O‘zbekiston SSRning xalqaro munosabatlari tarixshunosligi

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	273.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	11 Май 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Samandar Dehqonov

Дата регистрации 02 Апрель 2024

180 Продаж

O‘zbekiston SSRning xalqaro munosabatlari tarixshunosligi

Купить

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . T ashqi siyosat - ma’lum bir davlatning boshqa
davlatlar va xalqlar bilan munosabatlarini, uning printsiplari va maqsadlariga
muvofiq, ikki davlatning huquqiy bazalariga amal qilgan va hurmat qilgan holda
tartiblashtiriladi. Tashqi siyosatning eng muhim vositasi bu - diplomatiyasi
sanaladi. Davlatning tashqi siyosatini amalga oshirish bo‘yicha vakolat faqat
Tashqi Ishlar Vazirligiga yuklatiladi.
O‘zbekiston xalqaro munosabatlarning teng huquqli subyekti sifatida,
mintaqa va global darajada faol tashqi siyosatni yo‘lga qo‘yib, xorijiy
hamkorlar bilan o‘zaro manfaatli munosabatlarni rivojlantirmoqda. Bunday izchil,
aniq va konstruktiv tashqi siyosatni xalqaro ekspertlar va kuzatuvchilar ham
e’tirof etmoqda. Bu haqda davlatimiz rahbari Shavkat Mirziyoyev 2018-yilning
11-yanvar kuni bo‘lib o‘tgan O‘zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi va
mamlakatimizning xorijdagi elchixonalari faoliyatiga bag‘ishlagan nutqida:
“Bizning boy madaniyat va qadimiy tarixga ega davlatimizdan o‘z davrining mohir
diplomatlari, elchilari yetishib chiqqani to‘g‘risida ko‘plab ma'lumotlar mavjud,
ammo ularning hayoti va faoliyati, afsuski, hozirgacha chuqur va atroflicha
o‘rganilmagan. Tashqi ishlar vazirligi bunga e'tibor qaratib, ushbu masalaning
tarixiy ildizlari, mustaqillik davrida o‘zbek diplomatiyasining shakllanish
jarayonlari haqida alohida bir kitob chiqarsa, bu soha
xodimlari, avvalo, yosh diplomatlar uchun muhim qo‘llanma bo‘lardi”, - deb
ta'kidlab o‘tgan 1
.
Ma’lumki, O‘zbekiston tashqi siyosiy faoliyatining asosiy vazifalaridan biri -
o‘z hududi atrofida tinchlik, barqarorlik va xavfsizlik muhitini shakllantirish
hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, Prezident Shavkat Mirziyoev qo‘shnilarimiz -
Markaziy Osiyo davlatlari bilan do‘stona, yaqin qo‘shnichilik va o‘zaro manfaatli
aloqalarni rivojlantirish va mustahkamlashni asosiy ustuvor tashqi siyosiy
yo‘nalish sifatida belgilab berdi.
1
https://uzlidep.uz/uz/news-of-uzbekistan/668
2

Sovetlar davrida XX asr birinchi choragida Markaziy Osiyo hududdida tashkil
topgan tobe davlatlar Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm sovet respublikalari,
keyinchalik O‘zbekiston SSRdavrida Afg‘oniston, Hindiston, Turkiya va
Germaniya kabi bir qancha xorijiy davlatlar bilan bir qator mustaqil ilmiy-madaniy
aloqalar olib borish imkoni bo‘lgan edi. Chunki, Sovet hokimiyati bu yillarda xali
o‘zining mavqeini butunlay tiklab olmaganligi, bolsheviklar partiyasi esa barcha
muholif partiyalarni yengib hukmron partiyaga aylanmaganligi sababli demokratik
jarayonlarga, milliy respublikalarning ba’zi erkin faoliyatiga chek qo‘yish
imkoniyatiga ega emasdi. Shuning uchun ham dastlabki yillarda Turkiston
Respublikasi xorijiy mamla katlar bilan qisman bo‘lsa-da, mustaqil aloqa qilishga
muyassar bo‘ldi.
Xalqaro aloqalar faqat Moskvaning ruxsati va qattiq, nazorati ostida
amalga oshirilardi. Natijada respublikaning tashki alokalari, bordi-yu, namoyon
bo‘lsa ham nihoyatda cheklangan va sinfiy-mafkuraviy yunalishi bilan ajralib
turar, avvalboshdanoq mustaqillikdan mahrum etilgandi. O‘ zbekiston SSRning
xalqaro aloqalari tarixshunosligi ni qanday g‘oya, mafkura, usullar vasitasida
yoritilganligini tahlil etish va tatqiq etish tarixshunoslik fani uchun juda muhim
ahamiyatga ega. Bundan tashqari mustaqil O‘zbekistonda va xorij mamlakatlarda
ushbu davrni yoritishdagi yutuq va kamchiliklarni tatqiq etish ham muhimdir. Shu
asnoda, O‘ zbekiston SSRning xalqaro aloqalari tarixshunosligi o‘rganish kurs
ishini dolzarbligini belgilaydi.
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi. Tadqiq qilinayotgan muammo maxsus
kompleks tadqiqot obyekti bo‘lmagan, lekin u o‘zining tarixshunosligiga ega.
Tanlangan mavzuning turli qirralari doirasida bajarilgan ilmiy nashrlar va
tadqiqotlar masalasi yoritilgan. Malakaviy ishda tizimli yo‘nalishni amalga
oshirish asnosida o‘rganilayotgan mavzu tarixshunosligi uning metodologik va
g‘oyaviy umumiyligi me’yorlaridan kelib chiqqan holda shartli ravishda 3 guruhga
bo‘lib tahlil qilindi. 1) sobiq sovetlar davrida yaratilgan adabiyotlar; 2) mustaqillik
yillarida chop etilgan ishlar; 3) xorijiy nashrlar.
3

Sobiq Ittifoq tarkibidagi O‘zbekistonning xalqaro munosabatlari masalalari
asosan ushbu davrda respublikaning xalqaro aloqalarining turli jihatlariga
bag‘ishlangan asarlarning kirish qismida juda qisqa shaklda ko‘rib chiqilgan.
Qoida tariqasida, mualliflar avvalgilarining asarlarini eslatib o‘tish bilan
cheklanadilar, faqat vaqti-vaqti bilan ularning ba'zilariga alohida o‘z tanqidiy
fikrlarini bildiradilar.
Sh.M.Abdullayev “Узбекская ССР в социалистическом содружестве
(Историография и методология вопроса)” nomli kichik maqolasi ham chop
etilgan bo‘lib, unda tashqi aloqalar bilan bog‘liq nashrlarga nisbatan bir qator
tanqidiy fikrlar berilgan, O‘zbekiston SSRning xalqaro aloqalari tarixshunosligi
juda sust rivojlanishi ta'kidlangan.
Shunday qilib, bizning tarixshunosligimizda hali ham Sovet Ittifoqi davrida
O‘zbekistonning xalqaro aloqalari tarixshunosligi tahliliga oid adabiyotlar juda
kam. Bu bilan biz ushbu ishimiz mavzusini to‘g‘ri tanlaganimizdan dalolat beradi.
Kurs ishining davriy chegarasi. 1918-1991-yillar oralig‘ida jamiyat
hayotini sovetlashtirish vaqtida O‘ zbekiston SSRning xalqaro aloqalari bilan
bog‘liq bo‘lgan katta tarixiy davrni o‘z ichiga qamrab oladi.
Mavzuning maqsadi va vazifasi. Kurs ishining asosiy maqsadi tarixiy
materiallar asosida O‘ zbekiston SSRning xalqaro aloqalarini tarixshunoslik
aspektda o‘rganishdan iborat. Ishning bosh maqsadidan kelib chiqib, quyidagi
vazifalarni hal etishga harakat qilindi:
- mazkur davr tarixiy adabiyotida O‘zbekistonning xorijiy davlatlar bilan
tashqi aloqalar masalalari yoritilishini kuzatish;
- TASSR, Buxoro va Xorazm sovet respublikalarining xalqaro aloqalari
tarixshunosligini tarixshunoslik fanining eng samarali va so‘ngi usullari yordamida
ochib berish;
- Buxoro va Xorazm sovet respublikalarining tashqi siyosati ni tarixchi
olimlar tomonidan yoritilishini ko‘rsatib berish;
- O‘zbekistonning 1925-1945-yillardagi xalqaro aloqalari tarixining
o‘rganilishini ko‘rib chiqish;
4

- urushdan keyingi yillarda O‘zbekiston SSRning xorijiy mamlakatlar bilan
hamkorligini tarixchi olimlar tomonidan tadqiq etish masalasini yoritish;
- tarixiy adabiyotlarda O‘zbekistonning fan, madaniyat, turizm va sport
sohasidagi xalqaro aloqalari masalalarini yoritishning o‘rganish darajasi va
mohiyatini aniqlash;
- o‘tgan yillardagi tarixiy adabiyotlarda mavjud bo‘lgan bo‘shliqlar,
kamchiliklar, “oq dog‘lar” va boshqa kamchiliklarni, shuningdek, respublikaning
haqiqiy suverenitetga ega bo‘lishi sharoitida, yangi fikrlash nuqtai nazaridan tarix
fanimizni sifatli yangilash manfaatlarida ijobiy fikrlar va tadqiqot natijalarini
aniqlash.ko‘rib chiqilayotgan muammoning tarixshunosligidagi mavjud
bo‘shliqlarni bartaraf etish.
- bu davr siyosiy hayotiga nisbatan turli davrlarda yashab ijod qilgan sovet,
mahalliy va chet ellik tarixchi olimlar tomonidan XX-asr 20-yillaridan shu asrning
80-yillari oxirlarigacha qilingan tadqiqotlar, mustaqillik yillarida amalga oshirilgan
ishlar, ular tomonidan bildirilgan fikr va mulohazalarini tatqiq etish va tahlil etish
va shu orqali tarixshunoslik fanining yanada rivojlanishiga hissa qo‘shish Kurs
ishining asosiy maqsadlaridan biri hisoblanadi.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, ikkita bob, 4 bo‘lim xulosa,
foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxati, ilovalardan iborat.
5

