIMga kiritilmaydi. Aks holda, oraliq mahsulotlarning tannarxi
yakuniy mahsulot va xizmatlar tannarxiga kiritilganligi sababli, ikki marta
hisoblash bo'ladi.
YaIM ta’rifidagi “yalpi” atamasi YaIMni hisoblashda asosiy kapital
iste’moli (amortizatsiya) qiymatdan ayirilmasligini bildiradi. YaIM ma'lum bir
mamlakat rezidentlari tomonidan ishlab chiqariladi va shuning uchun ichki
mahsulot hisoblanadi. Rezidentlar barcha iqtisodiy birliklarni o'z ichiga oladi.
Bularga millati va fuqaroligidan qat’i nazar, turli korxona va xo‘jaliklar kiradi.
Ularning barchasi ishlab chiqarish faoliyati bilan shug'ullangan yoki kamida bir yil
4

O’zbekiston iqtisodiyoti PPP bo'yicha YaIM bo'yicha dunyoda oltinchi
yirik iqtisodiyotdir (2012 yil holatiga ko'ra). 2011 yilda nominal YaIM bo'yicha
O’zbekiston 9-o'rinni egalladi.
O’zbekistonning 2010 yildagi nominal yalpi ichki mahsuloti 44,5 trln.
rublni tashkil etadi, yalpi ichki mahsulot PPP hisobida 2,23 trln.
2010 yilda aholi jon boshiga nominal YaIM bo'yicha O’zbekiston Xalqaro
valyuta jamg'armasi ma'lumotlariga ko'ra 54-o'rinni egalladi. 2012 yil
ma'lumotlariga ko'ra, O’zbekiston iqtisodiyotining jahon iqtisodiyotidagi ulushi
4,1% ni tashkil qiladi.
31

katta qismini tashkil etdi. Hozirgi vaqtda jahon yalpi ichki mahsulotining 47 foizi
va xalqaro savdoning 51 foizi ushbu mamlakatlar hissasiga to‘g‘ri keladi.
Rivojlangan mamlakatlarning aksariyati integratsiya birlashmalarining a'zolari
bo'lib, ulardan eng kuchlilari Evropa Ittifoqi - Evropa Ittifoqi (jahon yalpi ichki
mahsulotining 20%) va Shimoliy Amerika erkin savdo bitimi - NAFTA (24%).
1998 yildan 2010 yilgacha bo'lgan davrda AQSh yalpi ichki mahsulotining
o'sishini ko'rsatadigan (1) grafigiga nazar tashlaydigan bo'lsak, bu vaqt ichida
YaIMda aql bovar qilmaydigan darajada o'sish kuzatilganini ko'rish mumkin. Bu
esa, o‘z navbatida, ushbu mamlakatni jahon miqyosida ilgari surishga xizmat qildi.
AQSh yalpi ichki mahsuloti, milliardlab dollar
Jadval (1)
Ma'lumotni umumlashtirib, biz rivojlangan mamlakatlarning asosiy
xususiyatlarini ajratib ko'rsatishimiz mumkin:
1. Aholi jon boshiga YaIM o'rtacha 20 000 AQSh dollarini tashkil etadi va
doimiy ravishda o'sib bormoqda. Bu iste'mol va investitsiyalarning yuqori
darajasini hamda butun aholi turmush darajasini belgilaydi. Ijtimoiy qo'llab-
quvvatlash - bu jamiyatning qadriyatlari va asosiy asoslarini baham ko'radigan
"o'rta sinf".
2. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotining tarmoq strukturasi sanoatning
16

Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Afanasyev V.N., Yuzbashev M.M. Vaqt turkumlari tahlili va prognozi:
darslik. - M.: Moliya va statistika, 2001.- 228 b.
2. Bashkatov B.I. Umumiy statistika nazariyasi asoslari bilan qishloq xo'jaligi
statistikasi. Ma'ruzalar kursi. – M.: “TANDEM” mualliflar va noshirlar
uyushmasi. "EKMOS" nashriyoti - 2001. - 352 b.
3. Bidiy A.I., Stepanenko N.V., Xromova T.F. Qishloq xo'jaligi statistikasi
umumiy statistika nazariyasi asoslari bilan: Darslik. nafaqa. - M.: Moliya va
statistika, 1984.- 272 b.: kasal.
4. .Grishin A.F. Tadqiqot statistikasi. nafaqa. - M.: Moliya va statistika, 2003.-
240 b.: kasal.
5. Gubanov S. O’zbekistonning tizimli tanlovi (2006 yil natijalari bo'yicha)./
Gubanov S.//Statistika savollari.-2006.-№ 3.- 7-11-betlar.
6. Dumnov A.D. Yalpi ichki mahsulotning o'sishi va atrof-muhitni muhofaza
qilish: buxgalteriya masalalari./ Dumnov A.D.//Statistika masalalari - 2006.
No 9. - 40-41-betlar.
7. Efimova M.R. Ishlab chiqarishni boshqarishda statistik usullar - M.: Moliya
va statistika, 1998. - 151 b.
8. Efimova M.R., Ganchenko O.I., Petrova E.V. Statistikaning umumiy
nazariyasidan amaliy mashg‘ulotlar: Darslik. nafaqa. - M.: Moliya va
statistika, 2002.- 336 b.
9. Zinchenko A.P. Statistika. - M.: Kolos S, 2007.-568 b.: kasal.
10. Kulagina G.D. Milliy buxgalteriya / MESI: Darslik - M: Moliya va
statistika, 1997 yil. – 448 b., kasal.
11. Petrov A., Pospelov I. Rivojlanishning innovatsion yutuq yo'li:
prognoz parametrlari./ Petrov A., Pospelov I.//Ekonomist.- 2007.№1.-15-28.
12. Popova E. Rejali va indikativ rivojlanish milliy dasturi sari./ Popova
E.//Statistika savollari, -2006, № 5.- s. 3-7.
34

Yugoslaviya Sotsialistik Federativ Respublikasining vorislari – Bosniya va
Gersegovina, Makedoniya Respublikasi, Sloveniya, Xorvatiya, Serbiya va
Chernogoriya;
2. Sobiq Ittifoq respublikalari – hozirgi MDH davlatlari: Ozarbayjon,
Armaniston, Belao’zbek, Gruziya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Moldova,
O’zbekiston Respublikasi, Tojikiston, Turkmaniston, O‘zbekiston, Ukraina;
3. Sobiq Boltiqbo yi respublikalari: Latviya, Litva, Estoniya.ʻ
Xitoy Respublikasini tasniflash ayniqsa qiyin, chunki XXRda kapitalizm,
shuning uchun bozor munosabatlari qurilishi Xitoy Kommunistik partiyasi (KKP)
rahbarligida amalga oshirilmoqda. Xitoy iqtisodiyoti rejalashtirilgan sotsialistik
iqtisodiyot va erkin tadbirkorlikning simbiozidir. Xalqaro Valyuta Jamg'armasi
(XVJ) Xitoyni Hindiston kabi rivojlanayotgan Osiyo mamlakatlari qatoriga
kiritadi.
Markaziy va Sharqiy Evropa mamlakatlari, Boltiqbo'yi mamlakatlari va
ba'zi Bolqon mamlakatlari dastlab yuqori darajadagi ijtimoiy- iqtisodiy rivojlanish
bilan tavsiflanadi; islohotlarni tubdan va muvaffaqiyatli amalga oshirish (“baxmal
inqiloblar”); Yevropa Ittifoqiga kirish istagini bildirdi. Bu guruh autsayderlari
Albaniya, Bolgariya va Ruminiya. Peshqadamlar - Chexiya va Sloveniya.
Boltiqbo‘yi davlatlaridan tashqari sobiq Sovet respublikalari 1993 yildan
beri Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligiga (MDH) birlashgan. SSSRning
parchalanishi sobiq respublikalar korxonalari o rtasida o nlab yillar davomida
ʻ ʻ
mavjud bo lgan iqtisodiy aloqalarning uzilishiga olib keldi. Davlat narxlarining bir
ʻ
martalik bekor qilinishi (tovar va xizmatlar taqchilligi sharoitida), eksportga
yo‘naltirilgan yirik davlat korxonalarining o‘z-o‘zidan xususiylashtirilishi, parallel
valyuta (AQSh dollari) joriy etilishi va tashqi savdo faoliyatini erkinlashtirish
ishlab chiqarish hajmining keskin pasayishiga olib keldi. O’zbekistonda yalpi ichki
mahsulot deyarli 2 baravar kamaydi. Giperinflyatsiya yiliga 2000% yoki undan
ko'pga etdi.
Milliy valyuta kursining keskin pasayishi, davlat byudjeti taqchilligi va
uning asosiy qismining mutlaq qashshoqlashuvi bilan aholining keskin
22

