Oʻzbekiston sovet hukmronligi davrida xalq ta’limi muassasalari tarixi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	77.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	23 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Oʻzbekiston sovet hukmronligi davrida xalq ta’limi muassasalari tarixi

Купить

O zbekiston sovet hukmronligi davrida xalqʻ
ta’limi muassasalari tarixi
MUNDARIJA:
KIRISH
I BOB. 1917-1941-YILLARDA O ZBEKISTONDA YANGI XALQ TA’LIMI
ʻ
TIZIMINI TASHKIL ETILISHI
1.1. Oktabr inqilobidan keyingi dastlabki yillarda xalq ta’limning ustuvor
yo nalishlari to g risida
ʻ ʻ ʻ
1.2. Turkistonda yangi maktabning tashkil etilishi
II BOB. 1941-1991-YILLARDA O ZBEKISTONDA MAORIFNING
ʻ
RIVOJLANISHI
2.1. 1941-1960-yillarda O zbekistonda maorif
ʻ
2.2. 1960-1991-yillarda O zbekistonda maorif
ʻ
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI
ʻ

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Mustaqillik jamiyat hayotining barcha sohalarida,
jumladan ijtimoiy fanlarda ham tub o zgarishlarga asos soldi. Eng avvalo ularningʻ
nazariy - uslubiy asoslari yangilandi. Ayniqsa, tarix fanining nazariy-uslubiy
asoslari, uning maqsad va vazifalari tubdan o zgardi. O zbekiston respublikasining
ʻ ʻ
Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning mamlakat tarixchi olimlari bilan uchrashuvi
va O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O zbekiston Respublikasi
ʻ ʻ
Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to g risida”gi qaroridan so ng
ʻ ʻ ʻ
O zbekiston davlatchiligi tarixini o rganishga yondashuv o zgardi
ʻ ʻ ʻ 1
. Ilgari sovet
hokimiyati mafkurasiga xizmat qilgan tarix fani zimmasiga xalqning tarixiy
xotirasini tiklash, haqqoniy tarixni yaratish vazifasi yuklandi. Xalqning o zligini
ʻ
anglab yetishiga xizmat qilish tarix fanining muhim nazariy asosidir.
O zbekistonning Birinchi Prezident I.A.Karimov ta’kidlab o tganidek, “Tarix
ʻ ʻ
xotirasi, xalqning, jonajon o lkaning, davlatimiz hududining xolis va haqqoniy
ʻ
tarixini tiklash milliy o zlikni anglashni, ta’bir joiz bo lsa, milliy iftixorni tiklash
ʻ ʻ
va o stirish jarayonida g oyat muhim o rin tutadi”
ʻ ʻ ʻ 2
. Har qanday jamiyat hayotida
bunday tub, olamshumul o zgarishlar bosqichma-bosqich, ba’zan bir necha o n
ʻ ʻ
yilliklar va hatto asrlar davomida amalga oshadi.
Mavzuning dolzarbligi shundan iboratki tarixshunoslik fanida bu mavzu
yuzasidan qilingan fundamental ishlar juda sanoqlidir. Tadqiqotda Sovet davrida
O zbekistonda olib borilgan ta’lim soxasiga oid ko’plab tarixiy muammolar
ʻ
masalasiga keng etibor qaratilgan.
Tadqiqot ob’ekti va predmeti. Sovet davrida O zbekistonda xalq ta’limi
ʻ
tadqiqotning ob’ektini, Sovet davrida O zbekistondagi xalq ta’limining rivojlanishi
ʻ
esa kurs ishining predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari. Kurs ishida belgilangan asosiy maqsad
- o zbek maorif tarixida o ziga xos ahamiyatga ega bo lgan hamda bilvosita
ʻ ʻ ʻ
1
ЎзР ФА Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисидаги Вазирлар маҳкамасини қарори //
Халқ сўзи 1998, 29 июль.
2
Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт
кафолатлари. - Т., Ўзбекистон. 1997. - Б. 140.
2

amalga oshirgan islohotlar, yangi tashkil etilgan sovet maktablarini o rganishdanʻ
iborat.
Ana shu maqsaddan kelib chiqqan holda mavzuni yaxlit o rganish uchun
ʻ
quyidagi vazifalarni amalga oshirish rejalashtirildi:
- sovet davrida O’zbekistonda xalq ta’limning ahvolini o’rganish;
- sovetlarning bu o’lkada o’tkazgan ruslashtirish siyosati;
- sovet davrida O’zbekistonda xalq ta’limning yangi bosqichlarni tahlil qilish;
- bu davrda yaratilgan maktablar faoliyati bilan tanishish.
Muammoning o rganilganlik darajasi.
ʻ Mustqillik yillarigacha O rta ʻ
Osiyoda ta’limning rivojlanishi haqidagi ma lumotlar Sharqiy va O rta Osiyodagi
ʼ ʻ
bir qancha tadqiqotchilarning asarlarida keltirilgan. Ushbu mualliflar orasida
O.A.Abdullina, N.N.Azizxodjaeva, V.S.Avanesov, X.A.Alikulov, R.X.Djuraev,
J.A.Yermekbay, O.N.Polyanka, V.N.Kislyakov, M.D.Buxarin, V.S.Myasnikov,
I.V.Tunkin. Bu mualliflar o’z asarlarida mustamlakachilik davrida Turkiston
o’lkasida olib borilgan ilmiy ekspeditsiyalarga to’xtalib o’tadilar. Sharqiy va O rta
ʻ
Osiyo mintaqalariga ekspeditsiyalarda qatnashish uchun bir necha tadqiqotchilar
1902-yilda Gamburgda qo shma muvofiqlashtiruvchi organ tuzdilar va u Markaziy
ʻ
Osiyo va Sharqni o rganish bo yicha xalqaro assotsiatsiya deb nomlandi.
ʻ ʻ
O.N.Polyanskayaning fikricha, ushbu xalqaro ittifoqning faoliyat sohasi tarixiy,
arxeologik, lingvistik va etnografik tadqiqotlarni o’z ichiga olgan. Uning tarkibiga
1903 yilda Sankt-Peterburgda O rta va Sharqiy Osiyoni o rganish bo yicha
ʻ ʻ ʻ
tuzilgan Rossiya qo mitasi kirdi. Shuni ta’kidlash kerakki, Rossiya qo’mitasi
ʻ
ushbu Xalqaro uyushmaning markaziy muvofiqlashtiruvchi organi sifatida tan
olingan.
Tadqiqotning xronologik chegarasi. 1917-1991-yillarda O zbekistonda
ʻ
maorifning rivojlanishini qamrab olgan.
Kurs ishining tuzulishi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa
hamda foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat.
ʻ
3

I BOB. 1917-1941-YILLARDA O ZBEKISTONDA YANGI XALQ TA’LIMIʻ
TIZIMINI TASHKIL ETILISHI
1.1. Oktabr inqilobidan keyingi dastlabki yillarda xalq ta’limning
ustuvor yo nalishlari to g risida
ʻ ʻ ʻ
Markaziy Osiyoning boshqa xalqlari singari o’zbek xalqining tarixi ham
asrlarga borib taqaladi. Insoniyat xalq taraqqiyparvar tafakkurining ajoyib ijodlari,
atoqli olimlar va me’morlar tomonidan yaratilgan madaniy yodgorliklarni biladi.
Matematik va astronom Farg’oniy, olim-entsiklopedist Muhammad Forobiyning
jahon ilm-fani va sivilizatsiyasiga beqiyos hissa qo’shgan. Abu Rayxon Beruniy
(Muhammad Ibn Ahmad Xorazmiy ) tomonidan ilmning turli sohalari -
astronomiya, matematika, mineralogiya, geografiya, tarix, tilshunoslikka oid
yuzdan ortiq asarlar qoldirgan. Buyuk olim, Beruniyning zamondoshi Abu Ali Ibn
Sino (Avitsenna) nomini butun dunyo biladi. Jahon madaniyati tarixida buyuk
shoir va mutafakkir Alisher Navoiy sharafli o’rinni egallaydi.
Ammo asrlar davomida mavjud bo’lgan feodalizm O’rta Osiyo xalqlarining
iqtisodiy va madaniy rivojlanishiga to’sqinlik qildi. O’zbek xalqining o’z milliy
davlatchiligi bo’lmagan. Har qanday siyosiy huquqlardan mahrum bo’lgan
mehnatkash xalq butunlay savodsiz, qashshoqlikda yashadi, chor
mustamlakachilari va mahalliy feodallar tomonidan shafqatsizlarcha ekspluatatsiya
qilindi. O zbekiston iqtisodiyotining asosini qishloq xo jaligi tashkil etdi. Bir
ʻ ʻ
milliondan ortiq dehqonlarning o’z erlari yo’q edi, ular qullik bitimlariga
aralashdilar, soliqlar va undirishlar bilan ezildilar. Sanoat qishloq xo’jaligi xom
ashyosini birlamchi qayta ishlash bo’yicha yarim hunarmandchilik kichik
korxonalaridan iborat edi. Unda 17 mingga yaqin ishchi ishlagan, ular
shafqatsizlarcha ekspluatatsiya qilingan. Ish kuni 14-15 soat davom etdi. Iqtisodiy
qoloqlik aholining madaniy rivojlanishining past darajasini oldindan belgilab
berdi.
Chor hukumati Turkistonda budjetning 4/5 qismini harbiy-politsiya apparatini
saqlashga sarflagan, barcha mablag’larning atigi 2,3 foizi xalq ta’limi ehtiyojlari
uchun ajratilgan. Ta’lim uchun, bir kishi uchun bu yiliga atigi 22 tiyinni tashkil
4

etdi. Xalq ta’limi, bolalarni o’qish va yozishga o’rgatish masalasi butunlay
ruhoniylar qo’lida edi. Eski uslubdagi maktablar - madrasalar, qoida tariqasida,
masjidlarda, qorong’i xonalarda joylashgan, bolalar polda o’tirishgan. Bolalarga
ular tushunmaydigan arab va fors tillarida ta’lim berildi, jismoniy jazo qo’llanildi.
Talabalar diniy risolalar va duolar matnlarini mexanik ravishda yod oldilar.
Dunyoviy fanlar haqida gap bo’lmagan. Bu maktablarda savodxonlik yomon
o’rgatilgan. 1897-yilgi aholini ro’yxatga olish ma’lumotlariga ko’ra, Farg’ona
vodiysida faqat 1,6% savodli bo’lgan.
Eski uslubdagi maktablar tarmog i ancha keng bo lsa ham (hozirgiʻ ʻ
O zbekiston hududida 4632 ta shunday maktab bo lib, ularda 44773 o quvchi
ʻ ʻ ʻ
o qigan) aholi o rtasida savodxonlik darajasi 2% ga zo rg a еtdi. 20 - asr
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshlarida o zbek burjuaziyasi o z farzandlari uchun yangi uslubdagi jadidlik,
ʻ ʻ
burjua-millatchilik maktablarini yarata boshladi. Darslar ona tilida olib borildi.
Qadimgi usuldagi maktablarda bo lgani kabi bu еrda ham din fanlari o qitilgan
ʻ ʻ
bo lsa-da, shu bilan birga o quvchilar dunyoviy fanlar sohasidan ma lum
ʻ ʻ ʼ
ma lumotlarga ega bo ldilar. Mahalliy aholidan o zining politsiya va mustamlaka-
ʼ ʻ ʻ
ma muriy apparati uchun kadrlar tayyorlash maqsadida chor hukumati XIX asrning
ʼ
80-yillarida rus millatiga mansub boshlang ich maktablar ochdi, ularda yozish,
ʻ
o qish va hisob-kitoblarni o rgatishdi. 1914-1915 o quv yilida 160 ta shunday
ʻ ʻ ʻ
maktab bo lib, ularda 17300 o quvchi ta lim olgan bo lib, o quvchilarning 1/3
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
qismi mahalliy aholi bolalari edi 3
.
1917-yil 27-oktabr (9-noyabr) Turkistonda hokimiyat Sovetlar qo liga o tdi.
ʻ ʻ
Lekin Markaziy Osiyo xalqlari tinch qurilishni darhol boshlamadilar. Turkiston
Muxtoriyatining tugatilishi bilan milliy qarshilik rivojlanishining tinch bosqichi
tugadi, Turkistonda bolsheviklarga qarshi ommaviy qurolli harakatning
boshlanishiga asos solindi.
Yangi usul va ruscha maktablar ommaviy savodxonlikning har qanday turini
ta’minlay olmadi. Buyuk Oktabr Sotsialistik inqilobi sobiq mustamlaka
chegaradosh rayonlari xalqlarini siyosiy, iqtisodiy va milliy zulmdan ozod qildi;
3
"Народное образование в СССР" . Под ред. М. А. Прокофьева и др. Издательство "Просвещение", М., 1967
г.
5

ekspluatatsiya, zulmat va jaholatga chek qo’ydi, iqtisodiyot va madaniyat sohasida
ulkan o’zgarishlar uchun sharoit yaratdi. Turkistonda Sovet hokimiyatining
dastlabki yillaridayoq iqtisodiy vayronagarchilik, fuqarolar urushi, tashqi va ichki
aksilinqilobga qarshi kurashning og’ir sharoitlarida savodsizlikni tugatish,
maktabgacha yoshdagi bolalardan tortib sovet xalq ta’limi tizimini yaratish
vazifasi qo’yildi. muassasalardan oliy o’quv yurtlariga. Musulmon ruhoniylari va
burjua millatchilarining shiddatli qarshiligini yеngib, partiya va sovet organlari
ilg’or ziyolilar ko’magida XXR VIII qurultoyida qabul qilingan RKP (b)partiya
Dasturini amalga oshirish uchun xalq ta’limi sohasida katta ishlarni amalga
oshirdilar 4
.
1917-yil 2-noyabr (15-noyabr) Rossiya xalqlarining huquqlari to g risidagiʻ ʻ
deklaratsiya e’lon qilindi, unda barcha xalqlarning to liq ozodligi, ularning tengligi
ʻ
va suvereniteti, ajralib chiqish va mustaqil davlat tashkil topgunga qadar erkin o z
ʻ
taqdirini o zi belgilash huquqi e’lon qilindi. “Rossiya va Sharqning barcha
ʻ
mehnatkash musulmonlariga” murojaatida shunday deyilgan edi: “...Milliy
hayotingizni erkin va to siqsiz tashkil qiling. Siz bunga haqlisiz…” Mahalliy
ʻ
xalqlar Turkiston Muxtoriyatining mag lubiyatga uchrashini chorning eski
ʻ
mustamlakachilik siyosatining davomi sifatida qabul qildilar. Bolsheviklar
turkistonliklarning xalqlarning o z taqdirini o zi belgilash huquqini inkor etib,
ʻ ʻ
bunga “hozirgi paytda demokratik tashkilotlarga ega bo lmagan, reaktsion
ʻ
ruhoniylar va baislar ta sirida bo lgan mahalliy aholi mustaqil ravishda
ʼ ʻ
mustaqillikka qodir emasligi bilan izohladilar. davlatni boshqarish”.
Turkistonda Sovet hokimiyatining dastlabki yillarida quyidagi vazifalar
qo yildi:
ʻ
1) yangi maktabni tashkil etish va mustahkamlash;
2) unga ishchilarning farzandlarini jalb qilish;
3) maktabga yangi mafkuraviy mazmunni joriy etish;
4) davlat maktablarining direktorlari, inspektorlari va boshqalar
lavozimlarini bekor qilish.
4
"Народное образование в СССР" . Под ред. М. А. Прокофьева и др. Издательство "Просвещение", М., 1967
г.
6

