O’zbekiston SSSR ning tashkil topishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	82.1KB
Покупки	2
Дата загрузки	11 Март 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

81 Продаж

O’zbekiston SSSR ning tashkil topishi

Купить

MUNDARIJA
Kirish…………………………………………………………………………3 – 5
I BOB. Milliy huddudiy chegaralanishning maqsadi va mohiyati va
O'zbekiston SSR ning tashkil topishi
I.1. Milliy-hududiy chegaralanish o’tkazishdan ko’zlangan maqsad, uning
mohiyati…………………………………………………………….………...6 – 11
I.2. O’zbeksiton SSSR ning tashkil topishi va ma’muriy bo’linishi…….. …12 – 14
II BOB. O’zbekiston SSSR dagi ma’muriy-buyruqbozlik tizimining qaror
topishi
II.1. 1920-yilning ikkinchi yarmi va 30-yillarning ikkinchi yarmida huquqda yuz
bergan o'zgarishlar……………………………………………………….…..15 – 20
II.2. O’zbekiston SSSR ning boshqaruv tizimi………………..……….……20 – 28
Xulosa………………………………………………………...………….….29 – 30
Foydalanilgan adabiyotlar……………………...……………………………….31

1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi . Ajdodlarimizning asriy orzusi bo’lgan milliy
istiqlolga erishilganidan so’ng ijtimoiy hayotning ko’pgina sohalari qatori
ma’naviyatga, madaniy merosga bo’lgan e’tibor har qachongidan ham kuchaydi.
Respublikamizda bosqichma-bosqich amalga oshirilayotgan yangilanish jarayoni
ayniqsa, ma’naviyat sohasida jadal davom etmoqda. Mustaqillik mafkurasi va
milliy g’oya yoshlar ongiga ko’proq singib borayotgani bois ularda komillikka
intilish, ajdodlarimiz merosi, ularning jahon tamadduniga qo’shgan hissasi,
umuman, madaniyat tarixiga bo’lgan qiziqish kuchaymoqda.
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ma’naviyatni yuksaltirishda o’tmish
madaniy boyliklarini chuqur o’rganish va targ’ib etish nihoyatda muhim ekanini
ko’plab ma’ruzalarida qayta-qayta ta’kidlab o’tganlar. Shu o’rinda davlatimiz
rahbarining madaniy meros va o’tmishdagi allomalarimizning hayoti va ijodini
o’rganish ehtiyoji xususidagi so’zlarini eslash maqsadga muvofiqdir.
“Mustaqilligimizning dastlabki kunlaridanoq ajdodlarimiz tomonidan ko’p
asrlar mobaynida yaratib kelingan g’oyat ulkan, bebaho ma’naviy va madaniy
merosni tiklash davlat siyosati darajasiga ko’tarilgan nihoyat muhim vazifa bo’lib
qoldi” 1
.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari . 1917-yili Turkistonda muhim siyosiy
o’zgarishlar yuz berdi. Mintaqa xalqlari mustamlakachilikning 50 yillik zulmiga
qarshi milliy-ozodlik kurashini avj oldirib yubordilar. Ma’rifatparvarlik harakati
sifatida vujudga kelgan jadidchilik Turkiston taqdiri hal qilinayotgan paytda
o’zbek xalqini g’oyaviy jihatdan birlashtiruvchi kuch sifatida maydonga chiqdi.
Mahmudxo’ja Behbudiy, Munavvar Qori, Ubaydullaxo’ja Asadullaxo’jayev
(Ubaydulla Xo’jayev), Mustafo Cho’qayev, Ahmad Zaki Validiy To’g’on kabi
jadid taraqqiyparvarlari Turkistonga muxtoriyat maqomi berish uchun kurashdilar
va siyosiy jarayonlarga faol aralashdilar. O’lka xalqlarining dastlabki ijtimoiy-
siyosiy jamiyati — «Sho’roi Islomiya» tuzilib, u muxtoriyatchilik harakatining
1
Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққие^т
кафолатлари. –Т ., “Ўзбекистон”, 1997, 137 бет
2

tepasida turdi. Bu paytda Buxoro amirligi va Xiva xonligi hududida Yosh
buxoroliklar va Yosh xivaliklar partiyasi a’zolari demokratik islohotlar o’tkazish
uchun o’z faoliyatlarini kuchaytirdilar. Abdurauf Fitrat, Fayzulla Xo’jayev,
Polvonniyoz Hoji Yusupov ularning rahbarlari edi. Afsuski, 1917-yil noyabrda
tashkil topgan Turkiston Muxtoriyati hukumati — xalqimiz tarixidagi dastlabki
demokratik hukumat oradan ko’p o’tmay mustabid sovet tuzumi va bosqinchi qizil
askarlar tomonidan qonga botirildi. Hukumat faoliyat ko’rsatgan Qo’qon shahri
vayron qilindi, tinch aholi qirg’inga duchor etildi. 1918-yil fevral oyida dastlab
Qo’qon atroflarida boshlangan istiqlolchilik harakati tez orada butun Turkiston
mintaqasiga tarqaldi.
Farg’ona vodiysida Kichik va Katta Ergasli, Madaminbek,
Shermuhammadbek, Islom Pahlavon, Yormat Mahsum, Buxoroda Ibrohimbek,
Anvar Posho, Mulla Abdulqahhor, Xorazmda Junaidxon kabi qo’rboshilar
harakatga qo’mondonlik qilishdi. Biroq Turkistonning mustaqilligi va ozodligi
uchun kurasligan istiqlolchilar sovet davrida «bosmachi» va «xalq dush-mani»
sifatida ko’rsatilib, jamoatchilik fikri shu yo’nalishda shakllantirildi. Aslini
olganda, istiqlolchilik harakatining boshidan oxirigacha bir buyuk g’oya ustunlik
qilgan edi. Bu g’oya butun Turkistonning milliy istiqloli va mustaqilligi g’oyasi
bo’lib, u harakatning asosiy maqsadi bo’lib qolaverdi. Istiqlolchilik harakati tarixi
o’zbek xalqining sovet davri tarixiga uning eng shonli vazafarli, shuningdek,
qayg’uli va dard-alamli sahifalari bo’lib yozildi ushbu davrni o’rganish xulosalar
qilish kurs ishimning asosiy maqsad vazifasidir. Birinchi Prezidentimiz Islom
Karimov Vatan tarixining barkamol insonni shakllantirishdagi o‘rniga yuksak baho
berib: «Tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda
tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan
xalqning kelajagi ham bo‘lmaydi» 2
, – degan edi
Kurs ishining davrlashtirilishi Markaziy Osiyo, jumladan,Turkiston,
Buxoro va Xorazm davlatlarining tub xalqlari necha asrlar davomida turmush tarzi
2
Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиёт йўли. – Т., 1992, – Б. 71.
3

va an’analari jihatidan bir-biriga yaqinbo’lib keldilar. Buxoro va Xorazm XX asr
20-yillarining boshiga qadar mustaqil davlatlar bo’lgan. Bu mintaqa yagona
zamini, o’z xo’jaligi, an’analari, dini, madaniya-tining mushtarakligi bilan ajralib
turgan. O’rta Osiyo davlatlaridan har birining ko’p millatli ekanligi, o’zbeklar,
turkmanlar, tojiklar, qoraqalpoqlar, qirg’izlar,,qozoqlar va boshqa yerli xalqlarning
uchala davlat hududlarida tarqalib yasliaslii tarixan an’anaviy bo’lgan.Mana shu
davlat tuzilmalari doirasida har bir xalq yoki alohida urug’lar xo’jalik hayoti
tizimidagi o’z o’rniniegallab, o’zining ishlab chiqarish va xo’jalik faoliyatibilan
davlat va mintaqa ijtimoiy hayotining yaxlit zanjiridagi uzilmas halqani tashkil
etgan. Turkiston mintaqasining xalqlari shu zaminni qadimdan o’zlarining asl
vatani deb bilganlar. Vatan yagonaligi hissi xalq ijodiyotida, an’analarida,
madaniyatida o’z aksini topgan va shu mintaqada yashab turgan barcha xalqlarning
abadiy qadriyatiga aylangan. Kurs ishimda Turkistonda milliy-hududiy
chegaralanish o’tkazilish davridan to ikkinchi jahon urishi davriga bo’lgan tarixni
yoritdim. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, «o‘z tarixini
bilmaydigan, kechagi kunini unutgan millatning kelajagi yo‘q» 3
.
Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta yirik bob. 4 ta paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.
I BOB. Milliy huddudiy chegaralanishning maqsadi va mohiyati va
O'zbekiston SSR ning tashkil topishi.
I.1. Milliy-hududiy chegaralanish o’tkazishdan ko’zlangan maqsad,
3
1 Каримов И. А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т., 2008. – Б.4.
4

uning mohiyati
Oktabr harbiy to'ntarishidan so'ng sho'rolar hukumati O'rta Osiyo
nududlarida ikki xil kurash yo'lini tanlab oldi: Birinchi yo’l - istiqlolga, milliy-
ozodlikka otlangan tub yerli musulmon aholini zo'rlik bilan, kuch bilan bostirish,
uning rahbarlarini qirib bitirish. Ikkinchi yo'l - g'oyaviy-mafkuraviy jabhada olib
borildi. Bunda sho'rolar hukumati va komfirqa keng mehnatkashlar ommasining
ongi»
tinch kurash vositalari orqali g'oyaviy-siyosiy, mafkuraviy sohada ta'sir
ko'rsatish yo'lidan bordi. Bu yo'lni amalga oshirish niyati bilan sho'rolar hukumati
Turkistonni parchalab SSSR tarkibidagi muxtor jumhuriyatg
aylantirdi: Xorazm va
Buxoro «Xalq Sho'ro jumhuriyatlari»ni tuzdi Turkiston, Xorazm va Buxoro
komfirqasi, kasaba uyushmasi, kommunistik yoshlar tashkiloti (komsomol), pioner
tashkiloti va uning qoshida oktyabryatlar guruhlari shakllantirildi 4
.
Ana shu juda katta kuch vositasi orqali xalq ommasi ongiga Sho'rolar va
komfirqa rahnamoligida amalga oshirilajak «xalqchil» va dunyoda «eng adolatli va
demokratik» sotsialistik, kommunistik tuzumning afzalliklari g'oyalari to'xtovsiz
singdirib borildi. Bu siyosatning markazida dunyodagi eng adolatli deb atalgan
«lenincha milliy siyosat» turdi. Bu siyosatning bosh talabi «millatlarning to milliy
mustaqil davlat bo'lib ajralib chiqishiga qadar o'z taqdirini o'zi belgilashi» edi.
Ammo, bu bosh talab faqat tashviqot uchungina ishlatiladigan siyosat bo'lib,
amalga oshmaydigan quruq so'zlardan iborat edi 5
.
«Lenincha milliy siyosat»ning asl maqsadlari Birinchidan, siyosiy sohada
O'rta Osiyoni milliy jihatdan parchalab tashlash, uning milliy mustaqil davlat
sifatida shakllanishi va oyoqqa turishini abadul-abad yo'q qilish, hududiy jihatdan
ularni Rossiya Federatsiyasining bo'linmas tarkibiy qismiga aylantirish.
Ikkinchidan, iqtisodiy sohada O'rta Osiyo Rossiyaning xom ashyo yetkazib
beruvchi bazasi bo'lib qolishi lozim edi. Uchinchidan, ma'naviy-mafkuraviy
sohada o'lkada «shaklan milliy, mazmunan sotsialistik madaniyat» shiori asosida
amalda ruslashtirish siyosati olib borilishi va u kelajakda tub yerli aholining
4
Shamsutdinov R.Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun, Toshkent, 2003.125-130 b.
5
O’zbekistoniston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar D.A.Alimova, E.V.Rtveladze. - T., 2001. 140-142
bet.
5

