O’zbekiston tаriхini o’rganishda Arab sayyohlari va tаriхchilari asarlari manba sifatida - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	70.0KB
Покупки	1
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

822 Продаж

O’zbekiston tаriхini o’rganishda Arab sayyohlari va tаriхchilari asarlari manba sifatida

Купить

O’zbekiston tаriхini o’rganishda Arab sayyohlari va tаriхchilari asarlari
manba sifatida.
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.O’zbekiston tаriхini o’rganishda Arab sayyohlari va tаriхchilari asarlari manba sifatida. ................... 3
1.1. Arab manbalarida IX-XII asrlar oʻrta osiyo tabiiy tarixiy geografiyasi tarixshunosligi ............................ 3
1.2.O‘zbekistondagi arablarga oid tarixiy va etnografik ma’lumotlar tahlili .............................................. 10
II.Bob.Arab asarlaridagi ma’lumotlar tarixiy manba sifatida. ..................................................................... 17
2.1. Abulhasan Madоiniy va Abulabbоs al-YA`qubiy muhim manbalar ..................................................... 17
2.2.O`rta Оsiyoning IX – XII asrlar tariхini o`rganishda arab manbalarining o`rni ...................................... 23
Xulosa ........................................................................................................................................................ 34
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 35
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda manbashunoslik fanida,
toponimlar va tarixiy geografiya, uning tarixan shakllanishi va rivojlanishi
masalalari tadqiq etila boshlandi. Biroq tarixiy davrlardagi rivojlanish
tendensiyalarini O‘zbekistonning alohida mintaqalari misolida o‘rganish
muammosiga bir qadar kam e’tibor berilgan. Ayniqsa, O‘zbekiston tarixida
o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lgan Surxon vohasining I asrning ikkinchi yarmi –
XIX asr boshlaridagi tarixiy-xronologik izchillik, hududiy-muammoviy
yondashuv asosida ochib berish vatanimiz tarixini yangi ma’lumotlar bilan
boyitish imkonini beradi. O‘zbekiston Prezidenti ta’kidlaganidek:” Surxondaryo
viloyati – o‘zining iqtisodiy salohiyati, muhim geografik o‘rni, tabiiy
imkoniyatlari bilan mamlakatimiz taraqqiyotida alohida ahamiyatga ega”.
Arxeologiya va yozma manbalaridan ma’lumki, Vatanimiz shu jumladan,
uning ajralmas tarkibiy qismi Surhon vohasi tarixi ming yilliklar tarixiga ega.
Vatanimiz hududida qadimda mavjud bo‘lgan o‘lkalar yozma manbalarda
miloddan avvalgi VI-V asrlarga oid. Baqtriya, Xorazm va So‘g‘d o‘lkalari
nomlari 2500 yillik, Samarqand (Maroqand) atamasi esa 2750 yillik tarixga
ega. Vatanimiz tarixi bilan bog‘liq jarayonlar, shu jumladan joy nomlari bilan
bog‘liq atamalar qadimgi turkiy va sharqiy eron tillari (Baqtriya, Xorazm,
So‘g‘d)ga xosdir. Tarixiy toponimlarning bu xususiyati Amudaryo va Sirdaryo
oralig‘idagi hududda juda qadim zamonlardan turkiyzabon va forsiyzabon
xalqlar istiqomat etib kelganligidan dalolat beradi. Toponimlarda asrlar osha
xalqlar o‘rtasida yuz bergan murakkab etnik va migratsion jarayonlar, davlat va
xalqlarning savdo va madaniy aloqalar tufayli o‘zaro bir-biriga ta’siri o‘z aksini
topgan.
2

I.Bob.O’zbekiston tаriхini o’rganishda Arab sayyohlari va tаriхchilari
asarlari manba sifatida.
1.1. Arab manbalarida IX-XII asrlar o rta osiyo tabiiy tarixiy geografiyasiʻ
tarixshunosligi
Arab manbalari asosida O rta Osiyoning IX-XII asrlar tabiiy tarixiy
ʻ
geografiyasi haqida tadqiqot olib borgan tadqiqotchilar ko p emas.
ʻ Lekin bu
davrda yozilgan arab manbalarini o rganish, tarjima qilish va tadqiqot olib
ʻ
borish borasida ishlar amalga oshirilmoqda.
O rta Osiyoning IX-XII asrlar tarixini o rganuvchi tarixshunos albatta arab
ʻ ʻ
manbalariga tayanib ish olib boradi. Chunki bu davrda arab tarixchilari O rta
ʻ
Osiyoga safar qilgan va o z ko zi bilan ko rgan va eshitgan aniq ma lumotlarni
ʻ ʻ ʻ ʼ
yozib qoldirgan.
Mustaqillik yillarida tarix faniga e tiborning kuchayishi natijasida
ʼ
tarixshunoslik sohasida bir qator tadqiqotlar o tkazildi. O rta Osiyoning o rta
ʻ ʻ ʻ
asrlar, xususan, IX-XII asrlar tarixiga bag ishlangan tadqiqotlar mavjud.
ʻ
Shunga qaramay, ko plab tadqiqotlar asosan siyosiy, iqtisodiy, madaniy
ʻ
hayotga bag ishlanib, tarixiy geografik nuqtai nazaridan amalga oshirilgan
ʻ
tadqiqotlar yetarli emas. Aynan arab manbalari asosida O rta Osiyoning IX-XII
ʻ
asrlar tabiiy tarixiy geografiyasi to liq tadqiq etilmagan. Bugungi kunga qadar
ʻ
ko plab arab manbalari tarjima qilindi, lekin ularni bir-biriga qiyoslash,
ʻ
solishtirish, ma lumotlarning to g rilik darajasini aniqlash, tarixiylik, ilmiylik,
ʼ ʻ ʻ
obyektivlik, xolisona tadqiq etish borasidagi tadqiqotlar to laqonli amalga
ʻ
oshirilmadi. 1
Markaziy Osiyoning IX-XII asrlardagi tarixi sovet davri tadqiqotchilari
V.V. Bartold, V.I. Belyayev, Ye.A. Belyayev, A.A. Romaskevich, I.Yu.
Krachkovskiy va B. G ofurovlarning asarlari, xorijiy tarixchilardan X. Gib, K.
ʻ
1
Rajabov.R. O’zbekistondagi arablar tarixi va etnografiyasi-T.Sharq.2012-164.b.
3

Brokkelman, Ye.V. Zeymal, D. Sinor, K. Xug va boshqa olimlarning
tadqiqotlarida tahlil qilingan.
Krachkovskiy Ignatiy Yulianovich arab adabiyoti, tili, tarixi va
madaniyatiga, Rosiya va chet ellardagi sharqshunoslikka oid 400 dan ziyot
ilmiy asar yozgan. I.Yu. Krachkovskiy arab geograflari haqidagi ― Арабская
географическая литература (―Arab geografik adabiyoti ) nomli yirik asari‖ ‖
O rta Osiyo tarixiy geografiyasi o rganishda muhim asar hisoblanadi.
ʻ ʻ
I.Yu.Krachkovskiy 1931-yildan Sharqiy Yevropa, Kavkaz va O‘rta Osiyo
tarixiga oid arab manbalarini to‘plash bo‘yicha Fanlar Akademiya tomonidan
tashkil etilgan komissiyasiga boshchilik qildi. Uning raxbarlikdagi turkman
xalqi tarixiga oid arabcha matnlarining tarjimasi e‘lon qilindi (1939).
I.Yu.Krachkovskiyning rafiqasi V.A. Krachkovskaya tomonidan nashr etilgan
arab tilidagi hujjatlar majmui – ―Sug‘diyona to‘plami O‘rta Osiyo tarixini
‖
o‘rganishda muayyan ahamiyatga ega. I.Yu.Krachkovskiyning tadqiqotlaridan
biri 1945-yilda nashr etilgan ―Arab qo‘lyozmalari ustida deb nomlangan va
‖
keyinchalik bir necha marta nashr etilgan.
Arab geografik asarlari va uning ahamiyati haqida I. Yu. Krachkovskiy
bunday deb yozgan edi: ―Ispaniyadan Turkistongacha bo‘lgan mamlakatlar va
Hind tog‘i etaklaridagi aholi maskanlarini aniq sanab, cho‘l va madaniy
joylarini tavsiflab, madaniy ekinlarning tarqalish ko‘lami, foydali qazilmalar
o‘rnini ko‘rsatgan holda, fizik-geografik va ob-havo sharoitini, xalq turmushi,
sanoati, madaniyati, tili, diniy ilmlarini ko‘rsatgan holda (ma‘lumotlar xalifalik
viloyatlari hududi bilan chegaralanib qolmasdan, balki greklarga tanish
dunyodan ancha chetga chiqdi) u shunday keng, tugal ma‘lumot beradiki, unga
o‘xshashini bu davrda hech qayerda topib bo‘lmas edi
‖
Sovet davrining so ngi pallasida va mustaqillik yillarida O rta Osiyoning
ʻ ʻ
tarixi bilan shug ullangan kam sonli mutaxassislardan biri sharqshunos olim
ʻ
Sh.S.Kamoliddindir. Mustaqillik yillarida olim tomonidan O rta Osiyo tarixiga
ʻ
doir ko plab arab manbalari o zbek va rus tillariga tarjima qilindi. Arab
ʻ ʻ
4

manbalari asosida O rta Osiyoning o rta asrlardagi tarixiy geografiyasini tadqiqʻ ʻ
etgan tarixchi olim Sh.S. Kamoliddin hisoblanadi. Uning tadqiqotlarining
asosiy qismi O rta Osiyoning o rta asrlar tarixining turli jabhalariga
ʻ ʻ
bag ishlangan. Sh.S. Kamoliddin 1993-yilda ―IX – XIII asrlarning arab
ʻ
tilidagi manbalarida Janubiy Sug d va Toxariston tarixiy geografiyasi mavzusi
ʻ ‖
bo yicha doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli yoqladi va tarix fanlari
ʻ
doktori ilmiy darajasiga ega bo ldi. Dissertatsiyada O zbekistonning
ʻ ʻ
Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari (Janubiy Sug d), Tojikiston va
ʻ
Afg onistonning shimoliy qismi (Toxariston)ning shaharlari va karvon yo llari
ʻ ʻ
haqida arab tilidagi manbalarda keltirilgan ma lumotlar kompleks tarzda tadqiq
ʼ
etilgan. Unda arab tilidagi manbalardan tashqari ilk o rta asrlarda fors, xitoy,
ʻ
arman va boshqa tillarda yozilgan manbalar, shuningdek arxeologik,
numizmatik, epigrafik va etnografik ma lumotlar ham keng jalb etilgan.
ʼ
Natijada mazkur mintaqa tarixiy geografisiga oid ayrim yechilmagan masalalar
o z yechimini topdi, ko p munozarali masalalarga oydinlik kiritildi.
ʻ ʻ
Dissertatsiya 1993-yilda ―O zbekiston nashriyotida nashr etildi.
ʻ ‖ 2
Shu bilan birga tarixchi olim Farg ona tarixiga doir ko plab maqolalar ham
ʻ ʻ
e lon qilgan Shamsiddin Kamoliddin tomonidan 2012-yilda Germaniyaning
ʼ
Saarbryukken shahrida nashr etilgan ― Саманиды из истории
государственности Узбекистана I Х – Х вв . (―Somoniylar: IX–X asrlar
‖
O zbekiston davlatchiligi tarixidan ) nomli monografiyasi somoniylar davlati
ʻ ‖
tarixini o rganishda muhim qadam bo ldi. Asarda keltirilgan faktlar
ʻ ʻ
manbalardan maksimal foydalangan holda berilganligi sababli ishonchliligi
yuqoridir.
O rta Osiyoning IX-XII asrlar tabiiy tarixiy goegrafiyasini arab manbalari
ʻ
asosida tadqiq etgan tarixchi R.T. Xudoyberganov o z monografiyasini sayyoh,
ʻ
geograf Istaxriy va uning X asr musulmon dunyosi tavsifiga bag ishlagan
ʻ
―Kitab al-masalik val-mamalik asari tadqiqiga bag ishlagan.
‖ ʻ
2
Вамбери X. Путешествие по Средней Азии. - М., 1867. - С. 308
5