1917-yilda Turkistonda Xalq Maorif Komissarligi (Narkompros) tashkil
etildi. 1917-yil 13-dekabrda tarbiya va ta limni ma naviyat bo limidan Maorif xalqʼ ʼ ʻ
komissarligi tasarrufiga o tkazish to g risida dekret chiqdi. Keyin farmon va
ʻ ʻ ʻ
qarorlar qabul qilindi: cherkovni davlatdan va maktabni cherkovdan ajratish
to g risida, majburiy qo shma ta’limni joriy etish to g risida va boshqa bir qator.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
1918-yilda “Yagona mehnat maktabi deklaratsiyasi” va 1920-yillarda “Yagona
mehnat maktabining asosiy tamoyillari” qabul qilingan. Ular shaxsga nisbatan
insonparvarlik munosabati g oyalarini e’lon qildilar va bola eng oliy qadriyat deb
ʻ
e’lon qilindi. Shu bilan birga, maktab “bolsheviklar partiyasi tomonidan belgilab
qo yilgan ijtimoiy kanalga bolaning rivojlanishini yo naltirishi kerak” bo yicha
ʻ ʻ ʻ
ko rsatmalar berildi. Rus tili o qituvchisi V.V.Zenkovskiy: “Kommunistik tarbiya
ʻ ʻ
umuminsoniyni sinf bilan, ma’naviyatni esa material bilan almashtirsa, dastlab
xayriya bo la olmaydi” deb ta’kidlagan.
ʻ
V.Lenin (1870-1924) va N.K.Krupskaya (1869-1939) yangi hukumatning
asosiy mafkurachilariga aylandi va ta’lim sohasida nafaqat savodsizlikni yo q
ʻ
qilish, umumiy majburiy ta’limni amalga oshirish, balki “mehnatkashlar ommasini
kommunistik ruhda qayta tarbiyalash”, “yangi sotsialistik ziyolilarni tayyorlash”,
“yangi sotsialistik madaniyatni shakllantirish” ni ham e’lon qildi. Lenin, “maktab
hayotdan tashqarida, siyosatdan tashqarida - yolg on va ikkiyuzlamachilik, maktab
ʻ
yo nalishini “talabalar ittifoqi”ning qaror va dasturlari bilan emas, balki
ʻ
“ma’ruzachilar tarkibi” bilan belgilashga” chaqirdi. Maktabni siyosiylashtirish -
Sovet pedagogikasining eng muhim tamoyili sifatida ajralib turardi. Ta’limning
vazifasi shaxs manfaatlarini jamiyatga, to g rirog i bolsheviklar partiyasiga
ʻ ʻ ʻ
bo ysundirish edi. Bu erda markaziy o rin o qituvchiga berildi. U partiyaning
ʻ ʻ ʻ
ishonchli vakili sifatida uning ko rsatmalarining so zsiz ijrochisiga aylanishi kerak,
ʻ ʻ
o qituvchiga nima deyish, nima qilish kerakligi va nima qilish kerakligi qat’iy,
ʻ
yo riqnomada belgilab qo yildi. V.I.Lenin “Eng muhim vazifa madaniyatning o z-
ʻ ʻ ʻ
o zidan oqimini partiya nazorati ostiga olish”,- deb yozgan edi.
ʻ
Sovet davlati uchun ta’limning birinchi vazifasi savodsizlikni yo q qilish
ʻ
(savodxonlik dasturi) edi. Inqilob va fuqarolar urushi davrida ommaviy
8

ma’rifatning еtishmasligi bolsheviklar qo liga o tdi. Biroq, aholisining 80 foiziʻ ʻ
hatto o qish va yozishni ham bilmaydigan mamlakatni vayronagarchilikdan olib
ʻ
chiqish mumkin emas. Agar biz Lenin tomonidan e’lon qilingan madaniy inqilobni
uning asosiy vazifasi - savodsizlikni yo q qilish nuqtai nazaridan baholasak, unda
ʻ
jahon tarixi bunga o xshash narsani bilmagan (va ehtimol bundan keyin ham
ʻ
bilmaydi). Krupskaya boshchiligida savodsizlikka qarshi kurash bo yicha
ʻ
favqulodda komissiya tuzildi. Katta yoshdagi aholi o rtasida savodsizlikni yo q
ʻ ʻ
qilish muhim ahamiyatga ega edi. 1919-yil 26-dekabrda Rossiyaning 5 yoshdan 50
yoshgacha bo lgan barcha aholisini rus tilida yoki o z ona tilida o qish va yozishni
ʻ ʻ ʻ
o rganish majburiyatini olgan “RSFSR
ʻ aholisi o rtasida savodsizlikni tugatish ʻ
to g risida” gi farmon imzolandi. Butun mamlakatda savodsizlikni tugatish
ʻ ʻ
markazlari va yarim savodlilar uchun maktablar tashkil etildi. Turkistonning 1920-
yil sentyabrdagi “Savodsizlikni yo q qilish to g risida”gi qarori RSFSRdan biroz
ʻ ʻ ʻ
farq qildi, yosh chegarasi 40 yoshga tushirildi, faqat rus yoki ona tilida emas, balki
istalgan tilda o qish va yozishni o rganish mumkin edi. Buning uchun nafaqat
ʻ ʻ
talabalar, balki o qituvchilar uchun ham ish kunini 2 soatga qisqartirish
ʻ
rejalashtirilgan edi. Turkiston qaroriga individual ta’limni rag batlantiruvchi band
ʻ
qo shildi: umumta’lim maktabidan tashqari har bir savodli o quvchiga qo shimcha
ʻ ʻ ʻ
haq berildi, arab tilidagi savodxonlikni o rgatish uchun, Yevropa tillari uchun
ʻ
mukofot 1,5 (bir yarim) baravar oshdi.
Savodsizlikni yo q qilish quyidagilarni o z ichiga oladi:
ʻ ʻ
1) o qishni o rganish;
ʻ ʻ
2) yozishni o rganish;
ʻ
3) hisoblashni o rganish.
ʻ
Savodxonlik maktablarida Yevropa tili bo yicha o qish muddati 2-3 oy,
ʻ ʻ
mahalliy til uchun - 3-6 oy, keyin 1923-yil ta’lim dasturi kurslari 6 oy davom etdi,
Turkiston haqidagi siyosiy savodxonlik va iqtisodiy bilimlar qo shildi. 1930-yilda
ʻ
savodlilar 27,3% ni tashkil etdi, 1940-yilda esa - 98%ni tashkil etgan.
Turkistonda 1920 - yilda Savodsizlikni bartaraf etish bo yicha favqulodda
ʻ
komissiya tuzildi. Xuddi shunday komissiyalar Turkistonning barcha viloyat
9

tumanlari, shaharlarida tuzildi. Komissiyaning vazifalari quyidagilardan iborat edi:
1) pedagog kadrlarni tayyorlash;
2) o quv qurollarini yaratish;ʻ
3) savodsizlarni hisobga olish va boshqalar 5
.
5
Абдуллина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе высшего педагогического
образования. - М., 2000. -C.56.
10

1.2. Turkistonda yangi maktabning tashkil etilishi
1918-yil 31-Oktabrda RSFSR Xalq ta’limi komissarligi “Milliy ozchiliklar
maktablari to g risida” qaror qabul qildi. Bu Turkistonda milliy maktabni tashkilʻ ʻ
etishda ijobiy rol o ynadi. Unda aytilishicha barcha millat vakillari o z tilida, o rta
ʻ ʻ ʻ
va oliy maktablarda ta limni tashkil etish huquqiga ega. 1919-yil mart oyida VIII
ʼ
partiya qurultoyining xalq ta’limi sohasidagi dasturida quyidagi vazifalar
belgilandi:
1) har ikki jinsdagi 17 yoshgacha bo lgan barcha bolalar uchun bepul va
ʻ
majburiy umumiy siyosiy ta’lim;
2) maktabgacha ta’lim muassasalari tarmog ini yaratish: bolalar bog chalari,
ʻ ʻ
bolalar bog chalari va boshqalar;
ʻ
3) ona tilida o qitiladigan yagona mehnat maktabi tamoyillarini to liq
ʻ ʻ
amalga oshirish, har ikki jinsdagi bolalarni birgalikda o qitish, dunyoviy, ya’ni
ʻ
diniy ta’sirdan xoli;
4) o quvchilarni davlat hisobidan oziq-ovqat, kiyim-kechak, poyabzal va
ʻ
o quv qurollari bilan ta’minlash;
ʻ
5) kommunizm g oyalari bilan sug orilgan yangi pedagog kadrlarni
ʻ ʻ
tayyorlash;
6) ishchilar va dehqonlarning o z-o zini tarbiyalashiga davlat yordami
ʻ ʻ
(kutubxonalar, kattalar maktablari, xalq uylari va universitetlar, kurslar,
ma’ruzalar, kinoteatrlar va boshqalarni yaratish);
7) 17 yoshga to lgan shaxslar uchun kasb-hunar ta’limini rivojlantirish va
ʻ
boshqalar.
Turkiston Respublikasi Sovetlarining 1922-yil XI qurultoyida madaniyat va
maorif masalalari ham muhokama qilindi. Xalq Maorif Komissarligining
hisobotiga ko ra, quyidagi bandlardan iborat qaror
ʻ qabul qilindi:
1) 14% davlat byudjeti еtarli emas, umumiy byudjetning kamida 20%i
belgilangan;
2) eng kambag al ishchi va dehqonlarning farzandlari uchun bepul ta’lim
ʻ
kafolatini belgilab, shahar maktablarida ta’lim zichligini vaqtincha joriy etish;
11

3) o z mutaxassisligidan tashqari saylangan lavozimlarda qo llanilganʻ ʻ
mahalliy aholi o qituvchilarini maktablarga qaytarish va hokazo.
ʻ
Maktab qurilishining asosiy masalasi pedagogik kadrlar masalasi edi. Oktabr
inqilobiga qadar 1879-yilda ochilgan Turkistonda birgina pedagogik ta’lim
muassasasi - Toshkentdagi Turkiston o qituvchilar seminariyasi mavjud edi. 60-70
ʻ
o quvchiga mo ljallangan seminariya boshlang ich rus va rus tilidagi maktablar
ʻ ʻ ʻ
uchun o qituvchilar tayyorlagan. 38 yil davomida seminariya butun Turkiston
ʻ
o lkasi uchun 450 nafar o qituvchi tayyorladi, ular orasida atigi bir necha o nlab
ʻ ʻ ʻ
mahalliy millat vakillari bor edi. Sovet o qituvchilarini ommaviy tayyorlash
ʻ
maqsadida keng ko lamli kurslar tizimi tashkil etildi. 1921-yilda 850 o ringa
ʻ ʻ
mo ljallangan o qituvchilar malakasini oshirish kurslari tashkil etilmoqda, astar va
ʻ ʻ
o quv qo llanmalari chop etilmoqda. O qitish metodikasi masalalari gazeta va
ʻ ʻ ʻ
jurnallarda yoritilgan (“Yosh leninchi”, “Maorif va o q
ʻ ituvchi” va boshqalar).
Material katta hajmda chop etilgan.
1918-yil 21-aprelda Toshkentda Turkiston xalq universiteti ochildi. U beshta
fakultetdan iborat: adabiy va falsafiy; ijtimoiy-iqtisodiy; tabiiy va matematik;
qishloq xo jaligi; texnik fakultetdan iborat.
ʻ
1920-yil 7-sentyabrda Toshkentda Davlat universiteti (hozirgi Mirzo
Ulug bek nomidagi O zbekiston Milliy universiteti) tashkil etish to g risida dekret
ʻ ʻ ʻ ʻ
imzolandi. 1935-yilda universitetning ayrim fakultetlari negizida Toshkent davlat
pedagogika instituti (hozirgi Nizomiy nomidagi TDPU qoshida (1998-yilda nomi
o zgartirilgan) tashkil etildi. 1918-1919 o quv yilida Turkistonning bir qator
ʻ ʻ
joylarida pedagogika o quv yurtlari tashkil etildi. 1920-yilda yangi tipdagi
ʻ
pedagogik ta’lim muassasalari - Xalq ta’limi institutlari vujudga keldi.
Bitiruvchilar 2-bosqich maktablariga ishlash uchun yuborildi yoki oliy o quv
ʻ
yurtlarida o qishni davom ettirdi. 1929-yilda ular pedagogika texnikumlariga
ʻ
aylantirildi.
Lenin madaniy inqilobni amalga oshirishni milliy masalani hal etishning
ajralmas qismi deb hisobladi. Shu bilan birga u har bir millatning ona tilida yangi
mehnat politexnika bilim yurti qurilishiga alohida ahamiyat berdi. Ozchiliklar
12

bo yicha xalq komissarligi, so ngra RSFSR Xalq 1921-yilda ta lim komissarligiʻ ʻ ʼ
qoshidagi ozchiliklar milliy kengashi. Turkiston Narkompros qoshida bu bo lim
ʻ
ham tashkil etilgan - Milliy ozchiliklar Kengashi, unda o zbek, qozoq, tojik,
ʻ
mahalliy yahudiy, eron-ozarbayjon, nemis va boshqalar kabi milliy byurolar
bo lgan. 1921-yilda Turkiston ASSR Maorif xalq komissarligi qoshida Vaqflar
ʻ
Bosh boshqarmasi tashkil etilib, unga barcha eski usulni ro yxatga olish vazifasi
ʻ
yuklatildi. maktablari va ushbu maktablar uchun malakali o qituvchilar tayyorlash
ʻ
uchun kurslar tashkil etish. Yangi maktabning shakllanishi tarbiyaviy ishning
yangi usullarini talab qildi. Narkompros ostida Turkiya respublikasi: o zbek,
ʻ
qozoq, qirg iz, turkman va tojik tillarida o quv komissiyalari tashkil etilgan bo lib,
ʻ ʻ ʻ
ularning vazifasi darsliklar, o quv qo llanmalari va turli pedagogik adabiyotlarni
ʻ ʻ
tuzishdan iborat edi. Toshkentdagi birinchi musulmon bosmaxonasida O rta Osiyo
ʻ
xalqlari tillarida o quv komissiyasi tomonidan ishlab chiqilgan
ʻ alifbolar, darsliklar,
dasturlar, uslubiy qo llanmalar chop etilgan. 1921-yilda RSFSR Xalq Maorif
ʻ
Komissarligi qoshida Davlat Ilmiy Kengashi (GUS) tuzildi, uning vazifasi
maktablar uchun o quv qo llanmalari va boshqa materiallar dasturlarini ishlab
ʻ ʻ
chiqishdan iborat. GUS G arbiy Evropa amaliyotidan integratsiyalashgan dasturlar
ʻ
g oyalarini oldi. GUS dasturlarining xususiyatlari: kompilyatsiya qilishning
ʻ
mavzuli emas, balki keng qamrovli usuli; tavsiyaviy, majburiy emas; konsentrik
printsip. Yuqoridan tushgan innovatsion g oyalar, garchi ular juda ko p asosli va
ʻ ʻ
tegishli qoidalarni o z ichiga olgan bo lsa-da, har doim ham o qituvchilar
ʻ ʻ ʻ
tomonidan tan olinmagan va qo llab-quvvatlanmagan. Shuning uchun amalda GUS
ʻ
dasturlari qiyinchilik bilan amalga oshirildi. Markaziy Osiyo maktablari GUSning
kompleks dasturlarini amalga oshirishda alohida qiyinchiliklarga duch keldi. Ular
Turkiston Muxtor Sovet Sotsialistik Respublikasi, keyin esa O zbekiston
ʻ
maktablarining o quv dasturlariga chalkashlik kiritdilar. Narkompros va
ʻ
o qituvchilar fan o qitishni yo lga qo yish o rniga, umumiy ta’lim va pedagogik
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tayyorgarligi past bo lgan o qituvchilarni chalg itadigan keraksiz murakkab
ʻ ʻ ʻ
dasturlarni o rganish va tuzishga ko p kuch sarfladilar. GUS kompleks dasturlarini
ʻ ʻ
o rganish o qituvchilarni tayyorlash va qayta tayyorlashda juda ko p vaqtni talab
ʻ ʻ ʻ
13

qildi va shu bilan bilim sifatini pasaytirdi. Ona tili, matematika, geografiya fanlari
bo yicha tayyorlanayotgan o qituvchilarning еtishmasligi fanlarni o qitishni joriyʻ ʻ ʻ
etishga to sqinlik qildi.
ʻ
Ayollar ta’limi
Ayollarni ozod qilish masalalari RKP (b) ning VIII, IX, XI va XII
qurultoylarida ko rib chiqildi. Biroq Turkiston sharoitida Sovet hukumatining
ʻ
farmon va qarorlarini amalga oshirish og ir sharoitda kechdi. Turkiston
ʻ
Kompartiyasi Markaziy Komiteti qoshida ayollar bo limi tashkil etildi. 1921-yilda
ʻ
Markaziy Osiyo ayollaridan iborat katta delegatsiya Moskvaga tashrif buyurdi.
Ular N.K. Krupskaya rus ayollarining hayoti bilan tanishdi. Qaytib, ko rganlari
ʻ
haqida gapirib, ular ma’lum bir targ ibot rolini o ynadi. Sharq ayollarini ozod
ʻ ʻ
qilishda Turkiston Kommunistik partiyasining 1924-yil mayida VIII s’ezdi muhim
rol o ynadi, unda ayollar o rtasida tarbiyaviy ishlarni olib borishga chaqirildi.
ʻ ʻ
O smir qizga ro mol kiygan o troq o zbek va tojik aholisi orasida qo shma ta’lim
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
deyarli yo q edi. Birgalikda o qitishning birinchi tajribasi maktab-internatda
ʻ ʻ
o tkazildi. Olmay (Toshkent, Besh-Ag och ), bu еrda turli millat o g illari orasida
ʻ ʻ ʻ ʻ
bir necha tatar qizlari, keyin bir necha o zbek qizlari tahsil olgan. Lekin o zbek
ʻ ʻ
qizlarini maktabga jalb qilishning asosiy yo li ayollar maktablarini ochish edi.
ʻ
1923-1924 o quv yilida o qish uchun qizlarni maktabga rejalashtirilgan tarzda
ʻ ʻ
qabul qilish amalga oshirildi. Sirdaryoda 14, Farg onada 12, Samarqandda 4
ʻ
maktab ochildi. Ayollar maktablari tarmog ining rivojlanishiga malakali ayol
ʻ
o qituvchilarning еtishmasligi to sqinlik qildi. Birinchi ayol o qituvchilar deyarli
ʻ ʻ ʻ
barcha tatarlar edi. Musulmon ayolning yuzini begonaga ko rsatishining
ʻ
taqiqlanishi quyidagi faktlarga olib keldi: Toshkentda 1922-yilda O zbekiston
ʻ
xotin-qizlar maorif institutida maorif xalq komissarligi vakillari faqat sinfni to sib
ʻ
qo ygan parda tufayli talabalarning javoblarini tinglashlari mumkin edi.
ʻ
Keyinchalik keksa erkaklarga dars berishga ruxsat berildi. Shuning uchun
qizlarning ta’lim olishi katta yoshdagi ayollar va qizlarni ta’lim dasturlariga,
ijtimoiy hayotga va ishlab chiqarishga jalb qilish bilan bog liq edi.
ʻ
14