YaIM deflyatori ikkita asosiy xususiyatga ega:
1) bu mamlakatda ishlab chiqarilgan barcha tovarlar va xizmatlar
narxlarining o'zgarishini hisobga oladigan yagona inflyatsiya ko'rsatkichi;
2) narxlarning o'zgarishiga qo'shimcha ravishda YaIM deflyator qiymati
YaIMning tovar tarkibidagi o'zgarishlarga ta'sir qiladi.
Keling, ushbu ikkala fikrni sharhlaylik. Tovar va xizmatlarning butun
assortimentini bir butun sifatida qamrab olgan holda, ishonch bilan aytish
mumkinki, YaIM deflyatori mamlakatda narxlar o'sishining eng ifodali
ko'rsatkichidir. Gap shundaki, inson o'zining kundalik hayotida, birinchi navbatda,
ma'lum bir narxning butun iqtisodiyot uchun ahamiyati haqida hech qanday
tasavvurga ega emas. Va, ikkinchidan, u barcha tovarlar va xizmatlar bilan aloqa
qilmaydi. YaIM deflyatorida inflyatsiyani o'lchash uchun ushbu to'siqlarning
ikkalasi ham yo'q qilinadi. Bu bizga nafaqat non narxlari dinamikasini, balki,
aytaylik, ko'pchilik uchun deyarli sezilmaydigan, lekin butun iqtisodiyot uchun
ahamiyatli bo'lgan katta diametrli quvurlar narxining dinamikasini kuzatish
imkonini beradi. Bundan tashqari, deflyator barcha narxlarni hisobga oladi - bu
tovarlarning iqtisodiy ahamiyatiga mutanosib. Deflyator formulasiga qaytsak, har
bir narx Q ga ko'paytirilishini ta'kidlaymiz, ya'ni. deflyator qiymatiga ko'proq ta'sir
ko'rsatsa, mamlakatda shunchalik dolzarb tovarlar ishlab chiqariladi.
Biroq, YaIM deflyatori muhim xususiyatga ega. Faraz qilaylik, joriy yilda
bazis yiliga nisbatan narx o‘zgarishi kuzatilmadi, lekin ishlab chiqarish tarkibi
o‘zgardi. Aniqroq aytganda, ular qimmatroq va arzonroq tovarlar ishlab chiqarishni
boshladilar. Deflyator bu o'zgarishlarni ham aks ettiradi, garchi qat'iy ma'noda ular
narxlarning siljishi emas.
Keling, misol keltiraylik. 19—20-asrlar bo sag asida alyuminiy oltindekʻ ʻ
qimmat bo lsa-da, unchalik katta bo lmagan miqdorda ishlab chiqarilgan. Agar biz
ʻ ʻ
alyuminiy ishlab chiqarishning hozirgi ulkan hajmini, aytaylik, 1980 yil narxlarida
qayta hisoblab chiqsak, biz hayratlanarli darajada katta ko'rsatkichga ega bo'lamiz.
2001-yilda bu hisob-kitobdan foydalanib, boshqa barcha tovar va xizmatlar
6

yetdi.
Uchinchi tarmoq ulushi dinamikasi bilan bog'liq vaziyat biroz murakkabroq
edi. Bu soha har doim iqtisodiyotda muhim rol o'ynagan. Hatto an'anaviy
iqtisodiyotda ham shaxsning shaxsiy ehtiyojlariga xizmat qiladigan xizmatkor va
savdogarlar, mehmonxonachilar va tikuvchilar mavjud edi. Sanoatlashtirish tufayli
xizmat ko'rsatish sohasining roli pasayib ketdi. Hatto badavlat uylarda ham
xizmatchilar maishiy texnika bilan almashtirila boshlandi. Va nihoyat, tikuvchilik
sanoati tikuvchilarni almashtirdi.
Ammo 20-asrning ikkinchi yarmidan boshlab. uchinchi tarmoq rivojlana
boshladi. O'ta murakkab jamiyatda odamlarning hayotini osonlashtirgan xizmatlar
birinchi o'ringa chiqdi. Ushbu xizmatlarga yuridik xizmatlar, arxitektura
xizmatlari, ta'lim xizmatlari va sog'liqni saqlash xizmatlari kiradi. Boshqacha qilib
aytganda, insonning jismoniy ehtiyojlariga xizmat qiladigan xizmatlar fonga o'tdi.
Tadbirkorlik xizmatlarining roli ham oshib bordi. Nihoyat, turli tashkilotlar va
kompaniyalar ilmiy markazlar (universitet bo'linmalari, yirik kompaniyalarning o'z
laboratoriyalari va boshqalar), reklama agentliklari, konsalting, auditorlik va
yuridik firmalarning ixtisoslashgan xizmatlariga haqiqatan ham muhtoj bo'la
boshladilar. So'nggi o'n yilliklarda kompyuter va axborot texnologiyalari
xizmatlari, jumladan, Internetda o'sish kuzatildi.
20-asr oxirida. Iqtisodiyotda etakchi o'rinlardan birini egallagan uchinchi
tarmoq. Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarda uchinchi darajali tarmoqning
ulushi yalpi ichki mahsulotning 60-80 foizini tashkil qiladi.
YaIM tarkibidagi o'zgarishlarning umumiy yo'nalishi ishlab chiqarishning
bilvosita xususiyatini chuqurlashtirishdan iborat edi. Dastlab odamlar o'zlariga
zarur bo'lgan tabiiy mahsulotlarni to'g'ridan-to'g'ri qazib oldilar, bu birlamchi
sektorning ustunligida namoyon bo'ldi. Keyin asosiy e'tibor mashinalar yaratishga
qaratildi va ular yordamida odamlar o'zlariga kerakli tovarlarni ishlab chiqarishni
boshladilar. Shunga ko'ra, ikkilamchi sektorning ulushi (mashinalar ishlab
chiqarish sanoati tomonidan ishlab chiqariladi) eng katta bo'ldi. Nihoyat, eng
muhim narsa texnologiya emas, balki unga singdirilgan bilim va undan samarali va
25

2.3 Iqtisodiyot o'tish davridagi mamlakatlar yalpi ichki mahsulotining
xususiyatlari
O tish iqtisodiyotiga ega bo lgan mamlakatlarga, odatda, markaziyʻ ʻ
rejalashtirilgan iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o tayotgan Markaziy va
ʻ
Sharqiy Yevropa va sobiq SSSRning 28 ta davlati, shuningdek, ayrim hollarda
Mo g uliston, Xitoy va Vetnam kiradi. O'tish iqtisodiyotiga ega bo'lgan
ʻ ʻ
mamlakatlar orasida, siyosiy ahamiyati tufayli, O’zbekiston odatda boshqa
guruhlar bilan bog'lanmagan holda alohida ko'rib chiqiladi (jahon yalpi ichki
mahsulotining 2 foizi va eksportning 1 foizi). Alohida guruhga bir vaqtlar
sotsialistik lager tarkibiga kirgan Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlari,
shuningdek, sobiq “rubl zonasi” mamlakatlari deb ataladigan sobiq SSSR
davlatlari kiradi.
O’zbekiston yalpi ichki mahsuloti, milliard AQSh dollari
O'tish davridagi iqtisodiyotga ega bo'lgan mamlakatlarga quyidagilar
kiradi:
1. Markaziy va Sharqiy Yevropaning sobiq sotsialistik mamlakatlari:
Albaniya, Bolgariya, Vengriya, Polsha, Ruminiya, Slovakiya, Chexiya,
21

ustunligi va sanoat iqtisodiyotini postindustrial iqtisodiyotga aylantirish
tendentsiyasining yaqqol namoyon bo'lishi tomon rivojlanmoqda. Xizmat
ko‘rsatish sohasi jadal rivojlanib, unda band bo‘lgan aholi ulushi bo‘yicha
yetakchilik qilmoqda. Ilmiy-texnika taraqqiyoti iqtisodiy o'sish va iqtisodiyot
tarkibiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
3. Rivojlangan mamlakatlarning biznes tuzilmasi heterojendir. Rivojlangan
mamlakatlar iqtisodiyoti iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlik omili sifatida kichik va
o rta biznesning keng tarqalganligi bilan tavsiflanadi. Ushbu biznesda iqtisodiyʻ
faol aholining 2/3 qismi ishlaydi. Ko'pgina mamlakatlarda kichik biznes yangi ish
o'rinlarining 80 foizini ta'minlaydi va iqtisodiyotning sanoat tuzilishiga ta'sir qiladi.
4. Rivojlangan mamlakatlar davlati iqtisodiy faoliyatning faol
ishtirokchisidir. Davlat tomonidan tartibga solishning maqsadlari - kapitalning
o'zini o'zi o'sishi uchun eng qulay shart-sharoitlarni yaratish va jamiyatning
ijtimoiy-iqtisodiy barqarorligini saqlash. Davlat tomonidan tartibga solishning eng
muhim vositalari ma'muriy-huquqiy (tadbirkorlik huquqining rivojlangan
tizimlari), soliq-byudjet (davlat byudjeti fondlari va ijtimoiy sug'urta fondlari), pul-
kredit va davlat mulkidir. 1960-yillarning boshidan boshlab umumiy tendentsiya
davlat mulki rolining yalpi ichki mahsulotning o'rtacha 9% dan 7% gacha
qisqarishi bo'ldi. Bundan tashqari, u asosan infratuzilma sohasida to'plangan.
5. Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti jahon iqtisodiyotiga ochiqligi va
tashqi savdo rejimining liberal tashkil etilishi bilan ajralib turadi. Jahon ishlab
chiqarishidagi yetakchilik ularning jahon savdosi, xalqaro kapital harakati va
xalqaro valyuta va hisob-kitob munosabatlaridagi yetakchi rolini belgilaydi.
Xalqaro mehnat migratsiyasi sohasida rivojlangan davlatlar qabul qiluvchi tomon
sifatida ishlaydi.
17