O rta Osiyoning bir qismi hisoblangan Farg ona vodiysining V-Xʻ ʻ
asrlardagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlariga bag ishlangan
ʻ
S.B. Yuldashevning PhD dissertatsiyasida Farg ona vodiysining tabiiy tarixiy
ʻ
geografiyasi haqida qimmatli ma lumotlar aks etgan. Ushbu dissertatsiyada
ʼ
arab tilida yozilgan tarixiy va tarixiy-jug rofiy asarlar mualliflari Balazuriy,
ʻ
Ya‘qubiy, Tabariy, Ibn Xurdodbeh, al-Istaxriy, Mas‗udiy, Ibn al-Faqih, Ibn
A‗sam al-Kufiy, Ibn Havqal, Ibn an-Nadim, Muqaddasiy, Miskavayh, Utbiy,
Najmuddin an-Nasafiy, as-Sam‗oniy, Ibn al-Asir, Ibn al-Qiftiy, Ya‘qut
Hamaviy, Ibn Xalliqon, Rudxavariy kabi muarrixlar, geograf-olimlar va
sayyohlar tomonidan yozilgan asarlardan foydalanilgan va qiyosiy tahlil
etilgan.
Mustaqillik yillarida A.Anarbayev vodiy tarixi, jumladan, uning qadimiy
poytaxti hisoblangan Axsikent to g risida salmoqli ishlarni amalga oshirdi.
ʻ ʻ
Olimning ― Ахсикат – столица древний Ферганы (―Axsikent – qadimgi
‖
Farg ona poytaxti ) nomli monografiyasini sovet davrining so ngi va
ʻ ‖ ʻ
mustaqillik yillarida Axsikentda amalga oshirilgan tadqiqotlarning natijasi deb
aytish mumkin. Tadqiqotchi o zining ushbu monografiyasida Axsikentning
ʻ
qadimgi davridan rivojlangan o rta asrlarga qadar bo lgan ulkan davri haqida
ʻ ʻ
arxeologik va yozma manbalar asosida ma lumot beradi.
ʼ
Umuman olganda, mustaqillik yillarida arab manbalari asosida O rta
ʻ
Osiyoning tabiiy tarixiy geografiyasi tarixshunosligi va manbashunosligi kabi
masalalariga oid bir qator ilmiy tadqiqotlar olib borildi. Tarix fanining ayrim
masalalariga bag ishlangan turli tadqiqotlarda ham O rta Osiyoning mazkur
ʻ ʻ
davri tarixiga oid ba zi fikrlar bildirildi. Ularning tahlili bizga mavzuni
ʼ
obyektiv yoritishga imkon beradi. Mavzuga oid izlanishlar natijasi arab
manbalari asosida IX-XII asrlar O rta Osiyo tabiiy tarixiy geografiyasi masalasi
ʻ
hozirgacha tarixshunosligimizda yaxlit fundamental tadqiqot sifatida kompleks
ravishda o rganilmaganligini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Madoniy. Abulhasan Ali Ibn Muhammad al-Madoniy (840-yilda vafot
6

etgan) yirik arab tarixchisi. Arabiston, Xuroson va O’rta Osiyoning VII-VIII asr
boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy tarixiga oid ikki yuzdan ortiq asar yozgan.
Jumladan, «Kitob al-mag’ozi» asarida O’rta Osiyoning arab istilosi va VIII
asrning birinchi yarmidagi siyosiy tarixi bo’yicha muhim manbalardan
hisoblanadi.
Al-Ya’qubiy IX asrda o’tgan yirik geograf va tarixchi olim. Al-
Ya’qubiyning ikki yirik va muhim asari bizning zamonamizgacha yetib kelgan.
Biri «Kitob al-buldon» (Mamlakatlar haqida kitob), ikkinchisi esa «Tarix» nomi
bilan mashhur. Al-Ya‘qubiyning ikkinchi asari («Tarix») umumiy tarix tilida
yozilgan bo’lib, sharq mamlakatlarida, shuningdek O’rta Osiyoni VII-IX
asrlardagi tarixi bo’yicha muhim manbalardan biri hisoblanadi. 1990-1991-
yillarda o’zbek xalqi hayotida moddiy jihatdan ancha qiyin kechgan bo’lsada,
ammo nuqtai-nazardan juda barkamol bo’ldi. «Qur oni karim» ulamo Alouddin‟
Mansur tomonidan zamonaviy o’zbek tiliga o’girildi. Ma‘lumki, Qur‘oni Karim
Olloh Subhanahu va taolo janob payg’ambarimiz Muhammad Alayhis-salomga
tushirilgan vahiylar to’plamidir. 3
Vahiylar deganda Olloh taoloning payg’ambarimizga jo’natgan diniy
ko’rsatmalari tushuniladi. Qur‘oni Karim samoviy kitoblarning oxirgisidir.
Yigirma uch yil ichida nozil qilingan bu shohiy kitobda 114 ta sura bo’lib, har
bir sura u yoki undan ko’p oyatlardan tashkil topgan. Bu oyatlarda Olloh taolo
olamdagi eng kichik zarralardan tortib, bo’lgan va bo’lajak tarixiy voqea va
hodisalar to’g’risida janob payg’ambarimizga xabar bergan. Qur‘oni Karimda
tilga olingan voqea va hodisalar ko’p va xilma-xil bo’lishidan tashqari ba’zan
bitta masala xususida bir qancha suralarning bir qancha oyatlarida so’z
yuritiladi, bu esa Qur‘oni Karimni to’liq yoddan bilmagan musulmon
birodarimizga biroz qiyinchilik tug’diradi, chunki ma‘lum masala to’g’risida
so’z yuritgan oyatni o’qigan, bu to’g’rida Yana bironta oyat bormikan deb
taraddudlanib qolishadi. To’g’ri har bir ziyoli musulmon Qur‘oni Karimni
3
Савельев П. Бухара в 1835 году. - СПб., 1856. - С. 12.
7

yoddan bilishi zarur, lekin hammaning xotirasi birdek o’tkir emas. Hadis va
muhaddislar haqida, «Hadis», «Sunnat» so’zlari muqaddaslar o’rtasida bir
ma‘noda tushunilib, janob payg’ambarimizining aytgan so’zlari, fe‘l-atvorlari,
aloqalari, tahrirlari va payg’ambarlikka qadar bo’lgan hamda payg’ambarlik
yillaridagi siyratlarni, ya‘ni hayot yo’llarini anglatadi.
Rasululloh Sallallohu alayhi vassalamning turli sharoitlarida shariat
qoidalariga oid aytgan so’zlari ham hadis bo’lib, fe‘l-atvorlari esa ul zot qilgan
va sahobalar tomonidan naql etilgan amallardir. Sahobalarning payg’ambarimiz
ma‘qullagan so’zlari va hatti-harakatlari taqrir deyilib, ular shar‘iylik huquqiga
egadir. Zero janob Rasululloh shariatga xilof narsalarni hech qachon
ma‘qullagan emaslar. Hadislar janob Rasululloh hayotliklarida jamlangan emas
edi. Chunki janob payg’ambarimiz sahobalarga: «Mendan Qur‘oni Karimdan
bo’lak hech narsani yozib olmanglar, agar kimki biron narsa yozib olgan bo’lsa,
uni yo’q qiling!» der edilar. Bundan albatta payg’ambarimizning hayotliklarida
hadislar mutlaqo yozib borilmagan degan xulosa kelib chiqmaydi. Chunki, ba‘zi
hollarda payg’ambarimizning o’zlari sahobalarga mol-mulkdan olinadigan zakot
miqdori haqida joylardagi hokimlarga yozib yuborishni amr qilganlar.
Shuningdek, ayrim sahobalarga o’z shaxsiy maqsadlar uchun hadislarni qayd
qilib borishiga ijozat berilgan edi.
Abdulloh Ibn Amir ibn Anas, Ali ibn Abu Tolib va boshqalar to’plagan
hadislar bunga dalildir. Dastlabki hadis to’plamlari to’g’ri (saxix) bo’lgan,
ammo keyinchalik, milliy siyosiy ixtilofdir, dinga foyda keltirish maqsadida
payg’ambarimiz nomlaridan yolg’on hadislar to’qish, fikr va ilmi kalom
sohasidagi ziddiyatlar, amir va hokimlarga xushomadgo’ylik oqibatida ko’plab
ishonarsiz hadislar ham yuzaga kelgan. Ana shunday bir sharoitda o’zlarining
butun bilim va hayotlarini to’g’ri hadislarni aniqlab, jamlashdek ezgu ishga
sarflashni o’zlariga maqsad qilib qo’ygan shaxslardan – xalifa Umar ibn
Abdulaziz bo’ldi. U joylardagi o’z noiblariga Muhammad alayhi salomning
hadislarini jamlashni amr qildi. Undan keyin birin-ketin ko’plab hadis
8

to’plamlari tasnif etila boshladi. Biroq Ibn Ishhob az-Zuhriy va u kishidan
keyingi muhaddislarining hadis to’plamlari muayyan tartibga solinmagan
boblarga ajratilgan bo’lib, ularga payg’ambarimiz hadislari sahobalar va
tobeinlarining fatvolari bilan chalkashtirib yuborilgan edi.
Hijriy III-asr, darhaqiqat ilmi hadis uchun oltin davr bo’ldi. Bu davrda
hadis ta‘lif etish «musnad», «saxix» va «sunan» deb atalmish turli yo’nalishlar
vujudga keldi.
1) «Musnad» yo’nalishida tasnif etilgan to’plamlarda turli mavzudagi
hadislar bir joyda keltirilishi uchun hadis rivoyat qiluvchi sahobalarning islom
dinini qabul qilgan vaqtiga ko’ra yoki alifbo tartibida joylashtirilgan. Abdulloh
ibn Muso, Imom Ahmad Iyun Xanbalning hadis kitoblari ana shu yo’nalishga
mansubdir.
2) «Saxix» yo’nalishiga buyuk muhaddis Imom Buxoriy asos solganlar.
Bu yo’nalishda ta‘lif etilgan to’plamlarda esa, to’g’ri, ishonarli hadislar bilan
birga «zaif» hadislar ham keltirilgan. Abu Dovud, Sho-at-Termiziy, anNasoiy,
Ibn Mojaning mualliflari ana shu yo’nalishga mansubdirlar. Movarounahrda
birinchi bo’lib hadis to’plami yaratgan muhaddis – Imom Abdulloh ibn
Muborak al-Marvaziydir. Bundan tashqari, vatandoshlarimizdan Imom Ahmad
ibn Xanbal il-Marvoziy, Ishoq ibn Rahovayx al-Marvaziy, Imom alHaysam ibn
kulayb at-Isomiy, Jamoluddin an-Nasafiy va boshqalar ham hadis to’plamlarini
tasnif etishganlar.
Ikkinchi – «saxix» yo’nalishining asoschisi, islom olamida eng yetuk va
mashhur muhaddis Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy hijriy 194
yilda Buxoroda tavallud topganlar. 7 yoshga to’lmaslaridan ilmi hadis
o’rganmoqqa kirishganlar. 16 yoshlarida onalari va akalari bilan birga hajga
borib, to’rt yil Makkada yashaganlar. So’ng, payg’ambarimiz Muhammad
alayhi salomning hadisi shariflarini to’plab tartibga solmoq niyatida bir qancha
islom 76 mamlakatlarini kezib shayxu ulamolardan to’plab, hadislar yozib
olganlar. Jami 600 ming hadis to’plab, shulardan 100 ming «saxix» va 200 ming
9