Eksperimental mehnat maktablari
O quv-tarbiya ishlarini tashkil etish va o qituvchilarga uslubiy yordamʻ ʻ
ko rsatishda Toshkentda inqilobdan keyin tashkil etilgan maktab katta ahamiyatga
ʻ
ega bo ldi. K. Liebknext, V.F. Lubentsov, N.G. Chernishevskiy, N.P. Arxangelsk
ʻ
va boshqa bir qator maktablar. 1919-yilda Toshkentning eski Besh-Og och qismida
ʻ
I va II darajali o zbek maktabi
ʻ ochildi. Almai u bilan maktab-internat bilan.
Mashg ulotlar yaxshi jihozlangan o quv xonalarida o tkazildi. Maktabda musiqa,
ʻ ʻ ʻ
drama, radio to garaklari tashkil etilgan. 1921-yilda Maktab eksperimental mehnat
ʻ
maktabi nomini oldi va keyinchalik maktab kampusiga aylantirildi. Shaharda
to qqiz yillik maktabdan tashqari bolalar bog chasi tashkil etildi, texnikum sifatida
ʻ ʻ
ikki yillik o qish muddati bilan pedagogika va qishloq xo jaligi sinflari ochildi.
ʻ ʻ
Maktabda asosiy e’tibor politexnika va o quvchilarni mehnatga tayyorlash
ʻ
masalalariga qaratildi 6
.
1920-yil sentabrda Vladimir Ilich Lenin imzolagan dekretga asosan
Toshkentda Turkiston davlat universiteti ochilib, xalq xo jaligi va madaniyatning
ʻ
barcha tarmoqlari uchun milliy kadrlar tayyorlashda beqiyos rol o ynadi.
ʻ
Shuningdek, ta’lim institutlari, pedagogika bilim yurtlari, pedagogika kurslari
tashkil etilib, ularga mahalliy millat yoshlari jalb etildi. 1924-yil sentabrda
Turkiston ASSR Sovetlari Markaziy Ijroiya Qo mitasining sessiyasi, so ngra
ʻ ʻ
Buxoro va Xorazm respublikalari Sovetlarining qurultoylari O rta Osiyoda milliy-
ʻ
davlat chegaralarini belgilash va milliy respublikalar tuzish to g risida qaror qabul
ʻ ʻ
qildi. 1924 yil kuzida xalq ommasining xohish-irodasi va sovet hukumati ko magi
ʻ
bilan o zbeklar, turkmanlar, tojiklar va qirg izlar o zlarining milliy davlatlarini
ʻ ʻ ʻ
tuzdilar.
1925-yil fevralda birinchi marta respublikaning oliy hokimiyati - Sovetlar
qurultoyi Buxoroda to planib, unda O zbekistonning barcha hududlaridan 500 ga
ʻ ʻ
yaqin delegatlar qatnashdi. Qurultoyda davlat hokimiyatining boshqaruv organi
saylandi va hukumat tuzildi. Sobiq fermer, inqilobiy kurashning faol ishtirokchisi
Yo’ldosh Respublika Prezidenti etib saylandi. Oxunboboev. O zbekiston SSR
ʻ
6
Ибрагимов Х.И., Абдуллаева Ш.А. История педагогики и образования. Учебник для магистрантов. - Т.: Fan
va texnologiya, 2008.- C.158.
15

Sovetlarining I qurultoyi mehnatkash xalqning irodasini ifodalab, O zbekistonningʻ
Sovet Ittifoqi tarkibiga ixtiyoriy kirishi to g risida deklaratsiya qabul qildi. 1925-
ʻ ʻ
yil 13-mayda SSSR Sovetlarining III qurultoyi O’zbekistonni Sovet Sotsialistik
Respublikalari Ittifoqi tarkibiga teng huquqli respublika sifatida qabul qildi.
O zbekiston Respublikasining tashkil topishi va uning SSSR tarkibiga kirishi
ʻ
O zbekiston xalqlari hayotidagi eng katta voqea bo ldi. Sobiq chor imperiyasi
ʻ ʻ
hududida tashkil topgan sovet respublikalari o rtasida do stlik va qardoshlik
ʻ ʻ
munosabatlari rivojlandi. Milliy kadrlarni shakllantirishda O’zbekiston SSRga
katta yordam ko’rsatildi. 1919-1920 yillarda. Toshkentga 100 dan ortiq professor
va universitet o qituvchilari keldi. Shuningdek, Vladimir Ilich Lenin nomidagi
ʻ
universitetga laboratoriya jihozlari, o’quv qo’llanmalari va adabiyotlar bilan
jihozlangan 65 ta vagon jo’natildi 7
.
Milliy davlat chegarasining belgilanishi va XIV va XV partiya qurultoylari
qarorlari O’zbekiston taraqqiyotida yangi bosqichni ochdi. Asosiy ijtimoiy-
iqtisodiy o’zgarishlar, sanoatlashtirish yutuqlari, er-suv islohotining yakunlanishi,
kooperativ qishloq xo’jaligining ilk qadamlari yirik sanoat va
mexanizatsiyalashgan qishloq xo’jaligini yaratish va rivojlantirish, O’zbekiston
SSRni tubdan o’zgartirish uchun qulay sharoit yaratdi. Sovet Ittifoqining asosiy
paxta bazasiga aylandi.
Bu ulug’vor vazifalarni amalga oshirish aholining madaniy darajasini yanada
oshirishni, xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari uchun ko’plab milliy kadrlarni
tayyorlashni taqozo etdi. Shuning uchun xalq ommasini tarbiyalash, Sovet mehnat
maktabini yanada rivojlantirish va mustahkamlash masalasi ayniqsa keskin
ko’tarildi. Sovetlarning birinchi Butun o zbek qurultoyidayoq respublikada xalq
ʻ
maorifini rivojlantirishning keng dasturi qabul qilingan edi. Qurultoyda
respublikada umumiy boshlang’ich ta’limni joriy etish rejasini tayyorlashga
kirishish, maktablar uchun yangi darsliklar va o’qituvchilar uchun uslubiy
qo’llanmalar tayyorlash, maktab o’quvchilari uchun mahalliy tillarda bolalar
adabiyotini nashr etishni yo’lga qo’yish taklif etildi.
7
"Народное образование в СССР" . Под ред. М. А. Прокофьева и др. Издательство "Просвещение", М., 1967
г.
16

Xalq Komissarligi O’zbekiston Kompartiyasining I s’ezdi va Sovetlarning I
Butuno’zbek s’ezdi qarorlarini amalga oshirib, maktab ta’limi, savodsizlikni
tugatish va maktabgacha ta’limni rivojlantirish bo’yicha qator muhim tadbirlarni
amalga oshirdi.
1924-yilda O zbekiston tashkil topgan davrda uning hududida 908 ta maktabʻ
bo lib, ularda 75500 nafar bola o qidi, shundan 75% boshlang ich sinflarda o qidi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Qishloq joylarda joylashgan maktablarda 31,6 ming o’quvchi ta’lim oldi.
Xalq Maorif Komissarligining 1924-yildagi byudjeti 11,4 million rublni yoki
respublika umumiy byudjetining 24 foizini tashkil etdi. 1924-1928-yillarda
O zbekistonda 271 ta maktab binosi qurildi, 7500 nafar o qituvchi tayyorlandi.
ʻ ʻ
1928-yilda ta’lim xarajatlari 28,5 million rublni tashkil etdi. 6 mingga yaqin turli
madaniy-ma’rifiy muassasalar, 10 mingdan ortiq savodsizlik va yarim
savodsizlikni tugatish maktablari ishladi. Sovet mehnat maktabining shakllanishi
eski uslubdagi diniy maktablarning asta-sekin yo’q bo’lib ketishi bilan birga keldi.
1928-yildayoq ular O’zbekiston hududiga yo’q bo’lib ketgan 8
.
Maktab ta’limi O’zbekiston Kompartiyasining 5-s’ezdidan so’ng jadal
rivojlana boshladi, u Bolsheviklar Butunittifoq Kommunistik partiyasining 16-
s’ezdidan so’ng “Bolalar va o’smirlar uchun umumiy boshlang’ich majburiy
ta’limni joriy etish to’g’risida” qaror qabul qildi. "Umumiy majburiy boshlang ich
ʻ
ta limning joriy etilishi munosabati bilan va maktab qurilishining keng ko lamliligi
ʼ ʻ
tufayli maktablar tarmog i-yildan-yilga kengayib, ularda o quvchilar soni ortib
ʻ ʻ
bordi. 1931/32 o quv yilida respublikada 4600 ta maktab faoliyat ko rsatdi, ularda
ʻ ʻ
514900 o quvchi ta lim oldi. Bu yillarda pedagog kadrlar tayyorlash borasida katta
ʻ ʼ
ishlar amalga oshirildi. Buxoro, Farg’ona, Toshkentda pedagogika institutlari
tashkil etildi, pedagogika bilim yurtlari va kurslar tarmog’i kengaytirildi. 1932/33
o’quv yilining boshiga kelib, respublika maktablarida 19304 nafar o’qituvchi
ishlagan, shundan 13679 nafari qishloq maktablarida edi. Ta’lim ehtiyojlari uchun
ajratmalarning ko’payishi. Birinchi besh yillikda respublikada xalq ta limiga
ʼ
sarflangan mablag lar 346 million rublni (eski narxlar shkalasida), ikkinchi besh
ʻ
8
"Народное образование в СССР" . Под ред. М. А. Прокофьева и др. Издательство "Просвещение", М., 1967
г.
17

yillikda esa 1615,7 million rublni tashkil etdi. Jamoatchilikning faol ko’magi
tufayli ilgari maktabga bormagan yoki o’qishni tashlab ketgan ko’plab bolalar
maktablarga jalb etildi. 1938/39 o quv yilida respublika maktablarida o quvchilarʻ ʻ
soni bir million kishidan oshdi.
Hamma joyda ta’lim bir, ikki yoki uch tilda olib boriladigan maktablar tashkil
etilgan. Barcha bolalarni ona tilida o’qitish uchun sharoitlar yaratildi.
Partiya, sovet, komsomol va jamoat tashkilotlari, xalq ta’limi bo’limlari bu davrda
o’zbek qizlarini maktabga jalb etishda katta ishlarni amalga oshirdilar. 1938/39
o’quv yilida O’zbekiston maktablarida o’quvchilar umumiy sonining 41,7 foizini
qizlar tashkil etgan bo’lsa, 1927-1928 o’quv yilida bu ko’rsatkich 26,1 foizni
tashkil etgan.
Katta yoshdagi aholi o’rtasida savodsizlikni bartaraf etish bo’yicha jadal
ishlar olib borildi. Unda kasaba uyushma, komsomol va xotin-qizlar tashkilotlari,
o’qituvchilar, umumta’lim maktablari o’quvchilari faol ishtirok etdi. 1940-yilda
tugallangan o zbek yozuvini rus grafikasiga tarjima qilish respublika xalq
ʻ
ta limining rivojlanishida va maktabning shakllanishida katta rol o ynadi. Aholi
ʼ ʻ
talabiga ko’ra joriy etilgan, rus grafikasi asosida tuzilgan yangi o’zbek alifbosi
adabiyot va san’atning yanada rivojlanishi uchun kuchli turtki bo’ldi. U o’zbek va
rus xalqlari o’rtasidagi millatlararo aloqalarni, do’stlikni mustahkamlash va
rivojlantirish uchun mustahkam zamin yaratdi.
Bolsheviklarning Butunittifoq Kommunistik partiyasi XVIII s’ezdining
direktivasiga muvofiq xalq ta’limi organlari, ilmiy-uslubiy muassasalar, maktab
rahbarlarining asosiy e’tibori еtti yillik ta’limni amalga oshirishga, mafkuraviy
madaniyatni yuksaltirishga qaratildi. o’qituvchilar va xalq ta’limi xodimlarining
nazariy bilim darajasini oshirish, maktabdagi o’quv-tarbiya ishlari sifatini yanada
oshirish. O’qituvchilar o’quvchilarni kommunistik ong, sovet vatanparvarligi va
proletar internatsionalizmi ruhida tarbiyalash usullarini faollashtirish ustida
ishladilar.
Urushdan oldingi yillarda O’zbekiston iqtisodiy va madaniy rivojlanish
darajasi bo’yicha Sovet Ittifoqining markaziy rayonlari bilan tenglashdi. Birinchi
18

va ikkinchi besh yilliklarda 59 ta yangi yirik sanoat korxonalari (metallsozlik,
mashinasozlik, kimyo, neft, paxta va ipak sanoati) qurildi. Sotsialistik qishloq
xo’jaligini rivojlantirishda ham sezilarli muvaffaqiyatlarga erishildi. 1937-yilda
kolxozlar dehqon xo’jaliklarining 95% ga yaqinini birlashtirdi. Barcha ekin
maydonlari va irrigatsiya inshootlarining 99,4 foizi kolxozlarga tegishli edi. Paxta
bilan band bo lgan maydonlarga 163 MTS xizmat ko rsatgan. Bu paxtakorʻ ʻ
kolxozlarning kuchayishiga, paxta еtishtirishning ortishiga xizmat qildi.
Respublikada umumta lim boshlang ich ta lim yo lga qo yilib, uchinchi besh
ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ
yillikda 7 yillik va o rta ta limni yanada kengaytirish uchun shart-sharoitlar
ʻ ʼ
yaratildi 9
.
9
"Народное образование в СССР" . Под ред. М. А. Прокофьева и др. Издательство "Просвещение", М., 1967
г.
19

II BOB. 1941-1991 - YILLARDA O ZBEKISTONDA MAORIFNINGʻ
RIVOJLANISHI
2.1. 1941-1960-yillarda o zbekistonda maorif
ʻ
1940-1941 o quv yili boshida O zbekistonda 4838 ta maktab, shu jumladan
ʻ ʻ
2661 ta boshlang ich, 1678 ta еtti yillik, 499 ta o rta maktab faoliyat ko rsatgan.
ʻ ʻ ʻ
IX-sinf o’quvchilari kontingenti 1263643 nafarga еtdi. I-IV sinflarda 865949 nafar,
V-VII sinflarda 318568 nafar, VIII-X sinflarda 38578 nafar bola o’qidi.Barcha
toifadagi maktablarda 36 ming nafar o’qituvchi ishladi.
Fashistik Germaniyaning Sovet Ittifoqiga hujumi madaniy qurilish oldiga
qo’yilgan vazifalarni amalga oshirishda jiddiy qiyinchiliklar tug’dirdi. XVIII
partiya qurultoyi. Urush yillarida maktab qurilishi mohiyatan amalga oshirilmagan.
Shaharlardagi ko’plab maktab binolari kasalxonalar, ishchilar uchun yotoqxonalar
va harbiy korxonalarga aylantirildi. Aksariyat maktablar ikki, ba zan esa uch
ʼ
smenada ishlashga o tgan.
ʻ
Maktablarda o quv jihozlari, darsliklar, kanselyariya buyumlari еtishmas edi.
ʻ
Ko p sonli o qituvchilarning frontga ketishi munosabati bilan o qituvchilarning
ʻ ʻ ʻ
umumiy soni 6 ming nafarga qisqartirildi.O qituvchilar еtishmovchiligini to ldirish
ʻ ʻ
uchun respublikada qisqa muddatli o qituvchilar kurslari tashkil etildi. Urush
ʻ
yillarida bu kurslarni 5 mingdan ortiq kishi tamomlagan bo’lib, ular asosan o’zbek
qizlari edi. 1944-yilda urush yillarida vaqtincha to xtab qolgan Samarqand
ʻ
universitetining ishi qayta tiklanib, 2 ta yangi pedagogika instituti (Urganch va
Nukusda), 2 ta pedagogika instituti (Marg alon va Namanganda) va 8 ta
ʻ
pedagogika bilim yurti ochildi.
Maktablarning barcha ishlari urush davri talablari asosida qurilgan. Bolalarni
tarbiyalash va maktabning tarbiyaviy ishlari o’quvchilarning ijtimoiy foydali
mehnati bilan chambarchas bog’liq edi. Maktab o’quvchilari va o’qituvchilari
paxta yig’im-terimida qatnashib, fabrika va zavodlarda ishladilar, metallolom
yig’ishdi, tanklar va samolyotlar qurish uchun mablag’ ishlab topdilar va o’z
hissalarini qo’shdilar, urush zayomlari, pul va kiyim-kechak lotereyalari,
20