iste'mol qilingan elektr energiyasining narxi ham, eskirgan oynaning narxi ham
yillik ishlab chiqarish xarajatlariga kiritiladi. Va agar birinchi holatda (elektr
energiyasi) tayyor mahsulot narxiga sarflangan resurslar qiymatini kiritishni ikki
marta hisoblash deb hisoblasak, ikkinchi holatda (mashina) ularni shunday deb
hisoblamaslik uchun hech qanday sabab yo'q. Agar asosiy kapitalning xizmat
qilish muddati odatda bir yildan oshib ketishini hisobga olsak, demak,
amortizatsiya o‘tgan yillarda ishlab chiqarilgan, lekin ma’lum bir davr YaIMga
kiritilgan mahsulot tannarxini ifodalaydi. Shunday qilib, amortizatsiya miqdorini
o'z ichiga olgan YaIM hech qachon joriy ishlab chiqarish hajmlarining ideal
ko'rsatkichi emas.
Boshqa tomondan, asosiy kapitalning eskirishi ko'p jihatdan ishlab
chiqarishga bog'liq emas. Shunday qilib, asbob-uskunalarning ma'naviy eskirishi
va qisman uning jismoniy eskirishi ishlab chiqarish hajmi va intensivligi bilan
bog'liq emas. Shuning uchun iste'mol qilingan asosiy kapitalning ekvivalent
qiymatini tayyor mahsulot ko'rinishida qayta tiklash hech qanday avtomatik
jarayon emas. Agar ishlab chiqarish to'xtab qolsa (yog'och chiriydi, metall
zanglaydi va hokazo), u holda asosiy kapitalning qiymatini yo'qotish davom etadi
va tayyor mahsulotning ekvivalent hajmini yaratish to'xtaydi.
Shu ma’noda yalpi ichki mahsulot tarkibiga amortizatsiya ajratmalarining
kiritilishi o‘zini oqlaydi. Iqtisodiy tsikl davom etishi uchun asosiy kapitalning
eskirishini doimiy ravishda qoplash zarur. Daromadni ishlab chiqarish omillari
egalari o'rtasida taqsimlashdan oldin YaIM qiymatidan asosiy kapitalni tasarruf
etish bilan bog'liq xarajatlarni ayirish kerak.
YaIM tarkibiga uchinchi komponent – yalpi ichki mahsulotning 10-20
foizini tashkil etuvchi bilvosita soliqlarning kiritilishi alohida izohga loyiq.
Avvalo, aniqlik kiritamizki, bilvosita soliqlar ularni to'lashi shart bo'lgan aniq
shaxsdan undirilmaydi, balki tovar (xizmat) narxiga kiritiladi.
Binobarin, ishlab chiqarish sohasida yashirincha, tovar va xizmatlar
narxlari orqali hisoblangan YaIM hajmiga egri soliqlar summasi kiradi. Masalan,
keyingi yillarda aroq narxining 60-80 foizini bilvosita soliqlar tashkil etgan. Spirtli
10

(uskunalar, inshootlar, infratuzilmaga) qo'yilgan investitsiyalar yoki moddiy
zaxiralarning o'zgarishi (xom ashyo, yarim tayyor mahsulotlar, sotilmagan tayyor
mahsulotlar va boshqalar).
Qiymat nuqtai nazaridan yalpi investitsiyalar asosiy kapital (A) va ishlab
chiqarishni kengaytirishga yo'naltirilgan kapital qo'yilmalar bo'lgan sof
investitsiyalar iste'moli (eskirish) ga mos keladigan amortizatsiya ajratmalarining
yig'indisidir.
A+ .
Shuni yodda tutish kerakki, miqdoriy jihatdan yalpi investitsiyalar ba'zan
asosiy kapitalning iste'molini (eskilishini) qoplash uchun zarur bo'lgan
investitsiyalar hajmidan oshadi, ba'zan ularga to'liq teng, ba'zan esa kichikroq
bo'ladi . Boshqacha qilib aytganda, sof investitsiya ko'rsatkichi ijobiy yoki salbiy
bo'lishi mumkin. Aniqroq aytganda, uchta mumkin bo'lgan variant mavjud:
1) A+ >0;
2) A+
3) A+ <0.
Agar sof investitsiyalar ijobiy bo‘lsa, mamlakatning iqtisodiy salohiyati
kengayib bormoqda. Sof investitsiyalar nolga teng bo'lganda, ishlab chiqarish
salohiyati o'zgarmaydi: yalpi investitsiyalar eskirish va eskirish tufayli
yo'qotishlarni qoplash uchun etarli. Nihoyat, salbiy sof investitsiya qiymati
mamlakat salohiyatining qisqarganidan dalolat beradi: yalpi investitsiyalar hatto
eskirgan uskunalarni qoplash uchun ham etarli emas.
Va nihoyat, chet elga tovarlar va xizmatlarning sof eksporti eksport va
import o'rtasidagi farq sifatida hisoblanadi. YaIMni hisoblashda ma'lum bir
mamlakatda ishlab chiqarilgan yakuniy mahsulot va xizmatlarni sotib olish bilan
bog'liq barcha xarajatlarni, shu jumladan chet elliklarning xarajatlarini hisobga
12

Braziliya YaIM, milliard AQSh dollari
Rivojlanayotgan mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanish darajasini
dunyoning eng rivojlangan qismiga nisbatan iqtisodiy qoloqlik sifatida tavsiflash
mumkin. Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanish darajasining pastligi , sanoat,
qishloq xo‘jaligi va ijtimoiy infratuzilmaning texnik jihozlanishining qoloqligi
butun bu mamlakatlar iqtisodiyotining asosiy belgilaridir. Qoloqlikning eng
xarakterli belgisi - bu iqtisodiyotning qishloq xo'jaligi profili va qishloq xo'jaligida
band bo'lgan aholi ulushi. Iqtisodiyotning sanoat-agrar profili rivojlanayotgan
mamlakatlar uchun xos emas. U faqat Lotin Amerikasining eng rivojlangan
mamlakatlarida va bir qancha Osiyo davlatlarida shakllangan. Ko'pgina
mamlakatlarda qishloq xo'jaligidagi bandlik sanoat bandligidan hali ham 2,5
barobar, ba'zan esa 10 baravar yuqori. Bu jihatdan ko'pgina neft qazib oluvchi
davlatlar rivojlangan mamlakatlardan ko'ra rivojlanayotgan mamlakatlarga
yaqinroqdir.
Rivojlanayotgan mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishining o'ziga xos
xususiyatlari iqtisodiyotning ko'p tuzilmaliligi bilan bog'liq. Rivojlanayotgan
mamlakatlar ishlab chiqarish shakllarining sezilarli diapazoni bilan ajralib turadi:
patriarxal-kommunal va kichik miqyosdan monopolistik va kooperativgacha.
Iqtisodiy tizimlar orasidagi iqtisodiy aloqalar cheklangan. Hayot tarzi o'ziga xos
qadriyatlar tizimi va aholining turmush tarzi bilan tavsiflanadi. Dehqonchilik
uchun patriarxal turmush tarzi xosdir. Xususiy kapitalistik tizim mulkchilikning
19

(YaIM), aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan YaIM (YaIM), ishlab chiqarish va
xizmat ko‘rsatish sohalarining YAIMdagi ulushi, aholining ta’lim darajasi va
o‘rtacha umr ko‘rish davomiyligi kiradi.
Aholi jon boshiga to'g'ri keladigan YaIM hajmi bo'yicha mamlakatlar
quyidagilarga bo'linadi:
1. kam rivojlangan mamlakatlar (jon boshiga yalpi ichki mahsulot yiliga
400 dollardan kam)
2. rivojlanayotgan mamlakatlar
3. rivojlangan mamlakatlar .
Birlashgan Millatlar Tashkiloti iqtisodiy tahlil maqsadlari uchun
mamlakatlarni quyidagilarga ajratadi:
1. rivojlangan mamlakatlar (bozor iqtisodiyotiga ega davlatlar);
2. o‘tish davri iqtisodiyotiga ega mamlakatlar (avvalgi sotsialistik
mamlakatlar yoki markaziy rejalashtirishga ega mamlakatlar);
3. rivojlanayotgan mamlakatlar.
Keling, ta'kidlangan quyi tizimlarning har birining xususiyatlarini ko'rib
chiqaylik.
14