I bob. TASSR, Buxoro va Xorazm sovet respublikalarining xalqaro
aloqalari tarixshunosligi
1.1. TASSR, Buxoro va Xorazm sovet respublikalarining xalqaro aloqalari
tarixshunosligi
Ma’lumki, sovet tarixshunosligida o‘z davrining xos mafkuraviy
yondashuviga qaramay, ma’lum ishlar amalga oshirilgan. Shu o‘rinda
A.M.Matveyev 2
, T.Risqulov 3
, А.Н. Xeyfes 4
, I .A. Yusupov 5
, P.S.Kotlyar 6
,
L.V.Mitroxin 7
, M.S.Kapitsa 8
, G. Kokebayeva 9
kabi qator olimlarning tadqiqotlari
Turkiston ASSR tashqi siyosati tarixshunosligini yoritishga xizmat qildi. Zero,
aynan ularning o‘sha yillarida chop etilgan yirik nashrlarda Туркистон АССРнинг
ташқи ало q алари tarixini mukammal yoritishdagi xizmatlarini e’tirof etish zarur.
Birlamchi yozma manbalar, ya’ni qo‘lyozma kitoblar maxsus kataloglarda
yoritilgan.
Shuningdek, Turkiston avtonom sovet sotsialistik respublikasi xalqaro
munosabatlar tarixini F.Beyli 10
kabi taniqli g‘arb olimlari o‘z asarlarida
yoritishgan.
Turkistonda sovet hokimiyati o‘rnatilgach, Turkiston o‘lka Sovetlarining III
syezdi (1917-yil noyabr)da Tashqi ishlar hamda Buxoro amirligi va Xiva
xonligidagi siyosiy ishlar bo‘yicha xalq komissarligi tashkil qilindi.
“Туркестанские ведомости” gazetasiga binoan, Tashqi ishlar va yustitsiya
komissari hamda Turkiston o‘lkasi XKS hamraisi Zaleskiy va kotibi Chegodayev
bo‘lgan. Bu komissarlikni keyinchalik ess e rlar (sotsialist-inqilobchilar)
2
Матвеев A.M. Внешнеполитическая деятельность правительства Туркестанской АССР в годы гражданской
войны // «Народы Азии и Африки», 1970, № 5.
3
Турар Рискулов Германиядаги укувчиларимиз //«Туркистон». 1923, 19 д e кабр.
4
Хейфец А.Н. Советская Россия и сопредельные страны Востока в годы гражданской войны (1918 - 1920
гг.). - Москва, 1964. - С. 192. .
5
Юсупов И. А. Установление и развитие советско-иранских отношений (1917-1927 гг.). - Ташкент: «Фан»,
1969 .
6
Котляр П.С. Советско-афганские отношения - образец мирного сосуществования государств с различными
социальными системами // Ученые записки Ташкентского пединститута. Вып. XXVII - Ташкент, 1961.
7
Митрохин Л.В . Противодействие английских властей влиянию Октябрьской революции на Индию //
«Народы Азии и Африки», 1969. №5.
8
Капица М.С. Советско-китайские отношения. - Москва, 1958.
9
Манелис Б.Л. Из истории государственно-правовых взаимоотношений Туркестанской АССР и РСФСР. —
Ташкент: Фан, 1966. — С. 19. — 88 с.
10
Baily F М . Mission to Tashkent. London , 1946.
6

X.E.Krimov, undan keyin esa P.A.Domogatskiy boshqardilar. So‘ngra mazkur
komissarlikning nomi Tashqi ishlar xal q komissarligi deb o‘zgartirildi.
Turkiston ASSR Tashqi ishlar xalq komissarligi, asosan, 1918 - yilning may
oyida faol ish boshladi. Bunda komissarlikning o‘zi ishlab chiqqan “Rossiya
Federatsiyasi Turkiston Respublikasining Tashqi ishlar xalq komissarligi h aqidagi
Nizomi” muhim omil bo‘ldi. Ushbu nizomda Tashqi ishlar xalq komissarligining
faoliyati sohasiga xorij davlatlari rahbariyatlar i bilan siyosiy aloqalar; o‘zga
yurtlarda sovet hokimiyatining savdo-sotiq faoliyati hamda Turkiston Respublikasi
manfaatlariga homiylik; chet elda respublika fuqarolarining qonuniy himoyasi
haqida arizalar; res p ublikada esa chet el fuqarolarining qonuniy talablarini
qondirishdagi ko‘mak kirishi ta’kidlangan.
Tarixchi olim A.M.Matveyevning yozishicha Turkiston ASSR Tashqi ishlar
xalq komissarligi Nizomiga asosan chet elda elchixonalar va konsullik idoralariga
ega bo‘lishga haqli edi hamda o‘z mavjudligi davrida: Afg‘oniston, Buxoro va
Xiva bilan diplomatik munosabatlarni o‘rnatish; chet el fuqarolarining holatini
nazorat qilish; ularning shikoyat va arizalarini ko‘rib chiqish; Moskvaga xorij
missiyalarini jo‘natish; Sovet Turkistoniga xayrixoxlik bildirmagan chet el
fuqarolarini baynalmilallashtirish va boshqa masalalar bilan shug‘ullangan 11
.
2019-yilda nashrdan chiqqan O‘zbekiston tarixi kitobi mualliflari
R.Abdullayev, M.Rahimov, Q.Rajabovlarning fikricha, Turkiston ASSR
hukumatining tashqi siyosiy faoliyati RSFSR hukumati tomonidan
qonuniylashtirilgan edi. 1918-yil sentabr oyining oxirida RSFSR Tashqi ishlar
xapq komissarligi Eron davlati va Xitoyning chegara hududlaridagi konsullarini
boshqarish “O‘lka Sovetiga topshirilishi”ni ta’kidladi 12
.
Turkiston ASSR Xalq Komissarlari Soveti, Markaziy Ijroiya Komiteti va
Tashqi ishlar xalq komissarligidan tashqari Sovetlar deputatlari ijroiya komitetlari,
Inqilobiy qo‘mitalar va boshqa sovet tashkilotlari ham amaliyotda Turkiston bilan
11
Матвеев A.M. Внешнеполитическая деятельность правительства Туркестанской АССР в годы
гражданской войны // «Народы Азии и Африки», 1970, № 5.- C .11.
12
Р.Абдуллаев, М.Рахимов, Қ. Ражабов Ў збекистон тарихи (1917-1991 йиллар) . Ўзбекистон Республикаси
Фанлар академияси Тарих институти. Ўзбекистоннинг энг янги тарихи масалалари буйича
мувофиклаштирувчи-методик марказ. - Тош кент: «O‘zbekiston» НМИУ , 2019. – B.356.
7

chegaradosh davlatlarning hukumatlari, xorijiy vakillari va fuqarolari bilan
shug‘ullanganlar.
Tashqi ishlar xalq komissarligining mavjudligi keyinchalik Turkiston o‘lka
Sovetlari VI syezdi (1918-yil oktabr)da qabul qilingan Turkiston ASSR
Konstitutsiyasida tasdiqlangan. Konstitutsiyada tashqi aloqalar to‘grisida Turkiston
ASSRning “mahalliy xujalik, qo‘shnichilik va militsiya masalalari bo‘yicha
tegishli davlatlar bilan federal vakillar orqali bevosita aloqalar”ga huquqi borligi
ko‘rsatilgan.
A.M.Matveyevning yozishicha, Turkiston o‘lkasi Sovetlari VII syezdi (1919-
yil mart)da Turkiston ASSR Markaziy hukumatga umumiy tashqi siyosat
yuritishni ko‘rsatibgina qolmay, shuningdek, qo‘shni davlatlarda uning o‘ziga
bo‘ysunadigan hamda u yoki bu davlatda o‘z ishini Markaz vakilligi bilan
faqatgina muvofiqlashtiradigan vakilligining tezda tashkil topishi uchun o‘z
tomonidan choralar ko‘rishi lozimligi aygilgai edi :
.
1919-yil oktabrda Markaznnng Turkiston ishlari bo‘yicha maxsus komissiyasi
(Turkkomissiya)ning Toshkentga yetib kelganidan so‘ng Tashqi ishlar xalq
komissarligi tarqatiladi, uning shaxsiy tarkibi va mulki esa yangi kelgan
komissiyasiga topshiriladi. Turkiston komissiyasi qoshida o‘z faoliyatida RSFSR
Tashqi ishlar xalq komissarligiga bo‘ysunadigan Tashqi aloqalar bo‘limi tashkil
qilinadi.
Tadqiqotchi B.L.Manelisning 1966-yilda nash etilgan “ Turkiston ASSR va
RSFSR o‘tasidagi davlat-huquqiy o‘zaro munosabaltlar tarixidan” nomli kitobida
ma’lumot berilishicha, RSFSR TIXK bo‘limi bo‘lgan Turkiston tashqi aloqalar
bo‘limining vazifasi diplomatik vakillar bilan almashish va xalqaro tusdagi
qo‘shnichilik yuzasidan kelib chiqadigan barcha masalalarni nazorat qilish yo‘li
bilan Turkistonga chegaradosh davlatlar bilan mustahkam siyosiy munosabatlar
o‘rnatish bo‘lgan. Keyinchalik Turkkomissiya Tashqi aloqalar bo‘limi O‘rta
Osiyodagi RSFSR TIJ vakolatxonasiga aylantirilgan 13
.
13
Манелис Б.Л. Из истории государственно-правовых взаимоотношений Туркестанской АССР и РСФСР. —
Ташкент: Фан, 1966. – C .21.
8

Bu davrda Angliya, Germaniya, AQSh, Fransiya kabi yirik davlatlar o‘z
vakillarini Turkistonga yuboradi. Brest tinchlik shartnomasi talablariga ko‘ra,
1918-yil iyunda Toshkentga leytenant A.Simmerman boshchiligida nemis
armiyasining Turkistonda tarkalgan harbiy asirlarini evakuatsiyaga tayyorlashi
kerak bo‘lgan Germaniya imperatorlik komissiyasi yetib kelgan. Bu davrga kelib
Turkistonda nemis armiyasining 3000 nafar hamda, Avstriya-Vengriya
armiyasining 29000 nafarga yaqin harbiy asirlari bo‘lgan. X. fon Shulman
rahbarligidagi Qizil Xoch shved delegatsiyasi hamda Daniya elchixonasi sekretari
A. Brun hamkorligi ostida Toshkentda evakuatsiya masalalari bilan
shug‘ullanaligan komissiya faoliyat yuritar edi.
AQShning Rossiyadagi elchixonasi O‘rta Osiyoga konsul R.K.Treduellni
yubordi. 1918-yil 1-mayda Toshkentga yetib kelgan R.K.Treduell Amsrika
korxonalari mol-mulkini milliylashtirishdan asrab qolishga harakat qildi.
1918-yilning avgust oyida Toshkentga Koshg‘ar orqalii ingliz-hind hukumati
topshirig‘i bilan ingliz ofitserlari - podpolkovnik F. Beyli (1882 - 1967) hamda
kapitan L. Blekerlar yetib kelishadi. Podpolkovnik Beylining O‘rta Osiyoga tashrif
buyurishi kundaligi Buyuk Britaniyada “Toshkentga missiya” nomi bilan 1946-
yilda kitob sifatida nash etiladi. Beylini ushbu kitobida Turkiston rahbarlariga
ingliz hukumati “o‘z hind chegarasida tinchlikni saqlab qolish va Hindiston
chegarasigacha nemis-turk harakati rivojlanishining oldini olish bo‘yicha chora-
tadbirlar ko‘rish bilan band” ekanini ta’kidladi 14
.
Uning yozisicha X. fon Shulman rahbarligidagi Qizil Xoch shved
delegatsiyasi hamda Daniya elchixonasi sekretari A.Brun hamkorligi ostida
Toshkentda evakuatsiya masalalari bilan shug‘ullanaligan komissiya faoliyat
yuritar edi.
Beyli-Makkartney missiyasi R.K. Treduell, A. Brui va nemis komissiyasi
rahbarlari, boshqa davlatlar vakillari, shuningdek, sovet rejimiga qarshi
muxolifatdagi yashirin guruhlar bilan aloqalar o‘rnatadi.
14
Baily F М . Mission to Tashkent. London, 1946. - P. 42.
9