«g’ayri saxix» hadislarini yod olganlar. Hadis ilmi bobida quvvatu iqtidorlari
benihoyat ortib islom olamida katta shuhrat qozonganlar. Minglab shogirdlar
yetishtirganlar. Muslim ibn Hattok, Iso at-Termiziy, an-Nasoniy, Yusuf al-
Farobiy kabi mashhur muhaddislar shular jumlasidandir. Imom Buxoriy, ona
yurtlari Buxoroga qaytib kelgach hadis ilmini targ’ib etishga kirishdilar. Ammo,
ul zotning boshlagan bu sa‘yu harakatlari hukmdorga xush kelmadi, shu boisdan
Buxoroni tark etib, Samarqand yaqinidagi Xartang qishlog’iga ravona bo’ladilar
va o’sha yerda istiqomat qilib qoladilar.
1.2.O‘zbekistondagi arablarga oid tarixiy va etnografik ma’lumotlar
tahlili
O‘rta Osiyoda, shuningdek, O'zbekiston hududida VII asr o’rtalaridan buyon
yashab kelayotgan arablarning umumiy soni ma’lum davrlargacha
aniqlanmasdan keldi. Bu hol birgina arab nufusiga taalluqli bo’lmay, balki tub
joy aholisiga ham bevosita daxldordir, chunki o’tmishda aholini ro’yhatga olish
taomilga kirmagan edi. Ammo qishloq oqsoqollari, urug’ boshliqlari, shaharlar
hokimlari o’z qo’l ostidagi nufusning miqdorini, jon sonini taxminan bilgan.
Chunonchi, keyingi asrlarda o'zbek xonliklari bir qancha bekliklarga bo’lingan,
har bir beklik o’z aholisi nisbatiga ko’ra
xon qo’shinlariga sipohiylar bergan, zarur bo’lgan vaqtda aniq miqdorda lashkar
to’plagan. Bundan tashqari, soliq ishlari (ayniqsa, jon boshi solig’i)da hisob-
kitob to'g'ri yo’lga qo’yilgan. Vaqf xujjatlarida ham tuman va qishloqlarning
nufusi va soni aniq ko’rsatilgan. G.Meyendorf arablar haqida quyidagicha xabar
beradi: “Ular qishloqlarda yashaydilar, bir qismi esa Buxoro shahriga qo’shni
turadilar. Ayrim arablar ko’chmanchi, shuningdek, yarim ko’chmanchi, Termiz
yo’nalishi va Qarshi atroflarida ko’chib yuradilar. Arablarning ko’pchiligi
dehqonlar. Ularning cho’llarda chorva boqib yuradigan otarlari borki, bu savdo
sotiqda muhim bo’lgan mashhur barra terilarni yetkazib berish manbai
10

sanaladi”. G.Meyendorf, Buxoro viloyati (xonlik)da yashovchi arablarning
o’sha paytdagi umumiy sonini 50 ming kishi deb ko’rsatgan.
Vengriyalik sharqshunos olim va sayyoh Herman Vamberi ham Buxoro
amirligidagi tubjoy aholi qatori kichik etnoslar, ularning hayot tarzi, soni, yuz
qiyofasi singari masalalarga qiziqqan. Buxoro amirligidagi arablarning mahalliy
aholiga aralashib, unga tobora singib borayotganini Herman Vamberi
quyidagicha tasvirlaydi: “Ularning afti-angoridan bo’lak Iroq va Hijozdagi
birodarlariga o’xshashlikdan asar ham qolmagan. Men, hatto,arabcha
gaplashuvchilarni ham kam uchratdim. Ularni 60000 ga qadar deb hisob
qiladilar. Ularning asosiy qismi Vardonze va Vobkent atroflarida o’troq hayot
kechiradi”. 4
Herman Vamberi bu raqamlarni keltirganida o’lkamiz xalqlariga xos
an’anaviy hisob-kitoblardan kelib chiqqan, albatta. Demak, o'zbek xonliklarida
aholini ma’lum tartibda hisob-kitob qilish usuli bo’lgan. Ma’lumki, Pyotr I
davridan boshlab Rossiya imperiyasi Turkistonni mustamlakaga aylantirish
uchun uni keng ko’lamda o’rganish ishlarini boshlab yuborgan edi. Ayniqsa,
XVIII-XIX asrlarda rus elchilari, olimlari va sayyoh-josuslari Turkistonga tez-
tez qatnaydigan bo’lganlar. Turkiston haqida bu davrda yuzlab kitoblar,
hisobotlar, esdaliklar yozilgan. Ularning ba’zi birlarida o’lkada istiqomat qilib
kelayotgan arablar xususida ham ma’lumotlar uchraydi. Ta’kidlash kerakki,
O'zbekiston arablari tarixini o’rganishda ushbu ma’lumotlar alohida ahamiyatga
ega.
Jumladan, P.Savelevning “Buxoro 1835 yilda” deb nomlangan asarida shaharda
qancha aholi yashayotgani qayd etiladi. “Buxoro aholisini, - deb yozadi muallif,
-baron Meyendorf 70000 kishi deb qayd etadi, poruchik Byorns 160000
tagacha, doktor Eversman esa 200000 ta deb ko’rsatadi. G.Demezon va
G.Meyendorf tomonidan aytilgan raqam, boshqalaridan ko’ra, haqiqatga
yaqindir”.
4
Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. - СПб., 1843. - С. 53-57.
11

1840 yilda Buxoroda bo’lgan N.Xanikov xonlikning aholi tarkibi va
etnomadaniy xususiyatlarini diqqat bilan o’rganib, quyidagi fikrlarni qayd
etgan:
“Buxoro xonligining hozirgi aholisi tarkibiga kiruvchi qabilalarga razm solgan
har bir kishi ularning turli-tuman qavm va urug’lar aralashmasidan iborat
ekanligiga, faqat din tufayli bir butunlikni tashkil etganlariga iqror bo’ladi...
Bu arab qabilalari xonlikning shimoliy qismlarida tarqalgan bo’lib, ko’proq
Vardonze (hozirgi Shofirkon tumani) va Samarqand atrofida yig’ilganlar. Ular
hozirga qadar ajdodlarining ko’chib yurish odatlarini tark etmaganlar, faqat bir
farqi shundaki, bu joydagi keskin iqlim hozirgilariga chodirni uyga
almashtirishni taqozo etgan. Ularning juda oz qismi o’troqlashgan hamda savdo
ishiga majburiyat sezadilar. Ularning yuz tuzilishi kelib chiqishlarini oshkor
etib turadi, ko’plarining ko’zlari katta va sochlari kabi tim qora. Terilari quyosh
nurini juda kuchli qabul qilishga moyilki, aksariyati tamomila quyoshda kuyib,
qorayib ketgan. Ular o’zaro arabcha gaplashadilar, ammo bu sof arab tili emas.
Ularning asosiy sanoati qo’ylarni urchitishdan iborat. Qora va kulrang barra
terilarni xonlik bozoriga olib chiqadilar. ...afsuski, ular bilan nihoyatda oz
munosabatda bo’ldik.
Umuman, ular odob-axloq bobida juda yuqori turadi, chog’i. Zero,
Buxoroda o’tkazgan hayotimiz davrida ular haqida biror yomon gap eshitmadik.
Buxoroliklar ulardan bir narsada ozroq qo’rs muomala va odamshinavandalikni
bilmasliklaridan koyinishadi”. N.Xanikov ma’lumotlaridagi uch jihat e’tiborga
molikdir. Birinchisi, Buxoro xonligidagi arablarning bir qismi XIX asrning
birinchi yarmida ajdodlari an’anasiga amal qilib, ko’chmanchi hayot
kechirganlar. Lekin bu hol arablarning mahalliy aholi bilan keng ijtimoiy-
iqtisodiy, etnomadaniy va demografik aloqalar o’rnatishlariga xalaqit bermagan.
Ikkinchisi, bu davrda arablar ona tilini saqlashga va o’zaro arabcha gaplashishga
intilganlar. N.Xanikov ularning nutqi sof arabcha emas, deydi. Bu o’rinda tilda,
nutqda kontaminatsiyalashish jarayonlari o’z aksini topgan. Uchinchisi, Buxoro
12

xonligidagi arablarning aksariyat qismi ota-bobolaridan farqli o’laroq chodirdan
voz kechib, asta- sekin mahalliy aholiga taqlid qilib paxsadan uy-lar qurib,
o’troq yashay boshlaganlar. Paxsa uylarda yashash XVIII asrdan avval
boshlangan, albatta. Bunday assimilyatsiyalashuv jarayonlari Sharqiy Buxoro
arablari hayotida ham ko’zga tashlanadi. Masalan, Ko’lob arablari hayot tarzini
o‘rgangan B.X.Karmisheva shunday yozadi: “Ko’lob bekligida arablar Ko’lob
shahrida va 6 ta qishloqda yashaganlar. Pahar tumanidagi arablar chorvador-
ko’chmanchilar bo’lib, ko’rsatilgan qishloqlar (Lagmen, Jangalboshi, Navbuloq,
Arab, Qaroqchi ) ularning qishlov joylari edi. Yozni ular Qoratog’ o’ngirlariga
yaqin yaylovlarda o’tkazadilar. Vaxsh vodiysida Jo’ybor anhorining
(Qumguzardan Uzunga qadar) ikkala tomonida arab chorvadorlari qishlaganlar,
qolgan vaqtlarda uyurlar bilan adir va tog’lar bo’ylab ko’chib yurganlar XIX asr
rus sayyohlari orasida A.D.Grebenkin o’zining Zarafshon vodiysidagi arablar
haqidagi maqolasida
arablarni shunday ta’riflaydi: “Okrug arablari ikki xilga bo’linadi. Ulardan
birinchisi xiyla cho’ziq yuzli, sochlari qalin o’sgan, ko’zlari katta ma’noli va
turli rangda, biroq ko’proq qoramtir, qo’yko’zli, burunlari uzun, burgut monand.
Ular o’rta bo’ydan balandroq, zuvalasi pishiq va kuchlidirlar. Bu arablar
Samarqandga yaqin Xo’ja Ahror mavzesida yashaydilar. Kattaqo’rg’onda esa
ular Arabxona mahallasi va uning yon-atrofidagi bir qancha qishloqlarda
o’rnashganlar. Arablar okrugning Kattaqo’rg’on qismida Samarqanddagidan
ko’proq deb hisoblanadilar. A.D.Grebenkinning qayd etishicha, arablar orasida
yarim ko’chmanchilar va dehqonlar ham bo’lgan. Nisbatan boyroq arablarda
350 tagacha, qolganlarida o’rtacha 100 bosh atrofida qo’y bo’lgan. Samarqand
arablari Og’oliq (Ohalik) tog’i, Mironqul va Qodirberdi ko’li atroflarida,
Kattaqo’rg’on arablari esa Chimboy, Jomgacha ko’chib yurganlar. Bu esa
ularning turmush tarzida chorvachilik xo’jaligi ustuvor bo’lganini ko’rsatadi.
Arablar jun va ip gazlama to’qish bilan shug’ullanganlar. Ular to’qigan gilam
ajabtovur bezakli bo’lgan. Ular o’zlaridan uylanganlar va hatto Kattaqo’rg’onlik
13