kasalxonalarga homiylik qildilar, faxriylar va urush qatnashchilari oilalariga
yordam berishdi. nogironlar 10
.
Maktab o’quvchilarining katta ishtiyoqi, ularning ijtimoiy foydali mehnatda
faol ishtirok etishi faqat 1941-1942-yillarda sodir bo’lganligidan dalolat beradi.
ular kolxoz va sovxozlarda 15 milliondan ortiq ish kunini ishlab chiqdilar va shu
bilan 54 ming mehnatga layoqatli katta yoshli kolxozchilarni almashtirdilar.
Urush yillarida frontdan evakuatsiya qilingan bolalarni qabul qilish, tartibga
solish, o’qitish va o’qitish bo’yicha katta ishlar amalga oshirildi. Respublikada 10
ming nafar tarbiyalanuvchiga ega 68 ta bolalar uyi qabul qilingan. 1942-yilda
O’zbekistonga jami 85 mingdan ortiq bolalar evakuatsiya qilingan.
1941 yil dekabr oyida O’zbekiston SSR Xalq Komissarlari Soveti tomonidan
evakuatsiya qilingan bolalarga xizmat ko’rsatish, joylashtirish va joylashtirish
bo’yicha respublika komissiyasi tuzildi. Bolalar va o smirlar maktablar, kasb-ʻ
hunar maktablari, texnikumlarga o qishga, korxonalar, kolxoz va sovxozlarga
ʻ
ishga joylashtirildi, mehnatkashlar oilasida tarbiyalandi.
Shohmedning qilmishi sovet xalqining ma’naviy saxiyligining ajoyib
namunasi bo’ldi. Shamaxmudov va uning rafiqasi Baxri Akramova 14 nafar еtim
bolani asrab olgan. Yuzlab oilalar, korxona va kolxozlar jamoalari ulardan o’rnak
oldi. 1942-yil 6-yanvarda “Birgina Toshkent shahrida 643 oila va 69 ta jamoa
evakuatsiya qilingan bolalar tarbiyasini o’z zimmasiga oldi”, deb yozadi “Правда
Востока” gazetasi.
Sovg’alar tayyorlash, yig’ish va frontga jo’natishda maktablarning pedagogik va
o’quvchilar jamoalari faol ishtirok etdilar. 1942-yil iyun oyida O’zbekiston
talabalari qahramon Leningrad bolalariga oziq-ovqat, kiyim-kechak va poyabzal
bilan 30 ta vagon jo’natdilar. 1943-yilda yana 2 ta shunday eshelon jihozlandi.
Urush tugagandan so’ng, ko’plab qiyinchiliklarni еngib o’tib, xalq ta’limi organlari
va maktab rahbarlari partiya tashkilotlarining faol ko’magida xalq ta’limi
muassasalarini tiklash va rivojlantirish bo’yicha to’rtinchi besh yillik reja
10
"Народное образование в СССР" . Под ред. М. А. Прокофьева и др. Издательство "Просвещение", М., 1967
г.
21

vazifalarini bajarish bo’yicha katta ishlarni amalga oshirdi. SSSR xalq xo’jaligi
1946-1950 yillar.
Rejada xalq ta’limining urushgacha bo’lgan darajasini tiklash, bolalarning
umumiy ta’limini ta’minlash va shu bilan bog’liq holda maktab tarmog’i va
o’quvchilar kontingentini sezilarli darajada oshirish ko’zda tutilgan. O’zbekiston
Kompartiyasi Markaziy Komiteti va Respublika Vazirlar Soveti maktablarni qurish
va jihozlashda, ularni ta’minlashda xalq ta’limi organlariga ko’maklashish uchun
respublikaning partiya, komsomol, sovet, kasaba uyushma tashkilotlari va
jamoatchiligini safarbar etdi. o quv ko rgazmali qurollar bilan, yoqilg i bilanʻ ʻ ʻ
ta minlashda va hokazo. urushdan keyingi yillarda ta lim ehtiyojlari uchun
ʼ ʼ
ajratiladigan mablag lar doimiy ravishda oshib bordi. Agar 1946-yilda Respublika
ʻ
Maorif vazirligining byudjeti 734950 ming rublni (eski narxlar shkalasida) tashkil
etgan bo’lsa, 1950-yilda u 1146903 ming rublga еtdi.
Eng muhim chora-tadbirlardan biri 1949/50 o’quv yilidan boshlab bolalar
uchun etti yillik majburiy ta’limning joriy etilishi edi. Bu yil to’rtinchi sinfni
tamomlagan barcha bolalar beshinchi sinfga qabul qilindi. Shuningdek, chekka
hududlar va olis yaylov hududlarida yashovchi va turli sabablarga ko’ra
(maktabdan uzoqligi, maktab-internatlarda o’rin yo’qligi) erta maktabga bora
olmagan bolalarni I-IV sinflarga jalb qilish choralari ko’rildi 11
.
1949-yil mart oyida bo lib o tgan O zbekiston Kompartiyasining 10-syezdi
ʻ ʻ ʻ
respublikada umumiy еtti yillik majburiy ta limni amalga oshirishda, maktablar
ʼ
ishini takomillashtirishda muhim rol o ynadi. Viloyat va tuman partiya, kasaba
ʻ
uyushma va komsomol tashkilotlari O’zbekiston Kompartiyasi X s’ezdi qarorini
ro’yobga chiqargan holda maktablar ishini chuqurroq o’rganishga, umumiy
majburiy ta’limni amalga oshirishda ularga ko’maklashishga, ta’lim va tarbiya
tizimini mustahkamlashga kirishdilar. moddiy-texnik bazasi, tarbiyaviy ishlar
darajasini oshirishda.
Urushdan keyingi 14 yil davomida O’zbekistonda davlat mablag’lari
hisobidan 40 ming o’rinli 254 maktab, bundan tashqari, respublika kolxozlari
11
http://www.detskiysad.ru/ped/narod.html
22

tomonidan o’z mablag’lari hisobidan 400 mingdan ortiq o’quvchiga mo’ljallangan
2550 dan ortiq maktab qurildi. Bu, ayniqsa, еtti yillik va o rta maktablarning ishʻ
sharoitlarini yaxshiladi va respublikada maktab ta limining yanada rivojlanishiga
ʼ
imkoniyat yaratdi. 1959-yilda respublikada “Maktabning hayot bilan aloqasini
mustahkamlash va O’zbekiston SSR xalq ta’limi tizimini yanada rivojlantirish
to’g’risida”gi qonunga muvofiq umumiy majburiy sakkiz yillik ta’lim joriy etila
boshlandi.
Majburiy sakkiz yillik ta’limning joriy etilishi natijasida o’rta sinf
o’quvchilari kontingenti sezilarli darajada oshdi. 1963/64 o quv yilida V-VIII
ʻ
sinflarda 752.400 o quvchi ta lim olgan bo lsa, 1958/59 o quv yilidagi 489.172
ʻ ʼ ʻ ʻ
o quvchi.
ʻ
1966/67 o quv yilida 2.434.170 o quvchiga mo ljallangan 6774 maktab,
ʻ ʻ ʻ
jumladan, shahar maktablarida 772.850, qishloq maktablarida 1661.320 ta maktab
bo lgan. Maktablarning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash ishlari davom
ʻ
ettirildi. Maktablar davlat va tashabbuskor qurilish orqali 1 milliondan ortiq yangi
o ringa ega bo ldi. Shu bilan birga, maktablarni o’quv jihozlari bilan ta’minlash
ʻ ʻ
choralari ko’rildi.
Maktab pedagogik jamoasi o’qitishning oqilona usullarini amaliyotga joriy
etmoqda, o’qitishning hayot bilan, kommunistik qurilish amaliyoti bilan
bog’liqligini mustahkamlash asosida fanlar asoslarini o’qitish sifatini oshirish
bo’yicha izchil ishlamoqda. Maktablarda boshlang’ich sinf o’qituvchilari va fan
o’qituvchilarining uslubiy birlashmalari faoliyat ko’rsatmoqda, hududiy seminar va
ilmiy-amaliy anjumanlar, viloyat va respublika pedagogik o’qishlari
o’tkazilmoqda. Yosh matematiklar, fiziklar, kimyogarlarning tuman, shahar va
respublika olimpiadalari amaliyotga mustahkam kirdi. Talabalarning texnik
ijodiyoti bo’yicha ko’riklar o’tkaziladi. Viloyat va markaziy o’qituvchilar
malakasini oshirish institutlarida boshlang’ich sinf o’qituvchilari, fan o’qituvchilari
va xalq ta’limi еtakchilari uchun malaka oshirish kurslari tashkil etilmoqda.
Bu chora-tadbirlarning barchasi o’quvchilar faoliyatini yaxshilashga,
takrorlashni engishga yordam beradi.
23

O’zbekiston maktablarida ona tili va adabiyotini o’qitish sifatini oshirish
borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi. Bunda 1951-yilda O’zbekiston SSR
Fanlar akademiyasi Pushkin nomidagi Til va adabiyot instituti bilan O’zbekiston
Xalq ta’limi vazirligining qo’shma ilmiy sessiyasi hamda ona tili va adabiyoti
o’qituvchilarining respublika anjumani katta rol o’ynadi.
1952 yil mart oyida O zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti o zbekʻ ʻ
o rta maktablarining VIII-X sinflari uchun o zbek adabiyoti bo yicha dasturlar,
ʻ ʻ ʻ
darsliklar va antologiyalar to g risidagi masalani muhokama qildi. Markaziy
ʻ ʻ
Qo’mitaning qarorida yuqori sinflarda ona tili adabiyotini o’rganishda jiddiy
kamchiliklar borligi qayd etildi. Dastur va adabiyot darsliklarida ko’p vaqt qadimgi
va o’rta asr o’zbek adabiyotini o’rganishga bag’ishlangan bo’lsa, hozirgi o’zbek
adabiyotini o’rganishga 10 foizdan ko’p bo’lmagan vaqt ajratilgan. O’zbek sovet
adabiyoti kursini davrlashtirish sovet jamiyati tarixining umume’tirof etilgan
davriyligiga mos kelmadi. O zbek maktabida rus adabiyoti kursini o rganishda
ʻ ʻ
ham kamchiliklar, xususan, ilg or rus adabiyotining o zbek yozuvchi va shoirlari
ʻ ʻ
ijodiga ta siri sust yoritilishi ko rsatildi.
ʼ ʻ O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy
Komiteti ona tili va adabiyoti bo’yicha o’quv dasturlari va darsliklarini qayta
ko’rib chiqishni taklif qildi. Darslik va o’quv qo’llanmalarini yaratishda maktab
kursining g’oyaviy-nazariy saviyasini oshirish, o’quv materiallari bilan ta’minlash,
dastur va darsliklardan eskirgan va ikkinchi darajali materiallarni chiqarib
tashlashga alohida e’tibor qaratildi. Bu chora-tadbirlar o’quvchilarning ona tili va
adabiyoti bo’yicha bilim sifatini oshirishga xizmat qildi. Ta’lim o’zbek tilida olib
boriladigan maktablarning o’quv rejalari va dasturlarida rus tili va adabiyoti fanini
o’rganish nazarda tutilgan. O’zbek xalqi azaldan Rossiya bilan aloqalarni
mustahkamlashga, rus madaniyati xazinalarini egallashga intilib kelgan. Atoqli
o’zbek shoiri Zokirjon Furqat rus tilini o’rganish zarurligi haqida bir necha bor
gapirgan. “Agar rus xalqi, - deb yozadi u, - bizga o’z tilini va savodini o’rganishni
taklif qilsa, u yomonlikni xohlamaydi, aksincha, bizning mamlakatimiz gullab-
yashnashini, aholi farovon bo’lishini xohlaydi”. Xalq shoirining ezgu orzusi
24

ushaldi. O’zbek xalqining farzandlari ixtiyoriy ravishda, katta qiziqish bilan buyuk
rus tilini o’rganmoqda.
Rus tili o’zbek o’quvchilarining ikkinchi ona tili bo’lib, ona tili va adabiyotini
boyitadi, millatlararo muloqot tili, bolalar va yoshlarni proletar internatsionalizmi
ruhida tarbiyalash vositalaridan biri bo’lib, o’z ona tili va adabiyotini o’rganishga
foydali ta’sir ko’rsatadi. Hozir O’zbekistondagi barcha umumta’lim maktablarida
II sinfdan X sinfgacha o’quvchilar rus tilini o’rganmoqda. Rus tili o rta va oliyʻ
o quv yurtlarida, kasb-hunar maktablarida o rganiladi. O’zbekistondagi ko’plab
ʻ ʻ
umumta’lim maktablarining rus tilini mukammal o’zlashtirgan bitiruvchilari Sovet
Ittifoqining Moskva, Leningrad, Kiev, Voronej, Gorkiy, Xarkov va boshqa
shaharlardagi oliy o’quv yurtlarida tahsil olmoqda.
Milliy maktablarda rus tilini o’qitishni tashkil etishga katta ahamiyat berib,
O’zbekiston SSR Maorif vazirligi va respublika ilmiy-metodik jamoatchiligi rus
tilini o’qitishni tashkil etish masalalariga bag’ishlangan ilmiy-metodik
konferensiyalarni muntazam ravishda o’tkazib turadi. milliy maktabda. Bunday
anjumanlar 1956, 1962, 1966-yillarda chaqirilgan.
Ularning ishida respublika maktab xodimlaridan tashqari, Qozog iston,
ʻ
Tojikiston, Turkmaniston, Qirg iziston, Ozarbayjon, RSFSR va Ukraina xalq
ʻ
ta limi organlari rahbarlari, o qituvchilari va darslik mualliflari, slavyan olimlari
ʼ ʻ
ishtirok etishdi.
Konferensiyalarda milliy maktabda rus tilini o’qitishni takomillashtirish, rus
tili o’qituvchilarini tayyorlash, o’quv-metodik adabiyotlarni nashr etish masalalari
bo’yicha tavsiyalar qabul qilindi.
Ushbu tavsiyalarga muvofiq respublikada ta’lim o’zbek tilida olib boriladigan
maktablarning barcha sinflari uchun rus tili va adabiyoti fanidan darsliklar,
ko’rgazmali qo’llanmalar va didaktik materiallar yaratish bo’yicha salmoqli ishlar
amalga oshirildi. “O’zbek maktabida rus tili va adabiyoti” nomli maxsus uslubiy
to’plam, respublika o’qituvchilari gazetasida rus tilidagi sahifasi vaqti-vaqti bilan
chop etib boriladi. Ushbu fanlar bo’yicha malakali pedagog kadrlar tayyorlash
maqsadida rus tili va adabiyoti maxsus pedagogika instituti tashkil etildi.
25

Qardosh respublikalar rus tili va adabiyoti o’qituvchilarini tayyorlashda katta
yordam bermoqda. 1966-yilda RSFSR va Ukraina oliy o’quv yurtlari
O’zbekistondan 1000 nafar o’g’il-qizni qabul qildi. Respublika maktablarida
Rossiya Federatsiyasi va Ukrainadan kelgan minglab rus tili o’qituvchilari mehnat
qilmoqda.
Respublika maktablarida 1959-1966 yilllarda o’rta maktab o’quvchilari uchun
kasbiy tayyorgarlik. Qator korxonalarda o’quv sexlari va seksiyalari tashkil etildi.
Shuningdek, korxonalar tomonidan maktablarda 136 ta o’quv sexi tashkil etilib,
buning uchun maxsus jihozlar ajratildi. Laboratoriya va amaliy mashg’ulotlar
o’quv xonalarida, o’quv ustaxonalarida, maktab maydonlarida, zavod va zavodlar
ustaxonalarida, kolxoz va sovxoz dalalarida olib boriladi.
Qishloq maktablarida mingga yaqin o’quvchilar ishlab chiqarish brigadalari
tashkil etilgan. Kolxoz va sovxozlar tomonidan 10 gektardan 30 gektargacha еr,
traktor va boshqa qishloq xo jaligi mashinalari ajratildi. Ko’pgina talabalar ishlabʻ
chiqarish brigadalari mashg’ulotlarni mehnat bilan chambarchas bog’lab, ipak qurti
еtishtirish, bog’dorchilik va paxtachilikda yuksak natijalarga erishmoqda.
Bularning barchasi maktab o’quvchilarini mehnatga tayyorlash va
tarbiyalashni yaxshilashga yordam berdi. Biroq ko’pgina maktablarda ishlab
chiqarish o’qitish uchun еtarlicha mustahkam moddiy baza (zarur asbob-uskunalar,
stanoklar, asbob-uskunalar, xom ashyo va malakali ishlab chiqarish o’qitish
ustalari) mavjud emasligi sababli ularda o’quvchilarni kasbga o’rgatish amalga
oshirildi. past darajada. Qonunga maktabning hayot bilan bog’liqligini
mustahkamlashga oid o’zgartishlarga muvofiq, respublikamizning aksariyat
maktablarida o’quvchilarni majburiy kasb-hunarga o’rgatish bekor qilindi. Biroq
o’quvchilarni mehnatga tayyorlashning amalda o’zini oqlagan shakllari saqlanib
qolgan.
Urushdan keyingi yillarda butun Sovet Ittifoqi respublikalarida bo lgani kabi
ʻ
O zbekistonda ham ishchi va qishloq yoshlari uchun kechki (smenali) maktablar,
ʻ
sanoat va qishloq xo jaligida band bo lgan yoshlarni masofaviy o qitish keng
ʻ ʻ ʻ
rivojlantirildi. Respublikada 339 ishchi va qishloq yoshlari maktabi, sirtqi ta’lim
26

maktabi mavjud. Bundan tashqari, 1600 ta maktabda mehnatkash yoshlarni
tayyorlash maqsadida darslar tashkil etilgan. 1965-1966 o quv yilida bu maktab vaʻ
sinflarda 131 ming kishi o qidi.
ʻ
Beg’ovot, Olmaliq, Navoiy va boshqa shaharlarning partiya, sovet, kasaba
uyushma va komsomol tashkilotlari yosh ishchi va kolxozchilarning sakkiz yillik
va o’rta ta’lim olishlari, yaxshi jihozlangan o’quv laboratoriyalari bilan
jihozlangan maxsus xonalar, hamda Bu еrda ishchi yoshlar maktablari uchun
sinfxonalar qurilgan.
Kattalar ta’limida o’quv jarayonini tashkil etishning yangi shakllari keng
qo’llaniladi - tezlashtirilgan o’qish davri bo’lgan sinflar, magistrlar uchun sinflar,
umumiy ta’lim va yoshlarning kasbiy tayyorgarligini uyg’unlashtirish.
O zbekistonda 1965-1966 o quv yilida 273 ta maktabdan tashqari bolalar
ʻ ʻ
muassasasi, jumladan, 124 ta pionerlar saroyi va uylari, 34 ta yosh texnik va
tabiatshunoslar stansiyasi, 5 ta bolalar bog i, 50 ta bolalar sport maktabi bor edi.
ʻ
Maktabdan tashqari muassasalar bolalar bilan juda ko’p ish olib boradi va
maktablarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishning uslubiy markazlari
hisoblanadi. O’quvchilarni sovet vatanparvarligi, xalqlar do’stligi ruhida
tarbiyalashga katta e’tibor qaratilmoqda. Bolalar va yoshlarni xalqning shonli
inqilobiy, mehnat va jangovar an’analari asosida tarbiyalashga katta e’tibor
qaratilmoqda. Ko’pgina maktablarda komsomol va pioner tashkilotlari, pedagogik
jamoalarda o’quvchilarning tarixiy joylarga sayohatlari, sovet xalqining
qahramonliklari yilnomalarini yaratish ustida ish olib borilmoqda, tarixiy sanalarga
bag’ishlangan tantanali yig’ilishlar va pionerlar yig’inlari tashkil etiladi. Ko’plab
pioner otryadlari va otryadlari inqilob, fuqarolar urushi faxriylari, Sovet Armiyasi
askarlari ishtirokida unutilmas joylarda yig’inlar o’tkazadi.
O’zbekiston maktab o’quvchilari respublikamizning olijanob insonlari bilan
uchrashadi, korxona, kolxoz va sovxozlarga ekskursiya qiladi. V.I.Lenin haqida,
inqilob haqida, partiya to’g’risida so’z boradi, filmlar namoyish etiladi. Sotsialistik
mamlakatlar va qardosh ittifoq respublikalarining pionerlari va maktab
o’quvchilari bilan do’stlik haftaliklari an’anaviy tus oldi.
27