1992-1998 yillardagi islohotlardan so'ng, hech qanday aniq iqtisodiy
maqsadlar va ularning ichki ishlab chiqarishni rivojlantirish va aholining ijtimoiy
ahvoliga ta'siri bo'lmagan holda, O’zbekiston iqtisodiyoti 1999 yil boshiga kelib
barcha asosiy ko'rsatkichlar bo'yicha pasayib ketdi. YaIMning 40 foizga qisqarishi
kuzatildi. Mahsulot ishlab chiqarish 52 foizga, xizmatlar ishlab chiqarish 18 foizga
qisqardi. Qishloq xo'jaligi, qurilish va transportda ham tovar ishlab chiqarishning
pasayishi kuzatildi.
Zamonaviy rivojlangan bozor iqtisodiyoti nuqtai nazaridan O’zbekiston
yalpi ichki mahsulotining tarmoq tarkibida sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi. Ularni
tahlil qilish uchun 1-jadvaldagi ma'lumotlarga murojaat qilaylik.
1-jadval – O’zbekiston yalpi ichki mahsulotining tarkibi
Foizda
Sanoat tarmoqlari 1
995 yil 2
003 yil 2004
yil 2
005 yil
Qishloq, ovchilik va
o rmon xo jaligiʻ ʻ 1
6.6 6
.2 5.6 5
.0
Qurilish 9.
6 6
.0 5.5 5
.7
Transport 8.
8 1
0.2 10.8 9
.6
Ulanish 1,
2 1
.8 0.3 2
.4
Savdo va umumiy
ovqatlanish 5.
6 2
1.8 20.7 2
0.6
Sanoat 3
8,0 2
3.3 27.0 2
7.9
Ta'lim, madaniyat va
san'at 5.
4 2
.7 2.7 2
.6
Sog'liqni saqlash va 2. 3 3.1 3
28

mahsulotning ikki baravar ko'payishiga bog'liq bo'lgan asosiy omillarni va bu
vazifaga erishish uchun umumiy davlat darajasida va alohida hududlar darajasida
xarajatlarni aniqlash maqsadga muvofiqdir.
33

samarali ishlab chiqarish va foydalanish qobiliyati bo'lgan davr keldi. Natijada,
yalpi ichki mahsulotda bilim ishlab chiqaradigan, malakali kadrlar tayyorlaydigan
va jamiyatning institutsional tuzilmasini takomillashtiruvchi zamonaviy uchinchi
tarmoq tarmoqlari ustunlik qila boshladi.
Aytish mumkinki, zamonaviy iqtisodiyotda tobora ko'proq resurslar oliy
ma'lumotli va ijodiy mehnatkash shaxsni shakllantirishga, mehnatga kuchli
motivatsiyani shakllantirishga, uning huquqlarini ta'minlashga, u ishlayotgan
tashkilotlar faoliyatini takomillashtirishga yo'naltirilmoqda. Natijada, bilvosita
ishlab chiqarish uch bosqichli bo'ldi: raqobatbardosh firmalarda ishlaydigan
samarali ishchilar (birinchi bosqich) ilg'or texnologiya ishlab chiqaradi (ikkinchi
bosqich), va faqat u odamlarga zarur bo'lgan tovarlarni ishlab chiqarish uchun
ishlatiladi (uchinchi bosqich).
Ammo O’zbekiston yalpi ichki mahsulotidagi xizmatlarning ulushi pasayib
bormoqda. SSSRda xizmatlar ishlab chiqarish samarasiz mehnat deb hisoblangan,
bu esa mamlakat yalpi ichki mahsulotini ko'paytirmagan, aksincha iste'mol qilgan.
Ajablanarlisi yo'qki, xizmat ko'rsatish sohasi qoldiq asosida moliyalashtirilsa, unga
pul mablag'lari milliy iqtisodiyotning boshqa muhimroq hisoblangan investitsiya
ehtiyojlari qondirilganda ajratilgan; Va bu tez-tez sodir bo'lmadi. Natijada,
mamlakatda doimiy ravishda do'konlar, oshxonalar, kir yuvishxonalar,
sartaroshxonalar, fotostudiyalar va boshqalar tanqisligi yuzaga keldi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tgandan keyin vaziyat keskin o‘zgardi. 1992-1996
yillarda Butun mamlakat savdo-sotiqqa oshiqqandek tuyuldi. Borgan sari ko'proq
do'konlar, rastalar va kiosklar paydo bo'ldi. Xususiy kafe va restoranlarning paydo
bo'lishi endi hech kimni bezovta qilmadi. Bozorlarda xorijdan keltirilgan kurtka,
trikotaj va poyabzallarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri sumkasidan sotayotgan sotuvchilar soni
xaridorlardan deyarli oshib ketdi. Ammo bularning barchasi jadal rivojlanayotgan
banklar, shuningdek, ilgari ko'rilmagan moliyaviy xizmatlarni taqdim eta oladigan
sug'urta, pensiya va boshqa tashkilotlar bilan birga keldi. Korxonalarga xizmat
ko'rsatuvchi ko'plab firmalar paydo bo'ldi. Axborot texnologiyalari e'tibordan
chetda qolmadi, kompyuter dasturlari ishlab chiqaruvchilari va IT-firmalari asta-
26

iqtisodiyotining resurs bo'lmagan tarmoqlarining rasmiy o'sishi. Qurilish va xizmat
ko‘rsatish sohasi taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchiga aylandi. O’zbekiston
iqtisodiyotining ushbu tarmoqlarining rivojlanishi o'z-o'zidan ijobiy omil
hisoblanadi. Biroq, xizmat ko'rsatish va ishlab chiqarish tarmoqlarining o'sish
sur'atlari nisbati tahlilchilarni katta tashvishga solmoqda.
2010 yilda O’zbekiston yalpi ichki mahsuloti hajmi joriy narxlarda 45,166
milliard rublni tashkil etdi. Uning real hajmining o'sish sur'ati 2009 yilga nisbatan
116,4 ni tashkil etdi. YaIM inflyatsiya indeksi 2010 yilda 2009 yilga nisbatan
111,6 foizni tashkil etdi.
1998 yildagi moliyaviy inqirozdan so'ng, O’zbekiston yalpi ichki mahsuloti
asosan xalqaro tovar bozorlaridagi qulay sharoitlar tufayli barqaror o'sishni
boshladi. Shunga qaramay, O’zbekistonning AQSh dollaridagi nominal YaIM
2006 yilgacha tarixiy maksimal darajadan past bo'lib qoldi. Real yalpi ichki
mahsulot davlat-xususiy sheriklik nuqtai nazaridan 1990 yildagi qiymatiga faqat
2007 yil oxiriga kelib yetdi. 2
O’zbekistonning 1991-2009 yillardagi real yalpi ichki mahsulotining yillik
o'zgarishlar grafigi o'tgan yilga nisbatan%.
O'n yil ichida YaIMni ikki baravar oshirish O’zbekiston siyosatining asosiy
yo'nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu vazifa O’zbekiston Prezidenti Vladimir
Putinning 2003 yil 16 mayda Respublika Majlisga Murojaatnomasida e'lon
qilingan. YaIMni 10 yil ichida ikki baravar oshirish uchun yiliga 7,2% real YaIM
o'sishi yetarli. 2011 yil 20 aprelda Vladimir Putin Davlat Dumasida hukumatning
2010 yildagi ishi to'g'risidagi hisobotida so'zlagan nutqida, O’zbekiston YaIM
bo'yicha dunyoning etakchi beshta iqtisodiyoti qatoriga kirishi kerakligini va aholi
jon boshiga yalpi ichki mahsulot bo'yicha esa kishi boshiga 35 ming dollardan
ortiq darajada bo'lishi kerakligini aytdi.
2
Dinamik seriya: Statistikaga oid darslik / tuzilgan Popova N.I., Protasova O.V., Popova V.B.,
Bryanskix I.V. - Michurinsk, 2004. - 42 b.
4. Sergeev S.S. Statistikaning umumiy nazariyasi asoslari bilan qishloq xo'jaligi statistikasi: Darslik-
6-nashr, qayta ishlangan. va qo'shing. - M.: Moliya va statistika, 1989. - 656 b., kasal.
30