arablar boshqa elatlar bilan quda-anda bo’lganlarni xush ko’rmaganlar. Qalin 40
so’mdan 200 so’mgacha to’langan. Kambag’allar o’zlarining yaqin
qarindoshlariga qalinsiz uylanganlar.
“Birinchi xil arablar, - deb yozadi A.D.Grebenkin, - harbiy xizmatda
kamdan-kam bo’ladilar, ikkinchilari hamisha sipohiy bo’lib kelganlar.
Savodlilar arablar orasida juda kam Okrugda arablar soni 2000 xo’jalikdan
oshmaydi” A.D.Grebenkin Samarqand okrugining Kattaqo’rg’on qismida
yashovchi arablar haqida ma’lumot berganida, ularning “qarindoshlari Qarshi
okrugining g’arbiy qismida yashashlarini, ular yaxshi otlari va alohida zotdor
qo’ylari bilan mashhur ekanligini ta’kidlaydi. Shu bilan birga u Qarshi arablari
o’zaro buzilgan arab tilida gaplashadilar”, deb eslatib o’tadi. Xuddi shuningdek,
L.N.Sobolev N.Xanikovning arablar Samarqand atrofida ko’chmanchi hayot
kechiradilar, degan fikrini ham ma’qul topmaydi. “Bu to'g'ri emas, - deb yozadi
ular yo to’la o’troqlashgan, yo yarim ko’chmanchi hayot kechiradilar, ya’ni
yerga ishlov berish ularning asosiy mashg’uloti bo’lib, chorvachi-lik ikkinchi
darajalidir. Kattaqo’rg’on qismida arablar ko’chmanchi hayotga yaqin turmush
kechiradilar. 5
Okrugda ular kam sonli, ammo o’zligini saqlab, qiyinchilik bilan o’zga
elatga singishib boradi. Samarqand qismidagi arablar Angar (Darg’om- R.R.)
tumanining bir chetida o’tirishadi, ularni bu joyda 1200 jon hisob qiladilar. Shu
hududning Ofarinkent tumanidagi Arabxona degan qishloqda 246 odam
yashaydi. Bundan tashqari, aytish joizki, ular Yangiqo’rgon tumanida juda oz
(45 jonga qadar) miqdorda o’rnashganlar. Kattaqo’rg’on qismida, ko’rib
o’tganimizdek, arablar aynan Kattaqo’rg’on shahrida (Arabxona mahallasida -
145 jon) va uning yon- atrofidagi ba’zi qishloqlarda yashaydilar”.
O'zbekiston hududida yashab kelgan arablarning geografik joylashuvi va
miqdori haqida I.I.Geyler, A.Kun, D.N.Logofet, Girshfeld va Galkinlar ham
5
Гребенкин А.Д . Мелкие народности Зерафшанского округа // Русский Туркестан. Сборник,
изданный по поводу политехнической выставки. Вып. 2.-M., 1872.-С. 113-114
14

ma’lumotlar berganlar. “Turkestanskiye vedomosti” gazetasining 1875 yil 10-
sonida, masalan, Amudaryo bo’limidagi (Qaraqalpog’iston) Sho’raxon
mavzesida 47 xonadondan iborat arab jamoasi hayot kechirayotgani haqida
xabar berilgan. Sho’raxon arablari haqida yana O.I.Shkapskiy ham eslatib
o’tgan. L.Kostenkoning 1871 yilda chop etilgan “O’rta Osiyo va unga rus
fuqaroligining kiritilishi” nomli asarida Zarafshon vohasida kam sonli
ko’chmanchi arablar yashayotgani qayd etilgan. Girshfeld va Galkinlar Xiva
xonligining harbiy statistik tavsifiga bag’ishlangan tadqiqotlarida Xorazmda
arablar voha aholisi umumiy sonida juda kam foizni tashkil etishi, faqatgina
Pitnak bekligida aholining 19% arablar ekanligi aniqlangan.
Asarning nomidan ham ko’rinib to’rganidek, masalaga harbiy nuqtai
nazardan yondoshgan mualliflar aholi sonining aniq bo’lishiga katta ahamiyat
qaratganlar. Masalan, Xiva vohasida yashaydigan arablar 1926 kishi ekanligi
(Xiva va uning atrofida 108 oila, 540 jon; Pitnakda 240 oila va 1200 jon;
Amudaryo qismining Sho’raxon bo’limida esa 31 oila, 186 jon) ko’rsatib
o’tilgan.
Buxoro xonligi haqida bir necha kitoblar yozgan D.N.Logofet Buxoro
vohasida arablarning Bakr ibn Vali, Bani Ali, Bani Tamim va Abdulqays
urug’larining avlodlari yashayotganligini qayd etadi. “Buxoro xonligida
joylashgan arablar, deb yozadi u, - asrlar o’tishi bilan ko’p jihatdan o'zbeklarga
qo’shilib ketgan bo’lsada, biroq xonlikda hamisha alohida yashab, alohida
jamoani tashkil etganligi sababli, o’z qabilasining ba’zi bir tashqi alomatlarini
saqlab qola olgan. Hozirgi vaqtda arablar Kabodiyon, Shahrisabz, Hisor,
Chiroqchi bekliklarida uncha ko’p bo’lmagan miqdorda uchraydi, zero,
geografik xaritaga nazar tashlansa, arablar qachonlardir Balx va Samarqand
yo’li bo’ylab joylashganligini ko’rish mumkin”. Bundan ko’rinadiki, ushbu
ma’lumotda boshqa mualliflarda uchramaydigan, ammo arablar oz bo’lsada,
yashab kelayotgan bekliklar sanab o’tiladi.
N.Xanikov o'zbeklarning urug’larga bo’linishi haqida fikr yuritib,
15

D.N.Logofet ta’kidlagan “arab” urug’ini tilga olgan edi. Professor
X.Doniyorovning ko’rsatishicha, N.Xanikov Buxoroda bo’lgan vaqtida
qandaydir bir o'zbek kishi tomonidan yozilgan “ Насядь Памяти - Узбекия ”
(“Nasabnomayi O’zbakiya”) degan kitobni qo’lga kiritgan va o’zi tomonidan
yozib qoldirilgan urug’larning ko’pchiligini o’sha qo’lyozmadan olganligini
qayd etib o’tgan. U o'zbeklarning juda ko’p urug’ va qabilalarga bo’linishi
haqida gapirar ekan, yuqoridagi qo’lyozmaga asoslanib, o'zbeklarning quyidagi
urug’larini misol qilib keltiradi: 1. Mang’it. 2.
Ming. 3. Yo’z. 4. Qirq. 5. O’ng. 6. O’ng’ochit. 7. Jaloyir. 8. Saroy. 9.
Qo’ng’irot. 10. Yalchin (Olchin). 11. Orgun (Arg’un). 12. Nayman. 13.
Qipchoq. 51. Arab...”.
N. Xanikov o'zbek urug’ va qabilalarining hamda ularning har xil katta-
kichik bo’linishlarining 300 dan ko’proq nomini keltiradi. Ular ichida arab
etnonimi borligini ham ta’kidlaydi. Demak, D.N.Logofet aytgan o'zbeklarning
“arab” urug’i ular tomonidan arablarga nisbat berilgan va XIX asrning birinchi
yarimlarida, hatto, mahalliy yozma manbalarda ham ko’p sonli o'zbek
urug’laridan biri sifatida sanab o’tilgan etnonimdir. 6
6
Гиршфельд. Военно-статистические описания Хивинского оазиса. - Т., 1903.-С. 74.
16

II.Bob.Arab asarlaridagi ma’lumotlar tarixiy manba sifatida.
2.1. Abulhasan Madоiniy va Abulabbоs al-YA`qubiy muhim manbalar
IX-XII asrlar Turkiston xalqlarining etnik tarixida ulkan davr bo‘ldi.
Qadimda Turon yerlarida yashagan o‘troq dehqon, hunarmand va ko‘chmanchi
chorvador aholining asrlar davomida yaqindan olib borgan o‘zaro iqtisodiy va
etnik aloqalari natijasida bu ulkan hududda dastavval qadimiy yozma
manbalarda Sug‘d, Xorazm, Farg‘ona, Shak va Toxar nomlari ostida tilga
olingan qator voha xalqlari tashkil topadi. Ular sharqiy eroniy tillarga mansub
sug‘diy, xorazmiy, shak va toxar tillarida so‘zlashardilar. Bu xalqlardan
janubda forsiyzabon ajam xalqi, shimolda esa turkiy tilda so‘zlashuvchi
chorvador qabilalar yashar edilar. Shu boisdan bu diyor qadim zamonlardayoq
turkiy va forsiyzabon nufuslarning doimiy muloqot maskaniga aylanib, uning
tub joyli aholisi shimoldan turkiy tilda so‘zlashuvchi qabilalarning, janubdan
esa forsiyzabon xalqyaarning kuchli ta’siri ostida istiqomat qilardi.
Miloddan avvalgi birinchi ming yillik o‘rtalarida turkiy qabilalarning
janubga tomon boshlangan siljishlari milod bo‘sag‘asida yuechji va
xunnularning Movarounnahr va Xurosonga kirib kelishi bilan yanada
kuchayadi. Turkiy tilda so‘zlashuvchi nufusning ota-bobolari bo‘lgan yuechji,
xunnu, xiyoniy va boshqalar Movarounnahrning shimoliy va shimoli-sharqiy
qismida mahalliy axoli bilan aralashib, ular tilini turklashtirib yubordi.
Binobarin, Movarounnahrning janubiy viloyatlarida esa ular tub joyli aholi
bilan qorishib, hatto o‘z tillarini ham yo‘qotadilar.
VII-VIII asrlarda turkiy aholining katta qismi Yettisuv, Shosh hamda
Farg‘ona vodiysida, kamroq qismi Zarafshon va Qashqadaryo vohasida yashar
edi. Ular turkiy tilni qabul qilgan tub joy aholidan hamda bu yerga kelib
o‘rnashgan chorvador qabila va urug‘lardan iborat edi. Bu turkiy aholi
17