«velikoruslar» bilan qo'shilib, asimilatsiyalashib ketishiga xizmat qilmog'i kerak
edi. Sho'ro hukumati va komfirqa o'zining bu strategik bosh dasturiy maqsadini
juda ustalik, ehtiyotkorlik va ayyorlik bilan, rejali sur'atda, ammo og'ishmay
amalga oshirdi.
Tarixan tarkib topgan uchta davlatni tugatib turib, ularning o’rniga yangi
davlatlar tuzish fikri o’lka va markazning rahbar xodimlaridan chiqdi. 1920-yilning
boshlaridayoq TSRni bo’lib taslilasli va milliy til belgisiga qarab muxtor
(avtonom) respublikalar tuzish masalasi qo’yil-gan edi. Bu g’oya Turkkomissiya
raisi Ya.Rudzutak tashabbusi bilan 1920-yil 15-yanvarda qabul qilingan tezislarda
aytiladi. Bu tezislar o’sha yilning iyun oyida RKP(b) Markaziy Komitetining
«Partiyaning Turkistondagi vazifalari haqida» degan qarori loyihasiga kiritildi. Bu
taklifni V.I. Lenin qo’llab-quvvatladi. Loyihagabildirgan o’z mulohazalarida u
Turkistonning «O’zbekiya, Qirg’iziya, Turkmaniya»ga bo’lingan kartasini tuzish
zarur deb ko’rsatdi. V.I. Lenin birmuncha keyinroq o’zi tayyorlagan boshqa bir
loyihada o’z nuqtai nazarini o’zgartirib: «Respublikani (ya’ni Turkistonni) 3
qismga bo’lish oldindan hal qilib qo’yilmasin», deb uqtirdi 6
.
Turkistonning ma’muriy-hududiy kartasini qaytadan ko’rib chiqish
bolsheviklarning qaytadan tuzish siyosatidan o’lkada norozilik kuchayib borgan,
mustaqillik uchun harakat ko’lami kengayib kelayotgani, milliy masala yuzasidan
Kavkazortida boshlangan kurasgning aks sadosi va boshqa sabablarga ko’ra orqaga
surilib turdi.1920-yilga kelib O’rta Osiyoda TSRdan tashqari Buxoro va Xorazm
Xalq Sovet respublikalari tuzilganligi ham muhim omil bo’ldi. Bu respublikalar
tuzilganidan keyin ma’lum rahbarlar guruhi ularni ham hududiy qayta bichish
doirasiga tortish rejalarini ilgari surdilar 7
.
Milliy respublikalar tuzish zarurligi g’oyasi uni (ya’ni, bu g’oyani) yerli
xalqlar hayotida tengsizlik mavjudligi, milliy mojarolar kuchayib borayotgani
bilan asosladilar. Bu mojarolardan qutulish yo’li turkmanlar, qirg’izlar va
boshqalarning milliy davlatini tuzish, deb e’lon qildilar, amalda esa bu chora-tadbir
6
O’zbekistoniston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar D.A.Alimova, E.V.Rtveladze. - T., 2001. 140-142
bet.
7
Shamsutdinov R.Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun, Toshkent, 2003.125-130 b.
6

xalqlarni bir-biridan ajratib qo’yishdan boshqa narsa emas edi. Hududlarni
qaytadan belgilash va chegaralash tarafdorlari til tafovutlari, milliy tafovutlarga
diqqatni ko’proq qaratib, ho’jalikka oid, iqtisodiy omillarni,mavjud suv resurslari,
sug’orish tizimlarining umumiy ekanligini kamroq hisobga oldilar. Umuman,
siyosiy jihatlar birinchi darajali hisoblandi. Rahbar xodimlar orasidagi
yevropaliklar bilan tub xalqlar vakillari o’rtasidagi ixtiloflar, shuningdek, ayrim
guruhbozlik ko’rinishlari mexanik tarzda O’rta Osiyo mintaqasi xalqlari o’rtasidagi
munosabatlarga ko’chdi. Rudzutak,Stalin va boshqalar O’rta Osiyoda milliy
mojaro mavjudligini uqtirdilar. Milliy masala sun’iy ravishda bo’rttirib yuborildi
va davlatlar hududini tubdan qayta belgilash uchun hal qiluvchi asosiy dalil
sifatida ilgarisurildi.
Turkkomissiya va Ya.Rudzustak tezislariga qarama-qarshi o’laroq, va bir
guruh milliy yetakchilar 1920-yildayoq turkiyzabon xalqlar yagona bo’lib, ular-
ning tarixiy ildizlari, dinlari, an’analari va madaniyati mushtarakdir, Turkistonni
alohida qismlarga ajratib bo’lmaydi, degan g’oyani ilgari surdilar. Biroq bu fikrni
bolshevikcha Markaz inkor etib, uni panturkizm, panislomizm, burjua millatchiligi
deb baholadi 8
.
Mintaqani milliy-hududiy jihatdan qayta tuzish masalasi partiya organlari
tomonidan ishlab chiqildi va amalga oshirildi. O’rta Osiyo byurosi (Sredazbyuro)
umummintaqani qamrab oladigan chegaralanish zarurligi to’g’risidagi masalani
respublikalar partiya organlari,partiya xodimlari muhokamasiga qo’yishga zo’r
berib intildi. Bu holat, xususan, SSSR tuzilgach (1922-yil 30-dekabr) kuchaydi 9
.
1922-yili, va ayniqsa, 1923-yili yerli millatlar vakillarining bir qancha rahbar
xodimlari O’rta Osiyodaamalga oshirilayotgan milliy siyosatdan qoniqmayotgan-
liklarini ochiq-oydin ma’lum qila boshladilar. 1923-yil oxirida Turkiston
xodimlarining bir guruhi Markazga xat bilan murojaat qilib, unda milliy nizolar
o’lkada tugatilmasdan, ko’proq avj oldirilmoqda, deb qayd etdilar.Ushbu
maktubda milliy yetakchilar mavjud bo’lganma’lum milhy-hududiy nizolarni
8
O’zbekistoniston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar D.A.Alimova, E.V.Rtveladze. - T., 2001. 140-142
bet.
9
Shamsutdinov R.Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun, Toshkent, 2003.125-130 b.
7

tarixan tarkib topgan hududlar, aloqalar, davlat tuzumini keskin buzmasdan,har bir
alohida respublika doirasida hal qilish zarur,degan fikrni ilgari surdilar. Ba’zi
joylarda bu g’oya amaliy jihatdan yuzaga chaqarildi 10
. 1923-yil oktabrida Buxoro
respublikasida turkman va tojik viloyatlari tashkil etildi. Keyinchalik Xorazm
respublikasida muxtor turkman va muxtor qirg’iz-qozoq-qoraqalpoq viloyatlarini
tashkil etishga qaror qilindi. 1923-yil dekabrida Farg’ona vodiysi vakillari RSFSR
tarkibida Farg’ona muxtor viloyati tashkil etish to’g’risida taklif bilan chiqdilar.
Biroq bu fikrni o’lkadagi rahbar organlar, va avvalo partiya organlari xato fikr deb
rad etdi.Chegaralash g’oyasini ishlab chiqib, maromiga yetkazish yo’li va boshqa
bir qancha takliflar ham olg’a surildi.Biroq Markaz va RKP(b) Markaziy Komiteti
O’rta Osiyo byurosi yaxlit va ulkan mintaqada, avvalo uchta O’rta Osiyo
respublikalari hududlarida yalpi hududiy chegaralash chora-tadbirlarini qat’iy
ilgari surdilar.
O’rta Osiyoni chegaralab bo’lish va milliy respublikalar tuzish g’oyasi 1924-
yilda amalga oshirila boshlandi. Biroq bu masalaga doir ziddiyatlar ayni davrda
ham davom etaverdi. Bu kampaniyada ishtirok etishdan bo’yin tovlashga ochiq-
oydin intilish hollari takrorlanaverdi, yangi loyihalar taklif etildi. Lekin Markaz,
O’rta Osiyo byurosi qattiq turib oldi 11
.
Ammo O’rta Osiyo respublikalaridagi hukumat va partiya organlarining
nuqtai nazarlari yakdil emas edi.Turkiy xalqlar bir-biriga yaqin, degan fikr o’rtaga
qo’yilar, boshqa dalillar keltirilardi. 1924-yil fevralida Buxoro Kompartiyasi
chegaralanish masalasini ko’ribchiqdi. Unda O’rta Osiyoning ma’muriy tuzilishi
yuzasidan taklif etilayotgan, barcha turkiy xalqlarning ildizi birligini hisobga
olmaydigan siyosat o’tmish istilochilarisiyosati bilan aslida bir deb aytildi. O’rta
Osiyo byurosi tezislardagi bu fikrlarni xato deb e’lon qilib, qattiq tanqid ostiga
oldi. Turkiston Markaziy Ijroiya Komiteti vaTurkiston kompartiyasining 10-
martdagi birlasligan kengashida atoqli partiya xodimlari S.Xo’janov,
S.Asfandiyorov, N.Paskutskiy O’rta Osiyodagi mavjud sovet respublikalari o’rnida
10
Shamsutdinov R.Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun, Toshkent, 2003.125-130 b.
11
O’zbekistoniston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar D.A.Alimova, E.V.Rtveladze. - T., 2001. 140-
142 bet.
8