So’nggi bir necha yil ichida maktab o’quvchilarini estetik tarbiyalash
bo’yicha ishlar yaxshilandi. Ko’pgina maktablar bu borada sezilarli natijalarga
erishdilar. Minglab bolalar musiqa maktablari va rassomlik studiyalarida tahsil
oladi, xor va ansambllarda qatnashadi. Toshkent, Farg’ona, Qoraqalpog’iston,
Xorazm, Andijon shaharlarida har yili an’anaviy qo’shiq va raqs festivallari
o’tkaziladi. Birgina Qoraqalpog’istonda 1965-yilda bo’lib o’tgan so’nggi qo’shiq
festivalida 600 ta maktab guruhlari ishtirok etib, 15 ming o’quvchini birlashtirgan.
Xorazm viloyati Urganch shahrida o’tkazilgan viloyat badiiy havaskorlik
ko’rgazmasida 8 ming nafar, Toshkent shahrida o’tkazilgan ashula va raqs
shousida 5 ming nafardan ortiq o’quvchi ishtirok etdi 12
.
Jismoniy tarbiya, maktab o’quvchilarini sportga ommaviy jalb etish borasida
salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Majburiy jismoniy tarbiya darslaridan
tashqari, aksariyat maktablarda turli xil maktabdan tashqari sport tadbirlari –
“BGTO” va “GTO” ko’krak nishonlariga o’tish me’yorlari, sportchilarning
reytingi, xalq instruktorlari tayyorlanmoqda. O’rtoqlik uchrashuvlari turli sport
turlari bo’yicha o’tkaziladi. Respublikada maktab o’quvchilarining tuman, viloyat
va respublika sport kunlarini o’tkazish an’anaviy tus oldi. O’quvchilar o’rtasida
sportni rivojlantirishda sport maktablari katta rol o’ynaydi. O’zbekiston sportchi-
maktab o’quvchilari SSSR xalqlari yubiley olimpiadalarida faol ishtirok etdilar.
Buyuk Oktabr Sotsialistik inqilobigacha hozirgi O’zbekiston hududida
mahalliy millatlar bolalari uchun birorta ham maktabgacha ta’lim muassasasi yo’q
edi.
Birinchi marta Toshkentda 1918-yilda, Samarqand va Farg onada 1919-yilda,ʻ
Xiva va Buxoroda 1923-1924-yillarda mehnatkashlar farzandlari uchun bog cha va
ʻ
yaslilar ochildi. 1940-yilda 780 ta maktabgacha bolalar muassasasi bo’lib, ularda
33844 nafar o’quvchi bor edi.
Urushdan keyingi yillarda maktabgacha ta’lim muassasalarining rivojlanishi
juda tez sur’atlarda kechdi. 1966-yilda respublikada 3657 ta bolalar bog’chalari va
bolalar bog’chalari mavjud bo’lib, ularning kontingenti 329 ming nafar edi.
12
Ибрагимов Х.И., Абдуллаева Ш.А. История педагогики и образования. Учебник для магистрантов. - Т.:
Fan va texnologiya, 2008.- C.183.
28

Bolalar maktabgacha ta’lim muassasalarini tashkil etish bo’yicha respublika
kolxozlari tomonidan katta ishlar amalga oshirildi va amalga oshirilmoqda.
Bugungi kunda ko’plab kolxozlarda allaqachon doimiy maktabgacha yoshdagi
bolalar muassasalari mavjud. Respublikamizdagi maktabgacha ta’lim bolalar
muassasalarida 13 ming 629 nafar tarbiyachi mehnat qilmoqda. Ularning aksariyati
maxsus pedagogik ma’lumotga ega. Maktabgacha ta’lim muassasalarida tarbiyaviy
ishlarni tashkil etishda bolalarning jismoniy va aqliy rivojlanishiga, estetik, axloqiy
va mehnat tarbiyasiga alohida e’tibor beriladi. Bolalar bog’chalarining katta
guruhida bolalarni maktabga tayyorlash dasturi amalga oshirilmoqda.
O’zbekistonda madaniy inqilobning eng muhim natijasi xalq ziyolilarining katta
otryadining yaratilishi, xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari uchun muhandislar,
agronomlar, o’qituvchilar, shifokorlar, yuqori va o’rta malakali mutaxassislar va
yuqori malakali ishchilar tayyorlanishi bo’ldi. madaniyat.
Sovet hokimiyati yillarida oliy va o rta maxsus o quv yurtlari, kasb-hunarʻ ʻ
maktablarining keng tarmog i yaratildi. 1966-1967 o quv yilida O zbekistonda 35
ʻ ʻ ʻ
ta oliy o quv yurti, shu jumladan 2 universitet, 5 qishloq xo jaligi, 4 tibbiyot, 14
ʻ ʻ
pedagogika, 2 transport va aloqa instituti, 4 sanoat va qurilish oliy o quv yurtlari
ʻ
va bir qator boshqa oliy o quv yurtlari faoliyat ko rsatdi. Respublika oliy o’quv
ʻ ʻ
yurtlarida 187 833 nafar talaba tahsil oladi. Xuddi shu o’quv yilida 122 ta o’rta
maxsus ta’lim muassasasida 122 mingga yaqin kishi tahsil oldi.
Pedagogik kadrlar tayyorlash Toshkent va Samarqand universitetlarida, 14
pedagogika institutida va 20 pedagogika kollejida amalga oshirilmoqda. Sovet
hokimiyati yillarida barcha sohalarda pedagogika institutlari, pedagogika kollejlari
tashkil etildi. Bu har bir hududda maktablar tarmog’ini rivojlantirish va
o’quvchilar kontingentini oshirish asosida kadrlar tayyorlash tizimli yo’lga
qo’yilishini ta’minlaydi. 1966-1967 o quv yilida pedagogika institutlarida 63385
ʻ
kishi, pedagogika bilim yurtlarida 11341 kishi o qidi.
ʻ
Respublikamizdagi barcha pedagogika institutlari va oliy o’quv yurtlarida
talabalar sonining jadal o’sishi munosabati bilan, ayniqsa, rus tili va adabiyoti, chet
tillari, fizika, matematika, jismoniy tarbiya, qo’shiqchilik va chizmachilik
29

fakultetlariga qabul rejasi oshirildi. Pedagogika ta’lim muassasalari tarmog’ini
rivojlantirish va talabalarni qamrab olishni ko’paytirish bo’yicha ko’plab ishlar
amalga oshirilganiga qaramay, respublikada hali ham malakali pedagog kadrlar
еtishmaydi. Respublika maktablarida bugungi kunda 129 ming 478 nafar
o’qituvchi mehnat qilmoqda. Ulardan 60 ming nafari oliy, 26 ming nafari to’liq
bo’lmagan oliy ma’lumotli, qolganlari o’rta pedagogik ma’lumotga ega.
Kommunistik partiya va Sovet hukumati Vladimir Ilich Lenin vasiyatlarini bajarib,
sovet o’qituvchisining ma’naviy yuksalishi va moddiy farovonligini oshirish
haqida doimiy g’amxo’rlik qiladi. 1964-yilda o’qituvchilar va xalq ta’limi
xodimlarining ish haqining oshirilishi, O’qituvchilar kuni bayramining o’rnatilishi
bu g’amxo’rlikning yorqin dalilidir. Respublikamizning 7 mingdan ortiq
o qituvchilari SSSR orden va medallari bilan taqdirlangan, 1750 nafar o qituvchiʻ ʻ
“O zSSRda xizmat ko rsatgan maktab o qituvchisi” faxriy unvoni, 5700 nafar
ʻ ʻ ʻ
kishi “Xalq ta limi a lochisi” ko krak nishoni bilan taqdirlangan. O’qituvchilar
ʼ ʼ ʻ
orasida SSSR va O’zbekiston SSR, Qoraqalpog’iston ASSR Oliy Sovetlarining
deputatlari, viloyat, shahar, tuman Sovetlari deputatlari ko’p.
Kasb-hunar va texnik ta’lim muassasalari tarmog’i keng rivojlandi. Ayni
paytda ularning 98 nafari 36 ming nafarga yaqin o’quvchilar kontingentini o’z
ichiga oladi.Kasb-hunar bilim yurtlarida sanoat, transport, aloqa, qurilish, qishloq
xo’jaligi uchun malakali kadrlar tayyorlanmoqda.
Respublikada kasb-hunar kollejlari va mehnat zaxiralari maktablari mavjud
bo’lgan yillar davomida temir yo’l transporti, qurilish, mashinasozlik, tog’-kon
sanoati, to’qimachilik sanoati va qishloq xo’jaligi uchun o’n minglab malakali
kadrlar tayyorlandi. Kasb-hunar bilim yurtlarida ko’plab ishlab chiqarish ilg’orlari,
novatorlar tarbiyalangan. O’zbekistonda pedagogika fanining rivojlanishi xalq
ta’limining vazifalari bilan chambarchas bog’liq. Pedagogika tarixi, o’rganish
nazariyasi, ta’lim nazariyasi bo’yicha ilmiy tadqiqotlar olib boriladi. Pedagogika
tarixiga oid asarlarda O’zbekistonda qadim zamonlardan to hozirgi kungacha
bo’lgan maktab va pedagogika taraqqiyotining asosiy bosqichlari yoritilgan.
30

Sakkiz yillik va umumta’lim maktablarida ta’lim mazmunini aniqlash, didaktika va
o’qitish metodikasi muammolari yuzasidan faol ishlar olib borilmoqda 13
.
O’zbekiston Pedagogika Ilmiy-tadqiqot instituti, oliy o’quv yurtlari va
pedagogika institutlarining Pedagogika kafedralari o’quv dasturlarini ishlab
chiqish, darsliklar tayyorlashga e’tiborini qaratmoqda. Keyingi yillarda o’zbek va
qoraqalpoq tillarida, o’zbek va qoraqalpoq adabiyotidan, o’zbek va qoraqalpoq
maktablari uchun rus tili va adabiyotidan, ta’lim rus tilida olib boriladigan
maktablar uchun o’zbek, qoraqalpoq tillarida dasturlar takomillashtirildi.
Umumta’lim maktablari va oliy o’quv yurtlari uchun o’quv qo’llanmalari
tayyorlanib, nashr etildi.
Respublikamiz pedagogika institutlari va oliy o’quv yurtlari pedagogika
kafedralarida o’rganish nazariyasi bo’yicha qiziqarli ishlar olib borilmoqda.
Respublikamizning еtakchi maktablari va o’qituvchilari tajribasini
umumlashtiruvchi xususiy metodlar bo’yicha tadqiqotlar chop etildi. Maktabning
tarbiyaviy ishini yuksaltirishda respublika psixologlarining mehnati katta rol
o’ynadi. Joriy besh yillik davrda O zbekistonda umumiy o rta ta limga o tishʻ ʻ ʼ ʻ
asosan yakunlanadi. 1966-1967 o’quv yilida umuman respublika bo’yicha 9-sinfga
qabul rejasi ortig’i bilan bajarilganligini aytish kifoya. 68,9% reja bilan 9-sinfga
sakkizinchi sinfni tamomlaganlarning 71,1%, shu jumladan shaharlarda qabul
78,3% reja bilan 79%, qishloq joylarda 64,4% reja bilan 67,4%ni tashkil etdi..
KPSS Markaziy Komiteti va SSSR Vazirlar Sovetining “O zbekiston
ʻ
Kompartiyasi Markaziy Komiteti va Respublika Vazirlar Sovetining “O zbekiston
ʻ
Respublikasi Vazirlar Kengashi va O zbekiston KP MK” qaroriga muvofiq qabul
ʻ
qilingan “O zbekiston KP MK va Respublika Vazirlar Kengashining “O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi Vazirlar Kengashining O zbekiston Respublikasi Vazirlar Sovetining
ʻ
“O zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va O. Umumta’lim
ʻ
maktablari” qarori maktablar tarmog’ini yanada rivojlantirish va o’quvchilar sonini
ko’paytirish, pedagogik kadrlar tayyorlash, maktablarning o’quv-moddiy bazasini
mustahkamlash bo’yicha aniq vazifalarni belgilab beradi.
13
Антология педагогической мысли Узбекистана./ Сост. С.Р. Раджабов, К.Х.Хашимов и др. - М.:
Педагогика, 1986.- C.220.
31

Besh yillik yakuniga qadar kunduzgi umumta’lim maktablarida o’quvchilar
soni 3 million kishiga еtkaziladi. Maktablarda va maktabdan tashqari guruhlarda
o’quvchilar soni ortadi. Qishloq maktablari qoshidagi maktab-internatlardagi
o’rinlar sezilarli darajada ko’payadi: ularda 60 ming bola istiqomat qiladi.
Ishchi va qishloq yoshlari maktablari yanada rivojlantiriladi. 1970 yilga borib
bu maktablarda o’quvchilarning umumiy soni 240 ming kishiga еtkaziladi.Besh
yillik reja yillarida maktab qurilishi ko’lamini kengaytirish rejalashtirilgan. 1966-
1970 yillarda. davlat kapital qo’yilmalari hisobidan 210 ming o’quvchi, mahalliy
Kengashlarning markazlashtirilmagan manbalari hisobidan 110 ming o’quvchi,
mavjud maktablarga o’quv xonalari qo’shish hisobidan 150 ming o’quvchi o’rinli
maktab binolari qurish rejalashtirilgan. Kolxozlarning kuch va mablag’lari
hisobidan maktablar qurish keng ko’lamda amalga oshiriladi. Besh yillik reja
davomida kolxozlar 350 ming o’quvchiga mo’ljallangan maktablar quradilar. 1970
yilga kelib 50 mingga yaqin pedagog kadrlar tayyorlash rejalashtirilgan.
Birodarlar - teng huquqli xalqlar oilasida Sovet O’zbekistoni o’z taraqqiyotida
chinakam ulkan sakrashni amalga oshirdi.
Sovet hokimiyatining 50 yilida respublikada o’zining ko’lami va ahamiyati
bo’yicha misli ko’rilmagan ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy
o’zgarishlar amalga oshirildi.
Yirik kimyo, mashinasozlik, neft, energetika, ko mir, tog -kon, metallurgiya,ʻ ʻ
elektrotexnika, еngil, oziq-ovqat va boshqa sanoat tarmoqlari yaratildi va jadal
rivojlanmoqda. Respublikada birinchi darajali uskunalar bilan jihozlangan 1000
dan ortiq korxona mavjud.
Sovet hokimiyati yillarida O’zbekiston Sovet Ittifoqining asosiy paxta
bazasiga aylandi. Respublika mamlakatga paxtaning 71% dan ortig i, ipakning
ʻ
51%, kenafning 90%, qorako l qorako lning 36%, ko p miqdorda sabzavot, meva
ʻ ʻ ʻ
va uzum yеtkazib beradi. O’zbekiston yirik ilmiy markazdir. Bu yеrda Fanlar
akademiyasi, universitetlar, o nlab oliy o quv yurtlari, ko plab ilmiy-tadqiqot
ʻ ʻ ʻ
institutlari tashkil etilgan.
32