istiqomat qilgan o‘lka VII asrdan boshlab «Turkiston» nomi bilan atalgan.
Ayni zamonda Yetgisuvda o‘rnashib qolgan sug‘dliklarning soni ham
anchagina edi. Ular asosan xalqaro savdoning kengayishi va bu savdodan
manfaatdor Sug‘dning V-VII asrlarda olib borgan harbiy yurishlari oqibatida
kelib qolgan edilar. Sug‘dliklarning savdo va hunarmandchilik qasaba va
manzillari Talos va Chu vodiylarida, Chimkentdan to ulug‘ Xitoy devorigacha
bo‘lgan yerlarda joylashgan edi. Xalqaro karvon yo‘li bo‘ylab marjondek
tizilgan bu sug‘diy manzillar turk dunyosi manzarasida kichik-kichik to‘plardan
iborat mayda orolchalarni eslatar edi. Shubhasiz, ular turkiy aholiga katta ta’sir
ko‘rsatsalar-da, ammo bora-bora o‘zaro ular bilan so‘zlashib, o‘z ona tilini
yo‘qotadilar. Xullas, Arab xalifaligining istilosigacha Shosh, Farg‘ona va
Zarafshon vodiysi, Qashqadaryo va Surxondaryo vohasi, Xorazm, hatto
Amudaryoning so‘l qirg‘og‘i aholisining kattagina qismi allaqachon turklashib,
Movarounnahr va Xorazmning ijtimoiy va madaniy hayotida muhim mavqeni
egallay olgan edi. 7
Xalifalikning Eron, Xuroson va Movarounnahr tomon yurishlari avj olgan
davrda sodir bo‘lgan, o‘ta murakkab siyosiy vaziyat, bir tomondan, dushmanga
qarshi otlangan mahalliy aholini bir-biriga yanada birlashtirdi. Ikkinchi
tomondan esa, islomni qabul qilgan Eronning forsiyzabon aholisini
xalifalikning harbiy yurishlarida qatnashib, musulmonchilikni targ‘ib qilishga
majbur etdi. Natijada Xuroson va Movarounnahrga arab tili va islom dinining
kirib kelishi bilan bir qatorda mahalliy aholi o‘rtasida forsiy talning mafkuraviy
ahamiyati kuchaydi. Bu yerda u yerli aholi tilining ta’sirida birmuncha
o‘zgarib, forsiy-dariy tili nomini oldi. Keyinchalik bu til rivoj topib, sekin-asta
sug‘diy tilni muomaladan siqib chiqara boshladi. Bu jarayon xalifalik
hukmronligi tutatilib, Movarounnahr va Xurosonda mustaqil Somoniylar
davlati tashkil topishi va forsiy-dariy tilining davlat tiliga aylantirilishi bilan
ayniqsa kuchayadi. Natijada bu davrda forsiy-dariy asosida mahalliy aholining
7
Логофет Д.Н. Бухарское ханство под русским протекторатам. Т . 1. - СПб ., 1911. - С . 174.
18

adabiy tili shakllanib, badiiy adabiyoti yuzaga keldi. Manbalardan ma’lum
bo‘lishicha, Movarounnahr va Xurosonning forsiy-dariy tilida so‘zlashuvchi
aholisi XI asrdan boshlab o‘zini «tozi», ya’ni «tojik» deb yurita boshlaydi.
XI asrda Movarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi bilan
qarluq, o‘g‘uz, chigil, yag‘mo va boshqa turkiy qabila va urug‘larning Shosh,
Farg‘ona va boshqa viloyatlarda yashovchi turkiy aholi bilan birikib, o‘troq
hayotga ko‘chish jarayoni jadallashadi. O‘troq dehqon va hunarmand aholi
bilan aralashib, dehqonchilik va shahar madaniyatining boy tajribasi va
an’analari o‘zlashtiriladi. Turkiy mupggarak til va xalq og‘zaki eposiga
asoslangan badiiy adabiyot yuzaga keldi. Natijada turkiy tilda so‘zlashuvchi
aholi Movarounnahrning asosiy nufuslaridan biriga aylandi. 8
Shunday qilib, asrlar osha Movarounnahr, Xuroson va Xorazmda sodir
bo‘lgan o‘ta murakkab siyosiy vaziyatda muttasil davom etgan etnik
jarayonlarning oqibati tufayli IX- XII asrlarda o‘zbek xalki tashkil topdi. Bu
xalqning nomi sharifi uning o‘zidan ancha-muncha yosh bo‘lsa ham, u qadimgi
Turonning ikki tilda so‘zlashuvchi o‘troq dehqon va hunarmand hamda
chorvador aholisining bevosita merosxo‘ri edi. Asrlar davomida qardosh
xalqlar bir o‘lkada yonma-yon yashash, o‘zaro jadal iqtisodiy va madaniy
munosabatlar, tashqi dushmanlarga qarshi birlashib yelkama-yelka turib
kurashish uning etnik va til jihatdan aralashishiga va chatishishiga olib keldi.
Bu ikki tilda so‘zlashuvchi xalq bir ota-onaning egizak farzandlari bo‘lib, urf-
odat, kiyim-kechak, uy-ro‘zg‘or, san’at, musiqa va badiiy adabiyot sohasida
mushtarak moddiy va ma’naviy madaniyatni yaratdi. Uning bu qadimiy
madaniy merosi jahon xalqlari madaniyati xazinasiga katta hissa bo‘lib
qo‘shildi.
Tarixiy manbalarning umumiy tavsifi. Tarixiy manba-deganda biz
o‘tmishdan qolgan xamda jamiyat xayotining ayrim boshichi yoki tomonlarini
o‘zida mujassamlashtirgan moddiy va ma’naviy yodgorliklarni tushunamiz.
8
Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent : O‘zbekiston,
2017. – B. 279.
19

Tarixiy manbalar qatoriga qadimgi odamlarning manzilgoxlari, qadimgi
shaharlar, qal’alar va ularning xarobalari, sug‘orish inshoatlari qoldiqlari,
ajdodlarimizning mehnat qurollari, uy-ro‘zg‘or buyumlari, zeb-ziynatlar,
tangalar, qoyatosh sur’atlari, petrogliflar, yozma xujjatlar va boshqalar kiradi.
Tarixiy manbalar insonlarning ijtimoiy faoliyati davomida yaratiladi va
o‘tish xodisalarini o‘zida aks ettiradi. Tarixiy manbalarning mavjudligi tarix
fani rivojlanishining asosiy shartidir. Tarixiy manbalarsiz tarixni o‘rganish
mumkin emas.
Xozirgi zamon tarix fanida tarixiy manbalarni shartli ravishda quyidagi 7
asosiy guruhga bo‘linadi.
1.Ashyoviy manbalar . Ashyoviy manbalarga qadimgi odamlarning
manzilgohlari, binolar, turli inshoatlar, mehnat qurollari va turli buyumlar
kiradi. Ashyoviy manbalarni qidirib topish va o‘rganish bilan asosan
arxeologiya fani shug‘ullanadi.
2.Etnografik manbalar . Xalqlarning kelib chiqishi, turmush tarzi,
ma’naviy xayotini, sodir bo‘lgan va bo‘layotgan etnik jarayonlarni o‘zida aks
ettirgan materiallar etnografik manbalar guruhiga kiradi. Bu manbalarni
ko‘makchi tarix fanlari - etnologiya fani o‘rganadi. Etnografik manbalar ayrim
xollarda uzoq o‘tmishini qayta tiklashda g‘oyat muhim rol’ o‘ynaydi. Masalan,
XIX asrda amerikalik etnograf olim L. Morgan Shimoliy Amerikada yashagan
xindularning irokezlar qaiblasi xayotini o‘rganib, o‘zining "Qadimgi jamiyat"
nomli asarini yozdi. Uning bu asarini insoniyat tarixining ilk davri - ibtidoiy
jamiyat tarixini tadqiq etishda yaqindan yordam berdi. Xozirgi kunda turli
o‘zbek urug‘lariga mansub bo‘lgan axoli guruhlarining jamlovi. Ularning etnik
xususiyatlarini o‘rganish tariximizning etnik saxifalarini yoritishda muhim
ahamiyat kasb etadi.
3.Fol’klor manbalar . Xalq uzoq asrlar davomida o‘zi ortirgan tarixiy
bilimlarni og‘zaki ijod orqali avloddan-avlodga etkazib keldi. Turli rivoyatlar,
asotirlar, xalq dostonlari va maqollarda tarixning u yoki bu tomonlari o‘z aksini
20

topdi. Taniqli rus tarixchisi B. D. Grekov yozganidek, rivoyat va asotirlar - "Bu
xalqning o‘zi so‘zlab bergan tarixidir". O‘rta Osiyo eng qadimgi xalqlarining
ogzaki ijodiyoti namunalari bizgacha "Avesto" kitobi orqali, shuningdek antik
tarixchilar xamda Tabariy, Narshaxiy, Beruniy va boshqalar asarlari orqali etib
keldi. O‘rta Osiyoda istiqomat qilgan qadimgi qabila va elatlarning rivoyatu
asotirlarlari ularning turmush tarzi va ma’naviy dunyosi xaqida ma’lumot
beradi. Qadimgi ajdodlarimizning ajnabiy boshinchilarga qarshi olib borgan
kurashlari to‘grisida hikoya qiladi. Bu rivoyat va ertaklarda malika To‘maris,
cho‘pon Shiroq, baxodirlar Rustam va Siyovushlar obrazini yaratdi. Ularning
Vatan ozodligi yo‘lidagi fidokorona kurashlarini tarannum etdi. Xalq
afsonalari Abulqosim
Firdavsiyning mashhur "Shoxnoma" asarining syujetini tashkil etdi.
O‘rta asrlarda o‘zbek xalqi ijod qilgan epik dostonlar, ertaklar va qo‘shiqlar,
maqol va topishmoqlar xalq tarixini, uning ruhiyati va ma’naviyati tadqiq
etishda muhim ahamiyatga egadir. Lekin shuni ham ta’kidlab o‘tish lozimki,
fol’klor manbalari aniq tarixiy manba sifatida qabul qilinishi mumkin emas.
Buning asosiy sababi shuki, rivoyatlarda ko‘p xronologik chalkashliklar mavjud
xamda tarixiy shaxslarning faoliyat ko‘rsatgan davri o‘zgarib turadi. Fol’klor
shunday janrki, unda so‘zlovchi voqealar syujetini o‘zi hohlagan tarzda
o‘zgartirishi mumkin. Shuning uchun fol’klor materiallaridan faqat qo‘shimcha
tarixiy manba sifatida foydlanish maqsadga muvofiqdir.
4.Lingvistik manba . O‘zbek tili va boshqa tillarning leksik tarkibida
mavjud bo‘lgan va xozir xam mavjud atamalar va toponimlar (joy nomlari)ni
tadqiq etish jarayonida qimmatli tarixiy materiallar qo‘lga kiritilishi mumkin.
Atamalar va topilmalarning kelib chiqishi va mazmunini aniqash bilan
lingvistika (tilshunoslik) fani shug‘ullanadi. Bunday ma’lumotlar lingvistik
manbalar deb ataladi. Masalan, "Buxoro" toponimi sanskrit tilidagi "vixara"
so‘zining o‘zgargan varianti bo‘lib, "ibodatgoh" degan ma’noni bildirilishi
aniqlangan. Qadimda Buxoro shahrida buddaviylarning ibodatxonasi mavjud
21