mamlakatda yashagan bo'lishi kerak. Boshqacha aytganda, ular ma'lum bir
mamlakatning iqtisodiy hududida iqtisodiy manfaatlar markaziga ega. Iqtisodiy
hudud, geografik hududdan farqli o'laroq, ma'lum bir mamlakatning boshqa
mamlakatlar hududida joylashgan anklavlarini o'z ichiga oladi, lekin boshqa
mamlakatlarning anklavlarini o'z ichiga olmaydi. Anklavlar - elchixonalar, harbiy
bazalar va boshqalar.
Nominal va real YaIM
YaIM qiymat ko'rsatkichidir va shuning uchun u unga kiritilgan tovarlar
o'lchanadigan narxlarning darajasi va tuzilishiga bog'liq. Shu munosabat bilan
yalpi ichki mahsulotning ikki turi ajratiladi: nominal va real.
Muayyan davrdagi real (joriy) narxlarda hisoblangan yalpi ichki mahsulot
nominal YaIM deyiladi:
Haqiqiy yalpi ichki mahsulot (shuningdek, doimiy narx yalpi ichki
mahsulot deb ataladi) inflyatsiya ta'sirini bartaraf etish uchun hisoblanadi. Buning
uchun ishlab chiqarilgan mahsulotlar ma'lum bir yil narxlarida (baza yili deb
ataladi) ifodalanadi:
Masalan, 1998 yil bazaviy yil sifatida olinsa, YaIMda 2000, YaIMda 2001
yil. Tovar va xizmatlar tannarxi 1998 yilda mavjud bo'lgan narxlarga kiritilgan.
YaIM deflyatori tushunchasi
Nominal va real YaIMni solishtirish orqali mamlakatdagi inflyatsiya
jarayonlarining o'lchovini olish mumkin. U odatda YaIM deflyatori deb ataladi.
5

olish kerak, ya'ni. ma'lum bir mamlakat eksportining qiymati. Shu bilan birga,
ma'lum bir mamlakatning iqtisodiy agentlarining xaridlaridan chet elda ishlab
chiqarilgan tovarlar va xizmatlarni chiqarib tashlash kerak, ya'ni. import qiymati.
YaIM uchun yuqoridagi tenglama ko'pincha asosiy makroiqtisodiy o'ziga
xoslik deb ataladi.
YaIMning tarkibiy qismlari o'rtasidagi farq, birinchi
navbatda, sotib olingan tovarlar va xizmatlar o'rtasidagi farqga emas, balki ushbu
xarajatlarni amalga oshiruvchi xaridorlar turlari (uy xo'jaliklari, firmalar, hukumat,
chet elliklar) o'rtasidagi farqga asoslanadi. Shunday qilib, uy xo'jaligi tomonidan
sotib olingan avtomobil C komponentiga kiritilgan; agar u kompaniya tomonidan
sotib olingan bo'lsa, u asosiy fondlarga investitsiyalarning bir qismidir va hokazo.
Uy-joy qurilishiga investitsiyalar bundan mustasno bo'lib, u YaIM tarkibiga ushbu
investitsiyalarni kim kiritganiga qarab tarkibiy qismlarga bo'linmasdan kiritiladi -
uy xo'jaliklari, korxonalar yoki hukumat.
YaIM o‘tgan yillarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarni sotib olish
xarajatlarini (masalan, 5 yil oldin qurilgan uyni sotib olish) va oraliq mahsulotlarni
sotib olish xarajatlarini o‘z ichiga olmaydi, bu esa ikki marta hisoblashdan
qochadi.
2018-04-22 YaIMning tarmoq tuzilishiga qarab mamlakat iqtisodiyoti
turini tasniflash
Jahon iqtisodiyotida turli mezonlar asosida juda ko'p sonli quyi tizimlar
aniqlangan.
BMT, XVF va Jahon banki kabi dunyoning yirik xalqaro tashkilotlari
xalqaro iqtisodiyotdagi mamlakatlar guruhlari haqida to liq tasavvur bera oladi. Buʻ
tashkilotlarga turli davlatlar a zosi (BMT – 185, XVF – 182, Jahon banki – 181
ʼ
davlat) va xalqaro tashkilotlar faqat o z a zo davlatlari iqtisodini kuzatib boradi,
ʻ ʼ
shuning uchun ularning baholashlari turlicha. Yuqorida aytib o'tilganidek,
Birlashgan Millatlar Tashkiloti har qanday mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish darajasining bir qator asosiy ko'rsatkichlarini belgilaydi. Bularga YaIM
13

2.2 Rivojlanayotgan mamlakatlar yalpi ichki mahsulotining
xususiyatlari
Rivojlanayotgan mamlakatlar qatoriga Osiyo, Afrika va Lotin
Amerikasidagi 132 ta davlat kiradi, ular past va o rtacha daromad darajasi bilanʻ
ajralib turadi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning xilma-xilligi tufayli ular ham
geografik xususiyatlari, ham turli tahliliy mezonlar bo‘yicha tasniflanadi.
Bu mamlakatlarda dunyo aholisining 80% istiqomat qiladi. Bu mintaqa
taqdiri hamisha global jarayonlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarning birinchi va eng muhim xususiyati
ularning jahon iqtisodiyoti va siyosatidagi o'rnidir. Bugungi kunda ular jahon
kapitalistik tizimining bir qismi bo'lib, u yoki bu darajada hukmron iqtisodiy
qonunlar va jahon iqtisodiy tendentsiyalari ta'siriga bo'ysunadi. Bu davlatlar jahon
iqtisodiyotida bo‘g‘in bo‘lib qolgan holda, rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyotiga
iqtisodiy va siyosiy qaramlikni chuqurlashtirish tendentsiyasini davom ettirmoqda.
Rivojlanayotgan mamlakatlar jahon bozoriga asosiy xom ashyo va yoqilg'i
yetkazib beruvchi bo'lib qolmoqda, garchi so'nggi yillarda G'arb yoqilg'i importida
rivojlanayotgan mamlakatlar ulushi birmuncha kamaygan. Xom ashyo yetkazib
beruvchilar sifatida ular tayyor mahsulot importiga bog‘liq, shuning uchun
bugungi kunda rivojlanayotgan mamlakatlarning jahon eksportidagi ulushi bor-
yo‘g‘i 30 foizga yaqin, shu jumladan sanoat mahsulotlari yetkazib berishda 21,4
foizni tashkil etadi.
18

tabaqalanishi yuz berdi. Kapitalizmning oligarxik versiyasining shakllanishi o'rta
sinf yaratmasdan sodir bo'ldi. XVF va boshqa xalqaro tashkilotlardan olingan
kreditlar davlat budjetidagi “teshiklarni yopish”ga sarflangan va nazoratsiz
o‘g‘irlangan. Byudjet cheklovlari va pul massasini cheklash yoki siqish siyosati
(foiz stavkalarini oshirish) orqali moliyaviy barqarorlikni amalga oshirish
inflyatsiyani asta-sekin pasaytirdi, lekin jiddiy ijtimoiy yo'qotishlarga olib keldi
(ishsizlik, o'limning ko'payishi, uysiz bolalar va boshqalar). “Shok terapiyasi”
tajribasi shuni ko‘rsatdiki, xususiy mulk va bozor munosabatlarini joriy etishning
o‘zi samarali iqtisodiyotni yaratish kafolati emas.
Agar «o‘tish davri iqtisodiyoti» atamasi haqida gapiradigan bo‘lsak, u
sotsialistik mamlakatlar iqtisodiyotining bozor iqtisodiyotiga aylanishini tavsiflash
uchun ishlatiladi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish bir qator muhim o'zgarishlarni talab
qildi, jumladan:
1) xususiylashtirishni va nodavlat korxonalarning rivojlanishini
rag'batlantirishni talab qiluvchi iqtisodiyotni davlat tasarrufidan chiqarish;
2) mulkchilikning nodavlat shakllarini, shu jumladan ishlab chiqarish
vositalariga xususiy mulkchilikni rivojlantirish; 3) iste'mol bozorini shakllantirish
va uni tovarlar bilan to'ldirish.
Birinchi islohot dasturlari barqarorlashtirish va xususiylashtirish chora-
tadbirlari majmuasidan iborat edi. Pul-kredit va fiskal cheklovlar inflyatsiyani
pasaytirish va moliyaviy muvozanatni tiklash, tashqi munosabatlarni
erkinlashtirish esa ichki bozorda zarur raqobatni keltirib chiqarishi kerak edi.
O'tishning iqtisodiy va ijtimoiy xarajatlari kutilganidan yuqori bo'ldi. Uzoq
davom etgan iqtisodiy tanazzul, yuqori ishsizlik, ijtimoiy ta’minot tizimining
yemirilishi, daromadlar tengsizligining chuqurlashishi va aholi farovonligining
pasayishi islohotlarning dastlabki natijalari bo‘ldi.
Turli mamlakatlarda islohot amaliyotini ikkita asosiy muqobil yo'lga
qisqartirish mumkin:
1) ko'plab mamlakatlarda, shu jumladan O’zbekistonda asos sifatida qabul
qilingan tezkor radikal islohotlar yo'li ("shok terapiyasi"). Strategiya tarixan 1980-
23