Turkiston sovet hukumati ingliz missiyasining Toshkentda paydo bo‘lishiga
shubha bilan qarar edi. Bundan tashqari 1918-yilning iyul-avgust oylaridan
boshlaboq ingliz qo‘shinlari Kaspiy ortida ochiq bosqinchilik harakatlarini
boshlashdi. Shunga ko‘ra Turkiston ASSR hukumati yig‘ilishlarning birida “xorij
vakillari va delegatsiyalarining vakolatxonalari noqonuniy bo‘lib, bunday
vakillarnmng faoliyati zararli” ekanligini ta’kidlagan 15
.
Birinchi jahon urushining tugashi hamda Germaniya va Avsfnya-
Vengriyadagi inqiloblar haqida xabar kelishi bilanoq, Turkistondagi sovet
hokimiyati Germaniya komissiyasi, Shved Qizil Xoch vakolatxonasi hamda
Daniya delegati vakolatlarini bekor qildi, ularning nemis va avstro-venger
asirlarini himoyaga olish bo‘yicha vazifalarni esa asirlarning o‘zlari tashkil qilgan
tashkilot - Turkistondagi Xorij ishchi va dexqonlar Kommunistik partiyasi
komitetlariga topshirildi.
Tarixchi A.Matveyevning Turkiston ASSR hukumati chet el, ya’ni shved
Qizil Xochi, daniyalik va amerikalik missiyalar bilan bog‘liq aloqalari to‘g‘risida
tadqiqotlar o‘tkazgan. Uning yozishicha barcha missiya vakillari vatanlariga
evakatsiya qilinishlari uchun Moskvaga yuboriladi 16
.
Bir vaqtning o‘zida Turkiston hukumati Sharqning chegaradosh davlatlari
bilan aloqalarni yaxshilashga kirishdi. Turkiston ASSR Buxoro va Xivada
o‘z elchilarga ega edi. Turkiston elchilari respublikaning javobgar vakillari deb
ataldi.
Yirik tarichi olim A.Xeyfets Turkiston XKS Eron bilan diplomatik
munosabatlar haqida “Fuqarolar urushi davrida (1918-1920) Sovet Rossiyasi va
chegaradosh Sharq mamlakatlari ” nomli kitobida yozib qoldirgan. U yerda
Turkiston ASSR MIK birinchi sovet diplomatik agenti N.Z. Bravinga. shuningdek,
Turkistonning Erondagi vakili bo‘lish vakolatini berganligi, Tehronga TASSR
vakillarini, Sharqiy Eron shaharlariga esa konsullarni tayinlash rejalashtirilganligi
15
Р. Абдуллаев, М. Рахимов, К . Ражабов Ў збекистон тарихи (1917-1991 йиллар) . Ўзбекистон Республикаси
Фанлар академияси Тарих институти. Ўзбекистоннинг энг янги тарихи масалалари буйича
мувофиклаштирувчи-методик марказ. - Тош кент: «O‘zbekiston» НМИУ , 2019. – B.358.
16
Матвеев A.M. Внешнеполитическая деятельность правительства Туркестанской АССР в годы
гражданской войны // «Народы Азии и Африки», 1970, № 5.- C .51
10

haqidafikrlar beriladi 17
. Biroq ingliz qushinlari tomonidan Eron hamda Kaspiyorti
okkupatsiya qilingani tufayli, bu borada urinishlar qilingan bo‘lsa-da, ushbu rejalar
amalga oshirilmay qoladi.
Turkiston ASSR va Eron davlati o‘rtasidagi aloqalarning keyingi rivojlnishi,
chegaraoldi munosabatlar haqida tarixchi olim I.A.Yusupovning “Sovet-Eron
aloqalarni o‘rnatilishi va rivojlanishi” haqida kitobi 1969-yilda Toshkentda
chiqqan. Unda RSFSR hukumati bilan Tehron hukumatining ikki davlat o‘rtasida
doimiy shartnoma tuzish haqidagi muzokaralari, 1921-yil 26-fevralda sovet-eron
shartnomasini imzolash bilan yakunlanganligini yozadi 18
.
Ba’zi bir ma’lumotlarga ko‘ra, Turkiston ASSR hukumati Ashxoboddagi
Eron konsulligi faoliyati uchun kerakli shart-sharoitlar yaratish maqsadida choralar
ko‘rishda davom etar edi. 1919-yil 4-dekabrda Eron konsuli Javodxon Toshkentga
yetib keladi va TASSR hukumati hamda Turkkomissiya bilan muzokaralarga
kirishadi. Shimoli-Sharqiy Eron va Turkiston o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni
tiklash va rivojlantirish haqidagi omadli muzokaralardan so‘ng Javodxon Seneki
Ashxobodga qaytadi. Ketish oldidan u “RSFSR hukumati va uning Turkistondagi
vakillariga hamda Toshkent ahliga” xat chop ettirdi va unda “noodatiy samimiy,
doimiy ogohlik bilan amalga oshirilgan qabul uchun iliq minnatdorchilik” izhor
etish bilan bir qatorda, hukumat vakillari tomonidan “eronlik fuqarolar
shikoyatlarini qoniqtirish, tranzitni yaxshilash, valyuta masalasini nazoratga olish
ishlarida” ko‘p harakatlar qilinganini ta’kidladi hamda o‘zaro tushunmovchilikning
oxirgi bulutlari butunlay tarqalishini ishonch bilan aytadi 19
.
Rossiya bilan Afg‘oniston urtasida diplomatik aloqalar mavjud bo‘lmagan.
Turkiston Respublikasi hukumati Afg‘oniston bilan yaxshi birodarlik aloqalarini
o‘rnatish maqsadida, ushbu lavlat bilan RSFSR o‘rtasida muzokaralar o‘tkazish
hamda 1921-yilda sovet-afg‘on shartnomasi imzolanishi uchun faol harakat qiladi.
17
Хейфец А.Н. Советская Россия и сопредельные страны Востока в годы гражданской войны (1918 - 1920
гг.). - Москва, 1964. - С. 192 .
18
Юсупов И. А. Установление и развитие советско-иранских отношений (1917-1927 гг.). - Ташкент: «Фан»,
1969 . –C.23-24.
19
Абдуллаев, М. Рахимов, К . Ражабов Ў збекистон тарихи (1917-1991 йиллар) . Ўзбекистон Республикаси
Фанлар академияси Тарих институти. Ўзбекистоннинг энг янги тарихи масалалари буйича
мувофиклаштирувчи-методик марказ. - Тош кент: «O‘zbekiston» НМИУ , 2019. – B.360.
11

Tarixchilar P.Kotlyar va A.Matveyevning kitoblarida yozilishicha, Turkiston
ASSR va Afg‘oniston o‘rtasidagi aloqalar Afg‘oniston hukumati boshiga kelgan
vatanparvarlik ruhidagi Omonullaxon Yevropaga, shu jumladan, Rossiyaga ham
Afg‘oniston mustaqilligini e’lon qilish hamda diplomatik munosabatlarni o‘rnatish
taklifi bilan favqulodda elchilik yuborishga qarordan so‘ng yanada rivojlanadi.
1919-yil 28-mayda Toshkentga Muhammad Valixon rahbarligi ostida Moskvaga
yo‘l olgan diplomatik vakilliklar tashkil qilish vakolatlariga ega afg‘on favqulodda
elchiligi yetib keladi. Afg‘on vakillari Turkiston poytaxti bilan tanishishadi,
shaharning ijtimoiy hayotida ishtirok etishadi, mitinglarga chiqishadi. 1919-yilda
Toshkentda Muhammad Arslonxon rahbarligida Afg‘oniston bosh konsulligi
tashkil topadi 20
.
Mashhur o‘zbek ma’rifatparvari Abdulla Avloniy ham TASSR va
Afg‘oniston o‘rtasidagi aloqalar haqida “ Afg‘on sayohati ” xotiralarini yozib
qoldirgan 21
. Unga ko‘ra, hukumat Moskva bilan temir yo‘l orkati aloka tiklanishini
kutmasdan Afg‘onistonga diplomatik missiya yuborishga qaror qilganligini,
delegatsiya tarkibiga Abdulla Avloniyni o‘zi ham kiritilganligi haqida gapirib
o‘tadi. Afg‘onistondagi ushbu missiyaning faoliyati va unda Abdulla Avloniyning
ishtiroki hozirgi o‘zbek diplomatiyasi tarixida shubhasiz muhim o‘rin qoldirdi.
1918-yil avgustda anchagina qiyinchiliklarni yengib, N.Z.Bravin missiyasi -
mustaqil Afg‘onistondagi birinchi xorij vakolazxoiasi Kobulga yetib keldi. Missiya
boshlig‘i amir Omonullaxonga Turkiston va sovet Rossnyasi hukumati
Afgonistonga ingliz bosqinchilari bilan kurashda zarur bo‘lgan harbiy va boshqa
yordam ko‘rsatishga tayyorligini ta’kidlagan.
Turkiston va Afg‘oniston o‘rtasidagi munosabatlarda hind-ingliz
hukumatining ta’siri to‘g‘risida L.Mitroxinning tadqiqotlarida uchratish mumkin 22
.
20
Котляр П.С. Советско-афганские отношения - образец мирного сосуществования государств с различными
социальными системами // Ученые записки Ташкентского пединститута. Вып. XXVII - Ташкент, 1961.-
С.157; Матвеев A.M. Внешнеполитическая деятельность правительства Туркестанской АССР в годы
гражданской войны // «Народы Азии и Африки», 1970, № 5.-С.53.
21
Абдулла Авлоний. Танланган асарлар. Икки жилдлик. 2-жилд. — Т., 1998, -Б.237-238.
22
Митрохин Л.В . Противодействие английских властей влиянию Октябрьской революции на Индию //
«Народы Азии и Африки», 1969. №5.
12