O’zbek xalqi taqdiridagi tarixiy o’zgarishlar o’zining tarixiy ahamiyati
bo’yicha lenin milliy siyosati, Sovetlar mamlakati barcha xalqlarining, eng avvalo,
buyuk rus xalqining birodarlik yordami, xalqlar do’stligi samarasidir. Sovet
maktabi madaniy inqilobda, bilimlarni tarqatishda, yosh avlodning mafkuraviy
e’tiqodi va ma’naviy qiyofasini shakllantirishda juda katta rol o’ynadi.
Kommunizm qurilishi davrida uning roli yanada oshadi. 1940-1941 o quv yiliʻ
boshida O zbekistonda 4838 ta maktab, shu jumladan 2661 ta boshlang ich, 1678
ʻ ʻ
ta yеtti yillik, 499 ta o rta maktab faoliyat ko rsatgan. IX-sinf o’quvchilari
ʻ ʻ
kontingenti 1263643 nafarga еtdi.I-IV sinflarda 865949 nafar, V-VII sinflarda
318568 nafar, VIII-X sinflarda 38578 nafar bola o’qidi.Barcha toifadagi
maktablarda 36 ming nafar o’qituvchi ishladi.
Fashistik Germaniyaning Sovet Ittifoqiga hujumi madaniy qurilish oldiga
qo’yilgan vazifalarni amalga oshirishda jiddiy qiyinchiliklar tug’dirdi. XVIII
partiya qurultoyi. Urush yillarida maktab qurilishi mohiyatan amalga oshirilmagan.
Shaharlardagi ko’plab maktab binolari kasalxonalar, ishchilar uchun yotoqxonalar
va harbiy korxonalarga aylantirildi. Aksariyat maktablar ikki, ba zan esa uch
ʼ
smenada ishlashga o tgan.
ʻ
Maktablarda o quv jihozlari, darsliklar, kanselyariya buyumlari еtishmas edi.
ʻ
Ko p sonli o qituvchilarning frontga ketishi munosabati bilan o qituvchilarning
ʻ ʻ ʻ
umumiy soni 6 ming nafarga qisqartirildi.O qituvchilar еtishmovchiligini to ldirish
ʻ ʻ
uchun respublikada qisqa muddatli o qituvchilar kurslari tashkil etildi. Urush
ʻ
yillarida bu kurslarni 5 mingdan ortiq kishi tamomlagan bo’lib, ular asosan o’zbek
qizlari edi. 1944-yilda urush yillarida vaqtincha to xtab qolgan Samarqand
ʻ
universitetining ishi qayta tiklanib, 2 ta yangi pedagogika instituti (Urganch va
Nukusda), 2 ta pedagogika instituti (Marg alon va Namanganda) va 8 ta
ʻ
pedagogika bilim yurti ochildi.
Maktablarning barcha ishlari urush davri talablari asosida qurilgan. Bolalarni
tarbiyalash va maktabning tarbiyaviy ishlari o’quvchilarning ijtimoiy foydali
mehnati bilan chambarchas bog’liq edi. Maktab o’quvchilari va o’qituvchilari
paxta yig’im-terimida qatnashib, fabrika va zavodlarda ishladilar, metallolom
33

yig’ishdi, tanklar va samolyotlar qurish uchun mablag’ ishlab topdilar va o’z
hissalarini qo’shdilar, urush zayomlari, pul va kiyim-kechak lotereyalari,
kasalxonalarga homiylik qildilar, faxriylar va urush qatnashchilari oilalariga
yordam berishdi. nogironlar.
Maktab o’quvchilarining katta ishtiyoqi, ularning ijtimoiy foydali mehnatda
faol ishtirok etishi faqat 1941-1942-yillarda sodir bo’lganligidan dalolat beradi.
ular kolxoz va sovxozlarda 15 milliondan ortiq ish kunini ishlab chiqdilar va shu
bilan 54 ming mehnatga layoqatli katta yoshli kolxozchilarni almashtirdilar.
Urush yillarida frontdan evakuatsiya qilingan bolalarni qabul qilish, tartibga
solish, o’qitish va o’qitish bo’yicha katta ishlar amalga oshirildi. Respublikada 10
ming nafar tarbiyalanuvchiga ega 68 ta bolalar uyi qabul qilingan. 1942-yilda
O’zbekistonga jami 85 mingdan ortiq bolalar evakuatsiya qilingan.
1941 yil dekabr oyida O’zbekiston SSR Xalq Komissarlari Soveti tomonidan
evakuatsiya qilingan bolalarga xizmat ko’rsatish, joylashtirish va joylashtirish
bo’yicha respublika komissiyasi tuzildi. Bolalar va o smirlar maktablar, kasb-ʻ
hunar maktablari, texnikumlarga o qishga, korxonalar, kolxoz va sovxozlarga
ʻ
ishga joylashtirildi, mehnatkashlar oilasida tarbiyalandi.
Shohmedning qilmishi sovet xalqining ma’naviy saxiyligining ajoyib
namunasi bo’ldi. Shamaxmudov va uning rafiqasi Baxri Akramova 14 nafar еtim
bolani asrab olgan. Yuzlab oilalar, korxona va kolxozlar jamoalari ulardan o’rnak
oldi. 1942-yil 6-yanvarda “Birgina Toshkent shahrida 643 oila va 69 ta jamoa
evakuatsiya qilingan bolalar tarbiyasini o’z zimmasiga oldi”, deb yozadi “Правда
Востока” gazetasi.
Sovg’alar tayyorlash, yig’ish va frontga jo’natishda maktablarning pedagogik
va o’quvchilar jamoalari faol ishtirok etdilar. 1942-yil iyun oyida O’zbekiston
talabalari qahramon Leningrad bolalariga oziq-ovqat, kiyim-kechak va poyabzal
bilan 30 ta vagon jo’natdilar. 1943-yilda yana 2 ta shunday eshelon jihozlandi.
Urush tugagandan so’ng, ko’plab qiyinchiliklarni еngib o’tib, xalq ta’limi organlari
va maktab rahbarlari partiya tashkilotlarining faol ko’magida xalq ta’limi
muassasalarini tiklash va rivojlantirish bo’yicha to’rtinchi besh yillik reja
34

vazifalarini bajarish bo’yicha katta ishlarni amalga oshirdi. Rejada xalq ta’limining
urushgacha bo’lgan darajasini tiklash, bolalarning umumiy ta’limini ta’minlash va
shu bilan bog’liq holda maktab tarmog’i va o’quvchilar kontingentini sezilarli
darajada oshirish ko’zda tutilgan. O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti va
Respublika Vazirlar Soveti maktablarni qurish va jihozlashda, ularni ta’minlashda
xalq ta’limi organlariga ko’maklashish uchun respublikaning partiya, komsomol,
sovet, kasaba uyushma tashkilotlari va jamoatchiligini safarbar etdi. o quvʻ
ko rgazmali qurollar bilan, yoqilg i bilan ta minlashda
ʻ ʻ ʼ
va hokazo. Agar 1946-yilda Respublika Maorif vazirligining byudjeti 734950 ming
rublni (eski narxlar shkalasida) tashkil etgan bo’lsa, 1950-yilda u 1146903 ming
rublga еtdi.
Eng muhim chora-tadbirlardan biri 1949/50 o’quv yilidan boshlab bolalar
uchun etti yillik majburiy ta’limning joriy etilishi edi. Bu yil to’rtinchi sinfni
tamomlagan barcha bolalar beshinchi sinfga qabul qilindi. Shuningdek, chekka
hududlar va olis yaylov hududlarida yashovchi va turli sabablarga ko’ra
(maktabdan uzoqligi, maktab-internatlarda o’rin yo’qligi) erta maktabga bora
olmagan bolalarni I-IV sinflarga jalb qilish choralari ko’rildi.
1949-yil mart oyida bo lib o tgan O zbekiston Kompartiyasining 10-syezdi
ʻ ʻ ʻ
respublikada umumiy еtti yillik majburiy ta limni amalga oshirishda, maktablar
ʼ
ishini takomillashtirishda muhim rol o ynadi. Viloyat va tuman partiya, kasaba
ʻ
uyushma va komsomol tashkilotlari O’zbekiston Kompartiyasi X s’ezdi qarorini
ro’yobga chiqargan holda maktablar ishini chuqurroq o’rganishga, umumiy
majburiy ta’limni amalga oshirishda ularga ko’maklashishga, ta’lim va tarbiya
tizimini mustahkamlashga kirishdilar. moddiy-texnik bazasi, tarbiyaviy ishlar
darajasini oshirishda.
Urushdan keyingi 14 yil davomida O’zbekistonda davlat mablag’lari
hisobidan 40 ming o’rinli 254 maktab, bundan tashqari, respublika kolxozlari
tomonidan o’z mablag’lari hisobidan 400 mingdan ortiq o’quvchiga mo’ljallangan
2550 dan ortiq maktab qurildi. Bu, ayniqsa, еtti yillik va o rta maktablarning ish
ʻ
sharoitlarini yaxshiladi va respublikada maktab ta limining yanada rivojlanishiga
ʼ
35

imkoniyat yaratdi. 1959-yilda respublikada “Maktabning hayot bilan aloqasini
mustahkamlash va O’zbekiston SSR xalq ta’limi tizimini yanada rivojlantirish
to’g’risida”gi qonunga muvofiq umumiy majburiy sakkiz yillik ta’lim joriy etila
boshlandi.
Majburiy sakkiz yillik ta’limning joriy etilishi natijasida o’rta sinf
o’quvchilari kontingenti sezilarli darajada oshdi. 1963-1964 o quv yilida V-VIIIʻ
sinflarda 752.400 o quvchi ta lim olgan bo lsa, 1958-1959 o quv yilidagi 489.172
ʻ ʼ ʻ ʻ
o quvchi.
ʻ
1966-1967 o quv yilida 2.434.170 o quvchiga mo ljallangan 6774 maktab,
ʻ ʻ ʻ
jumladan, shahar maktablarida 772.850, qishloq maktablarida 1661.320 ta maktab
bo lgan. Maktablarning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash ishlari davom
ʻ
ettirildi. Maktablar davlat va tashabbuskor qurilish orqali 1 milliondan ortiq yangi
o ringa ega bo ldi. Shu bilan birga, maktablarni o’quv jihozlari bilan ta’minlash
ʻ ʻ
choralari ko’rildi.
Maktab pedagogik jamoasi o’qitishning oqilona usullarini amaliyotga joriy
etmoqda, o’qitishning hayot bilan, kommunistik qurilish amaliyoti bilan
bog’liqligini mustahkamlash asosida fanlar asoslarini o’qitish sifatini oshirish
bo’yicha izchil ishlamoqda. Maktablarda boshlang’ich sinf o’qituvchilari va fan
o’qituvchilarining uslubiy birlashmalari faoliyat ko’rsatmoqda, hududiy seminar va
ilmiy-amaliy anjumanlar, viloyat va respublika pedagogik o’qishlari
o’tkazilmoqda. Yosh matematiklar, fiziklar, kimyogarlarning tuman, shahar va
respublika olimpiadalari amaliyotga mustahkam kirdi. Talabalarning texnik
ijodiyoti bo’yicha ko’riklar o’tkaziladi. Viloyat va markaziy o’qituvchilar
malakasini oshirish institutlarida boshlang’ich sinf o’qituvchilari, fan o’qituvchilari
va xalq ta’limi еtakchilari uchun malaka oshirish kurslari tashkil etilmoqda.
Bu chora-tadbirlarning barchasi o’quvchilar faoliyatini yaxshilashga,
takrorlashni engishga yordam beradi.
O’zbekiston maktablarida ona tili va adabiyotini o’qitish sifatini oshirish
borasida salmoqli ishlar amalga oshirildi. Bunda 1951-yilda O’zbekiston SSR
Fanlar akademiyasi Pushkin nomidagi Til va adabiyot instituti bilan O’zbekiston
36

Xalq ta’limi vazirligining qo’shma ilmiy sessiyasi hamda ona tili va adabiyoti
o’qituvchilarining respublika anjumani katta rol o’ynadi.
1952-yil mart oyida O zbekiston Kompartiyasi Markaziy Komiteti o zbekʻ ʻ
o rta maktablarining VIII-X sinflari uchun o zbek adabiyoti bo yicha dasturlar,
ʻ ʻ ʻ
darsliklar va antologiyalar to g risidagi masalani muhokama qildi. Markaziy
ʻ ʻ
Qo’mitaning qarorida yuqori sinflarda ona tili adabiyotini o’rganishda jiddiy
kamchiliklar borligi qayd etildi. Dastur va adabiyot darsliklarida ko’p vaqt qadimgi
va o’rta asr o’zbek adabiyotini o’rganishga bag’ishlangan bo’lsa, hozirgi o’zbek
adabiyotini o’rganishga 10 foizdan ko’p bo’lmagan vaqt ajratilgan. O’zbek sovet
adabiyoti kursini davrlashtirish sovet jamiyati tarixining umume’tirof etilgan
davriyligiga mos kelmadi. O zbek maktabida rus adabiyoti kursini o rganishda
ʻ ʻ
ham kamchiliklar, xususan, ilg or rus adabiyotining o zbek yozuvchi va shoirlari
ʻ ʻ
ijodiga ta siri sust yoritilishi ko rsatildi.
ʼ ʻ O’zbekiston Kompartiyasi Markaziy
Komiteti ona tili va adabiyoti bo’yicha o’quv dasturlari va darsliklarini qayta
ko’rib chiqishni taklif qildi. Darslik va o’quv qo’llanmalarini yaratishda maktab
kursining g’oyaviy-nazariy saviyasini oshirish, o’quv materiallari bilan ta’minlash,
dastur va darsliklardan eskirgan va ikkinchi darajali materiallarni chiqarib
tashlashga alohida e’tibor qaratildi. Bu chora-tadbirlar o’quvchilarning ona tili va
adabiyoti bo’yicha bilim sifatini oshirishga xizmat qildi. Ta’lim o’zbek tilida olib
boriladigan maktablarning o’quv rejalari va dasturlarida rus tili va adabiyoti fanini
o’rganish nazarda tutilgan. O’zbek xalqi azaldan Rossiya bilan aloqalarni
mustahkamlashga, rus madaniyati xazinalarini egallashga intilib kelgan. Atoqli
o’zbek shoiri Zokirjon Furqat rus tilini o’rganish zarurligi haqida bir necha bor
gapirgan. “Agar rus xalqi, - deb yozadi u, - bizga o’z tilini va savodini o’rganishni
taklif qilsa, u yomonlikni xohlamaydi, aksincha, bizning mamlakatimiz gullab-
yashnashini, aholi farovon bo’lishini xohlaydi”. Xalq shoirining ezgu orzusi
ushaldi. O’zbek xalqining farzandlari ixtiyoriy ravishda, katta qiziqish bilan buyuk
rus tilini o’rganmoqda.
Rus tili o’zbek o’quvchilarining ikkinchi ona tili bo’lib, ona tili va adabiyotini
boyitadi, millatlararo muloqot tili, bolalar va yoshlarni proletar internatsionalizmi
37

ruhida tarbiyalash vositalaridan biri bo’lib, o’z ona tili va adabiyotini o’rganishga
foydali ta’sir ko’rsatadi. Hozir O’zbekistondagi barcha umumta’lim maktablarida
II sinfdan X sinfgacha o’quvchilar rus tilini o’rganmoqda. Rus tili o rta va oliyʻ
o quv yurtlarida, kasb-hunar maktablarida o rganiladi. O’zbekistondagi ko’plab
ʻ ʻ
umumta’lim maktablarining rus tilini mukammal o’zlashtirgan bitiruvchilari Sovet
Ittifoqining Moskva, Leningrad, Kiev, Voronej, Gorkiy, Xarkov va boshqa
shaharlardagi oliy o’quv yurtlarida tahsil olmoqda.
Milliy maktablarda rus tilini o’qitishni tashkil etishga katta ahamiyat berib,
O’zbekiston SSR Maorif vazirligi va respublika ilmiy-metodik jamoatchiligi rus
tilini o’qitishni tashkil etish masalalariga bag’ishlangan ilmiy-metodik
konferensiyalarni muntazam ravishda o’tkazib turadi. milliy maktabda. Bunday
anjumanlar 1956, 1962, 1966 yillarda chaqirilgan.
Ularning ishida respublika maktab xodimlaridan tashqari, Qozog iston,
ʻ
Tojikiston, Turkmaniston, Qirg iziston, Ozarbayjon, RSFSR va Ukraina xalq
ʻ
ta limi organlari rahbarlari, o qituvchilari va darslik mualliflari, slavyan olimlari
ʼ ʻ
ishtirok etishdi.
Konferensiyalarda milliy maktabda rus tilini o’qitishni takomillashtirish, rus
tili o’qituvchilarini tayyorlash, o’quv-metodik adabiyotlarni nashr etish masalalari
bo’yicha tavsiyalar qabul qilindi.
Ushbu tavsiyalarga muvofiq respublikada ta’lim o’zbek tilida olib boriladigan
maktablarning barcha sinflari uchun rus tili va adabiyoti fanidan darsliklar,
ko’rgazmali qo’llanmalar va didaktik materiallar yaratish bo’yicha salmoqli ishlar
amalga oshirildi. “O’zbek maktabida rus tili va adabiyoti” nomli maxsus uslubiy
to’plam, respublika o’qituvchilari gazetasida rus tilidagi sahifasi vaqti-vaqti bilan
chop etib boriladi. Ushbu fanlar bo’yicha malakali pedagog kadrlar tayyorlash
maqsadida rus tili va adabiyoti maxsus pedagogika instituti tashkil etildi.
Qardosh respublikalar rus tili va adabiyoti o’qituvchilarini tayyorlashda katta
yordam bermoqda. 1966-yilda RSFSR va Ukraina oliy o’quv yurtlari
O’zbekistondan 1000 nafar o’g’il-qizni qabul qildi. Respublika maktablarida
38