O’rta Osiyo federatsiyasini tuzish to’g’risida taklif kiritdilar. Shu bilan birga
S.Xo’janov Turkiston yagona, bir butun va uning yaxligini buzish maqsadga
muvofiq emas, deb qo’shimcha qildi 12
.
Xorazm rahbarlarida ham alohida fikrlar mavjud edi.1924-yil martida ular
respublika doirasida: turkmanlar,o’zbeklar, qirg’izlarning «sud ishlari... shariat
bo’yicha olib boriladigan, milliy tillardagi... maktablari bo’lgan» muxtor
viloyatlarini tuzishni taklif etdilar. 8-may kuni bir guruh Xorazm rahbarlari
RKP(b) Markaziy Komitetiga «Xorazmda milliy masalani hal qilish to’g’risida
maktub» yuborib, unda Xorazmni chegaralanishga qo’shmaslikni iltimos qildilar.
Ular o’zlarining shu nuqtai nazarlarini respublikaning olisda joylasliganligi,
iqtisodiy jihatdan ajralib turganligi bilan asosladilar.Bu nuqtai nazarni Xorazm
Kompartiyasi Markaziy Komiteti, jumladan, Qalandar Odinayev (1897—
1938)ham qo’llab-quvvatladi. Qalandar Odinayev 1922-yil oktabriga qadar
Amudaryo viloyatida, so’ngra Xorazmda RKP(b) Markaziy Komiteti O’rta Osiyo
byurosi vakilibo’lib ishladi. 1924-yil iyulda Q. Odinayev Xorazm Kompartiyasi
mas’ul kotib vazifasidan olib tashlandi 13
.
1925-yil 13-fevralda Buxoroda O'zbekiston SSR Sovetlarining I syezdi
ochildi. U 17-fevralda «O'zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasining tashkil
topishi to'g'risidagi deklaratsiya»ni qabul qildi. Deklaratsiya O'zbekiston SSR
tashkil topganligini qonunan rasmiylashtirdi va O'zbekiston SSRning ixtiyoriy
ravishda SSSR tarkibiga kirganligini e'lon qildi. Deklaratsiyada qayd qilib
o'tilganidek, «shu kundan e'tiboran o'zbek xalqi hududida Toshkent, Samarqand ,
Farg'ona, Qashqadaryo, Zarafshon, Surxondaryo va Xorazm viloyatlarini o'z ichiga
olgan bu xalq tarixida birinchi marta ishchi va dehqonlarning ittifoqdosh
O'zbekiston Sovet Sotsialistik Respublikasi ta'sis etiladi, unga Tojikiston Avtonom
SSR kiradi».
1925-yil 13-mayda SSR Ittifoqi Sovetlarining III syezdi Turkmaniston va
O'zbekiston respublikalarining SSR Ittifoqi tarkibiga kirishi to'g'risida shu
12
Shamsutdinov R.Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun, Toshkent, 2003.125-130 b.
13
O’zbekistoniston davlatchiligi tarixi ocherklari. M a s’ul muharrirlar D.A.Alimova, E.V.Rtveladze. - T., 2001 .
9

respublikalar «xalqlarining erkin xohishi»ni inobatga olib tasdiqladi. Shu tariqa,
O'zbekiston ittifoqdosh respublikasining qonunan rasmiylashtirish jarayoni
tugallandi va jahon xaritasida SSSR tarkibidagi ittifoqdosh respublika bo'lgan
O'zbekiston milliy sovet respublikasi paydo bo'ldi. Shunday qilib, 1924-yilning
oxiri bolshevizmning O'rta Osiyoni milliy-hududiy chegaralash borasidagi siyosati
amalga oshirilishi bilan nishonlandi. Mintaqa xalqlariga majburan tiqishtirilgan bu
siyosatni amalga oshirish uchun vaqt va mablag' bilan bir qatorda katta kuch-
g'ayrat talab qilindi. Birinchi davrda - milliy chegaralanish g'oyasi paydo bo'lgan
1920-yildan 1924-yilgacha, uni amalda ro'yobga chiqarish boshlangan paytgacha,
uning mafkuraviy, siyosiy, madaniy-ma'naviy sozlash va shundan keyingi
harakatlar uchun zamin tayyorlash mexanizmi ishga tushirildi. «yagona turkiy
millat bo'lmaganidek, yagona turkiy madaniyat va yagona turkiy til ham yo'q»
degan shiorlar ostida to’rt yil mobaynida dastlab Turkiston, keyinroq Buxoro va
Xorazm respublikalari xalqlari ongiga keng miqyosda tazyiq o'tkazildi, milliy|
o'xshash tuzilmalarning shakllanish jarayonidagi integratsiya sun'j| ravishda
jadallashtirildi. Ikkinchi davr, 1924-yilda bevosita milli y chegaralanish o'tkazildi,
uni boshdan oxirigacha RKP(b) MQ rahbariyat: va uning muxtor vakillari
rahbarligida O'rta Osiyo partiya tashkilotlari amalga oshirdilar. Mahalliy
xalqlarning xohish-irodasi mutlaqo hisobga olinmadi va ularni o'rganish
mexanizmi ishlab chiqilmadi. Xalqlarni milliy chegaralash g'oyalarini amalga
oshirish bolsheviklarning taktik ustamonligi bilan muvaffaqiyatli
ro'yobga chiqarildi , Avvalo, bu g'oyaning dastlabki vazifasi hal etildi turkiylar
birligi mafkurasiga va amaliyotiga sezilarli zarba berildi. Milliy tuzilmalar tashkil
etilishi, ularga «milliy davlatchilik» maqomi berilishi bilan Markaz mintaqa
xalqlarining diqqatini tashqi dushmandan (ular uchun tashqi dushman Markazning
o'zi edi) ichki muammolarga yo'naltirishga muvaffaq bo'ldi. Lekin bu eng asosiysi
bo'lib, bolsheviklar bu harakat bilan o'zlarining strategik niyatlarida ham muhim
yutuqlarni qo'lga kiritdilar. RSFSRning Turkiston Avtonom Respublikasi bilan bir
qatorda milliy-hududiy chegaralanishiga huquqiy jihatdan mustaqil Buxoro va
Xorazra respublikalarining ham jalb qilinishi, ularning qismlarga bo'linishi va ular
10

asosida yangi milliy tuzilmalarning tashkil topishi, ularning SSSR tarkibiga
kiritilishi natijasida O'rta Osiyoning bu ikki qadimgi davlati dunyoning siyosiy
xaritasidan butunlay yo'q qilindi.
I.2 O’zbeksiton SSSR ning tashkil topishi va ma’muriy bo’linishi
1925 yil 13-fevralda Buxoroda maxsus qurilgan Xalq uyida O zbekiston SSRʻ
sovetlarining I qurultoyi ochildi. Qurultoy 17-fevralda "O zbekiston Sovet
ʻ
Sotsialistik Respublikasini tashkil etish to g risida deklaratsiya" qabul qildi.
ʻ ʻ
O zSSR oradan ko p o tmay SSSR tarkibiga qabul qilingan (1925 yil 13 may).
ʻ ʻ ʻ
O zSSR tarkibida 1929 yilgacha Tojikiston ASSR ham bo lgan. Qoraqalpoq
ʻ ʻ
avtonom oblasti (1925 yil 16-fevraldan) tuzilib, u dastlab Qozog iston ASSR
ʻ
tarkibiga kirgan. Keyinchalik Qoraqalpoq avtonom oblasti (1932 yil RSFSR
tarkibiga, 1936 yildan O zbekiston SSR tarkibida) Qoraqalpog iston ASSR qilib
ʻ ʻ
qayta tuzildi.
O rta Osiyo xalqlari uchun bu chegaralanish va tashkil etilgan yangi
ʻ
"milliy davlatchilik" ularning bundan keyingi taraqqiyotiga yangi nozik farqlarni
olib kirdi. O zbekiston SSRning tuzilishi "o zbek xalqining milliy davlatchiligi
ʻ ʻ
tashkil qilindi", degan fikrni anglatmaydi. SSSR tarkibidagi O zSSR amalda hech
ʻ
qanday suverenitet va mustaqillikka ega emas edi. O zSSR tashkil
ʻ
etilayotgan vaqtlardayoq uning oldiga , asosan, Markazning manfaatlariga xizmat
qilish, SSSRning markaziy rayonlariga xom ashyo yetishtirib berish kabi vazifalar
qo yilgan edi. SSSR inqirozga yuz tutgan va parchalangan paytgacha bu vazifalar
ʻ
o z kuchini yo qotmadi. Respublikadagi dehqonlarni g oyaviy jihatdan birlashtirib
ʻ ʻ ʻ
turgan tashkilotlardan biri „Qo shchi“ ittifoqi bo lgan (1920–33-yillarda faoliyat
ʻ ʻ
ko rsatgan). 1924-yilda 200 ming kishini o ziga birlashtirgan bu ittifoq ham asta-
ʻ ʻ
sekin bolsheviklarning qishloqdagi mustabid siyosati targ ibotchisiga aylangan.
ʻ
Qishloq kambag allarining eng qashshoq qismini o zida birlashtirgan bu
ʻ ʻ
tashkilot kollektivlashtirish (jamoalashtirish) va „quloqlashtirish“ davrida salbiy
11

rol o ynadiʻ 14
.
O zbekiston SSRda bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan „sotsialistik
ʻ
tajriba“ mahalliy xalq tomonidan norozilik bilan qarshi olindi. Sovet
hokimiyatining dastlabki 10 yilliklarida milliy rahbar xodimlar va ziyolilar
tomonidan markazning zo ravonligiga qarshi ochiq tanqidiy fikrlar aytilgan.
ʻ
Muxolifat ayrim davlat va jamoat arboblari, yozuvchilar, shoirlar, maorif xodimlari
va huquqshunoslarni o zaro birlashtirgan edi. 1925–29-yillarda O zbekistonda
ʻ ʻ yer-
suv islohoti amalga oshirildi. Bu islohot joylarda shart-sharoitlar va tayyorgarlik
darajasiga qarab uch bosqichda o tkazildi. Keyinchalik qishloq
ʻ
xo jaligini
ʻ kollektivlashtirish amalga oshirilib, kolxoz va sovxozlar tuzildi. Biroq
sho rolar hokimiyati o ziga to q dehqon xo jaliklarini
ʻ ʻ ʻ ʻ “quloq” (“mushtumzo r”) ʻ
sifatida tugatish siyosatini olib borgan.
Shu davrdan boshlab qadimiy Turkiston hududi bolsheviklar davlatining ikki
g'ildirakli aravasiga mustahkam bog'lab qo'yildi. O'rta Osiyo davlatchiligining
ming yillik rivojlanish tarixiga putur yetkazikli. Hukmron sulolalarning tez-tez
almashishiga, makon-hudud mezonlarining o'zgarishiga qaramay, O'rta Osiyo
davlatchiligining asosini tashkil qilgan muhit - uning aholisi tarixan turli etnik
guruhlardan tashkil topganligi va uning tarqoq holda joylashganligi, uning o'ziga
xos bo'lgan xo'jalik, maishiy, diniy, ma'naviy-madaniy hayotining mushtarakligi
o'zgarmay qolaverardi. Har bir etnik guruh o'zining muayyan joyiga ega bo'lgani
holda bu mushtaraklikning tarkibiy, o'zgarmas teng qiymatga ega bo'lgan qismi
bo'lib turaverardi. Endi esa, ittifoqdosh, muxtor respublikalar va viloyatlarning
tashkil topishi bilan millatlarni farqlash, tabaqalash joriy etildi.
O zbekiston SSR ma muriy jihatdan 1925-yilda dastlab 8 ta viloyat
ʻ ʼ
( Samarqand , Toshkent , Farg ona
ʻ , Xo jand ʻ , Zarafshon , Surxondaryo , Qashqadaryo ,
Xorazm ) va Tojikiston ASSR (1929-yilgacha O zbekiston SSR tarkibida bo lgan),
ʻ ʻ
22 uyezd va 241 volostga bo lingan. 1926-yilda ma muriy-iqtisodiy rayonlashtirish
ʻ ʼ
amalga oshirilgan. 1987-yilda O zbekiston SSR tarkibiga
ʻ Qoraqalpog iston ʻ
14
O’zbekistoniston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar D.A.Alimova, E.V.Rtveladze. - T., 2001. 140-
142 bet.
12

