Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 70.0KB
Покупки 1
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

337 Продаж

O’zbekiston tаriхini o’rganishda Arab sayyohlari va tаriхchilari asarlari manba sifatida

Купить
O’zbekiston tаriхini o’rganishda Arab sayyohlari va tаriхchilari asarlari manba sifatida. Mundarija: Kirish ............................................................................................................................................................ 2 I.Bob.O’zbekiston tаriхini o’rganishda Arab sayyohlari va tаriхchilari asarlari manba sifatida. ................... 3 1.1. Arab manbalarida IX-XII asrlar oʻrta osiyo tabiiy tarixiy geografiyasi tarixshunosligi ............................ 3 1.2.O‘zbekistondagi arablarga oid tarixiy va etnografik ma’lumotlar tahlili .............................................. 10 II.Bob.Arab asarlaridagi ma’lumotlar tarixiy manba sifatida. ..................................................................... 17 2.1. Abulhasan Madоiniy va Abulabbоs al-YA`qubiy muhim manbalar ..................................................... 17 2.2.O`rta Оsiyoning IX – XII asrlar tariхini o`rganishda arab manbalarining o`rni ...................................... 23 Xulosa ........................................................................................................................................................ 34 Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 35 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi: Bugungi kunda manbashunoslik fanida, toponimlar va tarixiy geografiya, uning tarixan shakllanishi va rivojlanishi masalalari tadqiq etila boshlandi. Biroq tarixiy davrlardagi rivojlanish tendensiyalarini O‘zbekistonning alohida mintaqalari misolida o‘rganish muammosiga bir qadar kam e’tibor berilgan. Ayniqsa, O‘zbekiston tarixida o‘ziga xos o‘ringa ega bo‘lgan Surxon vohasining I asrning ikkinchi yarmi – XIX asr boshlaridagi tarixiy-xronologik izchillik, hududiy-muammoviy yondashuv asosida ochib berish vatanimiz tarixini yangi ma’lumotlar bilan boyitish imkonini beradi. O‘zbekiston Prezidenti ta’kidlaganidek:” Surxondaryo viloyati – o‘zining iqtisodiy salohiyati, muhim geografik o‘rni, tabiiy imkoniyatlari bilan mamlakatimiz taraqqiyotida alohida ahamiyatga ega”. Arxeologiya va yozma manbalaridan ma’lumki, Vatanimiz shu jumladan, uning ajralmas tarkibiy qismi Surhon vohasi tarixi ming yilliklar tarixiga ega. Vatanimiz hududida qadimda mavjud bo‘lgan o‘lkalar yozma manbalarda miloddan avvalgi VI-V asrlarga oid. Baqtriya, Xorazm va So‘g‘d o‘lkalari nomlari 2500 yillik, Samarqand (Maroqand) atamasi esa 2750 yillik tarixga ega. Vatanimiz tarixi bilan bog‘liq jarayonlar, shu jumladan joy nomlari bilan bog‘liq atamalar qadimgi turkiy va sharqiy eron tillari (Baqtriya, Xorazm, So‘g‘d)ga xosdir. Tarixiy toponimlarning bu xususiyati Amudaryo va Sirdaryo oralig‘idagi hududda juda qadim zamonlardan turkiyzabon va forsiyzabon xalqlar istiqomat etib kelganligidan dalolat beradi. Toponimlarda asrlar osha xalqlar o‘rtasida yuz bergan murakkab etnik va migratsion jarayonlar, davlat va xalqlarning savdo va madaniy aloqalar tufayli o‘zaro bir-biriga ta’siri o‘z aksini topgan. 