Rossiya Federatsiyasi va Ukrainadan kelgan minglab rus tili o’qituvchilari mehnat
qilmoqda.
39

2.2. 1960-1991-yillarda o zbekistonda maorifʻ
Respublika maktablarida 1959-1966 yilllarda o’rta maktab o’quvchilarining
kasbiy tayyorgarligi uchun qator korxonalarda o’quv sexlari va seksiyalari tashkil
etildi. Shuningdek, korxonalar tomonidan maktablarda 136 ta o’quv sexi tashkil
etilib, buning uchun maxsus jihozlar ajratildi. Laboratoriya va amaliy
mashg’ulotlar o’quv xonalarida, o’quv ustaxonalarida, maktab maydonlarida,
zavod va zavodlar ustaxonalarida, kolxoz va sovxoz dalalarida olib boriladi.
Qishloq maktablarida mingga yaqin o’quvchilar ishlab chiqarish brigadalari
tashkil etilgan. Kolxoz va sovxozlar tomonidan 10 gektardan 30 gektargacha еr,
traktor va boshqa qishloq xo jaligi mashinalari ajratildi. Ko’pgina talabalar ishlab
ʻ
chiqarish brigadalari mashg’ulotlarni mehnat bilan chambarchas bog’lab, ipak qurti
еtishtirish, bog’dorchilik va paxtachilikda yuksak natijalarga erishmoqda.
Bularning barchasi maktab o’quvchilarini mehnatga tayyorlash va
tarbiyalashni yaxshilashga yordam berdi. Biroq ko’pgina maktablarda ishlab
chiqarish o’qitish uchun yеtarlicha mustahkam moddiy baza (zarur asbob-
uskunalar, stanoklar, asbob-uskunalar, xom ashyo va malakali ishlab chiqarish
o’qitish ustalari) mavjud emasligi sababli ularda o’quvchilarni kasbga o’rgatish
amalga oshirildi. past darajada. Qonunga maktabning hayot bilan bog’liqligini
mustahkamlashga oid o’zgartishlarga muvofiq, respublikamizning aksariyat
maktablarida o’quvchilarni majburiy kasb-hunarga o’rgatish bekor qilindi. Biroq
o’quvchilarni mehnatga tayyorlashning amalda o’zini oqlagan shakllari saqlanib
qolgan.
Urushdan keyingi yillarda butun Sovet Ittifoqi respublikalarida bo lgani kabi
ʻ
O zbekistonda ham ishchi va qishloq yoshlari uchun kechki (smenali) maktablar,
ʻ
sanoat va qishloq xo jaligida band bo lgan yoshlarni masofaviy o qitish keng
ʻ ʻ ʻ
rivojlantirildi. Respublikada 339 ishchi va qishloq yoshlari maktabi, sirtqi ta’lim
maktabi mavjud. Bundan tashqari, 1600 ta maktabda mehnatkash yoshlarni
tayyorlash maqsadida darslar tashkil etilgan. 1965-1966 o quv yilida bu maktab va
ʻ
sinflarda 131 ming kishi o qidi.
ʻ
40

Beg’ovot, Olmaliq, Navoiy va boshqa shaharlarning partiya, sovet, kasaba
uyushma va komsomol tashkilotlari yosh ishchi va kolxozchilarning sakkiz yillik
va o’rta ta’lim olishlari, yaxshi jihozlangan o’quv laboratoriyalari bilan
jihozlangan maxsus xonalar, hamda Bu еrda ishchi yoshlar maktablari uchun
sinfxonalar qurilgan.
Kattalar ta’limida o’quv jarayonini tashkil etishning yangi shakllari keng
qo’llaniladi - tezlashtirilgan o’qish davri bo’lgan sinflar, magistrlar uchun sinflar,
umumiy ta’lim va yoshlarning kasbiy tayyorgarligini uyg’unlashtirish.
O zbekistonda 1965-1966 o quv yilida 273 ta maktabdan tashqari bolalarʻ ʻ
muassasasi, jumladan, 124 ta pionerlar saroyi va uylari, 34 ta yosh texnik va
tabiatshunoslar stansiyasi, 5 ta bolalar bog i, 50 ta bolalar sport maktabi bor edi.
ʻ
Maktabdan tashqari muassasalar bolalar bilan juda ko’p ish olib boradi va
maktablarda sinfdan tashqari ishlarni tashkil etishning uslubiy markazlari
hisoblanadi. O’quvchilarni sovet vatanparvarligi, xalqlar do’stligi ruhida
tarbiyalashga katta e’tibor qaratilmoqda. Bolalar va yoshlarni xalqning shonli
inqilobiy, mehnat va jangovar an’analari asosida tarbiyalashga katta e’tibor
qaratilmoqda.
Ko’pgina maktablarda komsomol va pioner tashkilotlari, pedagogik jamoalarda
o’quvchilarning tarixiy joylarga sayohatlari, sovet xalqining qahramonliklari
yilnomalarini yaratish ustida ish olib borilmoqda, tarixiy sanalarga bag’ishlangan
tantanali yig’ilishlar va pionerlar yig’inlari tashkil etiladi. Ko’plab pioner
otryadlari va otryadlari inqilob, fuqarolar urushi faxriylari, Sovet Armiyasi
askarlari ishtirokida unutilmas joylarda yig’inlar o’tkazadi.
O’zbekiston maktab o’quvchilari respublikamizning olijanob insonlari bilan
uchrashadi, korxona, kolxoz va sovxozlarga ekskursiya qiladi. V.I.Lenin haqida,
inqilob haqida, partiya to’g’risida so’z boradi, filmlar namoyish etiladi. Sotsialistik
mamlakatlar va qardosh ittifoq respublikalarining pionerlari va maktab
o’quvchilari bilan do’stlik haftaliklari an’anaviy tus oldi.
So’nggi bir necha yil ichida maktab o’quvchilarini estetik tarbiyalash
bo’yicha ishlar yaxshilandi. Ko’pgina maktablar bu borada sezilarli natijalarga
41

erishdilar. Minglab bolalar musiqa maktablari va rassomlik studiyalarida tahsil
oladi, xor va ansambllarda qatnashadi. Toshkent, Farg’ona, Qoraqalpog’iston,
Xorazm, Andijon shaharlarida har yili an’anaviy qo’shiq va raqs festivallari
o’tkaziladi. Birgina Qoraqalpog’istonda 1965-yilda bo’lib o’tgan so’nggi qo’shiq
festivalida 600 ta maktab guruhlari ishtirok etib, 15 ming o’quvchini birlashtirgan.
Xorazm viloyati Urganch shahrida o’tkazilgan viloyat badiiy havaskorlik
ko’rgazmasida 8 ming nafar, Toshkent shahrida o’tkazilgan ashula va raqs
shousida 5 ming nafardan ortiq o’quvchi ishtirok etdi.
Jismoniy tarbiya, maktab o’quvchilarini sportga ommaviy jalb etish borasida
salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Majburiy jismoniy tarbiya darslaridan
tashqari, aksariyat maktablarda turli xil maktabdan tashqari sport tadbirlari -
“BGTO” va “GTO” ko’krak nishonlariga o’tish me’yorlari, sportchilarning
reytingi, xalq instruktorlari tayyorlanmoqda. O’rtoqlik uchrashuvlari turli sport
turlari bo’yicha o’tkaziladi. Respublikada maktab o’quvchilarining tuman, viloyat
va respublika sport kunlarini o’tkazish an’anaviy tus oldi. O’quvchilar o’rtasida
sportni rivojlantirishda sport maktablari katta rol o’ynaydi. O’zbekiston sportchi-
maktab o’quvchilari SSSR xalqlari yubiley olimpiadalarida faol ishtirok etdilar.
Buyuk Oktabr Sotsialistik inqilobigacha hozirgi O’zbekiston hududida
mahalliy millatlar bolalari uchun birorta ham maktabgacha ta’lim muassasasi yo’q
edi.
Birinchi marta Toshkentda 1918-yilda, Samarqand va Farg onada 1919-yilda,ʻ
Xiva va Buxoroda 1923-1924-yillarda mehnatkashlar farzandlari uchun bog cha va
ʻ
yaslilar ochildi. 1940-yilda 780 ta maktabgacha bolalar muassasasi bo’lib, ularda
33844 nafar o’quvchi bor edi.
Urushdan keyingi yillarda maktabgacha ta’lim muassasalarining rivojlanishi
juda tez sur’atlarda kechdi. 1966-yilda respublikada 3657 ta bolalar bog’chalari va
bolalar bog’chalari mavjud bo’lib, ularning kontingenti 329 ming nafar edi.
Bolalar maktabgacha ta’lim muassasalarini tashkil etish bo’yicha respublika
kolxozlari tomonidan katta ishlar amalga oshirildi va amalga oshirilmoqda.
Bugungi kunda ko’plab kolxozlarda allaqachon doimiy maktabgacha yoshdagi
42

bolalar muassasalari mavjud. Respublikamizdagi maktabgacha ta’lim bolalar
muassasalarida 13 ming 629 nafar tarbiyachi mehnat qilmoqda. Ularning aksariyati
maxsus pedagogik ma’lumotga ega. Maktabgacha ta’lim muassasalarida tarbiyaviy
ishlarni tashkil etishda bolalarning jismoniy va aqliy rivojlanishiga, estetik, axloqiy
va mehnat tarbiyasiga alohida e’tibor beriladi. Bolalar bog’chalarining katta
guruhida bolalarni maktabga tayyorlash dasturi amalga oshirilmoqda.
O’zbekistonda madaniy inqilobning eng muhim natijasi xalq ziyolilarining katta
otryadining yaratilishi, xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari uchun muhandislar,
agronomlar, o’qituvchilar, shifokorlar, yuqori va o’rta malakali mutaxassislar va
yuqori malakali ishchilar tayyorlanishi bo’ldi. madaniyat.
Sovet hokimiyati yillarida oliy va o rta maxsus o quv yurtlari, kasb-hunarʻ ʻ
maktablarining keng tarmog i yaratildi. 1966-1967 o quv yilida O zbekistonda 35
ʻ ʻ ʻ
ta oliy o quv yurti, shu jumladan 2 universitet, 5 qishloq xo jaligi, 4 tibbiyot, 14
ʻ ʻ
pedagogika, 2 transport va aloqa instituti, 4 sanoat va qurilish oliy o quv yurtlari
ʻ
va bir qator boshqa oliy o quv yurtlari faoliyat ko rsatdi. Respublika oliy o’quv
ʻ ʻ
yurtlarida 187 833 nafar talaba tahsil oladi. Xuddi shu o’quv yilida 122 ta o’rta
maxsus ta’lim muassasasida 122 mingga yaqin kishi tahsil oldi.
Pedagogik kadrlar tayyorlash Toshkent va Samarqand universitetlarida, 14
pedagogika institutida va 20 pedagogika kollejida amalga oshirilmoqda. Sovet
hokimiyati yillarida barcha sohalarda pedagogika institutlari, pedagogika kollejlari
tashkil etildi. Bu har bir hududda maktablar tarmog’ini rivojlantirish va
o’quvchilar kontingentini oshirish asosida kadrlar tayyorlash tizimli yo’lga
qo’yilishini ta’minlaydi. 1966-1967 o quv yilida pedagogika institutlarida 63385
ʻ
kishi, pedagogika bilim yurtlarida 11341 kishi o qidi.
ʻ
Respublikamizdagi barcha pedagogika institutlari va oliy o’quv yurtlarida
talabalar sonining jadal o’sishi munosabati bilan, ayniqsa, rus tili va adabiyoti, chet
tillari, fizika, matematika, jismoniy tarbiya, qo’shiqchilik va chizmachilik
fakultetlariga qabul rejasi oshirildi. Pedagogika ta’lim muassasalari tarmog’ini
rivojlantirish va talabalarni qamrab olishni ko’paytirish bo’yicha ko’plab ishlar
amalga oshirilganiga qaramay, respublikada hali ham malakali pedagog kadrlar
43

еtishmaydi. Respublika maktablarida bugungi kunda 129 ming 478 nafar
o’qituvchi mehnat qilmoqda. Ulardan 60 ming nafari oliy, 26 ming nafari to’liq
bo’lmagan oliy ma’lumotli, qolganlari o’rta pedagogik ma’lumotga ega.
Kommunistik partiya va Sovet hukumati Vladimir Ilich Lenin vasiyatlarini bajarib,
sovet o’qituvchisining ma’naviy yuksalishi va moddiy farovonligini oshirish
haqida doimiy g’amxo’rlik qiladi. 1964-yilda o’qituvchilar va xalq ta’limi
xodimlarining ish haqining oshirilishi, O’qituvchilar kuni bayramining o’rnatilishi
bu g’amxo’rlikning yorqin dalilidir. Respublikamizning 7 mingdan ortiq
o qituvchilari SSSR orden va medallari bilan taqdirlangan, 1750 nafar o qituvchiʻ ʻ
“O zSSRda xizmat ko rsatgan maktab o qituvchisi” faxriy unvoni, 5700 nafar
ʻ ʻ ʻ
kishi “Xalq ta limi a lochisi” ko krak nishoni bilan taqdirlangan. O’qituvchilar
ʼ ʼ ʻ
orasida SSSR va O’zbekiston SSR, Qoraqalpog’iston ASSR Oliy Sovetlarining
deputatlari, viloyat, shahar, tuman Sovetlari deputatlari ko’p.
Kasb-hunar va texnik ta’lim muassasalari tarmog’i keng rivojlandi. Ayni
paytda ularning 98 nafari 36 ming nafarga yaqin o’quvchilar kontingentini o’z
ichiga oladi.Kasb-hunar bilim yurtlarida sanoat, transport, aloqa, qurilish, qishloq
xo’jaligi uchun malakali kadrlar tayyorlanmoqda.
Respublikada kasb-hunar kollejlari va mehnat zaxiralari maktablari mavjud
bo’lgan yillar davomida temir yo’l transporti, qurilish, mashinasozlik, tog’-kon
sanoati, to’qimachilik sanoati va qishloq xo’jaligi uchun o’n minglab malakali
kadrlar tayyorlandi. Kasb-hunar bilim yurtlarida ko’plab ishlab chiqarish ilg’orlari,
novatorlar tarbiyalangan. O’zbekistonda pedagogika fanining rivojlanishi xalq
ta’limining vazifalari bilan chambarchas bog’liq. Pedagogika tarixi, o’rganish
nazariyasi, ta’lim nazariyasi bo’yicha ilmiy tadqiqotlar olib boriladi. Pedagogika
tarixiga oid asarlarda O’zbekistonda qadim zamonlardan to hozirgi kungacha
bo’lgan maktab va pedagogika taraqqiyotining asosiy bosqichlari yoritilgan.
Sakkiz yillik va umumta’lim maktablarida ta’lim mazmunini aniqlash, didaktika va
o’qitish metodikasi muammolari yuzasidan faol ishlar olib borilmoqda.
O’zbekiston Pedagogika Ilmiy-tadqiqot instituti, oliy o’quv yurtlari va
pedagogika institutlarining Pedagogika kafedralari o’quv dasturlarini ishlab
44

chiqish, darsliklar tayyorlashga e’tiborini qaratmoqda. Keyingi yillarda o’zbek va
qoraqalpoq tillarida, o’zbek va qoraqalpoq adabiyotidan, o’zbek va qoraqalpoq
maktablari uchun rus tili va adabiyotidan, ta’lim rus tilida olib boriladigan
maktablar uchun o’zbek, qoraqalpoq tillarida dasturlar takomillashtirildi.
Umumta’lim maktablari va oliy o’quv yurtlari uchun o’quv qo’llanmalari
tayyorlanib, nashr etildi.
Respublikamiz pedagogika institutlari va oliy o’quv yurtlari pedagogika
kafedralarida o’rganish nazariyasi bo’yicha qiziqarli ishlar olib borilmoqda.
Respublikamizning еtakchi maktablari va o’qituvchilari tajribasini
umumlashtiruvchi xususiy metodlar bo’yicha tadqiqotlar chop etildi. Maktabning
tarbiyaviy ishini yuksaltirishda respublika psixologlarining mehnati katta rol
o’ynadi. Joriy besh yillik davrda O zbekistonda umumiy o rta ta limga o tishʻ ʻ ʼ ʻ
asosan yakunlanadi. 1966-1967 o’quv yilida umuman respublika bo’yicha 9-sinfga
qabul rejasi ortig’i bilan bajarilganligini aytish kifoya. 68,9% reja bilan 9-sinfga
sakkizinchi sinfni tamomlaganlarning 71,1%, shu jumladan shaharlarda qabul
78,3% reja bilan 79%, qishloq joylarda 64,4% reja bilan 67,4%ni tashkil etdi 14
.
KPSS Markaziy Komiteti va SSSR Vazirlar Sovetining “O zbekiston
ʻ
Kompartiyasi Markaziy Komiteti va Respublika Vazirlar Sovetining “O zbekiston
ʻ
Respublikasi Vazirlar Kengashi va O zbekiston KP MK” qaroriga muvofiq qabul
ʻ
qilingan “O zbekiston KP MK va Respublika Vazirlar Kengashining “O zbekiston
ʻ ʻ
Respublikasi Vazirlar Kengashining O zbekiston Respublikasi Vazirlar Sovetining
ʻ
“O zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va O. Umumta’lim
ʻ
maktablari” qarori maktablar tarmog’ini yanada rivojlantirish va o’quvchilar sonini
ko’paytirish, pedagogik kadrlar tayyorlash, maktablarning o’quv-moddiy bazasini
mustahkamlash bo’yicha aniq vazifalarni belgilab beradi.
Besh yillik yakuniga qadar kunduzgi umumta’lim maktablarida o’quvchilar
soni 3 million kishiga еtkaziladi. Maktablarda va maktabdan tashqari guruhlarda
o’quvchilar soni ortadi. Qishloq maktablari qoshidagi maktab-internatlardagi
o’rinlar sezilarli darajada ko’payadi: ularda 60 ming bola istiqomat qiladi.
14