ASSR (1936-yildan u O zbekiston SSR tarkibida bo lgan), 12 ta oblastʻ ʻ
( Andijon , Buxoro , Jizzax , Navoiy , Namangan , Samarqand , Sirdaryo , Surxondaryo,
Toshkent, Farg ona, Xorazm, Qashqadaryo), 155 rayon, 123 shahar, 95 ta posyolka
ʻ
hamda Toshkent shahri kirgan. O zbekiston SSR poytaxti 1925-yil fevraldan to
ʻ
may oyigacha Buxoro shahri bo lgan. 1925-yil maydan to 1930-yil dekabrgacha
ʻ
Samarqand shahri poytaxt bo lgan. 1930-yil oxiridan
ʻ
poytaxt Toshkentga ko chgan
ʻ 15
.
Shunday qilib, millatning bir qismi o'z ota-bobolari yerida yashab, mehnat
qilsa-da, rasmiy ta'rifga ko'ra, «oz sonli millat»ga aylanib qolgan edi, bu esa
ularning ongiga ta'sir qilmasdan qolmasdi , o'z huquqlarining qandaydir poymol
qilinganligida deb tushunardilar. Aslida, bolsheviklar andozasidagi milliy-hududiy
chegaralanish O'rta
Osiyo xalqlari o'rtasidagi bo'lajak millatlararo munosabatlar
jarayonlafl ostiga ma'lum vaqtda portlaydigan mina qo'yish degan gap edi, ular
favqulodda vaziyatlarda portlab, turli nizolar va keskin holatlar keltirib
c hiqarishi
muqarrar edi. Shu bilan birga, yangi tuzilmalarni O'rta Osiyo xalqlarining «milliy
davlatchiligi» tashkil etilganligi sifatida baholash ham to'g'ri bo'lmasa kerak.
Chunki SSSR tarkibiga kirish va SSSRning tashkil topganligi haqidagi
Shartnomaning imzolanishi, bu yerda RKP(b) MK O'rta Osiyo byurosining, O'rta
Osiyo Iqtisodiy Kengashining va boshqa shunga o'xshash butunittifoq idoralarining
saqlanib qolishi bilan davlatga xos bo'lgan hokimiyat vazifalari va vakolatlarning
barchasi Markaz ixtiyorida bo'lib qoldi 16
. O'zbekiston Prezidenti I.A.Karimovning
jonli iborasi bilan aytganda, O'rta Osiyoda tashkil qilingan bu tuzilmalar davlat
bo'lib shakllanmagan “davlatga o'xshash tuzilmalar edi” Mazkur tuzilmalar
suverenitet va rnustaqillikdan batamom mahrum edilar, ular aslida SSSRning
ma'muriy-iqtisodiy rayonlari darajasiga tushirilgan bo'lib, tashkil etilayotgan
vaqtlaridayoq ularga asosan Markazning manfatlariga xizmat qilish, xom ashyo
yetishtirish kabi vazifalar aniq qilib belgilab berilgan edi.
15
O’zbekistoniston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar D.A.Alimova, E.V.Rtveladze. - T., 2001. 140-
142 bet.
16
O’zbekistoniston davlatchiligi tarixi ocherklari. Mas’ul muharrirlar D.A.Alimova, E.V.Rtveladze. - T., 2001. 140-
142 bet.
13

II BOB. O’zbekiston SSSR dagi ma’muriy-buyruqbozlik tizimining qaror
topishi
II.1 1920-yilning ikkinchi yarmi va 30-yillarning ikkinchi yarmida huquqda
yuz bergan o'zgarishlar
O'rta Osiyoda milliy davlatlarning tashkil etilishi huquq sohasida qator
o'zgarishlar bo'lishiga olib keldi. Bu asosan yangi tashkil topgan respublikalarning
o'z huquq manbalarini yaratilishi orqali amalga oshirildi. O'zbekiston SSRning
1927-yilgi Konstitutsiyasi asosida huquqning turli sohalari bo'yicha qator normativ
huquqiy aktlar qabul qilingan. Bular O'zbekiston SSRning Grajdanlik kodeksi
(1927 y.), Grajdanlik jrotsessual kodeksi (1927 y.), Nikoh, oila, vasiylik va
grajdanlik holatlarini qayd qilish haqidagi kodeksi (1929 y), Yer-suv kodeksi
(1929 y.), Jinoyat protsessual kodeksi (1929 y.) va boshqalardir 17
.
Oila huquqiga oid ayrim muaramolarni qal qilish maqsadida adliya xalq
komissarligi 1926-yil 25-fevralda «Xotin-qizlarni huquqiy uyini joyalashtirish
to'g'risida»gi yo'riqnomasini qabul qildi 18
. Bunga asosan nikoh ishlarini qozi
sudlarida ko'rish ishlari tugatildi. Bu davrda nikohni qayd etish masalalari,
mahalliy sharoitni hisobga olgan holda , ayrim qo'shimcha va o'zgartirishlar bilan
to'ldirilgan RSFSRning 1918-yilgi oila va nikoh kodeksi asosida hal etilardi. Oila,
nikoh, vasiylik va grajdanlik holati aktlarini qayd qilish haqidagi 1927-yilda ishlab
chiqilgan yangi kodeks O'zbekistondagi birinchi oila-nikoh kodeksi edi. Unga
ko'ra, nikohga kirishning asosiy shartlari o'zaro rozilik va nikoh yoshiga yetganlik
talab qilindi (xotin-qizlar uchun 18 yosh), yaqin qarindoshlar o'rtasida nikohga
kirish, ko'p xotinlik qoralandi, shuningdek nikohga kiruvchilarning diniy, milliy va
ijtimoiy kelib chiqishi bilan bog'liq chegaralanishlar taqiqlandi. Nikoh bekor
qilingach mehnatga qobiliyatsiz tomonning uch yil davomida nafaqa olib turishi
belgilandi.
Bu davrda qator huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Jumladan, O'zbekiston
17
Azizxo jayev A „Mustaqillik: kurashlar, iztiroblar, quvonchlar“, Toshkent, 2001;ʻ 201- bet.
18
Alimova D. A., Golovanov A. A. Oʻzbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazyiq
oqibatlar, Toshkent, 2000; 121-128 betlar
14

Sovetlarining I-syezdi tomonidan qabul qilingan «O'zbekiston SSRning tashkil
topganligi to'g'risida»gi Deklaratsiya, «Xo'jalik qurilishi haqida»gi, «Hokimiyatni
yangi saylangan O'zbekiston SSR Sovetlari MIKga berish to'g'risida»gi qarorlari,
shuningdek, O'zSSR Sovetlari MIK va uning Prezidiumi tomonidan qabul qilingan
«Quyi davlat idoralarini mustahkamlash to'g'risida»gi Nizomini tasdiqlash
haqida»gi, O'zbekiston SSRning 1925-J 926-yiIgi davlat budjeti rejasi va boshqa
aktlarning qabul qilinishini O'zbekistonda yangi huquqiy tizimning paydo bo'lishi
va rivojlanishiga olib keldi.
TASSRning 1922-yil 23-noyabrdagi qozi sudlari haqida qabul qilingan
Nizomining 14-moddasiga binoan qozi va biy sudlarida, shariat qonunlari va odat
qoidalariga asoslanib ish ko'rish jarayonlari yangi huquqning asosiy qoidalariga zid
kelmasligi shart qilib qo'yildi. Sovet davlati qishloq jpylarida 1925-yilda yer-suv
islohotini, shaharlarda esa, uylarni Miilliylashtirish va ularning egalaridan shahar
Sovetlariga olib berish amalga oshirildi 19
.
1922-yildagi Mehnat qonunlari kodeksi qo'llanilib, mehnat huquqining
me'yorlari mehnat shartnomasi va jamoa shartnomalari tuzish, dam olish, ish haqi ,
ish vaqti me'yorlarini tartibga solishga qaratilgan, Bu kasaba uyushmalari jamoa
shartnomasining faol ishtirokchisi tanildi. Jamoa shartnomasi ishxona ma'muriyati
bilan kasaba uyushma tashkiloti o'rtasida bir yil muddatga tuzilib, u ikki xil
ko'rinishda bo'ldi: bosh va lokal shartnomalar. Bu shartnomalar muhim huquqiy
shakllardan bo'lib, fuqarolarning mehnat jamoalarida ishchi va xizmatchi sifatida
faoliyat ko'rsatishlarida katta rol o'ynadi.
O'zbekiston SSR JK 1926-yil 1-iyuldan boshlab kuchga kiritildi. Unga
RSFSRning 1924-yildagi «Jinoyat huquqining boshlang'ich qoidalari» asos bo'lib
xizmat qilgan. Ushbu kodeks umumiy va maxsus qismlardan iborat bo'lib, mavjud
292-moddadan 56 tasi umumiy qismga 236 tasi esa maxsus qismga bag'ishlangan.
Umumiy qism 4 ta bo'limdan iborat edi. O'zbekiston SSR JK RSFSR Jinoyat
Kodeksidan farqli ravishda boshqarish tartibiga qarshi qaratilgan jinoyatlarni ham
19
Хасанов М.К. Кокандская автономия и некоторые ее уроки Октябрьская революция в Средней Азии и
Казахстане: теория, проблемы, перспективы изучения. – Т.,1991 135- 140 betlar
15