2 I.Bob.O’zbekiston tаriхini o’rganishda Arab sayyohlari va tаriхchilari asarlari manba sifatida. 1.1. Arab manbalarida IX-XII asrlar o rta osiyo tabiiy tarixiy geografiyasiʻ tarixshunosligi Arab manbalari asosida O rta Osiyoning IX-XII asrlar tabiiy tarixiy ʻ geografiyasi haqida tadqiqot olib borgan tadqiqotchilar ko p emas. ʻ Lekin bu davrda yozilgan arab manbalarini o rganish, tarjima qilish va tadqiqot olib ʻ borish borasida ishlar amalga oshirilmoqda. O rta Osiyoning IX-XII asrlar tarixini o rganuvchi tarixshunos albatta arab ʻ ʻ manbalariga tayanib ish olib boradi. Chunki bu davrda arab tarixchilari O rta ʻ Osiyoga safar qilgan va o z ko zi bilan ko rgan va eshitgan aniq ma lumotlarni ʻ ʻ ʻ ʼ yozib qoldirgan. Mustaqillik yillarida tarix faniga e tiborning kuchayishi natijasida ʼ tarixshunoslik sohasida bir qator tadqiqotlar o tkazildi. O rta Osiyoning o rta ʻ ʻ ʻ asrlar, xususan, IX-XII asrlar tarixiga bag ishlangan tadqiqotlar mavjud. ʻ Shunga qaramay, ko plab tadqiqotlar asosan siyosiy, iqtisodiy, madaniy ʻ hayotga bag ishlanib, tarixiy geografik nuqtai nazaridan amalga oshirilgan ʻ tadqiqotlar yetarli emas. Aynan arab manbalari asosida O rta Osiyoning IX-XII ʻ asrlar tabiiy tarixiy geografiyasi to liq tadqiq etilmagan. Bugungi kunga qadar ʻ ko plab arab manbalari tarjima qilindi, lekin ularni bir-biriga qiyoslash, ʻ solishtirish, ma lumotlarning to g rilik darajasini aniqlash, tarixiylik, ilmiylik, ʼ ʻ ʻ obyektivlik, xolisona tadqiq etish borasidagi tadqiqotlar to laqonli amalga ʻ oshirilmadi. 1 Markaziy Osiyoning IX-XII asrlardagi tarixi sovet davri tadqiqotchilari V.V. Bartold, V.I. Belyayev, Ye.A. Belyayev, A.A. Romaskevich, I.Yu. Krachkovskiy va B. G ofurovlarning asarlari, xorijiy tarixchilardan X. Gib, K. ʻ 1 Rajabov.R. O’zbekistondagi arablar tarixi va etnografiyasi-T.Sharq.2012-164.b. 3 Brokkelman, Ye.V. Zeymal, D. Sinor, K. Xug va boshqa olimlarning tadqiqotlarida tahlil qilingan. Krachkovskiy Ignatiy Yulianovich arab adabiyoti, tili, tarixi va madaniyatiga, Rosiya va chet ellardagi sharqshunoslikka oid 400 dan ziyot ilmiy asar yozgan. I.Yu. Krachkovskiy arab geograflari haqidagi ― Арабская географическая литература (―Arab geografik adabiyoti ) nomli yirik asari‖ ‖ O rta Osiyo tarixiy geografiyasi o rganishda muhim asar hisoblanadi. ʻ ʻ I.Yu.Krachkovskiy 1931-yildan Sharqiy Yevropa, Kavkaz va O‘rta Osiyo tarixiga oid arab manbalarini to‘plash bo‘yicha Fanlar Akademiya tomonidan tashkil etilgan komissiyasiga boshchilik qildi. Uning