45

Ishchi va qishloq yoshlari maktablari yanada rivojlantiriladi. 1970 yilga borib
bu maktablarda o’quvchilarning umumiy soni 240 ming kishiga еtkaziladi.Besh
yillik reja yillarida maktab qurilishi ko’lamini kengaytirish rejalashtirilgan. 1966-
1970-yillarda davlat kapital qo’yilmalari hisobidan 210 ming o’quvchi, mahalliy
Kengashlarning markazlashtirilmagan manbalari hisobidan 110 ming o’quvchi,
mavjud maktablarga o’quv xonalari qo’shish hisobidan 150 ming o’quvchi o’rinli
maktab binolari qurish rejalashtirilgan. Kolxozlarning kuch va mablag’lari
hisobidan maktablar qurish keng ko’lamda amalga oshiriladi. Besh yillik reja
davomida kolxozlar 350 ming o’quvchiga mo’ljallangan maktablar quradilar.
1970-yilga kelib 50 mingga yaqin pedagog kadrlar tayyorlash rejalashtirilgan.
Birodarlar - teng huquqli xalqlar oilasida Sovet O’zbekistoni o’z taraqqiyotida
chinakam ulkan sakrashni amalga oshirdi.
Sovet hokimiyatining 50 yilida respublikada o’zining ko’lami va ahamiyati
bo’yicha misli ko’rilmagan ijtimoiy-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va madaniy
o’zgarishlar amalga oshirildi.
Yirik kimyo, mashinasozlik, neft, energetika, ko mir, tog -kon, metallurgiya,ʻ ʻ
elektrotexnika, еngil, oziq-ovqat va boshqa sanoat tarmoqlari yaratildi va jadal
rivojlanmoqda. Respublikada birinchi darajali uskunalar bilan jihozlangan 1000
dan ortiq korxona mavjud.
Sovet hokimiyati yillarida O’zbekiston Sovet Ittifoqining asosiy paxta
bazasiga aylandi. Respublika mamlakatga paxtaning 71% dan ortig i, ipakning
ʻ
51%, kenafning 90%, qorako l qorako lning 36%, ko p miqdorda sabzavot, meva
ʻ ʻ ʻ
va uzum yеtkazib beradi. O’zbekiston yirik ilmiy markazdir. Bu yеrda Fanlar
akademiyasi, universitetlar, o nlab oliy o quv yurtlari, ko plab ilmiy-tadqiqot
ʻ ʻ ʻ
institutlari tashkil etilgan.
O’zbek xalqi taqdiridagi tarixiy o’zgarishlar o’zining tarixiy ahamiyati
bo’yicha lenin milliy siyosati, Sovetlar mamlakati barcha xalqlarining, eng avvalo,
buyuk rus xalqining birodarlik yordami, xalqlar do’stligi samarasidir. Sovet
maktabi madaniy inqilobda, bilimlarni tarqatishda, yosh avlodning mafkuraviy
46

e’tiqodi va ma’naviy qiyofasini shakllantirishda juda katta rol o’ynadi.
Kommunizm qurilishi davrida uning roli yanada oshadi 15
.
1972-yilda “Yoshlar uchun umumiy o rta ta limga o tishni yakunlash vaʻ ʼ ʻ
umumta lim maktabini yanada rivojlantirish to g risida”gi Farmon qabul qilindi.
ʼ ʻ ʻ
Xalq ta limi organlari oldiga yangi o quv rejalari va dasturlariga o tishni yakunlash
ʼ ʻ ʻ
vazifasi qo yildi. Ammo bu jarayon 1985-1986-yillargacha cho zildi. Yoshlar
ʻ ʻ
orasida bilimga qiziqishning pasayishi tendentsiyalari kuzatildi. Ammo o rtacha
ʻ
“всеообуч” maktab direktorlarini hammaga o rta ma’lumot to g risidagi
ʻ ʻ ʻ
guvohnoma berishga majbur qildi. O quv rejalari va dasturlari haddan tashqari
ʻ
yuklangan va bu o qituvchilar, ota-onalar va talabalar tomonidan qayd etilgan.
ʻ
1970-1980-yillar oxirida maktablarda vaziyat yomonlashdi, inqiroz va turg unlik
ʻ
belgilari paydo bo la boshladi. Ular maktab o quvchilarining o qishga bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
qiziqishining susayishi, bolalarga nisbatan intizom va talabchanlikning susayishi,
oilaning tarbiyaviy mas’uliyatining susayishi, maktab o quvchilarining ishdan
ʻ
ajralganligi, tarbiyaviy ishlarning rasmiyatchiligi, foizlarda aniqlangan. maniya,
o qitish shakllari va usullarining qattiqligida, o qituvchilar va bolalar o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ
begonalashuvda.. Ta’lim mazmuni yuqori darajada markazlashgan bo lib, barcha
ʻ
o quv rejalari va dasturlari SSSR Maorif vazirligi tomonidan tasdiqlangan va
ʻ
ularni joylarda qat’iy amalga oshirish kerak edi. Kadrlar tayyorlash dasturlari
mazmunida ittifoq respublikalarining milliy xususiyatlari hisobga olinmagan.
Zamonaviy hayot o z vaqtida fuqarolik kamolotini, kompyuter savodxonligini,
ʻ
ilmiy-texnikaviy inqilob sharoitida murakkab kasblarga tayyorlikni talab qildi. Shu
bilan birga, maktab “bolalar pedagogikasi” ning konservativ pozitsiyalarida qolib,
vijdonli sinf ayoli kabi o g il-qizlarni qizg in hayotning “xavfli” ta’siridan va
ʻ ʻ ʻ
ko chaning “zararli” ta’siridan himoya qildi.
ʻ
Tezlashtirish bolalarning fiziologik etukligini tezlashtirdi. Maktabda, bir
tomondan, muzlatilgan mazmun, maktab ishida rasmiyatchilik mavjud. Maktabdan
uzoqlashgan katta maktab o quvchilari “norasmiy” uyushmalarda o z manfaatlarini
ʻ ʻ
qondirishga intildilar. Qarama-qarshiliklarning kuchayishi sharoitida maktabni
15
http://www.detskiysad.ru/ped/narod.html
47

isloh qilish zarurati g oyasi shakllantirildi. 1984-yilda maktabni isloh qilishʻ
to g risida qaror qabul qildi. Ammo uni amalga oshirish sekinlashdi va to xtab
ʻ ʻ ʻ
qoldi, chunki uni amalga oshirish faqat ta’lim sohasida, jamiyat hayotida qayta
qurishdan oldin boshlangan. Va u keng (miqdoriy) xarakterga ega edi. Maktab
islohotlariga moddiy va moliyaviy resurslar ajratilmagan. Bu deklarativ edi.
Iqtisodiyotdagi turg unlik, ma’naviy-madaniy soha rivojidagi illatlar ta’limga ham
ʻ
ta’sir qildi. Xususan, ko plab maktablar, ayniqsa, qishloq joylarda namunaviy
ʻ
loyihalar bo yicha qurilmagan, katta kamchiliklar bilan foydalanishga topshirilgan.
ʻ
Talabalar o rinlari sonining ko payishiga asosan o quv xonalarini qo shish
ʻ ʻ ʻ ʻ
hisobiga erishildi.
Qishloq maktablarining qariyb 70 foizida suv va kanalizatsiya yo q,
ʻ
yarmidan ko pi markaziy isitish tizimiga ega emas edi. Minglab qishloq maktablari
ʻ
binolarida hech qanday aloqa yo q edi. Respublikadagi ko pgina maktablar,
ʻ ʻ
ayniqsa, kolxoz va boshqa xo jaliklar tomonidan qurilgan maktablar jihozlar,
ʻ
mebellar, inventarlar bilan yomon ta’minlangan edi. Bu osonlik bilan
tushuntiriladi. Xalq ta’limi qoldiq asosida moliyalashtirildi. Ilm-fan, madaniyat va
xalq ta’limi sohalariga ajratilgan mablag lar jamlanganda byudjetdan ajratilgan
ʻ
mablag larning 2,7 foizidan oshmadi. Shu bilan birga, masalan, AQShda 1989-yil
ʻ
ta’limga sarflangan umumiy xarajatlar 260 milliard dollarni yoki 6,4 foizni tashkil
etdi, bu bir qator yirik davlatlarning umumiy milliy daromadiga teng edi. Yevropa
ta limga 5,5%, Afrika mamlakatlari 5,4% sarflaydi. Kadrlar masalasiga kelsak,
ʼ
respublika maktablari o qituvchilar bilan еtarli darajada ta’minlandi. 1980-
ʻ
yillarning o rtalariga kelib shaharlardagi kunduzgi umumta lim maktablari
ʻ ʼ
o qituvchilarining 80% ga yaqini oliy ma lumotga ega edi. Qishloq maktablarida
ʻ ʼ
vaziyat biroz yomonroq edi: ularda oliy ma’lumotli o qituvchilarning zarur
ʻ
kontingenti yo q edi. Bu esa qishloq maktablari o quvchilarining bilim sifatiga
ʻ ʻ
salbiy ta’sir ko rsatdi. Ayniqsa, fizika, matematika, chet tili va hokazo
ʻ
o qituvchilar kam edi. O qituvchilar malakasi bo lmagan fanlardan dars berganlik
ʻ ʻ ʻ
holatlari ham bo lgan.
ʻ
Totalitar davlatning ma’muriy-buyruqbozlik tizimi tomonidan yo l qo yilgan
ʻ ʻ
48

qo pol noto g ri hisob-kitoblar va xatolar xalq ta’limida to liq aks etdi. Asosiysi,ʻ ʻ ʻ ʻ
kommunistik partiya tomonidan ishlab chiqilgan ta’lim modeliga yo naltirilgan
ʻ
maktab o z reja va dasturlari doirasida siqib qo yilganligi, turli xalqlarning
ʻ ʻ
tafakkuri, dunyoqarashi, turmush tarzi, an’analari hisobga olinmaganligi edi.
mintaqalar, lekin o quvchilarni tarbiyalash va o qitishda bir xillikni talab qildi.
ʻ ʻ
Shunday qilib, avtoritar pedagogika rivojlana boshladi, talabalardan faqat aql bovar
qilmaslik va itoatkorlikni talab qiladi. 1950-yillarning o rtalariga kelib, katta
ʻ
o zgarishlar zarurligi ayon bo ldi. Umumiy va majburiy 8 yillik ta limni jadal joriy
ʻ ʻ ʼ
etish bo yicha kurs o tkazildi. Bu vazifa hal qilindi. Umumta’lim maktabi hamma
ʻ ʻ
uchun majburiy bo lib qoldi, o quvchilarning mehnat ta’limida siljishlar amalga
ʻ ʻ
oshirildi, maktablar soni ko paydi. Ammo maktab real hayotdan uzilgan,
ʻ
o quvchilar bilimi ilmiy-texnika taraqqiyoti darajasiga to g ri kelmas edi.
ʻ ʻ ʻ
Umumjahon va majburiy o rta ta limning joriy etilishi (1972 y.) muammoni hal
ʻ ʼ
qilmadi: 17-18 yoshgacha bo lgan yoshlar maktab o quvchilari bo lishda davom
ʻ ʻ ʻ
etdi, bu esa yoshlarning xalq xo jaligiga jalb etilishini sekinlashtirdi.
ʻ
49

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, 1980-yillarda maktabni isloh qilishga urinish
muvaffaqiyatsiz tugadi. tayyorlanmagan, xalq ta’limini samarali moliyalashtirish
mexanizmi hali yaratilmagan, bilimlarni mustaqil egallash va to ldirishʻ
ko nikmalarini rivojlantirishga asoslangan o qitish uslublari ishlab chiqilmagan.
ʻ ʻ
O rganishga salbiy ta’sir ko rsatishi, talabalarning paxta terimida uzoq vaqt
ʻ ʻ
qolishlari haqidagi bilim sifati, chunki xalq ta’limi organlarini qishki va bahorgi
ta’tillarni qisqartirish, o quv yilini uzaytirish, bir qator fanlar bo yicha darslarni
ʻ ʻ
qisqartirish, dastur materialini birlashtirish orqali o tkazib yuborilgan soatlarning
ʻ
o rnini to ldirishdek zararli amaliyotdan foydalanishga undadi. 80-yillarda
ʻ ʻ
matbuotda maktabni o zgartirish bo yicha taklif va loyihalar bildirila boshlandi.
ʻ ʻ
1988-yilda umumiy o rta ta’limda VNIK tushunchasi paydo bo ladi. U shaxsni har
ʻ ʻ
tomonlama rivojlantirishdan va o rta ta’limning universalligi g oyasidan voz
ʻ ʻ
kechish vazifasini qo yadi. Mualliflar deklarativ ravishda ta’kidlaganlarki, “ta’lim
ʻ
shakllari va usullari mazmunini demokratlashtirishning ma’nosi har bir inson va
har bir kishi uchun madaniyatning eng yuqori darajalariga kirishni ta’minlash,
bolalarning qobiliyatlarini maksimal darajada rivojlantirish, har qanday
huquqbuzarlikdan voz kechishdir. ularning rivojlanishi yo lidagi to siqlar”. Aslida,
ʻ ʻ
o smirlik davridagi bola har doim ham o z kasbini aniqlay olmaydi va VNIK
ʻ ʻ
mualliflari taklif qilgan individual o quv dasturlarini moslashtirish ko plab
ʻ ʻ
bolalarga “madaniyatning yuqori darajalariga” erishish imkoniyatini bermaydi.
Bunday ta’lim kelajakda jamiyatda elita “nomenklatura qatlami”ni yaratishga hissa
qo shadi. Ilmiy pedagogikada bilimlarni to plash har doim bolalarning qobiliyatlari
ʻ ʻ
va iste’dodlarini rivojlantirish bilan birlikda ko rib chiqilgan. Shu bilan birga,
ʻ
ilmiy pedagogikada isbotlanganki, agar jamoa umumiy ijtimoiy foydali ishlar bilan
shug ullanmasa, bolalar jamoasi formal byurokratik tuzilmaga aylanadi. yilda
ʻ
O zbekistonning mustaqillikni qabul qilishi 1991-yil respublikada ta’lim va
ʻ
pedagogika sohasida samarali, real islohotni boshlash imkonini berdi.
50

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATIʻ
Rahbariy adabiyotlar:
1. ЎзР ФА Тарих институти фаолиятини такомиллаштириш тўғрисидаги
Вазирлар маҳкамасини қарори // Халқ сўзи 1998, 29 июль.
2. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Т., Ўзбекистон. 1997. -
Б. 140.
3. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид,
барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. - Т., Ўзбекистон. 1997. -
Б.140.
4. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. - Т., Ўзбекистон, 1998. -
Б.52.
Umumiy adabiyotlar:
1. Абдуллина О.А. Общепедагогическая подготовка учителя в системе
высшего педагогического образования. - М., 2000. -C.141.
2. Аванесов В.С. Научные проблемы тестового контроля знаний. - М., 1994.-
C.135.
3. Азизходжаева Н.Н. Педагогические технологии и педагогическое
мастерство. - Т.: Молия, 2002.- C.192.
4. Аликулов Х.А. Эстетические воззрения мыслителей Средней Азии и
Хорасана (XIV-XV вв.). - Т.: Фан, 1992.- C.98.
5. Ангеловски К. Учителя и инновации. Книга для учителя. - М.:
Просвещение, 1991.- C.159.
6. Аннамуратова С.К.Художественно-эстетическое воспитание школьников
Узбекистана. - Т.: Фан, 1991.- C.370.
7. Антология педагогической мысли Узбекистана./ Сост. С.Р. Раджабов,
К.Х.Хашимов и др. - М.: Педагогика, 1986.- C.320.
8. Беспалько В.П. Педагогика и прогрессивные технологии обучения. - М.:
ИРПО, 1996.- C.336.
9. Гельдиева А.И. Национальная культура и личность. - Т.: Узбекистан,
51

1993.- C.104.
10. Гершунский Б.С. Философия образования для XXI века. М., 2002.- C.509.
11. Джураев Р.Х. Теория и практика интенсификации профессиональной
подготовки учащихся профтехколледжей. - Т.: Фан, 1992.- C.259.
12. Загвязинский В.И. Развитие педагогического творчества учителей. - М.:
Знание, 1996.- C.40.
13. Загвязинский В.И. Учитель как исследователь. - М.: Знание, 1997.- C.80.
14. Ибрагимов Х.И., Абдуллаева Ш.А. История педагогики и образования.
Учебник для магистрантов. - Т.: Fan va texnologiya, 2008.- C.240.
Internet ma’lumotlari:
1. "Народное образование в СССР" . Под ред. М. А. Прокофьева и др.
Издательство "Просвещение", М., 1967 г
2. http://www.detskiysad.ru/ped/narod.html
52

Oʻzbekiston sovet hukmronligi davrida xalq ta’limi muassasalari tarixi

Купить