birgalikda olinadigan eritilgan alyuminiydan “arzonroq” bo‘lishi mutlaqo mumkin.
Bunday natija sog'lom fikrga zid ekanligi aniq: alyuminiy sanoati muhimligiga
qaramay, u zamonaviy iqtisodiyotda hech qanday ustunlik qilmaydi. Binobarin,
ishlab chiqarish strukturasining keskin o'zgarishi bilan YaIM deflyatori narxlarning
o'sish dinamikasini to'g'ri ko'rsata olmaydi.
Ishlab chiqarishdagi YaIM
Ishlab chiqarishning eng muhim ko'rsatkichlaridan biri YaIM hisoblanadi.
YaIMni hisoblashda ishlab chiqarishga asoslangan yondashuv barcha firmalar, shu
jumladan davlat korxonalari tomonidan ma’lum davrda ishlab chiqarilgan yakuniy
mahsulot va xizmatlarning qo‘shilgan qiymatini umumlashtirishdan iborat.
Qo'shilgan qiymat ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar qiymati bilan ishlab
chiqarish jarayonida to'liq iste'mol qilingan tovarlar va xizmatlar qiymati
o'rtasidagi farqdir. Boshqacha qilib aytganda, bu ishl 1
ab chiqarish va oraliq
iste'mol o'rtasidagi farqdir . YaIM - bu barcha rezident ishlab chiqaruvchilarning
yalpi qo'shilgan qiymati va qo'shilgan qiymatga kiritilmagan mahsulotlarga
subsidiyalarni olib tashlagan holda soliqlarning o'sha qismi (va, ehtimol, hammasi)
yig'indisidir. Oddiylik uchun makroiqtisodiyotda YaIM barcha ishlab
chiqaruvchilarning qo'shilgan qiymati yig'indisi sifatida belgilanadi. YaIMni
hisoblashning bu usuli turli firma va tarmoqlarning YaIM yaratishdagi hissasini
hisobga olish imkonini beradi. YaIMni ikki marta hisoblash muammosini hal qilish
uchun esa oraliq mahsulotlarni istisno qilish kerak.
Umuman olganda, iqtisodiyot uchun yakuniy mahsulot va xizmatlar
qiymati barcha qo'shilgan qiymatlar yig'indisiga teng bo'lishi kerak. Hozirgi vaqtda
O’zbekistonda korxonalarning statistik hisobotlari asosida Davlat statistika
qo'mitasi tomonidan to'plangan tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish to'g'risidagi
1
Afanasyev V.N., Yuzbashev M.M. Vaqt turkumlari tahlili va prognozi: darslik. - M.: Moliya va
statistika, 2001.- 228 b.
2. Bashkatov B.I. Umumiy statistika nazariyasi asoslari bilan qishloq xo'jaligi statistikasi.
Ma'ruzalar kursi. – M.: “TANDEM” mualliflar va noshirlar uyushmasi. "EKMOS" nashriyoti -
2001. - 352 b.
7

ijtimoiy ta'minot 8 .2 .1
Uy-joy va kommunal
xizmatlar 3.
3 4
.6 4.5 4
.4
Ilmiy va ilmiy xizmatlar 2.
7 2
,2 1.9 1
.4
Moliya, kreditlash,
sug'urta 0,
9 1
.8 1.9 3
.1
Nazorat 2.
8 5
.4 6.2 5
.9
1-jadvaldagi ma'lumotlarga ko'ra, 1995-1999 yillarga nisbatan. Yalpi ichki
mahsulot tarkibida sanoatning ulushi kamaydi. Qishloq xo'jaligining ulushi
kamaydi. Moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarining umumiy ulushi sezilarli
kamayib, bozor va nobozor xizmatlarini ishlab chiqaruvchi tarmoqlar ulushining
ortishi kuzatilmoqda. Savdo va moliya sektorining ulushi ortib bormoqda. Bu
bozor iqtisodiyotiga o'tish tufayli sodir bo'ldi. Ular bozor mexanizmlari.
Mulkchilik turlari bo'yicha YaIM ishlab chiqarishda eng muhim
o'zgarishlar ro'y berdi. 2003 yilga kelib nodavlat korxonalarning qo‘shilgan qiymat
ulushi yalpi ichki mahsulotning qariyb 70 foizini tashkil etdi, xususiy
korxonalarning ulushi 40 foizga oshdi. Bunga xususiylashtirish jarayonining jadal
olib borilishi va tijorat tuzilmalari sonining tez o‘sishi sabab bo‘ldi .
Bu davrda yakuniy iste’mol bo‘yicha YaIM tarkibida ham ma’lum
o‘zgarishlar ro‘y berdi. 2000 yildan boshlab yalpi jamg'armaning o'sish
tendentsiyasi kuzatildi, 2003 yilga kelib bu ko'rsatkich 22 foizga, shu jumladan
asosiy kapital 18 foizga oshdi. O’zbekiston hukumatining uzoq muddatga
mo'ljallangan dasturi loyihasi 2010 yilga kelib YaIMdagi yalpi jamg'armaning
ulushini 27 foizga oshirishni rejalashtirgan va shunga qaramay, 2010 yilning
to'rtinchi choragida hukumatimiz belgilangan maqsadga erisha oldi.
Shunday qilib, 2000-2005 yillar davri. yalpi ichki mahsulot tarkibida
sezilarli o'zgarishlar bilan tavsiflanadi. Tahlil shuni ko'rsatadiki, O’zbekiston
29

Afrika va boshqalar) doirasida taqqoslashlar amalga oshirila boshlandi, so'ngra
olingan mintaqaviy natijalar jahon taqqoslash indekslarini hisoblashda
foydalanildi. Yuqorida aytilganlarning barchasini umumlashtirib, ishonch bilan
aytishimiz mumkinki, yalpi ichki mahsulotni xalqaro taqqoslash masalasi ancha
dolzarb bo‘lib, ilmiy va amaliy qiziqish uyg‘otadi. iqtisodiy yalpi sanoat
3

MAVZU: O'ZBEKISTON RESPUBLIKASIDA YAIMNING
XARAJATIGA KO'RA TARKIBIY TAHLILI
Toshkent 202 5
Mundarija:
Kirish..................................................................................................................5
1. Milliy takror ishlab chiqarishning nazariy jihatlari.................................9
1.1 Yalpi ichki mahsulot (YaIM) tushunchasi...................................................9
2. YaIMning tarmoq tarkibiga qarab mamlakat iqtisodiyoti turlarining
tasnifi................................................................................................................15
2.1 Rivojlangan mamlakatlar yalpi ichki mahsulotining xususiyatlari.............15
2.2 Rivojlanayotgan mamlakatlar yalpi ichki mahsulotining xususiyatlari......21
2.3 Iqtisodiyot o'tish davridagi mamlakatlar yalpi ichki mahsulotining
xususiyatlari......................................................................................................34
Xulosa..............................................................................................................35
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati..............................................................36
1

2. YaIMning tarmoq tarkibiga qarab mamlakat iqtisodiyoti turlarining tasnifi
2.1 Rivojlangan mamlakatlar yalpi ichki mahsulotining xususiyatlari
Rivojlangan mamlakatlar aholi turmush darajasining yuqoriligi bilan ajralib
turadi. Rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarilgan kapitalning katta zaxiralari
va asosan yuqori ixtisoslashgan faoliyat bilan shug'ullanadigan aholi mavjud. Bu
mamlakatlar guruhida dunyo aholisining taxminan 15% istiqomat qiladi.
Rivojlangan mamlakatlar sanoat mamlakatlari yoki sanoat rivojlangan mamlakatlar
deb ham ataladi. Deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarda aholi jon boshiga yalpi
ichki mahsulot darajasi yiliga 15 ming dollardan kam emas (DXSh bo‘yicha
kamida 12 ming dollar), davlat tomonidan kafolatlangan ijtimoiy himoya darajasi
(pensiya, ishsizlik nafaqalari, majburiy tibbiy sug‘urta), kutilayotgan umr ko‘rish,
ta’lim va sog‘liqni saqlash sifati, madaniy rivojlanish darajasi ancha yuqori.
Rivojlangan mamlakatlar qishloq xo jaligi va sanoat yalpi ichki mahsulotiniʻ
yaratishda muhim ahamiyatga ega bo lgan va muhim hissa qo shgan agrar-
ʻ ʻ
industrial rivojlanish bosqichini bosib o tdi. Hozirgi vaqtda bu mamlakatlar yalpi
ʻ
ichki mahsulotning 60 foizdan 80 foizgacha qismini tashkil etuvchi nomoddiy
ishlab chiqarish sohasining milliy iqtisodiyotdagi yetakchi roli, tovar va
xizmatlarning samarali ishlab chiqarilishi, iste’molchi talabining yuqoriligi, fan va
texnikaning doimiy rivojlanishi, davlatning ijtimoiy siyosatining mustahkamlanishi
bilan tavsiflangan postindustrializm bosqichida.
XVFning rivojlangan iqtisodiyoti guruhiga, birinchi navbatda, AQSH,
Yaponiya, Germaniya, Buyuk Britaniya, Fransiya, Italiya va Kanadani o z ichiga
ʻ
olgan yettilik guruhi (G7) deb ataladigan yetakchi kapitalistik mamlakatlar kiradi.
Bu davlatlar kuchli iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va harbiy salohiyati, aholi sonining
ko pligi, umumiy va solishtirma yalpi ichki mahsulotning yuqori darajasi tufayli
ʻ
jahon iqtisodiyotida ustun o rinni egallaydi.
ʻ
Rivojlangan davlatlar jahon iqtisodiyotidagi asosiy mamlakatlar guruhidir.
90-yillarning oxirida. Ular jahon yalpi ichki mahsulotining 55 foizini (PPP
shartlarida o'lchanadi), jahon savdosining 71 foizini va xalqaro kapital harakatining
15