1921-yil 28-fevralda Moskvada, shu yilning 13-avgustida esa Afg‘oniston
tomonidan ratifikatsiyalashtirilgan do‘stlik haqidagi sovet-afg‘on shartnomasi
imzolanadi.
Turkiston hamda Xitoyning, asosan, uyg‘urlar yashaydigan Sinszyan viloyati
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlari quyidagicha rivojlangan edi. Pekin hukumati
RSFSR hukumatini tan olmaganligi sababli Sinszyan rahbariyati Yettisuv oblasti
va Turkiston ASSR rahbariyati bnlan rasmiy aloqalar o‘rnatish huquqiga ega
emasdi. Lekin taraflarning o‘zaro manfaatlari tufayli Turkiston va Sinszyan
o‘rtasidagi aloqalar davom etardi. 1918-yil avgustda Yettisuv oblast ijroiya
komiteti G‘uljada maxsus konsullik kollegiyasini ochishda muvaffaq bo‘ldi. Biroq
rasmiy deb tan olinmagan konsullik kollegiyasi hamda 1918-yil sentabrda uning
o‘rnini egallagan Turkistonning konsullik vakili ko‘p bo‘lmasa-da, Sinszyandagi
TASSR va RSFSR vakolatxonasi majburiyatlarini bajargan.
1918-1919-yillarda TASSR TIXK G‘arbiy Xitoy (G‘ulja va Koshg‘ar) bilan
do‘stona aloqalar o‘rnatish uchun barcha harakatlari omadsiz yakunlanganligi,
Pekin direktivalari hamda sovet hukumatiga bo‘lgan o‘z adovat o‘choqlarini eski
konsulliklar orasida tarqatgan rus aksilinqilobchilarining qarshi siyosati ushbu
urinishlarni ular rasmiy shakllanmasdanoq zoe ketkazganligini ta’kidlashga majbur
bo‘ldi. Xitoy chegarasida Xitoy hukumati tomonidan chegara yopilgan va savdo-
sotiq to‘xtatilgan
Biroq TIXKning turli muassasalar bilan yozishmalariga ko‘ra, TASSR
hukumati Turkistonga Sinszyanning boshqa viloyatlaridan kelgan va koshg‘arlik
ko‘p minglab qochoqlar manfaatlari uchun Yettisuv shaharlaridagi xitoylik
fuqarolar uyushmalari oqsoqollariga hamda 1919-yil oxiri - 1920-yil boshlaridan
Farg‘onada va Turkistonning boshqa viloyatlarida tashkil topgan xitoylik fuqarolar
uyushmalariga o‘z vatandoshlarini himoya qilish uchun vakolatlar bergan 23
.
TASSRning Xitoy bilan munosabatlarini aks ettiruvchi tarixchi M.Kapisaning
1958-yilda yozilgan “Sovet-Xitoy munosabatlar” kitobida yozishicha, 1919-yil
oxirlarida Sibir kontrrevolyusiyasi qo‘shinlari yengilganidan so‘ng Turkiston
23
«Известия» (Таш кент), 23 октября 1920 г.
13

rahbariyati Koshg‘ar va Ili o‘lkasi gubernatorlariga quyidagi takliflar bilan xat
yuborgan: G‘uljada sovet savdo-sotiq vakolatxonasini tashkil qilish, shu va boshqa
masalalar bo‘yicha muzokaralar o‘tkazish 24
.
Sinszyan rahbariyati ushbu xatlarga javob bermadi, biroq 1920-yil
boshlaridan ularning o‘zi Turkiston bilan aloqalarni yaxshilashga qiziqish
bildirishdi. 1920-yil mart oyining ikkinchi yarmida Xitoy hamda sovet vakillari
o‘rtasida kelishuv tuzildi va unga ko‘ra Sinszyan hukumati sovet Yettisuviga Ili va
Chuguchak viloyatlaridan keladigan oq kazaklar bosqinchiliklariga yo‘l
qo‘ymaslik majburiyatini oldilar.
Tarixchi L.P.Xeyfesning “Oktabr inqilobidan so‘ng Sovet-Xitoy
munosabatlari” kitobida yozishicha 1920 yil aprelda Xitoy hukumati vakillari
hamda Turkiston komissiyasining Tashqi aloqalar va savdo-sotiq bo‘limi
tomonidan Ili bayonnomasi imzolandi. U G‘uljada sovet agentligini o‘rnatish,
Verniy (hozirgi Almati) da Sinszyan agentligi tashkil qilish, RSFSR fuqarolarning
Sinszyandagi sobiq hudud uchun bo‘lgan huquqlarini bekor qilish, ikki tomonning
ham RSFSR qochoqlari hamda boshqa fuqarolarini vataniga jo‘natish uchun
harakat qilishlarini ko‘zda tutgan edi. 1921-yil may va sentabr oylarida oq kazaklar
yana Sinszyanning ichki tinchligiga xavf sola boshlaganida uning hukumati
Turkiston fronti qo‘mondonligi ostida maxsus kelishuv lar tuzdi. Unga ko‘ra, qizil
armiya qismlari may oxiri - iyun o‘rtalarida hamda sentabrda G‘arbiy Sinszyanda
ikkita harbiy operatsiya o‘tkazishdi. Ok kazaklar qismlari yengilganidan so‘ng
sovet qo‘shinlari Xitoy hududidan chiqarildi 25
.
24
Капица М.С. Советско-китайские отношения. - Москва, 1958. - С. 41.
25
Хейфец Л.П. Советско-китайские отношения в первые годы после Октябрьской рево люции // «Советское
китаеведение», 1958, № 1. - С. 35.
14

1. 2. Buxoro va Xorazm sovet respublikalarining tashqi siyosati tarixchi
olimlar nigohida .
Buxoro va Xorazm xalq sovet respublikalarida yuz bergan siyosiy, ijtimoiy-
iqtisodiy, madaniy jarayonlar ilk marta XX asrning 20-30-yillarida mahalliy davlat
va siyosiy arboblar F.Xo‘jayev, S.Ayniy, A.Fitrat, A.Yusufzoda kabi tarixiy
voqealarning bevosita ishtirokchilari va guvohlari bo‘lgan mualliflarning asarlarida
yoritildi. Ular tarixiy voqelikni xaqqoniy yoritsalar-da, keyinchalik sovet
mafkurasining tazyiqi ostida o‘z asarlarini qayta yozishga majbur bo‘lishgan 26
.
Ushbu davrda sovet hukumatining ayrim vakillari va mutaxassislari N.To‘raqulov,
T.Avetisov, D.Soloveychik, O. Glavatskiy maqola va asarlarida BXSR tarixining
turli masalalari yoritilgan 27
.
XX-asrning 50-80-yillarida O.Eshonov, B.I.Iskandarov va boshqalarning
tadqiqotlarida Buxoro amirligi hududiga bostirib kirgan qizil armiya harakatlari
“xalq inqilobi”, “baynalmilal yordam” tarzida talqin qilingan 28
. Ularda XX asr
boshlaridagi Buxoroning ahvoli, amirlik tuzumining ag‘darilishi, o‘lkada sovet
hokimiyatining o‘rnatilishi, ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy qurilish
masalalari hukmron kommunistik mafkura andozalari asosida bir tomonlama
yoritilib, BXSRning 1920-1924 yillarda olib borgan tashqi aloqalari
o‘rganilmagan. A.X.Boboxo‘jayev tadqiqotlarida 1918-1924 yillarda O‘rta Osiyo
tevaragida yuz bergan siyosiy va diplomatik jarayonlar hukmron mafkura talablari
asosida yoritilgan 29
. Ularda BXSR hukumatining Afg‘oniston va Eron bilan
26
Xo дж ae в Ф. К ист o рии р e в o люции в Бу xa р e . – Т a шк e нт: Узгиз, 1926; ўш a му a ллиф. К ист o рии р e в o люции
в Бу xa р e и национальное р a зм e ж e в a ни e в Средней A зии. – Т a шк e нт: Узгиз, 1932; Юсуфзаде А. Бухара //
Сборник статьей и воспоминаний. – Москва: Красная пресня, 1924; A йний С. Бу xo р o инқил o би т a ри x и учун
м a т e ри a лл a р. – Москва: СССР халқл a ри н a шриёти, 1926; ўш a му a ллиф. Қисқ a ч a т a ржим a и ҳ o лим // A йний С.
A с a рл a р. 8 т o млик. Том I – Т o шк e нт: Ўзд a вадабийн a шр, 1963. – Б.17-104; A бдур a уф Фитр a т. Бу xo р o д a
инқил o б // Фитрат. Т a нл a нг a н a с a рл a р. Ш жилд – Т o шк e нт: М a ън a вият, 2003. – Б.205-210.
27
Аветисов Т. Наши экономические взаимоотношения с Бухарой в прошлом и настоящем // Военная мысль.
1921. Кн. 2. – С. 227-236; Соловейчик Д. Революционная Бухара // Новый Восток. 1922. Кн. 2. – С. 272- 288;
Дервиш. Бухарская Народная Советская Республика // Жизнь национальностей. – Москва, 1923, № 1. – С.
195-201; Главацкий. О. Революция побеждает. Экономические и политические предпосылки Бухарской
революции 1920 г. – Ташкент, 1930.
28
Ишанов А.И. Сoздaние Буxaрской Нарoдной Сoвeтскoй Рeспублики. – Ташкент: Изд.во AН УзССР, 1955;
ўша муаллиф. Победа Народной Советской революции в Бухаре. – Ташкент, 1957; ўшa муaллиф. 40 лeт
Буxaрскoй Народнoй Сoвeтскoй Рeспублики // Коммунист Узбeкистaнa. № 10, 1960; ўша муаллиф. Народная
Сoвeтская Рeспубликa – государственная форма при переходе к социализму // Обшественные науки в
Узбекистане. № 2, 1965; ўша муаллиф. Бухарская Народная Советская Республика. – Ташкент: Узбекистан,
1969; Искандаров Б.И. Борьба за установление советской власти в Таджикистане. – Душанбе: Дониш, 1986.
29
Бoбoxўжaeв A.X. Сoвeт дaвлaтини дe-факто вa де-юре таниш дaвридa Ўрта Осиё вa Ўртa Шарқда инглиз
aнтисoвeт сиёсaтининг бaрбoд бўлиши. – Ташкент: Фaн, 1959; ўша муаллиф. Провал английской политики в
15