raxbarlikdagi turkman xalqi tarixiga oid arabcha matnlarining tarjimasi e‘lon qilindi (1939). I.Yu.Krachkovskiyning rafiqasi V.A. Krachkovskaya tomonidan nashr etilgan arab tilidagi hujjatlar majmui – ―Sug‘diyona to‘plami O‘rta Osiyo tarixini ‖ o‘rganishda muayyan ahamiyatga ega. I.Yu.Krachkovskiyning tadqiqotlaridan biri 1945-yilda nashr etilgan ―Arab qo‘lyozmalari ustida deb nomlangan va ‖ keyinchalik bir necha marta nashr etilgan. Arab geografik asarlari va uning ahamiyati haqida I. Yu. Krachkovskiy bunday deb yozgan edi: ―Ispaniyadan Turkistongacha bo‘lgan mamlakatlar va Hind tog‘i etaklaridagi aholi maskanlarini aniq sanab, cho‘l va madaniy joylarini tavsiflab, madaniy ekinlarning tarqalish ko‘lami, foydali qazilmalar o‘rnini ko‘rsatgan holda, fizik-geografik va ob-havo sharoitini, xalq turmushi, sanoati, madaniyati, tili, diniy ilmlarini ko‘rsatgan holda (ma‘lumotlar xalifalik viloyatlari hududi bilan chegaralanib qolmasdan, balki greklarga tanish dunyodan ancha chetga chiqdi) u shunday keng, tugal ma‘lumot beradiki, unga o‘xshashini bu davrda hech qayerda topib bo‘lmas edi ‖ Sovet davrining so ngi pallasida va mustaqillik yillarida O rta Osiyoning ʻ ʻ tarixi bilan shug ullangan kam sonli mutaxassislardan biri sharqshunos olim ʻ Sh.S.Kamoliddindir. Mustaqillik yillarida olim tomonidan O rta Osiyo tarixiga ʻ doir ko plab arab manbalari o zbek va rus tillariga tarjima qilindi. Arab ʻ ʻ 4 manbalari asosida O rta Osiyoning o rta asrlardagi tarixiy geografiyasini tadqiqʻ ʻ etgan tarixchi olim Sh.S. Kamoliddin hisoblanadi. Uning tadqiqotlarining asosiy qismi O rta Osiyoning o rta asrlar tarixining turli jabhalariga ʻ ʻ bag ishlangan. Sh.S. Kamoliddin 1993-yilda ―IX – XIII asrlarning arab ʻ tilidagi manbalarida Janubiy Sug d va Toxariston tarixiy geografiyasi mavzusi ʻ ‖ bo yicha doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli yoqladi va tarix fanlari ʻ doktori ilmiy darajasiga ega bo ldi. Dissertatsiyada O zbekistonning ʻ ʻ Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari (Janubiy Sug d), Tojikiston va ʻ Afg onistonning shimoliy qismi (Toxariston)ning shaharlari va karvon yo llari ʻ ʻ haqida arab tilidagi manbalarda keltirilgan ma lumotlar kompleks tarzda tadqiq ʼ etilgan. Unda arab tilidagi manbalardan tashqari ilk o rta asrlarda fors, xitoy, ʻ arman va boshqa tillarda yozilgan manbalar, shuningdek arxeologik, numizmatik, epigrafik va etnografik ma lumotlar ham keng jalb etilgan. ʼ Natijada mazkur mintaqa tarixiy geografisiga oid ayrim yechilmagan masalalar o z yechimini topdi, ko p munozarali masalalarga oydinlik kiritildi. ʻ ʻ Dissertatsiya 1993-yilda ―O zbekiston nashriyotida nashr etildi. ʻ ‖ 2 Shu bilan birga tarixchi olim Farg ona tarixiga doir ko plab maqolalar ham ʻ ʻ e lon qilgan Shamsiddin Kamoliddin tomonidan 2012-yilda Germaniyaning ʼ Saarbryukken shahrida nashr etilgan ― Саманиды из истории государственности Узбекистана I Х – Х вв . (―Somoniylar: IX–X asrlar ‖ O zbekiston davlatchiligi tarixidan ) nomli monografiyasi somoniylar davlati ʻ ‖ tarixini o rganishda muhim qadam bo ldi. Asarda keltirilgan faktlar ʻ ʻ manbalardan maksimal foydalangan holda berilganligi sababli ishonchliligi yuqoridir. O rta Osiyoning IX-XII asrlar tabiiy tarixiy goegrafiyasini arab manbalari ʻ asosida tadqiq etgan tarixchi R.T. Xudoyberganov o z monografiyasini sayyoh, ʻ geograf Istaxriy va uning X asr musulmon dunyosi tavsifiga bag ishlagan ʻ ―Kitab al-masalik val-mamalik asari tadqiqiga bag ishlagan. ‖ ʻ 2 Вамбери X. Путешествие по Средней Азии. - М., 1867. - С. 308 5 O rta Osiyoning bir qismi hisoblangan Farg ona vodiysining V-Xʻ ʻ asrlardagi siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlariga bag ishlangan ʻ S.B. Yuldashevning PhD dissertatsiyasida Farg ona vodiysining tabiiy tarixiy ʻ geografiyasi haqida qimmatli ma lumotlar aks etgan. Ushbu dissertatsiyada ʼ arab tilida yozilgan tarixiy va tarixiy-jug rofiy asarlar mualliflari Balazuriy, ʻ Ya‘qubiy, Tabariy, Ibn Xurdodbeh, al-Istaxriy, Mas‗udiy, Ibn al-Faqih, Ibn A‗sam al-Kufiy, Ibn Havqal, Ibn an-Nadim, Muqaddasiy, Miskavayh, Utbiy, Najmuddin an-Nasafiy, as-Sam‗oniy, Ibn al-Asir, Ibn al-Qiftiy, Ya‘qut Hamaviy, Ibn Xalliqon, Rudxavariy kabi muarrixlar, geograf-olimlar va sayyohlar tomonidan yozilgan asarlardan foydalanilgan va qiyosiy tahlil etilgan. Mustaqillik yillarida A.Anarbayev vodiy tarixi, jumladan, uning qadimiy poytaxti hisoblangan Axsikent to g risida salmoqli ishlarni amalga oshirdi. ʻ ʻ Olimning ― Ахсикат – столица древний Ферганы (―Axsikent – qadimgi ‖ Farg ona poytaxti ) nomli monografiyasini sovet davrining so ngi va ʻ ‖ ʻ mustaqillik yillarida Axsikentda amalga oshirilgan tadqiqotlarning natijasi deb aytish mumkin. Tadqiqotchi o zining ushbu monografiyasida Axsikentning ʻ qadimgi davridan rivojlangan o rta asrlarga qadar bo lgan ulkan davri haqida ʻ ʻ arxeologik va yozma manbalar asosida ma lumot beradi. ʼ Umuman olganda, mustaqillik yillarida arab manbalari asosida O rta ʻ Osiyoning tabiiy tarixiy geografiyasi tarixshunosligi va manbashunosligi kabi masalalariga oid bir qator ilmiy tadqiqotlar olib borildi. Tarix fanining ayrim masalalariga bag ishlangan turli tadqiqotlarda ham O rta Osiyoning mazkur ʻ ʻ davri tarixiga oid ba zi fikrlar bildirildi. Ularning tahlili bizga mavzuni ʼ obyektiv yoritishga imkon beradi. Mavzuga oid izlanishlar natijasi arab manbalari asosida IX-XII asrlar O rta Osiyo tabiiy tarixiy geografiyasi masalasi ʻ hozirgacha tarixshunosligimizda yaxlit fundamental tadqiqot sifatida kompleks ravishda o rganilmaganligini ko rsatadi. ʻ ʻ Madoniy. Abulhasan Ali Ibn Muhammad al-Madoniy (840-yilda vafot 6 etgan) yirik arab tarixchisi. Arabiston, Xuroson va O’rta Osiyoning VII-VIII asr boshlaridagi