juda xavfli jinoyatlar deb hisoblagan. Jinoyat Kodeksida yangi ijtimoiy davlat
tuzilishini va uning huquqiy tartiblarini, shuningdek grajdanlarning huquq va
manfaatlarini qo'riqlash maqsadida jazoning og'ir turlari ko'rsatildi. JPK 1926-yilda
qabul qilinib, u 1924-yildagi Ittifoq va ittifoqdosh respublikalar jinoyat sud
yuritish asoslariga muvofiq holda ishlab chiqilgan edi 20
. U o'zgartirish va
qo'shimchalar bilan 1929-yilgacha amalda bo'ldi. Kodeks 6 bo'lim 455 moddadan
iborat edi. JPKdan jinoyat sud ishlarini yuritish asoslari, dalillar haqidagi normalar,
sudning ushlab turish tartiblari va muddatlari, jinoyat ishini qo'zg'atish tartiblari va
dastlabki tergov asoslari kabi qaror normalar joy olgan. Shuningdek, kodeksda
jinoyat ishlarini xalq sudida ko'rishning tartibi, oblast sudlari va harbiy
tribunallarda hamda O'zbekiston SSR Oliy sudida sud ishlarini yuritish asoslari,
tartiblari ham o'z ifodasini topgan. Kodeksning so'nggi bo'limida hukmning ijro
tartibi, muddatidan ilgari shartli ravishda jazodan ozod qilish tartibi, shuningdek,
shartli hukmlarni va muddatidan ilgari shartli ozod qilishlarni bekor qilish tartiblari
ko'rsatilgan 21
.
O'zbekiston SSR MIK Prezidiumining 1927-yil 22-oktabr qaroriga asosan
GPK respublikaning barcha hududlarida 1928-yil yanvar oyidan boshlab kuchga
kiritildi. Kodeks besh qismdan tashkil topgan bo'lib, unda grajdanlik jarayonining
asosiy mazmuni , sud daromadlari va xarajatlari, jarimalari, sud jarayoni
ishtirokchilarini chaqirishning tartibi va protsessual muddatlar ko'rsatilgan.
GPKning ikkinchi qismida da'vo ishlari bilan bog'liq me'yorlar, uchinchi qismda
esa alohida muhim ishlami hal qilish tartiblari, to'rtinchi qismida sud qarori ustidan
shikoyat qilish tartiblari va beshinchi qismida sud qarorlari va ajrimlarining ijrosini
ifodalovchi normalar o'z ifodasini topgan-1930-yillar «qatag'on» qilish siyosati
bilan tarixda qoldi. Jinoyat protsessual qonunchiligida «ixchamlashtirish» yuz
berdi. O'zbekiston Adliya xalq komissarligi yangi Jinoyat protsessual kodeksini
ishlab chiqdi va u 1929-yil avgust oyidan kuchga kiritildi. 1926-yildag
Kodeksdan
20
Alimova D. A., Golovanov A. A. Oʻzbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazyiq
oqibatlar, Toshkent, 2000; 121-128 betlar
21
Хасанов М.К. Кокандская автономия и некоторые ее уроки Октябрьская революция в Средней Азии и
Казахстане: теория, проблемы, перспективы изучения. – Т.,1991 135- 140 betlar
16

farqli o'laroq bu Kodeks 175 (455) moddadan iborat edi. Runda surishtiruv va
dastlabki tergov institutlari birlashtirildi. Sud organlari qoshidagi tergov organlari
prokuratura organlariga olib berildi. Hatto tergovchi prokurorning ayrim nazorat
funksiyalari bilan ham di Kodeksda jinoyat ishini kuzatish yoki rad etish asoslari
alohida ko'rsatib o'tilmagan edi. Bu esa qonunchilikning buzilishiga
0 [ib keldi.
SSSR MIKning 1934-yil iyuldagi «Umumittifoq Ichki Ishlar xalq Komissariyatini
tashkil qilish to'g'risida»gi qarori bilan Davlat girlashgan Siyosiy Boshqarmasi
(OGPU) huzuridagi sud kollegiyasi tugatilib, davlat jinoyatlari va boshqaruv
tartibiga qaratilgan jinoyatlarni tergov qilish SSSR Ichki Ishlar Xalq Komissarligi
Davlat xavfsizligi idoralariga berildi. Shu bilan birga SSSR va ittifoqdosh
respublikalar Oliy sudlari qoshida ushbu turdagi ishlarni ko'rib chiqish uchun
maxsus kollegiyalar tuzildi. Vatanga xiyonat qilish, josuslik, terrorizm,
qo'poruvchilik kabi jinoyat ishlari Oliy sudning Harbiy kollegiyasi va liarbiy
tribunallar sudlovligiga taalluqli bo'ldi. Bundan tashqari Ichki Ishlar Xalq
Komissarligi huzurida jinoyat ishlarini ko'rib chiqish huquqi bo'lgan Maxsus
Kengash tuzildi 22
.
SSSR MIK 1934-yil dekabrdagi «Ittifoqchi respublikalarning harakatdagi
jinoyat protsessual kodekslariga o'zgartirishlar kiritish haqida»gi qaroriga
asosan,O'zbekiston SSR MIK ham 1934-yilning 14-dekabrida «Jinoyat protsessual
Kodeksining 11-, 93-, 106-, 151-, 167-moddalariga o'zgartirish kiritish va 99-,
166-moddalar bilan to'ldirish haqida»gi qarori qabul qilindi 23
.
O'zbekiston SSR tashkil qilinganidan so'ng respublika davlat boshqaruvi
organlari ittifoq organlari tartibida va ular andozasida tuzildi. Bu ittifoqdosh
respublikalarni Markazdan turib boshqarishning eng oson va oddiy, shu bilan
birga, takomillashgan mustahkam shakli edi. Shuningdek, mahalliy hokimiyat
organlari va ularning apparati vujudga keltirildi , yangi ma'muriy-hududiy bo'linish
amalga oshirildi. Oldiniga respublikaning viloyat bo'linishidan okrug bo'linishiga
22
Хасанов М.К. Кокандская автономия и некоторые ее уроки Октябрьская революция в Средней Азии и
Казахстане: теория, проблемы, перспективы изучения. – Т.,1991 135- 140 betlar
23
Alimova D. A., Golovanov A. A. Oʻzbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazyiq
oqibatlar, Toshkent, 2000; 121-128 betlar
17

o'tildi, keyin yana viloyat bo'linishiga qaytildi, tumanlar va qishloq
kengashlarining keng tarmog'i tuzildi. Ma'muriy-hududiy islohotlar sovetlarni
mustahkamlash va ularni aholiga yaqinlashtirish bahonasida o'tkazilardi. Aslida
esa ular kommunistik rejim tomonidan partiya-davlat apparatining cheksiz
hukmronligini mustahkamlash maqsadida amalga oshirilar edi. 1927-yil mart oyida
O'zbekiston Sovetlarining II qurultoyi respublika Konstitutsiyasini qabul qildi, bu
Konstitutsiya qat'iyan sinfiy tusda bo'lib, bolshevikcha ekstremizm mafkurasi bilan
sug'orilgan edi. Konstitutsiyaga muvofiq «mehnatkash bo'lmagan» qatlamlardan
chiqqan ko'pgina ijtimoiy febaqalar, dindorlar va boshqalar saylov huquqlaridan
mahrum etilgandi. Su bilan aholining anchagina qismi kommunistik rejim
tomonidan davlat Sjurilishida va ijtimoiy-siyosiy hayotda ishtirok etishdan
chetlashtirilgan edi.
Konstitutsiyaga «Mehnatkash va ekspluatatsiya qilinuvchi xalqlar
huquqlari» Deklaratsiyasi, «O'zbekiston SSRni tashkil qilinishi to'g'risida»
Deklaratsiya, SSSR Sovetlari III-syezdining «O'zbekiston SSRni Ittifoqi tarkibiga
qo'shish» to'g'risidagi qarori, SSSRning 1924-yilgi Konstitutsiyaga asos qilib
olindi. Konstitutsiya 8 bo'lim, 17 bob, 114 moddadan iborat.
Konstitutsiya O'zbekiston SSRning tashkil qilinganligini, O'zbekiston
hududida proletariat diktaturasi o'rnatilganligini, milliy davlat tuzilganligi
xususiy
mulk bekor qilinganligini qonunlashtirdi. Shuningdek Konstitutsiyada O'zbekiston
SSR ishchi va dehqonlarning sotsialistik davlati ekanligi, unda butun hokimiyat
ishchi dehqon va qizil askar deputatlari Sovetiga o'tganligi, asosiy ishlab chiqarish
qurollariga nisbatan davlat mulkchiligi belgilanganligi e'lon qilindi. Konstitutsiya
bo'yicha O'zbekiston SSR davlat hokimiyatining oliy organi O'zbekiston Sovetlar
Qurultoyi, qurultoylar o'rtasidagi davrda Sovetlar Markaziy Ijroiya Qo'mitasi,
lining sessiyalari orasida MIK Prezidiumi , oliy boshqaruv organi respublika Xalq
Komissarlar Soveti, mahalliy davlat hokimiyati idoralari okrug va tumanlarda
Sovetlar qurultoyi, qurultoylar o'rtasidagi. davrda Sovetlarning ijroiya qo'mitalari,
shahar va qo'rg'onlarda Sovetlar sessiyalari o'rtasidagi davrda ularning ijroiya
18