munosabatlari haqida qisman ma’lumot berilgan. Boshqa tadqiqotlarda RSFSR va
Buxoro harbiy hamkorligi aks etgan 30
. XX asrning 70-yillarida BXSR tarixiga oid
bir qator tadqiqotlar paydo bo‘ldi. 1970-yilda Buxoro shahrida “Buxoro Xalq
Sovet inqilobiga 50 yil” mavzusida birlashgan ilmiy sessiya bo‘lib o‘tdi 31
. 1976-
yilda Buxoro tarixiga oid ikkita yirik tadqiqot yaratildi 32
. Biroq, ushbu
tadqiqotlarda o‘rganilayotgan muammoga hukmron sovet mafkurasi doirasida
yondashilgan. Shu davrda chop etilgan SSSR tashqi siyosatiga bag‘ishlangan
nashrlarda BXSR tashqi aloqalari deyarli yoritilmagan 33
.
Ikkinchi guruh, ya’ni mustaqillik yillarida chop etilgan tadqiqotlarda BXSR
tarixining ayrim tomonlari tarixiy haqiqat nuqtai nazaridan yangicha o‘rganildi va
tahlil qilindi. Shu davrda nashr qilingan yirik tadqiqotlarda 34
o‘rganilayotgan
muammoning ba’zi jihatlariga ahamiyat berilgan. Mustaqillik yillarida BXSR
tarixi maxsus tadqiqot ob’ekti sifatida o‘rganilib, tarixchilar tomonidan bir qator
ijobiy ishlar amalga oshirildi. Jumladan, Q.Rajabov 35
Buxoroda sovet rejimining
o‘rnatilishi, qizil armiya bosqiniga qarshi qurolli kurash, BXSRdagi siyosiy va
mafkuraviy kurash masalalarini tadqiq qildi. F.Qosimov 36
, S.Inoyatov 37
,
Средней Азии и на Среднем Востоке. (1918-1924) – Москва, 1962.
30
Иркаев М. История гражданской войны в Таджикистане. – Душанбе, 1963; Макашов А.Б. Утверждение
советской власти в центральном и южном Таджикистане. – Сталинабад, 1967.
31
50 лeт Буxaрскoй Народной Сoветскoй революции. Материалы научной сессии. – Ташкент: Фан, 1972.
32
История Бухарской Народной Советской Республики (1920-1924 гг.). Сборник документов. – Ташкент:
Фан, 1976; История Бухары с древнейших времен до наших дней. – Ташкент: Фан, 1976.
33
История внешней политики СССР. Том первый. 1917-1945 гг. – Москва: Наука, 1980.
34
Ўзбекистoннинг янги тариxи. Иккинчи китоб. Ўзбекистон совет мустамлакачилиги даврида. Илмий
муҳаррир М.Жўраев – Тошкент: Шарқ, 2000; Туркестан в начале ХХ века: к истории истоков национальной
независимости. Научный редактор Р.Раджапова – Ташкент: Шарқ, 2000; Ўзбекистон тарихи (1917–1991
йиллар). Иккита китоб. Биринчи китоб. 1917–1939 йиллар. Масъул муҳаррирлар Р.Абдуллаев, М.Раҳимов,
Қ.Ражабов. – Тошкент: O`zbekiston, 2019; Ўзбекистон тарихи (1917–1991 йиллар). Иккита китоб. Иккинчи
китоб. 1939–1991 йиллар. Масъул муҳаррирлар Р.Абдуллаев, М.Раҳимов, Қ.Ражабов. – Тошкент:
O`zbekiston, 2019.
35
Ражабов Қ. Бухоро Халқ Республикаси, монархиядан демократия сари дастлабки қадамлар (1920-1924
йиллар) //Ўзбекистон тарихининг долзарб муаммоларига янги чизгилар. Даврий тўплам. № 2. – Тошкент:
Шарқ, 1999. – Б. 149-158; ўша муаллиф. Бухоро ва Хоразм Халқ Республикалари, давлатчиликнинг
демократик шакли //Ўзбекистон давлатчилиги тарихи очерклари. – Тошкент: Шарқ, 2001 – Б. 185-202; ўша
муаллиф. Бухоро Халқ Совет Республикаси //ЎзМЭ. 2-жилд. – Тошкент: ЎзМЭ Давлат нашриёти, 2001. – Б.
299-302; ўша муаллиф. Бухорога қизил армия босқини ва унга қарши кураш. – Тошкент: Маънавият, 2002;
ўша муаллиф. Бухоро вилояти тарихи. – Тошкент: Tafakkur, 2015; ўша муаллиф. Файзулла Хўжаев. –
Тошкент: Abu matbuot-konsalt, 2011; Ражабов Қ., Ҳайитов Ш. Усмон Хўжа. – Тошкент: Abu matbuot-konsalt,
2011; Ражабов Қ., Иноятов С. Бухоро тарихи. – Тошкент: Tafakkur, 2016; Ражабов Қ. Туркистон мухторияти
вазирлари ҳамда миллий мажлис аъзолари ҳаёти ва тақдири. – Тошкент: Bodomzor invest, 2021.
36
Қосимов Ф. Бухоро Республикаси тарихшунослиги. – Бухоро, 1996; Қосимов Ф., Рашидов У. Бухоро
амирлигининг тугатилиши // Бухоро тарихи масалалари. – Бухоро, 1996. – Б. 69-93.
37
Иноятов С.И., Алауов А. А. Бухарский дом просвещения в Москве. – Навои, 1996.
16

U.Rashidov 38
hamda Sh.Hayitov, K.Rahmonov, L.Muxamedjonova, D.Jamolova,
O.Rashidov, B.Irzayev tadqiqotlarida 39
Buxoroda sovet hokimiyatiga qarshi qurolli
kurash, jadidchilik harakati va mahalliylashtirish siyosati, BXSRdagi madaniy
hayot masalalari yoritilgan. Shuningdek, A.Rasulov BXSR va Boshqirdiston
MIQning ocharchilikka qarshi kurashdagi hamkorligini tadqiq qilgan 40
. A.Ermetov
sovet hokimiyatining Turkistondagi nazorat organlari tarixini o‘rgandi 41
. BXSR va
XXSR tarixining turli masalalari L.Muxamedjonova, G.Ostonova, K.Rahmonov,
A.Pardayev, I .Alimov , hamda T.Nuriddinovlar ning dissertatsiyalarida o‘z aksini
topgan 42
.
Sh.Saidov va B.Mamadaminova dissertatsiyalarida Xorazm Xalq Sovet
Respublikasining iqtisodiy va tashqi aloqalari hamda ijtimoiy va iqtisodiy
munosabatlar tadqiq etilgan 43
. Biroq, ularda BXSR va XXSR tashqi aloqalari
alohida tadqiqot mavzusi sifatida o‘rganilmagan.
38
Рашидов У. Бухоро Халқ Республикаси (1920-1924). – Бухоро: Бухоро нашриёти, 2003; Рашидов У.,
Рашидов Ў. Бухоронинг Россия билан иқтисодий ва сиёсий муносабатлари тарихидан (1900-1925 й.). –
Бухоро, 2013.
39
Ҳайитов Ш., Раҳмонов К. Бухоро Халқ Совет Республикаси: иқтисодиёт, ижтимоий сиёсат, маданий ҳаёт –
Бухоро, 2005; ўша муаллифлар. Бухоро Халқ Республикаси ва Германия, ҳамкорликнинг тарихий лавҳалари
(1920-1924 й.). – Тошкент: Фан, 2004; ўша муаллифлар. К. Бухоро Халқ Совет Республикаси ва Шарқ
мамлакатлари (1920-1924 йиллар) – Бухоро, 2004; Раҳмонов К. Бухоро Халқ Совет Республикаси тарихи
матбуот саҳифаларида. – Тошкент: Abu matbuot-konsalt, 2012;. Ирзаев Б. Ўзбек ёшлари ва хорижий таълим.
–Тошкент: Akademnashr, 2018; Ҳайитов Ш., Раҳмонов К., Аҳмадов О. Бухоро ва бухорийларнинг жаҳоний
шуҳрати. – Тошкент: Наврўз, 2020; Мухамеджонова Л.П. Бухорода жадидчилик ҳаракати тарихидан.
Бухоро: Дурдона, 2019; Жамолова Д. Бухоро амирлигида жадидлар ва қадимчилар фаолияти (ХIХ аср охири
– ХХ аср бошлари), Тошкент, 2021; Рашидов О. Ўзбекистонда совет бошқаруви структурасидаги
маҳаллийлаштириш сиёсати (1917-1933 йиллар). – Тошкент: Наврўз, 2020; ўша муаллиф. Файзулла Хўжаев
миллий манфаатлар ва сиёсий курашлар майдонида. – Тошкент, 2021.
40
Расулов А. Туркистон ва Волгабўйи, Уралолди халқлари ўртасидаги муносабатлар. – Тошкент:
Университет, 2005.
41
Ерметов А. Туркистонда назорат органлари фаолияти (Ишчи-деҳқон милицияси ва Ишчи-деҳқон
инспекцияси 1917-1924 йилларда). – Тошкент: Abu matbuot-konsalt, 2007.
42
Муҳаммаджонова Л. Общественно-политическая ситуация в Бухаре в начале ХХ века и развитие
демократического движения (1908–1920 гг.) / Автореф. дис. ... канд. ист. наук. – Ташкент, 1999; Останова Г.
Историография политических процессов в Бухаре в 1920-1924 гг. / Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. –
Ташкент, 2008; Рахмонов К. «Бухоро ахбори» ва «Озод Бухоро» газеталари–Бухоро Халқ Совет
Республикаси тарихини ўрганиш манбаси / Тарих фан. номз. ... дисс. автореферати. – Тошкент, 2009;
Пардаев А. Бухоро ва Хоразмдаги иқтисодий кенгашлар фаолияти (1920-1924 йиллар). Тарих фан. номз.
дисс. ... автореферати. – Тошкент, 2012; Нуриддинов, Т. К. Некоторые вопросы сотрудничества между БНСР
и РСФСР / Т. К. Нуриддинов. — Текст : непосредственный // Исторические исследования : материалы III
Междунар. науч. конф. (г. Казань, май 2015 г.; u ning o'zi Бухоро халқ совет республикаси (БХСР)нинг
Италия билан иқтисодий ҳамкорлиги// « Academic research in educational sciences », volume 1. Issue 4. 2020. –
B .218-224.
43
Саидов Ш. Внешние отношения и торговые связи Хорезмской Народной Советской Республики (1920-
1924 гг.) /Автореф. дисс. ... канд. ист.наук. – Ташкент, 2003; Мамадаминова Б. Хоразм Халқ Совет
Республикасидаги ижтимоий ва иқтисодий муносабатлар (1920-1924 й.) / Тарих фанлари бўйича фалсафа
доктори (PhD) дисс. ... автореферати. – Тошкент, 2020.
17