ijtimoiy-siyosiy tarixiga oid ikki yuzdan ortiq asar yozgan. Jumladan, «Kitob al-mag’ozi» asarida O’rta Osiyoning arab istilosi va VIII asrning birinchi yarmidagi siyosiy tarixi bo’yicha muhim manbalardan hisoblanadi. Al-Ya’qubiy IX asrda o’tgan yirik geograf va tarixchi olim. Al- Ya’qubiyning ikki yirik va muhim asari bizning zamonamizgacha yetib kelgan. Biri «Kitob al-buldon» (Mamlakatlar haqida kitob), ikkinchisi esa «Tarix» nomi bilan mashhur. Al-Ya‘qubiyning ikkinchi asari («Tarix») umumiy tarix tilida yozilgan bo’lib, sharq mamlakatlarida, shuningdek O’rta Osiyoni VII-IX asrlardagi tarixi bo’yicha muhim manbalardan biri hisoblanadi. 1990-1991- yillarda o’zbek xalqi hayotida moddiy jihatdan ancha qiyin kechgan bo’lsada, ammo nuqtai-nazardan juda barkamol bo’ldi. «Qur oni karim» ulamo Alouddin‟ Mansur tomonidan zamonaviy o’zbek tiliga o’girildi. Ma‘lumki, Qur‘oni Karim Olloh Subhanahu va taolo janob payg’ambarimiz Muhammad Alayhis-salomga tushirilgan vahiylar to’plamidir. 3 Vahiylar deganda Olloh taoloning payg’ambarimizga jo’natgan diniy ko’rsatmalari tushuniladi. Qur‘oni Karim samoviy kitoblarning oxirgisidir. Yigirma uch yil ichida nozil qilingan bu shohiy kitobda 114 ta sura bo’lib, har bir sura u yoki undan ko’p oyatlardan tashkil topgan. Bu oyatlarda Olloh taolo olamdagi eng kichik zarralardan tortib, bo’lgan va bo’lajak tarixiy voqea va hodisalar to’g’risida janob payg’ambarimizga xabar bergan. Qur‘oni Karimda tilga olingan voqea va hodisalar ko’p va xilma-xil bo’lishidan tashqari ba’zan bitta masala xususida bir qancha suralarning bir qancha oyatlarida so’z yuritiladi, bu esa Qur‘oni Karimni to’liq yoddan bilmagan musulmon birodarimizga biroz qiyinchilik tug’diradi, chunki ma‘lum masala to’g’risida so’z yuritgan oyatni o’qigan, bu to’g’rida Yana bironta oyat bormikan deb taraddudlanib qolishadi. To’g’ri har bir ziyoli musulmon Qur‘oni Karimni 3 Савельев П. Бухара в 1835 году. - СПб., 1856. - С. 12. 7 yoddan bilishi zarur, lekin hammaning xotirasi birdek o’tkir emas. Hadis va muhaddislar haqida, «Hadis», «Sunnat» so’zlari muqaddaslar o’rtasida bir ma‘noda tushunilib, janob payg’ambarimizining aytgan so’zlari, fe‘l-atvorlari, aloqalari, tahrirlari va payg’ambarlikka qadar bo’lgan hamda payg’ambarlik yillaridagi siyratlarni, ya‘ni hayot yo’llarini anglatadi. Rasululloh Sallallohu alayhi vassalamning turli sharoitlarida shariat qoidalariga oid aytgan so’zlari ham hadis bo’lib, fe‘l-atvorlari esa ul zot qilgan va sahobalar tomonidan naql etilgan amallardir. Sahobalarning payg’ambarimiz ma‘qullagan so’zlari va hatti-harakatlari taqrir deyilib, ular shar‘iylik huquqiga egadir. Zero janob Rasululloh shariatga xilof narsalarni hech qachon ma‘qullagan emaslar. Hadislar janob Rasululloh hayotliklarida jamlangan emas edi. Chunki janob payg’ambarimiz sahobalarga: «Mendan Qur‘oni Karimdan bo’lak