bo‘lganligi sababli keyinchalik bu so‘z mazkur shaharga nisbatan ishlatila
boshlagan. Shunga o‘xshab "vag‘nze", "dax’yu", "suyurg‘ol", "tanxo" singari
yuzlab atamalarning kelib chiqishini o‘rganish qiziqarli tarixiy ma’lumotlar
beradi.
5.Fotokinoxujjatlar . Fotograf hamda kino san’ati paydo bo‘lgandan so‘ng
tarixiy manbalarning yangi bir guruhi vujudga keldi. Bunday manbalar
fotoxujjatlar deb ataladi. Toshkentdagi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
kinofotofonoxujjatlar Davlat arxivida XIX asrning oxiridan xozirgi kunga qadar
bo‘lgan muddatda o‘lkamizda sodir bo‘lgan voqealarni aks ettiruvchi boy
fotoxujjatlar kolleksiyasi saqlanadi. Kinoxujjatlar esa asosan Oktyabr’
to‘ntarishidan keyingi davrni aks ettiradi. Fotokinoxujjatlarning muhim tomoni
shundan iboratki, ular tariximizning turli laxzalarini jonli tarzda gavdalantiradi.
Xujjatlarning bu guruhini o‘rganish va ulardan foydalanish bizning tarixiy
tasavvurimizni yana kengaytiradi va chuqurlashtiradi.
6.Fonoxujjatlar. Fonoxujjatlar deganda biz grammafon plastinkalari
hamda magnit tasmalarga yozib olingan nutqlar, suxbatlar, adabiyot va san’at
asarlarini tushunamiz. O‘zbekiston Markaziy kinofotofonoxujjatlar Davlat
arxivida qator shunday xujjatlar saqlanmoqda. SSSR va O‘zbekiston SSR
davlat va jamoat arboblari, fan adabiyot va san’at namoyondalari, ishlab
chiqarish ijodkorlarining nutq va interv’yulari, eski bol’sheviklar, grajdanlar
urushi va ikkinchi jahon urushi faxriylarining esdaliklari alohida o‘rin tutadi.
Lekin bu xujjatlarning ko‘pchiligi o‘sha davrda hukmron bo‘lgan komunistik
mafkura ruxi bilan yo‘g‘irilganligini ta’kidlab o‘tish zarur. Arxivda shoir va
yozuvchilarning o‘z asarlaridan o‘qigan parchalari matni, san’at ustalarining
konsertlari ham yozib olingan. Fonoxujjatlar xam tarixning jonli manzaralarini
yaratishga, adabiyot va san’at tarixini teran o‘rganishda muhim o‘rin tutadi. 9
7.Yozma manbalar . Yozma manbalar tarixiy manbalarning muhim va
asosiy qismi hisoblanadi. O‘rta Osiyoda miloddan avvalgi 1 mingyillikda
9
Qabulov Eshbolta Atamuratovich. XVIII asrning ikkinchi yarmi– XX asr boshlarida Surxon vohasi
xo‘jaligi. Tarix fanlari doktori (DSC) dissertatsiyasi. Toshkent – 2019.
22

dastlab oromiy yozuvlari, so‘ngra asoslangan so‘g‘d, xorazm va baqtriya
yozuvlari tarq’aldi. Keyinchalik bu mintaqada yunon, kushon, turk va arab
yozuvlari yoyildi. Qadimgi Fors, So‘g‘d, Xorazm, Qadimgi turk, fors-tojik, eski
o‘zbek, rus va boshqa tillarda bitilgan yozma manbalar ko‘p asrlik tariximizni
o‘rganishda ulkan rol’ o‘ynaydi. Yozma manbalar q’oyalarga, taxta va
matolarga, pergament qog‘ozlarga yozilgan bitiklardan iborat. Yozma
manbalar davrlar bo‘yicha nixoyatda notekis bo‘lingandir. Eng qadimgi davrlar
bo‘yicha yozma manbalar nixoyatda oz bo‘lib, keyingi asrlarga oid manbalar
esa tobora ko‘payib boradi. Yozma manbalarning katta qismi son-sanoq’siz
jangu jadallar va tabiiy ofatlar natijasida nobud bo‘ldi.
Bizgacha etib kelgan tarixiy manbalarning asosiy qismi milodiy X-XX asrlarga
mansubdir. XIX asrning oxiri - XX asrning boshlaridan yozma manbalarning
miqdori keskin oshib bordi. Xozirgi kunga kelib yozma xujjatlar shu darajada
ko‘payib ketdiki, ularni unifikatsiya qilish, axborotni kodlashtirish, xujjatlarni
saralash va saqlash yo‘llarini takomillashtirish extiyoji tug‘ildi.
Tarixiy manbalarni 7 ta guruhga bo‘lish shartli xarakterga egadir. Masalan,
etnografik, folklor va lingvistik manbalar yozma shaklda yoki fotoxujjat
shaklida bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tarixiy
manbalar guruhi o‘z navbatida yana kichikroq guruhlarga bo‘linishi mumkin.
2.2. O`rta Оsiyoning IX – XII asrlar tariхini o`rganishda arab
manbalarining o`rni
O`zbеkistоnning VII asr охiridan bоshlab, ХII asrgacha bo`lgan tariхi
ko`prоq va dеyarli arab tilidagi yozma manbalarda yoritilgan va bu an`ana
kеyinchalik ham Tеmuriylar davrigacha davоm etgan. Bu davrda yurtimiz avval
arab хadifaligi tarkibida, so`ngra Sоmоniylar, Qоraхоniylar, G`aznaviylar,
Хоrazmshоhlar davlatlarini bоshdan kеchirdi. Arab tilida vatanimiz tariхiga оid
yozma manbalarni mualliflarning kеlib chiqishiga qarab, ikki guruhga ajratish
mumkin.
23

Birinchi guruh - arab tilida ijоd etgan yurtimizdan chiqqan tariхchi va
оlimlar. Bular Muhammad Musо al-Хоrazmiy, Abu Rayhоn Bеruniy, Mahmud
Kоshg`ariy, Mahmud Zamaхshariy, Abu Said Sam`оniy, SHahоbuddin
Muhammad Nisоviy va bоshqalardir. Ushbu muarriхlar asarlarida оna vatanga
muhabbat alоhida namоyon bo`ladi, bu ayniqsa Abu Rayhоn Bеruniyning “Оsоr
ul-bоqiya” asarida хalqimiz qadimgi madaniyati to`g`risidagi ma`lumоtlarida
alоhida ko`zga tashlanadi.
Ikkinchi guruh - хоrijlik оlimlardan ibоrat bo`lib, ular yaratgan arab
tilidagi asarlarida yurtimiz tariхi madaniyati, siyosiy-ijtimоiy hayoti yoritilgan.
Ushbu mualliflarning eng yiriklari Abulhasan Madоiniy (vaf. 840 y.),
Abulabbоs al-YA`qubiy (IХ asr), Abubakr al-Balazuriy, Ibn Хurdоdbеh (820-
taхm.913), Abu Ja`far Tabariy (839-923 y.), Ishоq al-Istahriy (850-934 y.) va
bоshqalardir.
Mazkur muarriхlar yurtimiz hududini umummusulmоn оlami, arab
хalifaligi bir qismi sifatida yoritganlar. Ular asоsan arab хalifalikni ikki qismga,
ya`ni arab va a`jam - g`ayri arabga ajratib o`rganar edilar. Arablar tоmоnidan
yurtimizga bеrilgan nоm Mоvarоunnahr – daryoning u yog`idagi mamlakat
mazmunini bildiruvchi jug`rоfiy nоm bizgacha еtib kеlgan bo`lib, asоsan arab
mualliflari asarlarida istе`fоda etiladi.
“Kitоb at-tariх”
Ushbu arab tilida bitilgan qimmatli asar muallifi buyuk matеmatik
Muhammad Musо al-Хоrazmiy(VIII asr охiri – IХ asr birinchi yarmi)dir. Biz
uni birinchi O`rta Оsiyolik tariхchi оlim dеb atashimiz mumkin. CHunki al-
Хоrazmiy birinchilardan bo`lib o`zining “Kitоb at-tariх” (“Tariх kitоbi”) asarini
yozgan. Ammо ushbu asar bizgacha mukammal hоlida еtib kеlgan bo`lmasada,
undan оlingan parchalarni so`nggi davr tariхchilari Ibn an-Nadim, al-Ma`sudiy,
at-Tabariy, Hamza al-Isfahоniylar o`z asarlarida kеltiradilar. Bu kitоbni Abu
24

Rayhоn Bеruniy o`zining “Оsоr ul-bоqiya” asarida ham eslatadi. Mazkur asar
хalifalik tariхiga оid ma`lumоtlardan ibоrat bo`lgan.
“Kitоb al-surat al-arz”
Mazkur asar ham al-Хоrazmiy tоmоnidan yaratilgan bo`lib, yunоn оlimi
Ptоlоmеyning jug`rоfiyaga оid kitоbini arab tiliga tarjima qilgan va uni o`zining
yangi ma`lumоtlari bilan bоyitgan. “Kitоbi surat al-arz” (“Еr tasviri kitоbi”)
asarida Kaspiy dеngizi yoki Хоrazm dеngizi haqida qimmatli ma`lumоtlar bоr.
Ushbu tariхiy jug`rоfiyaga оid asardagi O`rta Оsiyoga оid ma`lumоtlar katta
ilmiy ahamiyatga ega. Kitоbning 937 mklоdiy, hijriy 428 yili ko`chirilgan
mo``tabar qo`lyozmasi yuizgacha еtib kеlgan bo`lib, unga turli хaritalar chizib
ilоva qilingan. Ushbu mo``tabar qo`lyozma matni 1926 yili sharqshunоs
H.M.Mjik tоmоnidan Lеyptsigda nashr qilingan. Kitоbni o`zbеk tiliga
A.Ahmеdоv tarjima qilib, ilmiy sharhlar bilan 1983 yili chоp etgan.
“Kitоb al-mag`оziy”
Kitоb muallifi Madоiniy Abulhasan Ali ibn Muhammad (vaf. 840 y.)
Arabistоn, Хurоsоn va Mоvarоunnahrning VII-VIII asr bоshlaridagi ijtimоiy-
siyosiy tariхiga оid ikki yuzdan ziyod asar yozgan yirik arab tariхchi оlimidir.
“Aхbоr al-хulafо”(“Хalifalar haqida хabarlar”), “Kitоb al-mag`оziy” (“Urushlar
haqida kitоb”), “Kitоb futuh ash-SHоm” (“SHоmning bоsib оlinishi haqida
kitоb”), “Tariх al-buldоn” (“Mamlakatlar tariхi”) ana shu asarlar jumlasidandir.
“Kitоb al-mag`оziy” Erоn, Afg`оnistоn va O`zbеkistоnning arablar
istilоsi va VIII asrning birinchi yarmidagi siyosiy tariхi bo`yicha muhim
manbalardan hisоblanadi. Muarrifning tariхiy asarlari bizgacha еtib kеlmagan,
lеkin ayrim parchalari Balazuriy va Tabariy asarlarida saqdanib qоlgan.
25