Uchinchi guruh xorijiy nashrlardan iborat. Rossiya Federatsiyasida nashr
qilingan tarixiy asar va tadqiqotlarda 44
hamda tojikistonlik olim A.Gafurov 45
,
kitobida qozog‘istonlik olima G. Kokebayevaning tadqiqotlarida 46
Buxoro va
XXSR bolsheviklar hukmronligining o‘rnatilishi, sovet davlatining tashqi siyosati,
Afg‘oniston bilan munosabatlari masalalari o‘rganilgan. Biroq, ularda RSFSR va
SSSRga oid masalalarga ahamiyat qaratilib, BXSR va XXSR tashqi aloqalari
e’tibordan chetda qolgan. Turkiya va G‘arb davlatlarida o‘rganilayotgan masala
bo‘yicha bir qator tadqiqotlar amalga oshirilgan. Turkiyada o‘zbek muxojirlari
tomonidan nashr etilgan tadqiqotlarda sovet hokimiyatiga qarshi kurash,
ijtimoiysiyosiy masalalar salmoqli o‘rinni egallaydi 47
. Shuningdek, BXSR va
XXSR tarixining ayrim tomonlari Buyuk Britaniya 48
, AQSh 49
davlatlari
ilmiytadqiqot markazlari, tadqiqotchilari tomonidan o‘rganilgan. Mavzu
tarixshunosligining tahlili shuni ko‘rsatadiki, e’lon qilingan ilmiy ishlarning asosiy
qismida BXSRdagi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, sovet hokimiyatiga qarshi qurolli
kurash tarixi tadqiq etilib, respublikaning tashqi aloqalarini yoritishga yetarli
darajada e’tibor berilmagan.
44
Губар М.Г. Афганистан на пути истории. – Москва: Наука, 1987; Медведев В. Нечаянная революция //
Дружба народов, 1992. № 1. – С. 131-176; Генис В. Разгром Бухарского эмирата в 1920 году // Вопросы
истории. 1993. № 7. – С. 39-53; ўша муаллиф. С Бухарой надо кончать…К истории бутафорских революций.
– Москва, МНПИ, 2001; Персиц М.А. Застенчивая интервенция. – Москва, 1999; Емельянова Е.Н. Политика
Советской России по отношению к странам Среднего Востока в начале 20-х годов ХХ века // Научный
диалог, 2016 – № 7. – С 171-185. Остапенко А.И.Формирование единой внешей политики советских
республик в 1918-1924 гг. /Автореф. дисс. ... канд. ист. наук – Москва, 1990; Третьякова О.Д. Политические
и экономические отношения советского государства с Афганистаном в 1919-1929 гг. /Автореф. дисс. ... канд.
ист. наук. – Владимир, 1996; Борисова И.Д. Правовые обеспечение национальных государственных
интересов Советской России и СССР в Центрально-Азиатском и Кавказском регионах в 1917-1929 г.
/Автореф. дисс. ... док. юридических наук. – Владимир, 2006; Василенкова О.В. Англо-советские отношения
в 1918-1924 гг. / Автореф. дисс. канд. ... ист. наук. – Владимир, 2007; Савосина Ю.В. Англо-советские
экономические отношения в 20-е гг. ХХ века. / Автореф. дисс. ... канд. ист. наук. – Рязань, 2011.
45
Гафуров А.А. Ревкомы Таджикистана (1917 – 1924 гг.). – Душанбе, 2008.
46
Kokebayeva G. The Place of Turkestan in the Foreign Political Strategy of Germany in the First Half of the 20th
Century//Bilig. - Ankara , 2016. — pp. 117-137.
47
Tahir Çagatay. Kızıl imperyalizm. – İstanbul, 1958; Baymirza Hayit. Türkistan Rusya ve Çin arasında. – İstanbul,
1975; ўша муаллиф . Komunizm ve Türk dünyasi. – Ankara, 1975; ўша муаллиф . Türkistan devletlerinin milli
mücadeleleri tarihi – Ankara, 1999; Yarkın İ. The Elimination of the Hive Khanate and the Establishment of the
Khorezm People Republic and the Ilhaki to the Soviet Union // Turkish Culture, P. 99 .- Ankara. 1971.- Pp. 237-246;
48
Colarz W. Russia and her colonies. – London, 1953; Olaf Caroe. Soviet Empire. – London,1954; Ccarrere
D’Ercause, H. Islam and the Russian Empire. Reform and revolution. – London, 1988; Central Asia. 130 years of
Russia’s dominance / Ed. By E.Allworth. – London, 1994; Raymond W Leonard. Secret soldiers of the revolution of
Soviet military intelligence 1918-1933. Greenwood Publishing Group, – 1999.
49
Becker S. Russia’s protectorates in Central Asia, Bukhara and Khiva, 1865-1924. – Cambridge, Massachusetts,
1968; Beatrice Penati. The Hunt for Red Orient A. Soviet Industrial trest Between Moscow and Bukhara (1922-
1929). – University Library System, University of Pittsburg. 2016.
18

Tarixchi olimlarimiz R.Abdullayev, M.Raximov, Q . Rajabov 2019-yilda chop
etilgan O‘ zbekiston tarixi (1917-1991 yillar) kitobida Buxoro Xalq Sovet
Respublikasi tarixan qisqa muddat davomida juda faol tashqi siyosat olib
borgan ligi haqida arxiv ma’lumotlar asosida o‘rganilgan . Kitobda F.Xo‘jayev
hukumatining xorijiy mamlakatlar bilan olib borgan siyosiy, iqtisodiy, madaniy,
ilmiy-texnikaviy aloqalardan ko‘zlangan maqsadi «xalqqa erkin maishat, iqtisodiy
ozodlik, asrlardan busn amirlik asoratida yotgan xalqni madaniyat taraqqiysiga
chiqarmoq edi».
Tarixchi olim A.Ishanovning yozishicha BXSRning tashqi siyosatida RSFSR
bilan amalga oshirilgan hamkorlik munosabatlari xarakterlidir. RSFSR hukumati
ikki o‘rtada tuzilgan shartnomalar, shunnngdek. Buxorodagi muxtor vakillar orqali
BXSR tashqi siyosatini nazorat qildi. Turkiston komissiyasining 1920-yil
10-sentabrda bo‘lib o‘tgan yig‘ilishida RSFSR hukumatining BXSRga nisbatan
tutadigan siyosatining asosiy yo‘nalishlari deyarli belgilab berilgan edi. Yig‘ilishda
har ikki mamlakat o‘rtasida mavjud bo‘lgan bojxona chegaralarini oldingi tartibda
saqlab qolish, Buxorodan moddiy boyliklarni olib chiqib ketish, Buxoro hududida
mavjud bo‘lgan temir yo‘l tarmoqlarining BXSR ixtiyoriga o‘tishiga yo‘l
qo‘ymaslik, barcha eski vakolatxonalarini tugatish, Buxoro va Xiva o‘rtasida
o‘zaro vakillar ayirboshlashni yo‘lga qo‘yish, har ikki tomon vakolatxonalari
ustidan RSFSR vakilining rahbarligini o‘rnatish, RSFSR manfaatlarini hisobga
olgan holda, Buxoroning Afg‘oniston bilan diplomatik munosabatlari saqlab
qolinadi, deb qaror qabul qilindi 50
.
Tojikistonlik tadqiqotchi B.Iskandarov yozishicha, 1920-yil 6-noyabrda
RSFSR bilan BXSR o‘rtasida Ittifoq shartnomasi, 1921-yil 4-mart kuni esa har ikki
davlat o‘rtasida muvaqqat harbiy-siyosiy shartnoma tuzildi 51
. Yuqoridagi
shartnomalar BXSRning mustaqil tashqi siyosat yuritishini cheklashga qaratilgan
edi. 1921-yil 28-fevralda RSFSR Tashqi ishlar xalq komissari G.Chicherin
“Buxoro masalasi” bo‘yicha loyiha taqdim qildi.
50
Ишанов А.И. Сoздaние Буxaрской Нарoдной Сoвeтскoй Рeспублики. – Ташкент: Изд.во AН УзССР, 1955 .-
C.122.
51
Искандаров Б.И. Борьба за установление советской власти в Таджикистане. – Душанбе: Дониш, 1986 .-
C .67.
19

RSFSR vakillari Buxoroni moliyaviy tomondan ham o‘z nazoratlari ostida
ushlab turishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirdilar. Buxoro bozorida
RSFSRning 1919-yildagi pul birliklari amal qilishi masalasiga asosiy vosita
sifatida qaraldi.
Turkiston komissiyasining 1920-yil 24-sentabrda ko‘rilgan masalalaridan biri
- Buxoro bozoriga 50 mln. rubl miqdordagi 1919-yildagi pul birliklarini kiritish,
Turkiston bonlari (turkbonlar) muomalasiga yo‘l qo‘ymaslik masalasi edi.
Tarixchi Q.Rajabovning ta’kidlashicha, BXSR hukumati rahbari F.Xo‘jayev
RSFSR «Vneshtorg» tashkilotining BXSR bilan noteng iqtisodiy munosabaglar
o‘rnatgailigini keskin tanqid qilib, «Vneshtorg» hamma narsani oladi, lekin hech
narsa bermaydi, deb mulohazalarini bildiradi 52
.
Bundan tashqari BXSRning tashqi bozordagi faoliyati masalasp xam RSFSR
savdo tashkilotlari tomonidan nazorat qilinadigan bo‘ldi. Iirnk miqdorda savdo
ishlari olib boriladigan mamlakatlarda RSFSR savdo vakolatxonalari qoshida
BXSRning savdo vakolatxonalari ochilishnga ruxsat berildi. Har ikki davlat
o‘rtasida bojxona bigimi imzolandi. Davlatlar o‘rtasida tuzilgan ushbu bojxona
bitimi ham huquqiy jihatdan BXSR mustaqilligini cheklashga qaratilgan edi.
BXSR hukumati RSFSR bilan siyosiy aloqalarini amalga oshirish uchun
Moskvada o‘zining siyosiy vakolatxonasini, Petrograd (hozirgi Sankt-Peterburg)
va Poltaratsk (xozirgi Ashxobod) shaharlarida konsulxonalarini tashkil kilgan edi.
1921-yil 1-maydan 1922-yil 6 maygacha BXSR ning RSFSR hukumatidagi muxtor
vakili M.Saidjonov, keyinchalik M.Burxonov, ikki yil davomida O.Xo‘jayev,
1924-yilda A.Yusufzoda BXSRning SSSR xukumatidagi muxtor vakili bo‘lib
ishladi. Moskvada siyosiy vakolatxonadan tashqari savdo bo‘limi, “Qizil Sharq”
fabrikasi, “Buxoro Maorif uyi” mavjud bo‘lgan.
Ma’lumki. 1920-yil aprelda Xorazm Xalq Sovet Respublikasi (XXSR) e’lon
qilingan edi. XXSR dastlab faqat RSFSR va BXSR bilan savdo va iqtisodiy
munosabatlar o‘rnatgan. So‘ngra XXSRning bu munosabatlari xalqaro ahamiyat
52
Ражабов Қ. Бухоро Халқ Республикаси, монархиядан демократия сари дастлабки қадамлар (1920-1924
йиллар) //Ўзбекистон тарихининг долзарб муаммоларига янги чизгилар. Даврий тўплам. № 2. – Тошкент:
Шарқ, 1999. – Б. 149-158
20