hech narsani yozib olmanglar, agar kimki biron narsa yozib olgan bo’lsa, uni yo’q qiling!» der edilar. Bundan albatta payg’ambarimizning hayotliklarida hadislar mutlaqo yozib borilmagan degan xulosa kelib chiqmaydi. Chunki, ba‘zi hollarda payg’ambarimizning o’zlari sahobalarga mol-mulkdan olinadigan zakot miqdori haqida joylardagi hokimlarga yozib yuborishni amr qilganlar. Shuningdek, ayrim sahobalarga o’z shaxsiy maqsadlar uchun hadislarni qayd qilib borishiga ijozat berilgan edi. Abdulloh Ibn Amir ibn Anas, Ali ibn Abu Tolib va boshqalar to’plagan hadislar bunga dalildir. Dastlabki hadis to’plamlari to’g’ri (saxix) bo’lgan, ammo keyinchalik, milliy siyosiy ixtilofdir, dinga foyda keltirish maqsadida payg’ambarimiz nomlaridan yolg’on hadislar to’qish, fikr va ilmi kalom sohasidagi ziddiyatlar, amir va hokimlarga xushomadgo’ylik oqibatida ko’plab ishonarsiz hadislar ham yuzaga kelgan. Ana shunday bir sharoitda o’zlarining butun bilim va hayotlarini to’g’ri hadislarni aniqlab, jamlashdek ezgu ishga sarflashni o’zlariga maqsad qilib qo’ygan shaxslardan – xalifa Umar ibn Abdulaziz bo’ldi. U joylardagi o’z noiblariga Muhammad alayhi salomning hadislarini jamlashni amr qildi. Undan keyin birin-ketin ko’plab hadis 8 to’plamlari tasnif etila boshladi. Biroq Ibn Ishhob az-Zuhriy va u kishidan keyingi muhaddislarining hadis to’plamlari muayyan tartibga solinmagan boblarga ajratilgan bo’lib, ularga payg’ambarimiz hadislari sahobalar va tobeinlarining fatvolari bilan chalkashtirib yuborilgan edi. Hijriy III-asr, darhaqiqat ilmi hadis uchun oltin davr bo’ldi. Bu davrda hadis ta‘lif etish «musnad», «saxix» va «sunan» deb atalmish turli yo’nalishlar vujudga keldi. 1) «Musnad» yo’nalishida tasnif etilgan to’plamlarda turli mavzudagi hadislar bir joyda keltirilishi uchun hadis rivoyat qiluvchi sahobalarning islom dinini qabul qilgan vaqtiga ko’ra yoki alifbo tartibida joylashtirilgan. Abdulloh ibn Muso, Imom Ahmad Iyun Xanbalning hadis kitoblari ana shu yo’nalishga mansubdir. 2) «Saxix» yo’nalishiga buyuk muhaddis Imom Buxoriy asos solganlar. Bu yo’nalishda ta‘lif etilgan to’plamlarda esa, to’g’ri, ishonarli hadislar bilan birga «zaif» hadislar ham keltirilgan. Abu Dovud, Sho-at-Termiziy, anNasoiy, Ibn Mojaning mualliflari ana shu yo’nalishga mansubdirlar. Movarounahrda birinchi bo’lib hadis to’plami yaratgan muhaddis – Imom Abdulloh ibn Muborak al-Marvaziydir. Bundan tashqari, vatandoshlarimizdan Imom Ahmad ibn Xanbal il-Marvoziy, Ishoq ibn Rahovayx al-Marvaziy, Imom alHaysam ibn kulayb at-Isomiy, Jamoluddin an-Nasafiy va boshqalar ham hadis to’plamlarini tasnif etishganlar. Ikkinchi – «saxix» yo’nalishining asoschisi, islom olamida eng yetuk va mashhur muhaddis Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy hijriy 194 yilda Buxoroda tavallud topganlar. 7 yoshga to’lmaslaridan ilmi hadis o’rganmoqqa kirishganlar. 