sekin og'irlik qila boshladilar.
Yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda xizmat ko'rsatish sohasi katta rol
o'ynadi. U juda tez o'sdi. Va 1991-1996 yillar uchun. Taxminan 15 foizga o'sdi va
yalpi ichki mahsulotdagi tovarlar ulushini tenglashtirishga muvaffaq bo'ldi. 1998
yilga kelib, yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda xizmat ko'rsatish sohasining
ustunligi allaqachon sezilarli bo'ldi: u 58% ni tashkil etdi. Tovar ishlab chiqarish
42% bo'lgan vaqtda, ya'ni. deyarli bir yarim baravar kam. O’zbekistonda YaIM
ishlab chiqarish tarkibi zamonaviy rivojlangan mamlakatlardagi YaIM tarkibiga
o'xshab ketdi.
Biroq, O’zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishi global tendentsiyalarga zid
keldi. 1999 yildan boshlab xizmatlar ulushi yana pasayishni boshladi. Taxminlarga
ko'ra, bu jarayon 2000 yilda yanada kuchaygan. Ishlab chiqarilgan YaIMdagi
xizmatlar ulushi va tovarlar ulushi yana taxminan tenglashdi. Gap shundaki, 90-
yillarning boshlarida xizmat ko'rsatish sohasi ulushining o'sishi nafaqat ularning
hajmining oshishi (bu, shubhasiz, zudlik bilan zarur edi), balki sanoatdagi og'ir
inqiroz bilan ham izohlangan. Zavodlarning yopilishi va mahsulot ishlab
chiqarishning qisqarishi tufayli yalpi ichki mahsulotda xizmatlarning ulushi katta
darajada o'sdi. Yangi asrning boshida esa inqirozdan chiqishning dastlabki belgilari
paydo bo'ldi. Islohotlarning o‘n yilligida birinchi marta sanoat ishlab chiqarishi
o‘sishni boshladi. Tabiiyki, bunday sharoitda yalpi ichki mahsulotda tovarlar
ulushi oshdi, xizmatlar ulushi esa pasaydi. Bundan tashqari, 90-yillarning birinchi
yarmida ishlab chiqarilgan xizmatlarning muhim qismi (ayniqsa, moliya va bank
sektorida) spekulyativ va hatto firibgarlik xususiyatiga ega edi. 1998 yildagi
moliyaviy inqiroz bunday faoliyat imkoniyatlarini sezilarli darajada qisqartirdi, bu
esa yalpi ichki mahsulotdagi xizmatlar ulushini yanada qisqartirdi.
Shuning uchun bunday sharoitlarda yalpi ichki mahsulotdagi xizmatlar
ulushining qisqarishi umumiy iqtisodiy tiklanish belgisi sifatida qaralishi kerak.
Ehtimol, kelgusi yillarda u biroz pasayadi va faqat asta-sekin yangi o'sish boshqa
asosda, O’zbekiston iqtisodiyotini chinakam modernizatsiya qilish, uni zamonaviy
xizmatlar bilan to'ldirish asosida boshlanadi.
27

Taqsimot sohasidagi yalpi ichki mahsulot - bu xo'jalik yurituvchi
sub'ektlarning ma'lum davrdagi barcha birlamchi daromadlari va moddiy
xarajatlari yig'indisi sifatida aniqlanadi. Iqtisodiy tsiklning ushbu bosqichini
hisoblashda YaIM uchta tarkibiy qismdan iborat:
1) ishlab chiqarish omillari egalarining birlamchi daromadlari;
2) amortizatsiya ajratmalari
3) bilvosita soliqlar.
Ro'yxatda keltirilgan komponentlarning birinchisi ham eng kattasidir.
O’zbekistonda 20-asrning 90-yillarida. Ishlab chiqarish omillari egalarining
daromadlari yalpi ichki mahsulotning 60-80 foizini tashkil etdi. Aytish mumkinki,
mamlakatda bir yilda ishlab chiqarilgan hamma narsaning asosiy qismi ishlab
chiqarish omillari egalari o'rtasida taqsimlanadi. Biz daromadlarni birlamchi
taqsimlash haqida gapiramiz. Shuni hisobga olish kerakki, soliqlar va subsidiyalar
orqali davlat bu jarayonga aralashadi va daromadlarni taqsimlashning umumiy
manzarasini sezilarli darajada o'zgartiradi.
Ishlab chiqarish omillari egalarining asosiy daromadlariga quyidagilar
kiradi:
1) yollanma ishchilarning mehnatiga haq to'lash (shu jumladan, bonuslar,
qo'shimcha to'lovlar, nafaqalar va boshqalar soliqlar to'lanmagandan keyin
hisoblangan) va ish beruvchilarning ijtimoiy sug'urtaga badallari;
2) yalpi foyda va yalpi aralash daromad (yoki sof foyda va sof aralash
daromad).
Milliy hisoblar tizimida (1993) mulkdan olingan daromadlar (ijara, foizlar
va boshqalar) birlamchi daromad sifatida tasniflanmaydi, chunki u keyingi
taqsimlash jarayonida to'lanadi.
Asosiy kapitalning iste'moliga (eskirishiga) mos keladigan amortizatsiya
to'lovlari miqyosi jihatidan sezilarli darajada kichikdir. O’zbekistonda o'sha
yillarda ular YaIMning 10 dan 25% gacha o'zgargan.
Ushbu komponentning tabiati ikki tomonlama. Bir tomondan, uning
YaIMga kiritilishi ikki tomonlama hisoblash elementini ifodalaydi. Oxir-oqibat,
9

ichimliklar sanoatining YaIM ishlab chiqarishga qo'shgan hissasi ham tegishli
miqdorni o'z ichiga oldi. Shuning uchun aylanma oqim aksiomasi hisobga olinsa,
bilvosita soliqlar ham YaIM tarkibiga kiritilishi kerak. Aks holda ishlab
chiqarilgan va taqsimlangan YaIMning tengligi buziladi. Sof bilvosita soliqlar
davlatning asosiy daromadi hisoblanadi.
Iste'mol sohasidagi YaIM
Iste'mol sohasida YaIM ma'lum bir davrda ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning barcha xarajatlari yig'indisi sifatida namoyon bo'ladi.
Iste'mol sohasidagi YaIMning asosiy tarkibiy qismlari (formulalarda qabul
qilingan belgi Y) quyidagilardir:
1) shaxsiy iste'mol (C);
2) yalpi investitsiyalar ( );
3) tovarlar va xizmatlarni davlat xaridlari (G);
4) sof eksport ( )
YaIM iste'molining tavsiflangan tarkibi ko'pincha formulada ifodalanadi
Y= . (1)
U nafaqat iste'molni xarakterlashi, balki makroiqtisodiy talabning
tuzilishini ham tavsiflashi bilan alohida qimmatlidir. Zero, bozor iqtisodiyoti
sharoitida faqat haq to'lanadigan tovarlarni iste'mol qilish mumkin.
YaIM iste'moli tarkibida eng katta komponent shaxsiy iste'mol hisoblanadi.
Ushbu nazariy ko'rsatkichning miqdoriy statistik analogi (uy xo'jaliklari va
notijorat tashkilotlarining yakuniy iste'moli) O’zbekiston Respublikasida 54% ni
tashkil qiladi. Shaxsiy iste'mol YaIMning eng barqaror va konservativ qismidir.
Odamlar, qoida tariqasida, turli xil siyosiy va iqtisodiy kataklizmlarga qaramay,
odatdagi iste'mol darajasini saqlab qolishga intiladi. Demak, uy xo'jaliklarining
iste'mol tovarlariga bo'lgan talabi YaIMning o'ziga xos stabilizatoridir.
Yalpi investitsiyalar tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarish uchun
iqtisodiyotga investitsiyalarni ifodalaydi. Tabiiy ko'rinishida ular asosiy kapitalga
11