kasb etib, yosh respublika bilan Finlyandiya, Shvetsiya, Germaniya kabi Yevropa
davlatlari o‘rtasida o‘zaro aloqalar yo‘lga qo‘yildi.
XXSR Adliya noziri Bobooxun Salimov boshchiligidagi Maxsus hay’at
RSFSR hukumatn bilan keng qamrovli shartnoma tuzish uchun 1920 yil avgust-
sentabr oylarida Moskvada bo‘lishgan.
RSFSR bilan XXSR o‘rtasida 1920 - yil 13 - sentabrda Ittifoq shartnomasi
tuzildi. Rossiya bilan savdo-iqtisodiy munosabatlar 1920-yil 13-sentabrda RSFSR
bilan XXSR urtasida tuzilgan Iqtisodiy bitim asosila belgilangan bo‘lib, unga ko‘ra
XXSR tashki savdoni faqat Rossiya orqali amalga oshirishi lozim edi. XXSR o‘zi
uchun zarur tovarlar nomlari va miqdorini RSFSRdan so‘rashi va buning evaziga
Rossiya uchun eng zarur tovarlar bo‘lgan paxta va paxta mahsulotlari, teri, gilam,
jun va urug‘lik berishga majbur edi.
Shuningdek, RSFSR tomoni XXSRda savdo munosabatlarini yaxshi yo‘lga
qo‘yish maqsadida tayyorlov punktlarini vujudga keltirishni o‘z zimmasiga oldi.
RSFSR qog‘oz-pul birliklari XXSRda yuritiladigan bo‘ldi. Tovarlar bahosi
kelishilgan asosda belgilandi. RSFSR va XXSRdan bir-biriga yuborish uchun
chiqariladigan tovarlardan turli bojxona to‘lovlari, soliq va yig‘imlar olinmaydigan
bo‘ldi. Har yilning oxirida tomonlar hisob-kitob ishlarini amalga oshirib, qarzlarni
to‘laydigan bo‘lishdi.
XXSR rahbarlaridan biri Polvonniyoz Hoji Yusupov keyinchalik yozgan
xotiralarida RSFSR bilan tuzilgan shartnomalar tahliliga maxsus bob bag‘ishlaydi.
Xotiralarda uchta shartnomaning ham o‘zbek tilida matni keltirilgan bo‘lib, harbiy
ahdnomaning ikkinchi sharti quyidagicha bo‘lgan: «Russiya Sho‘rolar Jumhuriyati
bilan Xorazm Xalq Sho‘rolar Jumhuriyati bilan Xorazmga hududdosh va hamsoya
bo‘lgan bir chet mamlakat orasinda mujovila va urush bo‘lgan taqdirda ikki
jumhuriyat bir-biriga xoh askar birlan xoh harbiy asboblar va o‘zga nimarsalar
birlan yordam qilmoqni va’da qiladurlar».
Qo‘shimcha hujjatlarning uchinchisi - 1921-yil 25-sentabrda kunidan RSFSR,
BXSR va XXSR o‘rtasidagi Amudaryo flotiliyasi haqidagi bitim bo‘lib, unda
Rossiyaga qarashli Amudaryo flotiliyasini BXSR va XXSR ixtiyoriga berish
21

masalalari ko‘rilgan. RSFSR Tashqi ishlar xalq komissarligining Turkistondagi
vakili M.S.Vereshchagin (RSFSR), Ezro Xaxamov. Muhamedjon Devlikamov
(BXSR), Fayzirahmon Vaisov (XXSR) tomomidan imzolangan va 9 moddadan
iborat bitimda Amudaryo flotiliyasi ksmalarpnn taqsimlash uchun xalqaro paritet
komissiyasi tuzilib, u Chorjo‘y shahrida faoliyat ko‘rsatishi tasdiqlangan.
XXSRning rasmiy vakillari RSFSR bilan imzolangan shartiomalardan keyin
Toshkent va Buxoro orqali Xorazmga qaytayotganda - 1920 yil oktabr oyining
boshlarida BXSRning hukumat rahbarlari bilan birinchi marta rasmiy uchrashuv
o‘tkazganlar. Xorazm Xalq Sovet Respublikasi hay’ati Eski Buxoro shahriga
kelgach, BXSR Nozirlar Sho‘rosi raisi, xorijiya (tashki ishlar) noziri Fayzulla
Xo‘jayev ular bilan uchrashadi. Hay’at raisi Bobooxun Salimovning
sayohatnomasiga suyanib, Polvonniyoz Yusupovning keyinchalik o‘z xotiralarida
yozishicha, xorazmliklar delegatsiyasi Buxoroning Sitorai Mohi Xosa saroyida
1920-yil 6-8-oktabrda o‘tkazilgan Butunbuxoro xalq vakillarining I qurultoyida
qatnashishadi. Qurultoyda XXSR hukumati raisi Polvonniyoz Yusupov tomonidan
mustaqil davlat - Buxoro Xalq Sovet Respublikasi tuzilganligi munosabati bilan
yuborilgan tabrik telegrammasi o‘qib eshittiriladi. Shunday qilib, Butunbuxoro
xalq vakillarining I qurultoyida RSFSR vakillaridan tashqari azaliy qo‘shni
bo‘lgan Xorazm Xalq Sovet Respublikasi vakillari ham ishtirok etishgan. Xullas,
ikki mustakil davlat: BXSR bilan XXSR o‘rtasidagi diplomatik aloqalarga 1920-
yil oktabr oyida asos solindi.
BXSR bilan XXSR o‘rtasidagi dastlabki shartnoma 1920-yili 13-noyabrda
Xiva shahrida o‘zbek tilida imzolangan. Bu shartnoma 15 moddadan iborat bo‘lib.
unda ikki yangi respublika o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarga huquqiy jihatdan
asos solingan.
Buxoro va Xorazm respublikalari o‘rtasida tuzilgan o‘zaro shartnomaga
muvofiq 1921-yil avgust oyida Chorjuydan quyidagi tovarlar Xorazmga
yuborilgan: 5 dona stanok, 2000 pud sement, 727 pud telegraf va telefon asbobla-
ri, 1000 pud lampa moyi, 28 dona telefon, 1000 pud cho‘yan, 4 000 000 quticha
22

gugurt, 25 000 boglam manufaktura (gazlama), 3 dona dinamik mashina (matbaa
uchun), bo‘yoqlar, kantselyariya asboblari va h.k.
1922-yil iyul oyida Eski Buxoro shahrida Buxoro Xalq Sovet Respublikasi
bilan Xorazm Xalq Sovet Respublikasi o‘rtasida Iqtisodiy bitim (o‘zbek tilida)
tuzilgan. Iqtisodiy bitim 10 moddadan iborat bo‘lib, unda qar ikki davlat
o‘rtasidagi o‘zaro teng huquqlilikka asoslangan iqtisodiy hamkorlik masalalari,
eng avvalo, savdo-sotiq aloqalari ko‘rsatib o‘tilgan. Iqtisodiy bitim imzolanishi
bilan har ikki davlat o‘rtasidagi savdo-sotiq aloqalari yangi bosqichga ko‘tarilgan.
BXSR va XXSR o‘rtasidagi o‘zaro kelishuvga ko‘ra, XXSRning BXSRdagi
konsulxonasi 1922-yil iyul oyida Chorjo‘y shaxrida ochildi. Konsulxona qoshida
Xorazm Tashqi savdo nozirligining Buxorodagi maxsus savdo vakilligi (unga ikki
kishi kirgan) o‘z faoliyatini boshlagan.
BXSR va XXSR o‘rtasidagi savdo-sotiq aloqalarining kuchayib borishi
natijasida Chorjo‘ydagi XXSR savdo vakilligining hukuqlari yanada oshirilgan va
xodimlari miqdori ko‘paytirilgan hamda u XXSRning BXSRdagi Muxtor savdo
vakolatxonasiga aylantirilgan.
BXSRning yordamida Xorazm Xalq Sovet Respublikasida Shovot kanali va
Amudaryo orqali Chorjo‘yga qatnaydigan, birvarakayiga 3000 pud yuk
ko‘taradigan kemalar qatnovi yo‘lga qo‘yilgan.
XXSR MIK raisi Safoyev tomonidan 1923-yil 23-oktabrda imzolangan
buyrukka ko‘ra, Buxoro-Xiva o‘rtasida o‘zaro havo yo‘li (samolyot qatnovi)
yo‘lga qo‘yilgan. Buning uchun Xorazm havo flotiga ajratilgan 25 000 oltin
so‘mning 10 000 oltin so‘mi sarflangan. Havo yo‘li orqali dastlab pochta va
yo‘lovchilar tashilgan. Boshqa bir arxiv hujjatida keltirilishicha, Buxoro-Xiva
o‘rtasida samolyotlar qatnovi 1924-yil 1-apreldan boshlab muntazam ravishda
yulga qo‘yilgan.
XXSR hukumati dastlab RSFSR BXSR Turkiston ASSRdap tashqari
Finlyandiya, Shvetsiya, Germaniya, Turkiya, Afg‘oniston, Eron kabi xorijiy
davlatlar bilan savdo-iqtisodiy aloqalarni hamda turli hamkorlikni mustaqil olib
borishga hamkorlik qildi. Biroq Xorazmdagi yangi hukumat rahbarlarining bu
23

demokratik yo‘li bolsheviklar Rossiyasi rahbariyatiga ma’qul kelmadi. Sovet
Rossiyasi, keyinchalik SSSR rahbariyati butun vositalar bilan XXSRni xorijiy
davlatlar bilan olib borayotgan tashqi munosabatlariga, jumladan, savdo-sotiqqa
ham chek qo‘yildi.
Xullas, 1923-yil oxirlaridan boshlab BXSR faqat RSFSR, qisman XXSR
orqali savdo-sotiq ishlarini olib borishga majbur bo‘lgan. Har ikki respublikaning
mustaqil bojxona siyosati ham barbod bo‘lgan. 1924-yil noyabrda BXSR va XXSR
hududlari O‘rta Osiyoda o‘tkazilgan milliy-hududiy chegaralanish doirasiga
tortildi hamda tugatildi.
24

II BOB. O‘ZBEKISTON SSSRNING XALQARO HAMKORLIGIDAGI
ISHTIROKI: TARIXSHUNOSLIK ASPEKTI.
II.1. O‘zbekistonning 1925-1945-yillardagi xalqaro aloqalari tarixining
o‘rganilishi .
Ushbu davrni o‘rganish va yoritish rivojiga F.X.Qosimov 53
, D.A.Alimova 54
,
R.M.Bobjxo‘jayev 55
, Sh.A.Hayitov 56
, Sh.M.Abdullayev 57
, K.Sulaymonov 58
,
А.А.Isaxodjayev 59
va boshqalar katta hissa qo‘shdilar. O‘zbekistonning xalqaro
aloqalari bag‘ishlangan monografiyalarda odatda tarixshunoslik aspekti ozroq edi.
Sh.M.Abdullayev “Узбекская ССР в социалистическом содружестве
(Историография и методология вопроса)” nomli kichik maqolasi ham chop
etilgan bo‘lib, unda tashqi aloqalar bilan bog‘liq nashrlarga nisbatan bir qator
tanqidiy fikrlar berilgan, O‘zbekiston SSRning xalqaro aloqalari tarixshunosligi
juda sust rivojlanishi ta'kidlangan.
SSSRda butun tashqi siyosiy va tashqi iqtisodiy faoliyat Markaz tomonidan
amalga oshirilar edi. O‘zbekiston SSRning xalqaro hayoti, asosan, ko‘rgazma va
yarmarkalarni tashkillashtirish bilan o‘tgan, u yerlardagi sovet pavilyonlarida
O‘zbekiston yutuqlarini namoyish qilish uchun, shunnpgdek, turli xil xorij
delegatsiyalarini qabul qilish uchui joy ajratilar edi. Targ‘ibot maqsadlaridan
O‘zbekiston iqtisodiy va madaniy sohada o‘zini ko‘rsatishi mumkin edi. Paxta,
jun, qorako‘l, dorivor preparatlar, qishloq xo‘jaligi mashinalarining maxsus turlari,
kosibchilik mahsulotlari ko‘p yillar mobaynida respublikaning asosiy eksport
mahsulotlariga aylandi.
53
Касымов Ф.Х. Минуя капитализм: Советская историография пере хода народов Средней Азии к
социализму. — М.: Наука: 1980. — 376. с.
54
Алимова Д.Л. Решения женского вопроса в Узбекистане (1817—1941 гг): Краткий историографический
очерк. — Ташссит, 1987; uning o ’ zi . Женский вопрос в Средней Азии: История изучения и современные
проблемы, — Ташкент: Фан, 1991.
55
Бабаходжаева Р. М, Участие Узбекистана в междуна родном культурном сотрудничестве СССР (конец 70 -
начало 80-х годов). — Ташкент, 1991.
56
Хайитов Ш. Л. Общественные организации Узбекистана в развитиии международных связей страны (70-
80-е годы). - Ташкент, 1991.
57
Абдуллаев Ш.М. Узбекистан в интернациональном содружестве СССР со странами — членами СЭВ. —
Ташкент, 1984.
58
Сулайманов К. Участие Узбекской ССР торгово-экономических, научно-технических и культурных связях
СССР с промышленно развитыми капиталистическими странами (вторая пол.60. - 70-х годы). — Ташкент,
1985.
59
Исаходжаев А.А. Узбекистан - страны Арабского Востока Африки. - Таш к ент, 1980 .
25