Kitоb al-buldоn”
Asar ijоdkоri al-Yaqubiy IХ asrda o`tgan yirik gеоgraf tariхchi оlimdir.
Ismi Abulabbоs Ahmad ibn Abu Yaqub ibn Ja`far ibn Vahb ibn Vadih al-Kоtib
al-Abbоsiy bo`lib, u yirik mansabdоr hоnadоniga mansubdur. Al-Yaqubiy
Bag`dоdda tug`ildi, lеkin umrining ko`p qismini Armanistоn, Хurоsоn, Falastin,
Misr va Mag`ribda o`tkazdi.
Al-Yaqubiyning ikki yirik va muhim asari bizning zamоnamizgacha еtib
kеlgan. Biri ”Kitоb al-buldоn” (“Mamlakatlar haqida kitоb”), ikkinchisi esa
“Tariх” nоmi bilan mashhurdir.
”Kitоb al-buldоn” (taхminan 891 yilda yozilgan) to`rt qismdan ibоrat.
Asarda arablar qo`l оstidagi mamlakatlarning gеоgrafik hоlati, yirik shaharlar va
qal`alari, ahоlisi va uning asоsiy mashg`ulоti, urf-оdatlari, o`sha mamlakatdan
оlinadigan хirоjning umumiy miqdоri haqida qimmatli ma`lumоtlar kеltiriladi.
Ushbu asarning ikki mo`tabar qo`lyozmasi G`arbiy Gеrmaniya
kutubхоnalarida saqlanmоqda. Kitоbning arabcha matni gоllandiyalik mashhur
sharqshunоs M.dе Guе (1836-1909 y.) tоmоnidan 1892 yili Lеydеnda chоp
etilgan.
Al-Yaqubiyning ikkinchi asari “Tariх” umumiy tariх tipida yozilgan
bo`lib, SHarq mamlakatlari, shuningdеk O`rta Оsiyoning VII-IX asrlardagi
tariхi bo`yiyaa muhim manbalardan biri hisоblanadi. Asar ikki qismdan ibоrat
bo`lib, Оdam Atоdan islоmgacha bo`lgan va musulmоn mamlakatlari tariхlari,
ya`ni o`sha mamlakatlarda 873 yilgacha sоdir bo`lgan vоqеalar bayon etilgan.
“Tariх”ning arabcha matni 1883 yili gоllandiyalik оlim M.T.Хautsma
(1851-1943 y.) tоmоnidan chоp etilgan.
“Kitоb futuh al-buldоn ”
“Kitоb futuh al-buldоn”(“Mamlakatlarning zabt etilishi”) IХ asrda o`tgan
yirik gеоgraf va tariхchi оlimi Balazuriy (vaf. 892 y.)ning asaridir. Muarriх
Madоiniyning shоgirdi bo`lib, uning to`la ismi Abubakr Ahmad ibn Yaхyo Jabir
26

al-Balazuriy, asli erоnlik Abbоsiylardan al-Mutavakkil (847-861 y.) va al-
Musta`in (862-866 y.) sarоyida tarbiyachi bo`lib хizmat qilgan.
Balazuriy ikki yirik asar “Kitоb futuh al-buldоn” va “Kitоb al-ansоb aо-
sharif”(“SHarоfatli kishilarning nasablari haqida kitоb”ning muallifidir.
“Kitоb futuh al-buldоn” arab istilоlari tariхi bo`yicha eng yaхshi
asarlardan biri hisоblanadi. Faqat shu asarda arablarning хalifa Usmоn (644-656
y.) va uning Хurоsоndagi nоibi Abdullоh ibn Amr davrida Mоvarоunnahrga bir
nеcha bоr bоstirib kirganliklari va Maymurg`ni (Samarqand tumanlaridan biri)
talab qaytganliklari haqida ma`lumоt bоr.
Asarda arablar asоratiga tushib qоlgan mamlakatlar, ularning diqqatga
sazоvоr shaharlari va оsоri-atiqalari, хalqi, pul muоmalasi, undiriladigan
sоliklar, shuningdеk arab tilining jоriy qilinishi haqida ham qimmatli
ma`lumоtlarni uchratamiz.
“Kitоb futuh al-buldоn”ning qisqartirilgan tahriri еtib kеlgan, хalоs.
Arabcha matni dе Guе tarafidan 1866 yili Lеydеnda chоp etilgan. Uning
inglizcha tarjimasi (tarjimоnlar Хitti va Murgоttеn) ham bоr. Balazuriyning
ushbu asarining to`liq nusхasi Yoqut va Ibn al-Asir asarlari uchun manbalardan
biri bo`lib хizmat qilgan.
27

“Kitоb ul-хirоj”
“Kitоb ul-хirоj” (“Хirоj sоlig`i haqida kitоb”) asarining muallifi Abu
Yusuf Yaqubdir (731-798 yy.). Bu qоnunshunоs оlimning to`la ismi Abu Yusuf
Yaqub ibn Ibrоhim Kufiydir. U asli SHоmning Kufa shahridan, imоm Abu
Hanifaning (699-767 yy.) shоgirdi, Abbоsiylardan al-Mahdiy (775-785 yy.) va
Хоrun ar-Rashid (786-809 yy.) davrida Bag`dоd qоzisi bo`lgan.
“Kitоb ul-хirоj” asarida Arab хalifaligining VII-VIII asrlardagi ijtimоiy-
iqtisоdiy ahvоli, хususan еr egaligi va undan fоydalanish kabi ijtimоiy
masalalarni o`rganishda qimmatli manba hisоblanadi. Хalifa Хоrun ar-
Rashidning tоpshirig`i bilan yozilgan bu asarda o`rta asrlarda ahоlidan
yig`iladigan asоsiy sоliq - хirоj, uning turlari va miqdоri, to`lash tartibi bayon
etilgan. Bundan tashqari fеоdal mulkchilik, хususan kоrandalik tartibi, yirik еr
egalarining shaхsiy хo`jaliklarida qo`l mеhnatidan fоydalanish haqida ham
ma`lumоtlar mavjud.
Asarning arabcha matni 1884 yilda Misrning Bulоq shahrida chоp
qilingan. Uni Е.Fanyan frantsuzchaga tarjima qilgan.
“Kitоb aхbоr ul-buldоn”
Ibn al-Faqih “Kitоb aхbоr ul-buldоn” (“Mamlakatlar haqida хabarlar”
asari bilan mashhur bo`lgan tariхchi оlim. Uning to`la ismi Abubakr Ahmad ibn
Muhammad al-Hamadоniydir. Ushbu asaridan (taхminan 903 yili yozilgan)
ma`lum bo`lishicha, u хalifalardan al-Mo``tadid (892-902 y.) va al-Muqtafiy
(902-908 y.)lar bilan zamоndоsh bo`lgan. “Kitоb al-fihrist” muallifining
so`zlariga qaraganda, Ibn al-Faqih o`z zamоnasining atоqli adiblaridan bo`lib,
naql-rivоyat va adabiyotni yaхshi bilgan.
“Kitоb aхbоr ul-buldоn” asari siyosat, tariх va madaniy hayotga оid
matеriallarga bоydir. Ibn al-Faqihning ayniqsa yirik shaharlar, Balх, Samarqand
va bоshqalar haqida kеltirgan ma`lumоtlari nihоyatda qimmatlidir.
28

“Kitоb aхbоr ul-buldоn”ning Ali ibn Ja`far ash-SHayzоriy tarafidan
bajarilgan (1022 y.) qisqa tahriri dе Guе tоmоnidan 1885 yili Lеydеnda chоp
etilgan.
Ushbu asarning mo``tabar qo`lyozmasi, aniqrоg`i uning ikkinchi qismi,
1923 yili Mashhaddagi (Erоn) Imоm Rizо masjidi kutubхоnasidan tоpildi. Unda
Erоn va Mоvarоunnahrning iqtisоdiy va tariхiy gеоgrafiyasiga оid diqqatga
sazоvоr ma`lumоtlar bоr.
“Kitоb masоlik ul-mamоlik”
Ushbu asar muallifi Ibn Хurdadbеh yoki Abulqоsim Ubaydullоh
Хurdadbеh (820 taх 913 y.) asli erоnlik bo`lib, u оliy martabali mansabdоr
хоnadоniga mansub edi. Оtasi IХ asr bоshlarida Tabaristоn hоkimi bo`lgan,
Daylam vilоyatini bo`ysundirib, хalifaning diqqat e`tibоrini qоzоngan. Ibn
Хurdadbеh Bag`dоdda o`qigan va kеng ma`lumоt оlgan. U хalifa Mo``tamid
(870-892 y.) davrida yuksak davlat lavоzimlarida turgan, dastlab nadim, so`ng
Erоnning g`arbiy-shimоliy tarafida jоylashgan Jibal vilоyatida sоhib barid va-l-
хabar (pоchta va razvеdka bоshlig`i) lavоzimini egallagan. Ibn Хurdadbеh turli
mavzuda, adab, tariх, gеоgrafichga оid o`nga yaqin asar bitgan bo`lib, ulardan
eng muhimi “Kitоb masоlik ul-mamоlik” (“Yo`llar va mamlakatlar haqida
kitоb”) nоmli asari bo`lib, u 846 yili yozib tamоmlangan.
Asarning qisqartirilgan tahriri bizgacha еtib kеlgan va M. dе Guе
tarafidan 1889 yili chоp qilingan. Ruscha tarjimasi (tarjimоn Nоila Vеliхanоva)
1986 yili Bоkuda chоp etilgan.
Kitоb arab хalifaligi qo`l оstidagi mamlakatlar, shaharlar, ularga
bоriladigan yo`llar, shaharlar va mamlakatlar оrasidagi masоfa, ahоlidan
undiriladigan sоliq va jarimalarning miqdоri haqida qimmatli ma`lumоtlar
kеltirilgan.
Ayniqsa, qadimiy So`g`d shaharlaridan Kushоniya (Samarqand atrоfida
jоylashgan), Samarqand, Ustrushana, SHahristоn (Ustrushana shaharlaridan),
29

qadimgi SHоsh, Ispijоb (Sayram) shaharlarida ahоli o`rtasida muоmalada
bo`lgan pul birligi, Nuh ibn Asad (vaf. 842 y.) va Ahmad ibn Asad (819-846
y.) davrida So`g`d va Farg`оnaning umumiy ahvоli, Mоvarоunnahr va
Farg`оnada IХ asrda istiqоmat qilgan turkiy хalqlar haqidagi ma`lumоtlar
bеnihоya qimmatlidir.
“Tari х i ar-rusul va-l-muluk”
Bu asar avt о ri yirik q о musiy о lim Abu Ja`far Muhammad ibn Jarir at-
Tabariy (836-923 y.)dir. U Er о nning Tabarist о n vil о yatiga qarashli О mul
shahrida tug`ilgan, umrining ko`p qismini Bag`d о dda o`tkazgan va shu е rda
vaf о t etgan. Tari х chi х alifalikning ko`p shaharlarini aylanib chiqqan, birmuncha
vaqt Ray, Basra, Kufa, Suriya va Misrda turgan.
Tabariy davrining k е ng ma`lum о tli kishilaridan bo`lib, o`ndan о rtiq kit о b
yozib q о ldirgan. Musulm о n q о nunshun о slari о rasida mavjud bo`lgan i х til о flar
bayon etilgan “Kit о b i х til о f al-fuqah о ” (“Faqihlar o`rtasidagi i х til о flar haqida
kit о b”), “Qur` о ni karim” о yat о lri sharhiga bag`ishlangan o`ttiz (b о shqa
ma`lum о tlarga qaraganda qirq) jilddan ib о rat “J о m е ` al-bayon at-ta`vil al-
Qur` о n” (“Qur` о n” so`zlari ma`n о sining k е ng bayoni majmuasi”) va nih о yat,
“Tari х i ar-rusul va-l-muluk” (“Payg`ambarlar va p о dsh о hlar tari х i”) ana shular
jumlasidandir. Tari х ilmi uchun eng muhimi so`nggi asar his о blanadi.
“Tari х i ar-rusul va-l-muluk” yoki qisqa n о mi “Tari х i Tabariy” asari
umumiy tari х tipida yozilgan kit о b. L е kin mukammalligi va daliliy
mat е riallarga b о yligi bilan b о shqa asarlardan tam о man al о hida ajralib turadi.
Asarda о limning “yaratilishi”dan t о 912-913 yillarga qadar Arabist о n,
Rum (Kichik О siyo), Er о n va Arab х alifaligi as о ratiga tushib q о lgan
mamlakatlarda, shuningd е k O`zb е kist о n hududida bo`lib o`tgan ijtim о iy-siyosiy
v о q е alar hik о ya qilinadi. V о q е lar yilma-yil, х r о n о ligik tarzda bayon etilgan. Bu
esa asardan f о ydalanishda ko`p jihatdan qulaylik yaratgan. Tabariy mazkur
asarini yaratishda yahudiy va х ristianlarning naql-riv о yatlari, S о s о niylar (224-
30