qo'mitalari qishloqlarda qishloq Sovetlari etib belgilangan 24
.
Doimiy ishlab turuvchi O'zbekiston MIK hukumat va boshqa vazirliklarning
davlat organlari faoliyatini boshqarib turish, ularning ishlarini muvofiqlashtirish,
Konstitutsiya va boshqa qonunlarning bajarilishini nazorat qilib borish bilan
shug'ullanishi belgilandi. Konstitutsiyada fuqarolarning huquqiy holati, ularning
huquq va erkinliklari ham ko'rsatilgan edi va unda «mehnatkashlar» va «fuqaro»
tushunchalari izohlab o'tilgan. Shu bilan birga mehnatkashlarning huquq va
erkinliklariga alohida e'tibor berilgan. Konstitutsiya mehnatkashlarga o'z fikrini
erkin bildira olish, majlis qilish, birlashmalar tuzish huquqini berdi. Lekin
fuqarolarning bu huquqlari hech qanday kafolatlanmadi. O'zbekiston tarkibiga
Tojikiston ASSRning kirganligini inobatga olib, Konstitutsiyaning tegishli boblari,
jumladan, gerbi, o'zbek, tojik va rus tillarida yozib qo'yildi.
II.2 O’zbekiston SSSR ning boshqaruv tizimi.
V.I.Lenin imzo chekkan «Rossiya va Sharqning barcha musulmon
mehnatkashlariga» deb nomlangan murojaatnomada bayon qilingan fikrlar
muxtoriyatning tuzilishiga qo‘shimcha asos bo‘ldi. Unda shunday jumlalarni o‘qish
mumkin: «Bundan buyon sizning urf-odatlaringiz, milliy va madaniy
muassasalaringiz ozod va daxlsiz deb e’lon qilinadi. O‘z milliy hayotlaringizni erkin
va bemalol uyushtiravering, sizning bunga haqingiz bor.Siz o‘zingiz o‘z
vataningizning hokimlari bo‘lishingiz lozim. O‘z rasmrusumingizga binoan
hayotingizni uyushtirishingiz lozim. Sizning bunga haqqingiz bor, chunki sizlarning
taqdiringiz o‘z qo‘lingizda 25
.
Murojaatnomada sotsializm qurilishi, tuziladigan hokimiyatning shakli
to‘g‘risida bir og‘iz ham so‘z aytilmagan. 26
Totalitarizm davlatni boshqarish
shakllaridan biri bo‘lib, unda bir shaxs, ijtimoiy sinf yoki guruhning jamiyatdagi
yakkahokimligiga va ushbu shaxsga so‘zsiz bo‘ysunishga asoslanadi. Totalitar
24
Alimova D. A., Golovanov A. A. Oʻzbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazyiq
oqibatlar, Toshkent, 2000; 121-128 betlar
25
Хасанов М.К. Кокандская автономия и некоторые ее уроки Октябрьская революция в Средней Азии и
Казахстане: теория, проблемы, перспективы изучения. – Т.,1991 135- 140 betlar
26
Материалы и документы 1съезда Компартии Туркестана. – Т., 1934. – С.56 .
19

mamlakatlarda jamiyat hayotining barcha sohalarida davlatning to‘la hukmronligi
o‘rnatiladi, ijtimoiy-siyosiy tashkilotlarning faoliyati ustidan qattiq nazorat olib
boriladi, demokratik tashkilotlar faoliyati cheklab qo‘yiladi. Sobiq Ittifoqda 20-
yillarning oxirlariga kelib, bolsheviklar partiyasining bir partiyaviylik tizimi
o‘rnatilgan edi 27
. Bolsheviklar partiyasi dohiylarining fikricha, faqat ular
mehnatkash(ishchilar va dehqon)lar manfaatlarini ifoda etadilar va jamiyatni ular
foydasiga qanday boshqarishni biladilar. Boshqa partiyalar ishlab chiqaruvchilar
manfaatlarini himoya qiladigan partiyalar sifatida bolsheviklar partiyasi tomonidan
ta’qib qilingan va keyinchalik ularning faoliyatiga chek qo‘yilgan 28
. Jamiyatning
turli sohalariga tegishli qarorlar partiya va sovet rahbarlarining tor doirasida qabul
qilingan va ularni bajarish barcha mamlakat fuqarolari uchun majburiy bo‘lgan,
yuqori siyosiy va xo‘jalik laozimlarida faqat bolsheviklar partiyasi a’zolaridan
tayinlanadigan bo‘lgan. Partiya va hukumat qarorlarini muhokama etish og‘ir
oqibatlarga olib kelgan. Mamlakat fuqarolarining erkin fikrlash imkoniyati
cheklangan. 1929-yilda sobiq Ittifoqda yangi iqtisodiy siyosatga chek qo‘yildi,
mamlakatda ma’muriy-buyruqbozlik tizimi shakllana boshladi. Mamlakatda
I.V.Stalinning mutlaq hokimiyati o‘rnatildi, uning g‘oyaviy raqiblari – Trotskiy,
Zinovyev, Kamenev, Buxarin va boshqalar «xalq dushmanlari» sifatida o‘ldirildi
yoki surgun qilindi 29
. Aynan shu davrda bolsheviklar partiyasi organlarining sudlar
ishiga qo‘pol aralashuvi kuchaydi. Davlat rahbarlari o‘zlarining ko‘plab siyosiy
raqiblarini sud va kuch ishlatuvchi komissariatlar qo‘llari bilan yo‘q qilishdi.
Mamlakatda tuzilgan OGPU (Birlashgan davlat siyosiy boshqarmasi), NKVD (Ichki
ishlar xalq komissarligi)larning «uchlik» va «ikkilik»lari «xalq dushmani» tamg‘asi
bosilgan minglab davlat arboblari, olimlar, yozuvchilar, harbiylar, ishchilar va
dehqonlarni qatag‘on qildilar. 175 20-yillarning oxiriga kelib, sobiq Ittifoqda yangi
iqtisodiy siyosatga chek qo‘yildi, mamlakatda ma’muriy-buyruqbozlik tizimi
shakllana boshladi. Jamiyatning turli sohalariga tegishli qarorlar partiya va sovet
27
Bahodir Eshov ”O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi”,-T :2014 87-bet
28
Alimova D. A., Golovanov A. A. Oʻzbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazyiq
oqibatlar, Toshkent, 2000; 121-128 betlar
29
Bahodir Eshov ”O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi”,-T :2014 86-bet
20

rahbarlarining tor doirasida qabul qilindi va ularni bajarish barcha uchun majburiy
bo‘ldi. Partiya va hukumat qarorlariga nisbatan erkin fikr aytish og‘ir oqibatlarga
olib kelishi mumkin edi. Shu tariqa, XX asr 30-yillarining o‘rtalarida SSSRda o‘ta
markazlashgan, mafkuralashgan, zo‘ravonlikka asoslangan tuzum shakllandi.
I.V.Stalinning o‘sha davrda bayon etgan «sotsializm mustahkamlanib borgan sari
sinfiy kurash keskinlashib boradi» degan soxta nazariyasi ommaviy qatag‘onlarning
g‘oyaviy asosi bo‘lib xizmat qildi. 1937-1938- yillarda sobiq Ittifoqda «xalq
dushmani» sifatida 2 mln.dan ortiq kishi hibsga olingan, ulardan 800 ming kishi otib
tashlangan. «Qatag‘on» so‘zi ruscha «repressiya» so‘zi bilan sinonimdir.
«Repressiya» so‘zi lotincha «repressio» so‘zidan olingan bo‘lib, davlat organlari
tomonidan insonlarga nisbatan qo‘llanadigan jazo choralari, ularni qatag‘on qilish,
ularga ommaviy tarzda zulm o‘tkazish ma’nolarini anglatadi. Sovet hokimiyati
tomonidan O‘zbekiston xalqiga qarshi o‘tkazilgan qatag‘onlar bir necha davrlarni
o‘z ichiga qamrab oladi. XX asr 20- yillarining ikkinchi yarmi va 30-yillarning
boshlarida Sovet hukumati idoralari tomonidan O‘zbekistonda «o‘n sakkizlar
guruhi», «inog‘omovchilik», «qosimovchilik» kabi nomlar bilan siyosiy ishlar to‘qib
chiqilgan va ko‘plab o‘zbek xalqining asl farzandlari qatag‘on qilingan 30
.
O’lkada «s о v е t avt о n о miyasi» ni b е v о sita tashkil etishni RKP(b) MK va
RSFSR Х KM Turkist о nning favqul о dda vak о lati b е rilgan P. A. K о b о z е v zimmasiga
yuklandi. V. I. L е ninning vakili T о shk е ntga 1918 yil apr е l о yining b о shida yetib
k е ldi. 20 apr е lda Turkist о n s о v е tlarining V s’ е zdi ish b о shladi. U r е spublikaning
rasmiy maq о mini tasdiqlash l о zim edi. 1918 yil 20 apr е l kuni t е gishli sinfiy
m е z о nlar as о sida saylangan s’ е zd d е l е gatlari «R о ssiya s о v е t f е d е rasiyasining
Turkist о n s о v е t R е spublikasi haqida Niz о m»ni qabul qildilar 31
.
Respublikadagi dehqonlarni g oyaviy jihatdan birlashtirib turganʻ
tashkilotlardan biri „Qo shchi“ ittifoqi bo lgan (1920–33-yillarda faoliyat
ʻ ʻ
ko rsatgan). 1924-yilda 200 ming kishini o ziga birlashtirgan bu ittifoq ham asta-
ʻ ʻ
sekin bolsheviklarning qishloqdagi mustabid siyosati targ ibotchisiga aylangan.
ʻ
30
Alimova D. A., Golovanov A. A. Oʻzbekiston mustabid sovet tuzumi davrida: siyosiy va mafkuraviy tazyiq
oqibatlar, Toshkent, 2000; 121-128 betlar
31
Shamsutdinov R.Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun, Toshkent, 2003.125-130 b.
21

Qishloq kambag allarining eng qashshoq qismini o zida birlashtirgan buʻ ʻ
tashkilot kollektivlashtirish (jamoalashtirish) va „quloqlashtirish“ davrida salbiy
rol o ynadi
ʻ 32
.
O zbekiston SSRda bolsheviklar tomonidan amalga oshirilgan „sotsialistik
ʻ
tajriba“ mahalliy xalq tomonidan norozilik bilan qarshi olindi. Sovet
hokimiyatining dastlabki 10 yilliklarida milliy rahbar xodimlar va ziyolilar
tomonidan markazning zo ravonligiga qarshi ochiq tanqidiy fikrlar aytilgan.
ʻ
Muxolifat ayrim davlat va jamoat arboblari, yozuvchilar, shoirlar, maorif xodimlari
va huquqshunoslarni o zaro birlashtirgan edi.
ʻ Sovet rejimi dastavval mavjud
tuzumga muxolifatda turganlarga qarshi repressiya siyosatini amalga oshirgan
bo lsa, 30-yillardan boshlab o z xalqiga nisbatan ommaviy terrorni qo lladi. XX
ʻ ʻ ʻ
asr 20-yillarining ikkinchi yarmi va 30-yillar boshida O zbekiston SSRda „O n
ʻ ʻ
sakkizlar guruhi“, „inog omovchilik“, „qosimovchilik“, „badriddinovchilik“,
ʻ
„milliy ittihodchilar“, „narkompros ishi“ kabi siyosiy ishlar to qilishi
ʻ
va Munavvarqori boshchiligidagi milliy ziyolilarning qamoqqa olinishi natijasida
ko plab o zbek ziyolilari qatag on qilindi. 1931-yil aprelda
ʻ ʻ ʻ Moskvada bo lib ʻ
o tgan sud majlisidan keyin Munavvarqori boshchiligidagi 15 kishi otib tashlandi,
ʻ
qolgan 70 kishi esa uzoq muddatli qamoq jazosiga hukm qilindi.
30-yillar o rtasiga kelganda butun mamlakatda bo lgani singari
ʻ ʻ
O zbekiston SSRda ham ommaviy qatag onlar avj oldi. Respublikadagi aksariyat
ʻ ʻ
siyosiy rahbarlar 1937–38-yillarda „millatchilik va sovet hokimiyatiga qarshi
kurash olib borish“da, shuningdek, qurolli qo zg olon ko tarishni tayyorlashda
ʻ ʻ ʻ
ayblandi. Fayzulla Xo jayev
ʻ , Akmal Ikromov , Sulton Segizboyev kabi siyosiy
rahbarlar qatl etildi. O zbekiston SSR jamiyatning barcha tabaqalariga yoyilgan
ʻ
hibsga olish to lqini ostida qoldi. Davlat va jamiyat arboblari, xo jalik rahbarlari va
ʻ ʻ
oddiy kishilar bilan bir qatorda milliy ziyolilar ommaviy ravishda qatag on qilindi.
ʻ
XX asr o zbek adabiyotining arboblari;
ʻ Fitrat , Cho lpon ʻ va Abdulla Qodiriy va
boshqalar otib tashlandi.
32
Хасанов М.К. Кокандская автономия и некоторые ее уроки Октябрьская революция в Средней Азии и
Казахстане: теория, проблемы, перспективы изучения. – Т.,1991 135- 140 betlar
22