Xulosa
Yalpi ichki mahsulot dunyoning barcha mamlakatlarida muayyan
davlatning iqtisodiy siyosatining muvaffaqiyati mezoni sifatida xalqaro
taqqoslashlar uchun asos sifatida qo‘llaniladigan qiymat ko‘rsatkichidir.
O'tkazilgan tadqiqotlar yalpi ichki mahsulot ko'rsatkichi davlat strategiyasining
mohiyatini asosli ifodalashi mumkin degan xulosaga kelish imkonini beradi. Lekin
hech qanday holatda uni mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishi
muvaffaqiyatining yagona mezoni deb hisoblamaslik kerak. Uni hisoblash
usullarining o'ziga xos xususiyatlari bilan bog'liq aniqlangan kamchiliklar,
shuningdek, YaIM ko'rsatkichlari oilasining xilma-xilligi va O’zbekistonda ularni
baholashda jiddiy xatolar tufayli ushbu agregatdan foydalanish iqtisodiy o'sish
sifatini tavsiflovchi boshqa ko'rsatkichlar bilan to'ldirilishi kerak.
Ishlab chiqarish yondashuvidan kelib chiqqan holda, mamlakat yalpi ichki
mahsulotining o'sishining asosiy harakatlantiruvchi kuchi o'z faoliyatini qulay
makroiqtisodiy sharoitda ham, aksincha, samarasiz davlat boshqaruvi tizimining
jiddiy kamchiliklarini bartaraf etish orqali rivojlantira oladigan O’zbekiston
korxonalari ekanligini aniqlash mumkin. O'z navbatida, O’zbekiston Respublikasi
aholisining faol qismi korxonalarning samarali ishlashini korxonada ish haqini
oshirish orqali ularning turmush darajasini sifat jihatidan yaxshilash imkoniyati
bilan bog'laydi. Bu, bizning birinchi fikrimizcha, mamlakatning muvaffaqiyatli
rivojlanishi mezoni sifatidagi yalpi ichki mahsulot ko'rsatkichining korxonalar va
har bir shaxsning moliyaviy-xo'jalik faoliyati ko'rsatkichlari bilan bog'liqligidir.
YaIM o'sishiga turli omillar ta'sir ko'rsatadi, ularning asosiylari moliyaviy
omillardir. Shu bilan birga, moliyaviy omillar YaIM o'sishiga ham ijobiy, ham
salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shu munosabat bilan yalpi ichki mahsulot hajmini
ikki baravar oshirish strategik vazifasini amalga oshirish mexanizmi
makroiqtisodiy va mikroiqtisodiy tahlillarni o‘tkazishga, shuningdek, tashqi
moliyaviy omillar ta’sirini tahlil qilishga, xususan: jahon moliya tizimini
rivojlantirishdagi kamchiliklarga asoslanishi kerak. Makrodarajada yalpi ichki
32

yillarda XVF tomonidan qarzdor mamlakatlar uchun shakllantirilgan. Uning
xususiyatlari narxlarni, daromadlarni va iqtisodiy faoliyatni ko'chkiga o'xshash
erkinlashtirish edi. Makroiqtisodiy barqarorlashuvga pul massasining qisqarishi va
natijada ulkan inflyatsiya natijasida erishildi.
Shoshilinch tizimli islohotlar xususiylashtirishni o'z ichiga oldi. Tashqi
iqtisodiy faoliyatda maqsad milliy iqtisodiyotni jahon iqtisodiyotiga jalb qilish
bo'ldi. "Shok terapiyasi" natijalari ijobiydan ko'ra salbiyroq;
2) Xitoyda asos qilib olingan iqtisodiyotni bosqichma-bosqich evolyutsion
o'zgartirish yo'li.
1990-yillarning o rtalaridan va tiklanish bosqichining boshidanoq o tishʻ ʻ
davri iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanish va bozor
iqtisodiyotining umuman yaxshi ko rsatkichlari namoyon bo ldi. YaIM
ʻ ʻ
ko'rsatkichlari asta-sekin o'sishni boshladi. Biroq, ishsizlik darajasi yuqoriligicha
qolmoqda. Transformatsiyalar boshlanishining turli vaqtlarining turli xil
boshlang'ich shartlarini hisobga olgan holda, ularning natijalari boshqacha bo'lib
chiqdi. Eng katta muvaffaqiyatlarga Polsha, Vengriya, Chexiya, Sloveniya,
Estoniya va Slovakiya erishdi.
Markaziy va Sharqiy Yevropaning ko pgina mamlakatlarida davlat
ʻ
xarajatlarining YaIMdagi ulushi yuqori: kamida 30-50%. Bozor islohoti jarayonida
aholining turmush darajasi pasayib, daromadlarni taqsimlashda tengsizlik
kuchaydi: aholining taxminan 1/5 qismi o'z turmush darajasini ko'tarishga
muvaffaq bo'ldi, 30 foizga yaqini esa qashshoqlikka aylandi. Bir guruhga hozir
MDHga birlashgan sobiq ittifoq respublikalari kiradi. Ularning iqtisodiyoti bozor
o'zgarishining turli sur'atlarini namoyish etadi.
Yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishda birlamchi sektor ulkan rol
o‘ynagan va o‘ynamoqda. Insoniyat tarixining shakllanishi birlamchining mutlaq
ustunligi bilan birga keldi. Ikkilamchi tarmoq - ishlab chiqarish sanoati. Va u
deyarli yo'q edi. Va faqat 18-19-asrlarda. Ikkilamchi sektor rivojlana boshladi. Bu
sanoat inqilobidan keyin sodir bo'la boshladi. 20-asrning birinchi yarmida.
Ikkilamchi sektor ustunlik qildi. Va 50-yillarda uning ulushi maksimal qiymatlarga
24

turli shakllarini o'z ichiga oladi va savdo va xizmat ko'rsatish sohasida mavjud.
Jamiyatning ijtimoiy tuzilishi ko'p tuzilmali iqtisodiyotni aks ettiradi.
Ijtimoiy munosabatlarda kommunal tip hukmronlik qiladi, endigina
shakllanmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlar qashshoqlik, aholining haddan
tashqari ko'pligi va ishsizlikning yuqoriligi bilan ajralib turadi.
Rivojlanayotgan mamlakatlarda davlatning iqtisodiy roli juda katta va
an'anaviy funktsiyalar bilan bir qatorda quyidagilarni o'z ichiga oladi: tabiiy
resurslar ustidan milliy suverenitetni amalga oshirish; chet el moliyaviy yordamini
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish davlat dasturlarida nazarda tutilgan loyihalarni
amalga oshirishda foydalanish maqsadida nazorat qilish; qishloq xo'jaligi ishlab
chiqarishni ko'paytirish, kooperativlarni yaratish va boshqalar bilan bog'liq agrar
islohotlar.
20

Kirish
So'nggi o'n yilliklarda butun dunyoda yalpi ichki mahsulot, milliy daromad
va boshqalar kabi eng muhim makroiqtisodiy ko'rsatkichlarni xalqaro taqqoslashga
qiziqish ortdi. Tashqi iqtisodiy aloqalarning kengayishi, integratsiya
jarayonlarining chuqurlashishi, xalqaro iqtisodiy hamkorlikning kuchayishi tufayli
bu qiziqish ortdi. Dunyodagi har bir mamlakat uchun o'z mamlakati global va
mintaqaviy iqtisodiyotda qay o'rinni egallashi, ma'lum bir mamlakat iqtisodiyoti
ular hamkorlik qilayotgan yoki global bozorlarda raqobatlashayotgan boshqa
mamlakatlar iqtisodiyoti bilan qanday solishtirishini bilish muhimdir. Shuning
uchun ular makroiqtisodiy ko'rsatkichlarni turli xil taqqoslashlarini tashkil
qilishlari yoki bunday taqqoslashlarda ishtirok etish taklifiga tayyorlik bilan javob
berishlari kerak. Ushbu sohada eng katta faollikni ko'rsatgan eng muhim
tashkilotlar - BMT, OECD, Jahon banki va boshqalar. Ular xalqaro iqtisodiy
hamkorlikning turli shakllarini tashkil etish bilan bog'liq muammolarni hal qilish
uchun xalqaro miqyosda eng muhim makroiqtisodiy ko'rsatkichlar bo'yicha
ma'lumotlarni solishtirishlari kerak. Jahon va mintaqaviy iqtisodiyotning
rivojlanish tendentsiyalarini tahlil qilish, amaliy muammolarni hal qilish: ijtimoiy-
iqtisodiy rivojlanish maqsadlarida mamlakatlarga yordam ko'rsatish, kreditlar
berish, qo'shma loyihalarni moliyalashtirish, mamlakatlarning tashkilotlarning
byudjetlariga qo'shadigan badallarining ulushini aniqlash ushbu ma'lumotlarni
hisobga olmasdan mumkin emas.
Xalqaro tashkilotlar, shuningdek, taqqoslanadigan YaIM ma'lumotlaridan
foydalangan holda turli omillarning iqtisodiy o'sish sur'atlariga ta'sirini tahlil
qiladi. Ular ushbu hududdagi aholi punktlarining tashkilotchisi va
muvofiqlashtiruvchisi sifatida ishlaydi. Masalan, BMT kabi tashkilot faoliyati
doirasida xalqaro taqqoslash (ICP) loyihasi mavjud. Uning global taqqoslashlar
doirasidagi hisob-kitoblari mamlakatlarni jahon iqtisodiyotidagi o'rni, shuningdek,
aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulot darajasi bo'yicha to'g'ridan-to'g'ri tartiblash
imkonini berdi. Keyinchalik dunyoning alohida mintaqalari (Yevropa, Osiyo,
2

O’zbekiston Respublikasida YaIMning xarajatiga ko’ra tarkibiy tahlili

Купить