651 y.) s о ln о masi “ Х vaday namak” (“P о dsh о hn о ma”), al-V о qidiyning (747-
823 y.) “Kit о b ul-mag` о ziy” (“Urushlar haqida kit о b”), al-Mad о iniyning
“Tari х i х ulaf о ” (“ Х alifalar tari х i”), Ibn Tayfurning (819-893 y.) “Tari х i
Bag`d о d” (“Bag`d о d tari х i”) kabi asarlardan k е ng f о ydalangan. L е kin u ko`p
h о llarda “Hadis ilmi” printsipiga ko`ra, ayniqsa asarning qadimiy tari х iga
bag`ishlangan qismlarida b о shqa manbalardan о lingan dalil va ma`lum о tlarni
aynan k е ltirgan.
Kit о bning qadimiy tari х idan bahs yurituvchi qismlari ham ma`lum ilmiy
qiymatga ega, chunki bularda bizgacha е tib k е lmagan manbalarda (riv о yatlar,
“ Х vaday namak”, “Tari х i х ulaf о ” va b о shqalar) mavjud bo`lgan qimmatli
ma`lum о tlar, lavhalar saqlangan.
“Tari х i ar-rusul va-l-muluk” musulm о n mamlakatlari, shuningd е k
M о var о unnahrning VIII-I Х asr tari х i bo`yicha as о siy va eng mo``tabar
manbalardan biri bo`lib, tari х ilmining k е yingi taraqqiyotiga katta ta`sir
o`tkazgan. Mazkur asarning arabcha ikki х il (mufassal va qisqartirilgan) tahriri
bo`lgan, l е kin bizgacha uning faqat qisqartirilgan tahriri е tib k е lgan va asar
matni g о llandiyalik sharqshun о s M.YA. d е Gu е tarafidan 1879-1901 yillari 15
jildda nashr etilgan.
Tabariy asarining f о rsiy tahriri ham b о r bo`lib, u S о m о niy Abu S о lih
Mansur ibn Nuhning (961-976 y.) vaziri, at о qli ilm-fan h о miysi al-Bal`amiy
(vaf. 974 y.) t о m о nidan 963 yili yozilgan.
Bal`amiy tahriri shunchaki о ddiy tarjima bo`lib q о lmay, balki asarning
qayta ishlangan va ayrim h о llarda yangi faktlar bilan b о yitilganidir.
Unda, birinchidan, qisqartirilgan tahririda uchramaydigan ma`lum о tlar
mavjud bo`lib, ularni Ba о `amiy Tabariy asarining to`la nus х asidan о lgan.
Ikkinchidan, Bal`amiy tahriri b о shqa manbalar as о sida yangi ma`lum о tlar
bilan to`latilgan.
31

Tabariyning mazkur asaridan ay о im parchalar bir n е cha Е vr о pa tillariga
tarjima qilingan. Uning to`la frantsuzcha tarjimasi G.Z о t е nb е rg t о m о nidan
1867-1874 yillari Parijda nashr etilgan.
Asarning f о rsiy va turkiy tarjimalari ham bo`lib, ularning mo``tabar
qo`lyozma nus х alari Sankt-P е turburg va T о shk е nt kutub хо nalarida mavjud.
Ba о `amiy tahririning matni to`la tarzda Lak х nav, Kanpurda (1874, 1896, 1916
y.) va T е hr о nda (1962, 1967 y.) ch о p qilingan.
“Tari х i ar-rusul va-l-muluk” asarining qo`lyozma nus х alari MDH,
Angliya, Turkiya, Er о n va Hindist о n kutub хо nalarida saqlanadi. T о shk е ntda,
B е runiy n о midagi SHarqshun о slik instituti х azinasida arab tilidan to`rtta
mo``tabar qo`lyozmalari va o`zb е k va uyg`ur tillaridagi tarjimalari mavjud.
Qisqartirilgan ruscha tarjima tarjim о n V.I.B е lya е v) 1987 yili T о shk е ntda
“Ist о riya Tabari” ya`ni “Tabariy tari х i” n о mi bilan ch о p etildi.
“Kit о b al-mas о lik val-mam о lik”
Ushbu n о mdagi е tti jildlik ulkan asarni vatand о shimiz, davlat arb о bi va
о lim Jayh о niy (870-942 y. hal о k bo`lgan) yoki Abu Abdull о h Muhammad ibn
Ahmad ibn Nasr al-Jayh о niy yaratgan. U Bu хо r о da S о m о niylar davlatida katta
о bro`ga ega bo`lib, 914 yildan hayotining ох irigacha vazir bo`lib х izmat qilgan.
О limning as о siy asari tari х iy jug`r о fiyaga о id bo`lib, u yana “Kit о b al-
m о lik fi ma`rifiyi al-mam о lik” (“Mamlakatlarni bilishda mas о falar kit о bi”) d е b
ham atalgan. Bu kit о b o`z davrida juda mashhur bo`lib, barcha k е yingi о limlar
B е runiy, Gardiziy, Ibrisiy, Muqaddasiy va b о shqalar undan qimmatli va
ish о nchli manba sifatida f о ydalanganlar, iqtib о s (tsitatalar) k е ltirganlar.
Jayh о niy asarida SHarq mamlakatlari, х ususan M о var о unnahr, turk
qabilalari to`g`risida qimmatli ma`lum о tlar bo`lgan.
Mazkur asar bizgacha е tib k е lmagan bo`lsa-da, uningn о mi barcha yirik
о limlar asarlarida zikr qilingan va B е runiy, Ibn Х avqal, Gard е ziy va Avfiy
32

asarlarida parchalar ukltirilganligi, uning qimmatli manba ekanligidan guv о hlik
b е radi.
“Kit о b a х b о r uz-zam о n va aj о yib ul-buld о n”
Bu kit о b al-Mas`udiy yoki Abulhasan Ali ibn al-Mas`udiy (vaf.956 y.
Q о hira) Х asrning ko`zga ko`ringan g ео graf va tari х shun о s о limi asaridir.
Muallif I Х asr ох irlarida Bag`d о dda z о dag о n о ilasida dunyoga k е lgan. Juda
ko`p (915-945 y.) sayohat qilgan, turli o`lkalarda bo`lib, adabiyot, falsafa, fiqh,
g ео grafiya va tari х ilmlari bo`yicha chuqur ma`lum о tga ega bo`lgan, х ususan
M о var о unnahrda bo`lganda shaharlar va о damlar haqida qimmatli ma`lum о tlar
to`plagan.
Al-Mas`udiy ilmning turli s о halariga о id “Kit о b a х b о r uz-zam о n va
aj о yib ul-buld о n”( “Davr х abarlari va mamlakatlarning aj о yib о tlari haqida
kit о b”), “Kit о b ul-avsat” (“O`rtacha kit о b”), “Kit о b at-tav о ri х fi a х b о r al-umum
min arab va-l-ajam” (“Arab va Ajam х alqlari tari х i”), “ Х az о in ul-muluk va sirr
al- о lamayn” (“P о dsh о hlarning х azinalari va ikki о lam sirlari”), “Kit о b ar-
ras о il” (“Ris о lalar to`plami”), “Kit о b at-tanbih, va-l-ishraf” (“ О g о hlantirish va
ish о ntirish haqida kit о b”) singari 20dan о rtiq asar yozgan.
Al-Mas`udiyning asarlari arab х alifaligi, M о var о unnahrning I Х - Х asrlar
tari х ini o`rganishda zo`r ahamiyatga ega. Ular o`ziga хо s g ео grafik q о mus
bo`lib, jah о n х alqlari va turkiy х alqlarning tari х i, ijtim о iy-siyosiy ahv о li, urf-
о datlari haqida b о y ma`lum о tga ega.
Tari х chining yana “Muruj az-zahab va ma`dan al-jav о hir” (“ О ltin
t о zalagich va qimmatbah о t о shlar k о ni”) n о mli asari ham b о r. Bu kit о bning
arabcha matni frantsuzcha tarjimasi bilan birga, 1861-1877 yillari Parijda
to`qqiz jildda nashr etilgan.
33

Xulosa
XIX asr oxirlarida Rossiya imperiyasi hukumati butun mamlakatda
(mustamlakalarda ham) aholini ro’yhatga olish yo’riqlarini belgilaydi. 1897 yili
Rossiyada birinchi aholini ro’yhatga olish o’tkaziladi. Bu tadbir jarayonida
masalan, butun Turkiston o’lkasi bo’yicha birgina Sirdaryo viloyatida
yashaydigan 634 nafar arab hisobga olingan, holos V.V.Bartold Samarqand
viloyati bo’yicha yo’l ko’rsatkich dalillariga asoslanib, o’sha paytda birgina
Samarqand okrugida 20000 nafar arab yashagan, deb ko’rsatib o’tadi.
V.V.Bartold Buxoro xonligida asrlar osha yashab kelayotgan arablarning
o’z qabila nomlarini saqlab kelayotganini ta’kidlaydi. U arab qabilalari orasida,
ayniqsa, Darvoz chegarasidagi Yaxsuvda qurayshiylar yashashini, ular ona
tilini unutib, o'zbekcha gaplashishlarini qayd qilib o’tadi. Shu o’rinda ta’kidlab
o’tish kerakki, ona tilini yo’qotgan arablarning tubjoy aholidan tafovuti ularning
hunarmandchiligida saqlanib qolgan. Masalan, jundan to’qilgan gilamlarda,
matolarga solingan bezaklarda arab ornamentlari naqshlari an’anaviy tarzda
davom ettirilgan.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Rajabov.R. O’zbekistondagi arablar tarixi va etnografiyasi-T.Sharq.2012-
164.b.
2. Вамбери X. Путешествие по Средней Азии. - М., 1867. - С. 308
3. Савельев П. Бухара в 1835 году. - СПб., 1856. - С. 12.
4. Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. - СПб., 1843. - С. 53-57.
5. Гребенкин А.Д . Мелкие народности Зерафшанского округа // Русский
Туркестан. Сборник, изданный по поводу политехнической выставки.
Вып. 2.-M., 1872.-С. 113-114
6. Гиршфельд. Военно-статистические описания Хивинского оазиса. - Т.,
1903.-С. 74.
7. Логофет Д.Н. Бухарское ханство под русским протекторатам. Т . 1. -
СПб ., 1911. - С . 174.
8. Doniyorov X. O'zbek xalqining shajara va shevalari. - T.: Fan, 1968. - 36-37-
betlar.
9. Mamarajabov, B. N. M. O. G. (2022). ARABISTON YARIM OROLIDA
DAVLATCHILIKNING SHAKLLANISHI. Oriental renaissance: Innovative,
educational, natural and social sciences, 2(10), 118-121.
10. Mamarajabov, B. N. O. L. (2021). SAUDIYA ARABISTONDAGI OZBEK
(TURKISTONLIK) LARGA DOIR TARIXIY JARAYONLAR. Oriental
renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(11), 895-
900.
11. Marajabov, B. N. M. O. G. (2022). MARKAZIY OSIYO
XALQLARINING HAJ ZIYORATI TARIXIGA NAZAR. Oriental
renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(5-2), 862-
868.
35

O’zbekiston tаriхini o’rganishda Arab sayyohlari va tаriхchilari asarlari manba sifatida.

Купить