1937–39-yillarda to qib chiqarilgan soxta ayblovlar bo yicha O zbekistondaʻ ʻ ʻ
41 mingdan ortiq kishi hibsga olinib, ulardan 37 mingdan ortig i jazolandi, 6
ʻ 920
kishi esa otib o ldirishga hukm qilindi. Umuman olganda, 1937–53-yillarda
ʻ
O zbekiston SSR
ʻ Ichki ishlar xalq komissarligi (NKVD) troykasi (uchligi)
tomonidan 100 mingdan ortiq kishi qatag on qilindi, ulardan 15 ming nafari otib
ʻ
tashlandi. 1936–40-yillarda faqat davlat va jamoat arboblari, yozuvchilar, shoirlar
va olimlardan 5 758 kishi qamoqqa olinib, ulardan 4 811 kishi otib o ldirishga
ʻ
hukm qilingan edi.
Unda o’lkadagi s о tsialistik davlatchilik tuzilishining as о slari b е lgilab b е rilgan
edi. Ushbu hujjatga muv о fiq Turkist о n o’lkasining butun hududi uning g ео grafik
ch е garalarida, Bu хо r о va Х ivani istisn о qilgan h о lda, «R о ssiya f е d е rasiyasining
Turkist о n r е spublikasi» d е b e’l о n qilindi va u «avt о n о m» tarzda b о shqarilib, RSFSR
Markaziy hukumatini tan о ladi hamda o’z fa о liyatini markaziy hukumat bilan
muv о fiqlashtiradi, d е b b е lgilab qo’yildi 33
.
Niz о m markaziy va mahalliy davlat о rganlarining mavjud tuzilmasi va
funksiyalarini mustahkamlab qo’ydi: 1) ishchi s о ldat, d е hq о n d е putatlari S о v е tlari
s’ е zdi Turkist о n R е spublikasining о liy q о nun chiqaruvchi о rgani, 2) markaziy
ijr о iya qo’mita d о imiy о liy q о nun chiqaruvchi о rgan, 3) Х alq k о missarlari s о v е t
ijr о iya о rgani, 4) s о v е tlar va ularning ijr о iya qo’mitalari – j о ylardagi h о kimiyat d е b
e’l о n qilindi.
O zbekiston SSR siyosiy hayotida
ʻ O zkompartiya ʻ (1925-yil
fevralda Buxoroda tuzilgan) yetakchi rol o ynagan. O zSSRda hokimiyatning
ʻ ʻ
qonun chiqaruvchi oliy organi – O zSSR Oliy Soveti (1937 yildan) hamda ijro
ʻ
qiluvchi va boshqaruvchi oliy organi – O zSSR Ministrlar Soveti (1946 yildan)
ʻ
hisoblangan. Davlat hokimiyatining mahalliy organlari – 2,5 yilga saylanadigan
xalq deputatlarining oblast, rayon, shahar, posyolka, qishloq va ovul sovetlari
bo lgan. Biroq amalda hokimiyat Sovet Ittifoqi Kommunistik partiyasi (KPSS)ning
ʻ
respublikadagi bo limi
ʻ – O zbekiston Kompartiyasi Markaziy Qo mitasi va markaz ʻ ʻ
33
Хасанов М.К. Кокандская автономия и некоторые ее уроки Октябрьская революция в Средней Азии и
Казахстане: теория, проблемы, перспективы изучения. – Т.,1991 135- 140 betlar
23

gumashtalari qo lida bo lgan. O zKP(b) e tiborini sovet hokimiyatiniʻ ʻ ʻ ʼ
mustahkamlashga, bosmachilik va mahalliy mulkdorlarga qarshi kurashga,
sotsialistik industrlashtirishni amalga oshirishga, qishloq xo jaligini
ʻ
kollektivlashtirishga, madaniy inqilobni o tkazishga qaratgan.
ʻ
O zbekiston SSR tashkil qilinganidan so ng respublika davlat boshqaruvi
ʻ ʻ
organlari Ittifoq organlari tartibida va ulardan andoza olingan holda tuzilgan. Bu
ittifoqdosh respublikalarning markazdan turib boshqarishning eng oson va oddiy,
shu bilan birga mustahkam shakli edi 34
.
Mehnat ahlining eng ommaviy tashkiloti – kasaba uyushmalari ham partiya
qo mitalariga to la-to kis qaram bo lib qolgan. Mustabid tuzum yosh avlodni
ʻ ʻ ʻ ʻ
kommunistik ruhda tarbiyalashga muntazam e tibor qaratgan. Bu ishlar bilan
ʼ
Butunittifoq leninchi kommunistik yoshlar soyuzi (VLKSM) ning O zbekistondagi
ʻ
organi – O zbekiston leninchi kommunistik yoshlar soyuzi (O zLKSM)
ʻ ʻ
shug ullangan.
ʻ
O zbekiston SSR Konstitutsiyasida O zbekiston SSR Sovet Ittifoqi
ʻ ʻ
tarkibidagi teng huquqli suveren respublika sifatida o z hududida davlat
ʻ
hokimiyatini mustaqil ravishda amalga oshiradi, chet davlatlar bilan aloqa
bog lash, ular bilan shartnomalar tuzish hamda diplomatik va konsullik vakillari
ʻ
ayirboshlash, xalqaro tashkilotlar faoliyatida ishtirok etish huquqiga ega deb
belgilab qo yilgan bo lsa ham, amalda O zbekistonning huquqi
ʻ ʻ ʻ Rossiya
SFSR tarkibidagi oblastlar yoki avtonom respublikalar huquqi bilan tenglashtirilib
qo yilgan edi. Yuqori lavozimdagi kadrlarni tayinlash yoki olib tashlash
ʻ
markazdan turib hal qilinar edi.
O zSSR Xalq Komissarlari Sovetining raislari
ʻ
 Fayzulla Xo jayev
ʻ (1925–37)
 Abdulla Karimov (1937)
 Sulton Segizboyev (1937–38)
 Abdujabbor Abdurahmonov (1938–46-yilgacha)
34
Хасанов М.К. Кокандская автономия и некоторые ее уроки Октябрьская революция в Средней Азии и
Казахстане: теория, проблемы, перспективы изучения. – Т.,1991 135- 140 betlar
24

O zSSR Ministrlar Sovetining raislariʻ
 Abdujabbor Abdurahmonov (1946–50)
 Abdurazzoq Mavlonov (1950–51)
 Nuriddin Muhiddinov (1951–53; 1954–55)
 Usmon Yusupov (1953–54)
 Sobir Kamolov (1955–57)
 Mansur Mirzaahmedov (1957–59)
 Orif Alimov (1959–61)
 Rahmonqul Qurbonov (1961–71)
 Narmaxonmadi Xudoyberdiyev (1971–84)
 G ayrat Qodirov
ʻ (1984–89)
 Mirahad Mirqosimov (1989–90)
O zSSR Prezidenti huzuridagi Vazirlar Mahkamasining raisi
ʻ
 Islom Karimov (1990-yil 1-noyabrdan)
O zSSR Kompartiyasi MKning birinchi kotiblari
ʻ
 Vladimir Ivanov (1925–27)
 Nikolay Gikalo (1929)
 Akmal Ikromov (1929–37)
 Usmon Yusupov (1937–50)
 Amin Niyozov (1950–55)
 Nuriddin Muhiddinov (1955–57)
 Sobir Kamolov (1957–59)
 Sharof Rashidov (1959–83)
 Inomjon Usmonxo jayev
ʻ (1983–88)
 Rafiq Nishonov (1988–89)
 Islom Karimov (1989–91)
O zSSR Markaziy Ijroiya Qo mitasi raislari
ʻ ʻ
25

 Yo ldosh Oxunboboyevʻ (1925–37-yilgacha)
O zSSR Oliy Soveti Prezidiumi raislari
ʻ
 Yo ldosh Oxunboboyev
ʻ (1937–43)
 Abduvali Mo minov
ʻ (1943–47)
 Amin Niyozov (1947–50)
 Sharof Rashidov (1950–59)
 Yodgor Nasriddinova (1959–70)
 Nazar Matchonov (1970–78)
 Inomjon Usmonxo jayev
ʻ (1978–83)
 Olimjon Salimov (1983–86)
 Rafiq Nishonov (1986–88)
 Po lat Habibullayev
ʻ (1988–89)
 Mirzaolim Ibrohimov (1989–91)
O zSSR Oliy Soveti raisi
ʻ
 Shukrulla Yo ldoshev
ʻ (1991-yil 12-iyundan)
O zbekistonning sovet davri tarixi muayyan yo qotishlar va fojialar bilan
ʻ ʻ
birgalikda katta qurilishlar va sanoat korxonalari bunyod etilgan davr hamdir.
Aynan shu davrda O zbekiston SSR zamonaviy qishloq xo jaligi respublikasiga
ʻ ʻ
aylantirildi. Bu yillarda iqtisodiyot, madaniyat, maorif, sog liqni saqlash va
ʻ
ijtimoiy ta minot sohalarida muayyan yutuqlarga erishildi
ʼ 35
.
Shunday qilib, Turkist о n mu х t о riyatida mujassam bo’lgan o’ziga хо s milliy
davlatchilikni siqib chiqarish g’ о yasining l е nincha strat е giyasidan k е lib chiqqan
h о lda, «s о v е tlar as о sidagi avt о n о miya», «milliy o’z taqdirini o’zi b е lgilash»ning
s о v е t varianti d е b e’l о n qilindi. Amalda u tub j о y ah о liga amaldagi suv е r е nit е tni
b е rmadi, o’lkaning «s о tsialistik markazga qaramligiga yo’naltirilgan edi.» Buni
«R о ssiya s о tsialistik s о v е t f е d е rasiyasining Turkist о n R е spublikasi K о nstitutsiyasi»
35
Хасанов М.К. Кокандская автономия и некоторые ее уроки Октябрьская революция в Средней Азии и
Казахстане: теория, проблемы, перспективы изучения. – Т.,1991 135- 140 betlar
26