1925-yilda Butunittifoq Xorij bilan madaniy aloqalar jamiyati tashkil qilindi.
Jamiyatning boshqaruv tarkibiga barcha ittifoqdosh respublikalar vakillari, shu
jumladan O‘zbekistonniig vakili ham kirgan edi. Rahbariyat xorij jamiyatini
O‘zbekiston SSRning iqtisodiyot, fan, texinka, madaniyat rivojidagi yutuqlari bilan
tanishtiradigan axborotlar majmuini nashr qila boshladi.
O‘zbekiston chet el mamlakatlari bilan o‘zaro iqtisodiy munosabatlarda, eng
avvalo, Sovet Ittifoqining tashqi savdo-sotig‘ida ishtirok yetardi. O‘zbekistonning
Butunittifoq eksportidagi o‘rni alohida e’tirof etilgan.
Afg‘oniston bilan aloqalarni rivojlantirishda 1925-yil noyabrda ochilgan
Karki-Termiz temir yo‘li tizimi katta o‘rin tutdi. 1927-yilning kuzida aviatsiya
tarixida birinchi marta Toshkent-Kobul yo‘nalishi bo‘yicha to‘xtovsiz to‘g‘ri reys
amalga oshirildi. Afg‘oniston bilan savdo hajmini ko‘paytirish maqsadida SSSR
Tashqi va ichki savdo-sotiq xalq komissarligi 1927-yil 30-iyunda Karki, Kushka,
Termiz va Saroy-Kamar bojxonalari qoshida komissarlik vakillari lavozimlarini
joriy qildi hamda ularning majburiyatlari barcha kelayotgan mollarni Ittifoqning
ichki bozoriga to‘siqlarsiz chiqarishdan yoki SSSRning ichki bojxonalariga,
shuningdek, Moskva va Toshkentdagi Afg‘oniston savdo manziliga qayta
yuborishdan iborat edi.
Xitoy g‘arbidagi holatning muhimligini, oq gvardiyachilarni
neytralizatsiyalash lozimligini ahamiyatga olib, SSSR hukumati Sinszyan
rahbariyatiga besh shaharda - Koshg‘ar, G‘ulja, Chuguchak, Urumchi, Oqsuvda
konsulliklar ochishni taklif qildi. Sinszyan rahbari Yan Szensin o‘z o‘rnida
Toshkent, Andijon, Olma-Ota, Semipalatinsk va Zaysanda konsulliklar ta’sis
etishni taklif qildi. Ushbu takliflarning amalga oshirilishi to‘rt yillik
muzokaralardan so‘ng mumkin bo‘ldi.
1926-yil 25-fevralda Toshkentda Xitoyning rasmiy konsuli Chja Shao-bo
sharafiga kabul marosimi tashkillashtirildi. Xitoy konsulligi Toshkentda birinchi
marotaba ochildi 60
. 1926-yil 14-martda Xitoy Respublikasining Toshkentdagi
konsulligi binosida bayroq ko‘tarilishi munosabati bilan Xitoy konsuli Chjan Shao-
60
Ходжаев А. Китайский фактор в Центральной Азии. - Ташкент: «Фан», 2004. -С. 31-32.
26

bo tomonidan qabul marosimi tashkil qilindi, unda O‘rta Osiyoning siyosiy va
savdo-sotiq muassasalari vakillari, Eron va Afg‘oniston rasmiy konsullari hamda
bir nechta taniqli xitoy savdogarlari ishtirok etishdi. Qabul paytida Toshkentdagi
Xitoy konsuli Sovet Ittifoqi va Xitoy Respublikasi o‘rtasida uzviy siyosiy va
iqtisodiy hamkorlikning lozimligi haqida gapirdi. Andijonda Xitoy tomonidan
konsullik ochilishi mavsumiy paxta ishlariga Koshg‘ardan Farg‘onaga kelayotgan
Xitoy fukarolarining manfaatlarini himoya qilish zarurligi bilan bog‘liq edi.
1929 - y i lda Rossnya va Xitoy Respublikasi o‘rtasidagi diplomatik aloqalar
uzildi. Snnьtszyan rahbariyati boshidaturgan Szin Shujen 1931-yilda SSSR bilan
maxfiy savdo-sotiq kelishuvini tuzdi hamda bu bilan birga beliplangan
shaharlardagi konsulliklarni saqlab qoldi. Ayrim konsulliklar XX-asrning 50-
yillarigacha faoliyat ko‘rsatdi. Xususan, Toshkentdagi rasmiy konsullik 1948-
yilgacha ish olib bordi.
Sinszyan bilan hamkorlnk jarayonida tuzilgan kelishuvlar doirasida
O‘ebsknston muhim rol o‘ynadi. Xitoyning ko‘plab fuqarolari O‘rta Osiyo davlat
universiteti talabalari bo‘lishdi. Sinszyanga ishga taklif qilingan mutaxassislar
orasida O‘zbekiston vakillari ham ko‘p bo‘lgan.
O‘ zbekiston san’atkorlarining birinchi xorij sayohati 1925 - yilda amalga
oshirildn. O‘zbekiston delegatsiyasi 1925 yilning aprelidan oktyabrigacha Parijda
bo‘lib o‘tgan Butunjahon amaliy san’at ko‘rgazmasida ishtirok etdi. Unda
dunyoning ko‘plab davlatlarining zamonaviy dekorativ san’at, arxitektura va
dizayn sohalaridagi ishlari taqdim qilindi. O‘zbekiston ilk marotaba Yevropa
tomoshabinlarini o‘zbek xalqi san’ati bilan tanishtirish, nafaqat yakka tartibdagi va
jamoadagi hunarmandchilik darajasini ko‘rsatib berish, balki raqs hamda musiqa
tilida xalq ijodining barcha boyliklari haqida aytib berish, uning qaytarilmas
chiroyi va yagonapigini ko‘rsatib be- rish imkoniga ham ega bo‘ldi. O‘zbekiston
delegatsiyasi (Muhiddin Qori-Yoqubov, Tamaraxonim va boshq.) Parijning eng
katta “ Comedie ” ( “ Komediya ” ) teatrida anshlag bilan o‘tgan o‘n bitta kontsert
dasturlarida ishtirok etdi. Fransuz matbuoti bu haqda iliq va batafsil yozar edi.
27

$Parijdan vatanga qaytguncha Berlin musiqa akademiyasi raisi taklifi bilan M.Qori- Yoqubov Berlin filarmoniyasida sahnaga chiqdi. Madaniy hayotning yana bir muhim voqeasi 1931-yil iyunda xalqaro yozuv- chilar brigadasining O‘zbekistonga kelishi bo‘ldi. Uning tarkibiga Pol Vayan Kutyurye, Anri Barbyus (Fransiya), Bruno Yasenskiy (Polsha), Egon Ervin Kish (Chexoslovakiya), Otto Lyuin (Norvegiya), Joshua Kyunits (AQSH) va boshqa yozuvchilar kirgan edi. Xalqaro brigada a’zolari Toshkeitning ijodkor ziyolilari vakillari bilan uchrashdilar, O‘zbekiston bo‘yicha sayohat uyushtirib, Samarqand, Buxoro, Termizda bo‘ldilar. 1944-yil iyul oyida O‘zbekiston SSR Xalq Komissarlari Sovetn huzurnda Tashqi savdo xalq komissarligi vakolatli boshqarmasi tu- zildi\ SHushshgdek, 1944-yil sentabrda O‘zSSR Oliy Sovetining O‘zbekiston SSR Tashkp ishlar xalq komissarlngnning tashkil topishi haqidagi qonuni kabul qnlnndi. Pttnfokdosh respublikalarda Tashqi ishlar xalq komissarliklarini gashkil qnlish haqndagi qaror ham SSSRning geosiyosiy manfaatlaridan kelnb chpqkan bo‘lnb. Ikkinchi jahon urushi oxiridagi xalqaro munosabat- larning shakllanish jarayonlariga, jumladan, kelgusida Birlashgan Millat- lar Ittifoqi (BMT) tuzilishi bo‘yicha qo‘yilgan savollarga bog‘liq bo‘lgan. 1944-yilnnng 21-avgustidan to 28-sentabrigacha bo‘lgan davrda Dumbarton- Oks (AQSH)da SSSR, AQSh va Buyuk Britaniya davlatlari ekspertlari, yuristlari, tarixchilari, diplomatlari o‘rtasida turli uchrashuvlar o‘tkazildi. Bu uchrashuvlarda yangi tashkilot tuzish, ya’ni BMT haqida qaror va ustav loyihasining qabul qilinishi, ovoz berish prinsipi kabp savollar muhokama qilindi. Muhokama mobaynida Buyuk Britaniya va uning dominionlari, AQSh va Lotin Amerikasi davlatlari bir tarafdan, SSSR esa ikkinchi tarafdan qarama-qarshi pozitsiyada turgan. Gap shundaki, SSSR 24-avgust kuni ilk bora ittifoqdosh respublikalarni ovoz berish huquqi borlilar qatoriga qo‘shishni taklif qildi. Uzoq davom etgan muzokaralardan so‘ng, SSSR, AQSh va Buyuk Britaniya ayrim a’zo davlatlarni yangi tuziladigan xalqaro tashkilotga qushishga rozi bo‘lishdi. Ayni holda Buyuk Brizaniya tomonidan - uning dominionlari, AQS h dan esa - ayrim 28$