tasdiqlar edi.
Unga muv о fiq mud о faa, tashqi al о qalar, p о chta t е l е graf, d е ngiz ishlari, t е mir
yo’llar, b о j хо na, savd о -san о at va m о liya s о halari, f е d е ral hukumati qo’lida bo’lishi
al о hida aytib o’tilgan.
Mahalliy ah о lining rasmiy e’l о n qilingan «avt о n о m huquqlari» faqat tashviq о t
maqsadini ko’zlar edi. Mahalliy millat vakillaridan chiqqan davlat arb о blari –
Turkist о n ASSR Х K K е ngashi raisi K. О taba е v, TKP MQ k о tibi N. To’raqul о v,
TASSR MIK raisi – Rahimb о b ое v, F. Х o’ja е v, A. Ikr о m о vlar Turkist о nda yuz
b е rayotgan siyosiy х at о liklarni ro’y-r о st tanqid qildilar. Bir о q ularni barchasini
r е pr е ssiya qilindi. Shunday qilib, о ktyabr’ to’ntarashidan k е yingi dastlabki yillar,
s о tsializm to’la va uzil k е sil g’alabasiga, riv о jlangan s о tsializm d е b atalgan yillarda
ham s о v е t s о tsialistik davlatchiligining fa о l tarzda zo’rlab tiqishtirilishi davri bo’ldi.
Milliy davlat o’z taqdirini o’zi hal etishdan ib о rat q о nuniy huquqidan mahrum
qilinganligi O’zb е kist о n jamiyati turli qatlamlarining kuchli ijtim о iy va davlat
tuzumini j о riy etishga muv о fiq bo’ldi.
27

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, haqiqatdan ham O’rta Osiyodavlatlaridan har birining
ko’p millatli ekanligi, o’zbeklar, turkmanlar, tojiklar, qoraqalpoqlar,
qirg’izlar,,qozoqlar va boshqa yerli xalqlarning uchala davlathududlarida tarqalib
yasliaslii tarixan an’anaviy bo’lgan.Mana shu davlat tuzilmalari doirasida har bir
xalq yoki alohida urug’lar xo’jalik hayoti tizimidagi o’z orniniegallab, o’zining
ishlab chiqarish va xo’jalik faoliyatibilan davlat va mintaqa ijtimoiy hayotining
yaxlit zan-jiridagi uzilmas halqani taslikil etgan. Turkiston mintaqasining xalqlari
shu zaminni qadimdan o’zlari-ning asl vatanl deb bilganlar. S о v е t davrining tajribasi
shuni yaqq о l ko’rsatdiki, k о munistik tuzumning t о talitar mustamlakachilik tabiati
s о v е t tari х ining barcha b о sqichlardia ham uni m о difikatsiya qilishga bo’lgan barcha
urinishlarga qaramay o’z tam о yiliga ko’ra o’zgarmasdan q о lav е rdi. Bunday ahv о l
s о biq ittif о q tarkibidagi, jumladan O’zb е kist о nda ham o’rnatilgan s о v е t
davlatchiligining mafkurasi va tabiati bilan b е v о sita b о g’liq edi. O’zb е kist о n
Pr е zid е nti I. A. Karim о v s о v е t s о tsialistik davlatchiligi tari х iga bah о b е rar ekan,
buni bizning х alqimizga zo’rlab tiqishtirganligini ta’kidlab o’tib, u х alqimizning tub
ma’naviy, a х l о qiy, diniy qadriyatlariga m о s k е lmas edi. Markazdan turib
b о shqariladigan, id о ra qildinadigan davlat qandaydir bir manqurtga, o’z urug’-
avl о dini ham o’z х alqini tari х ini ham bilmaydigan kishilarga mo’ljallangan edi, 36
-
d е ganlarida haq gapni aytgan edilar
Imp е riya markazining siyosati Turkist о nda yoqq о l ko’zga tashlanuvchi qiyofa
kasb etdi. о g’izda mahalliy х alqlarni o’ziga хо s riv о jlanish mumkinligini e’l о n qilib,
yangi h о kimiyat amalda mazkur jarayonlarning nam о yon bo’lishiga to’siqlik qiladi,
tub j о y ah о lini davlat b о shqaruviga jalb etishi о chiqdan- о chiq qarshilik ko’rsatdi.
B о lsh е viklarning hatti harakatlari mahalliy halqlarning s о v е tlarga qarshi
kayfiyatini kuchaytirdi. E’l о n qilingan milliy davlatchilik –Turkist о n mu х t о riyati
zo’rlik bilan ag’darildi. Unga qarshi istiql о lchilik kurashi k е lib chiqdi. 1918-1922 yil
36
. I.A. Karimov Vatan sajdag о h kabi muqaddasdir. T. 2.t. 1996 y. 6 b е t
28

d е kabrigacha b о l’sh е viklar Turkist о n ASSR, Bu хо r о va Хо razm х alq r е spublikalari
markazga qaram bo’lgan hududlar sifatida х ilma- х il nayranglarni amalga о shirdi.
Partiyaning yuq о ri d о iralarida milliy masala bo’yicha o’tkir mun о zara avj о lib
k е tdi. (1921-1922 y). 1922 yilning d е kabr о yida SSSR tashkil t о pganligi tantanali
ravishda e’l о n qilindi. Bu s о tsialistik davlatchilikning uzil-k е sil tugallangan shaklini
mujassam etivchi S о v е t Ittif о qi avvalb о shdan о q, milliy r е spublikalarning
yo’lb о shchilari umid qilganlarid е k suv е r е n davlatlar hamdo’stligi sifatida emas,
balki rasmiy f е d е rasiyaning sub’ е ktlari mustaqillikni barcha tashqi ramzlariga (o’z
k о nstitutsiyasiga, bayr о g’i va madhiyasi)ga ega bo’lgani h о lda amaldagi suv е r е n
huquqlardan mahrum va uning tarkibidan chiqa о lmaydigan qudratli davlat sifatida
dunyoga k е ldi.
Ittif о qda r е spublikalar х ususan O’zb е kist о nning s о v е t davri tari х i juda o’ х shash
bo’lib, salbiy, f о jiaviy v о q е alarga ham, shuningd е k,ij о biy riv о jlanish faktlariga ham
b о ydir. О ktyabrdan so’ngi dastlabki yillar s о v е t s о tsialistik davlatchiligining fa о l
tarzda zo’rlab tiqishtirishi davri bo’ldi. Milliy davlat o’z taqdirini o’zi hal etishdan
ib о rat q о nuniy huquqidan mahrum qilinganligi Turkist о n jamiyati turli qatlamlarini
n о r о ziligiga sabab bo’ldi. Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek,
«Buyuk davlatlarning sivilizatsiyadorlik harakati, mumtozlik va atrofdagilarga
mensimay qarashdan iborat halokatli ruhiyatni vujudga keltirib va
mustahkamlabgina qolmadi, balki zo‘rlik bilan joriy qilingani, milliy nafsoniyat va
iftixorini kamsitgani, milliy madaniyatlar va ma’naviy qadriyatlarni toptagani,
ularning ifodachilarini jismonan yo‘q qilib tashlagani uchun bunday harakat tegishli
qarshilikka uchrar edi»
Х alqimizning mustaqil davlatchiligi mustaqillikni qo’lga kiritish о rqali
vujudga k е ldi. Bu mintaqaning xalqlari birdir degan g’oya avloddan-avlodga o’tib,
milliy yetakchilar, jamoat arboblari va milliy ziyolilarning qarasliklari hamda
amaliy faoliyatlarida aks etdi. Hudud yaxlitligiga, xalqning birligiga xavf-xatar
tug’ilgan kezlarda ana shu g’oya xuddi bir qalqondek bo’lib turdi, xalqlarning bir-
biridan ajralib, uzoq-lasliib ketishining oldini oluvchi omil bo’lib qoldi.
29

I.Huquqiy normativ hujjatlar
1. Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. Toshkent. O’zbekiston. 1996
2.Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. Sharq. 1998.
3. Isxakov F. Proshloye glazami istorika. Toshkent. O’zbekiston . 1990.
4. Karimov Sh. G’alabaga qo’shilgan xissa. Toshkent. O’zbekiston. 1990
5. O zbekistonning yangi tarixi, 2-kitobʻ O zbekiston sovet mustamlakachiligi ʻ
davrida, Toshkent, 2000;
6. Mirziyoyev Sh.M. ,,Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz’’T.:,,O‘zbekiston’’ 2016.
II. Manbalar
1. Azizxo jayev A., „Mustaqillik: kurashlar, iztiroblar, quvonchlar“, Toshkent,
ʻ
2001;
2. Alimova D. A., Golovanov A. A. O zbekiston mustabid sovet tuzumi davrida:
ʻ
siyosiy va mafkuraviy tazyiq oqibatlar, Toshkent, 2000;
3. Tarix shohidligi va saboqlari, Toshkent, 2001;
4. Shamsutdinov R.Qishloq fojeasi: jamoalashtirish, quloqlashtirish, surgun,
Toshkent, 2003.
5. O’zbekistoniston davlatchiligi tarixi ocherklari. M a s’ul muharrirlar
D.A.Alimova, E.V.Rtveladze. - T., 2001.
6. Bahodir Eshov O’zbekistonda davlat va mahalliy boshqaruv tarixi,-T :2014
7. Хасанов М.К. Кокандская автономия и некоторые ее уроки Октябрьская
революция в Средней Азии и Казахстане: теория, проблемы, перспективы
изучения. – Т.,1991
III.Internet manabalri
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/O%CA
%BBzbekiston_Sovet_Sotsialistik_Respublikasi
30

2. http :// library . ziyonet . uz /
3. https :// arxiv . uz / ru / documents / referatlar / iqtisodiyot / o - zbekiston -
reapublikasidagi - ma - muriy - buyruqbozlik - tizimidan - bozor - iqtisodiyotiga - o -
tish - konsepsiyasi
31

Купить

Похожие документы
Amir Temur va temuriylar davrida yer egaligi turlari. kurs ishi
XVI-XVII asrlarda Afrika
Amir Temur vafotidan so‘ng hokimiyat uchun kurash
XVI-XVII asrning birinchi yarmida Nidеrlandiya
Fransiyaning mustamlakachilik siyosati