16 yoshlarida onalari va akalari bilan birga hajga borib, to’rt yil Makkada yashaganlar. So’ng, payg’ambarimiz Muhammad alayhi salomning hadisi shariflarini to’plab tartibga solmoq niyatida bir qancha islom 76 mamlakatlarini kezib shayxu ulamolardan to’plab, hadislar yozib olganlar. Jami 600 ming hadis to’plab, shulardan 100 ming «saxix» va 200 ming 9 «g’ayri saxix» hadislarini yod olganlar. Hadis ilmi bobida quvvatu iqtidorlari benihoyat ortib islom olamida katta shuhrat qozonganlar. Minglab shogirdlar yetishtirganlar. Muslim ibn Hattok, Iso at-Termiziy, an-Nasoniy, Yusuf al- Farobiy kabi mashhur muhaddislar shular jumlasidandir. Imom Buxoriy, ona yurtlari Buxoroga qaytib kelgach hadis ilmini targ’ib etishga kirishdilar. Ammo, ul zotning boshlagan bu sa‘yu harakatlari hukmdorga xush kelmadi, shu boisdan Buxoroni tark etib, Samarqand yaqinidagi Xartang qishlog’iga ravona bo’ladilar va o’sha yerda istiqomat qilib qoladilar. 1.2.O‘zbekistondagi arablarga oid tarixiy va etnografik ma’lumotlar tahlili O‘rta Osiyoda, shuningdek, O'zbekiston hududida VII asr o’rtalaridan buyon yashab kelayotgan arablarning umumiy soni ma’lum davrlargacha aniqlanmasdan keldi. Bu hol birgina arab nufusiga taalluqli bo’lmay, balki tub joy aholisiga ham bevosita daxldordir, chunki o’tmishda aholini ro’yhatga olish taomilga kirmagan edi. Ammo qishloq oqsoqollari, urug’ boshliqlari, shaharlar hokimlari o’z qo’l ostidagi nufusning miqdorini, jon sonini taxminan bilgan. Chunonchi, keyingi asrlarda o'zbek xonliklari bir qancha bekliklarga bo’lingan, har bir beklik o’z aholisi nisbatiga ko’ra xon qo’shinlariga sipohiylar bergan, zarur bo’lgan vaqtda aniq miqdorda lashkar to’plagan. Bundan tashqari, soliq ishlari (ayniqsa, jon boshi solig’i)da hisob- kitob to'g'ri yo’lga qo’yilgan. Vaqf xujjatlarida ham tuman va qishloqlarning nufusi va soni aniq ko’rsatilgan. G.Meyendorf arablar haqida quyidagicha xabar beradi: “Ular qishloqlarda yashaydilar, bir qismi esa Buxoro shahriga qo’shni turadilar. Ayrim arablar ko’chmanchi, shuningdek, yarim ko’chmanchi, Termiz yo’nalishi va Qarshi atroflarida ko’chib yuradilar. Arablarning ko’pchiligi dehqonlar. Ularning cho’llarda chorva boqib yuradigan otarlari borki, bu savdo sotiqda muhim bo’lgan mashhur barra terilarni yetkazib berish manbai 10 sanaladi”. G.Meyendorf, Buxoro viloyati (xonlik)da yashovchi arablarning o’sha paytdagi umumiy sonini 50 ming kishi deb ko’rsatgan. Vengriyalik sharqshunos olim va sayyoh Herman Vamberi ham Buxoro amirligidagi tubjoy aholi qatori kichik etnoslar, ularning hayot tarzi, soni, yuz qiyofasi singari masalalarga qiziqqan. Buxoro amirligidagi arablarning mahalliy aholiga aralashib, unga tobora singib borayotganini Herman Vamberi quyidagicha tasvirlaydi: “Ularning afti-angoridan bo’lak Iroq va Hijozdagi birodarlariga o’xshashlikdan asar ham qolmagan. Men, hatto,arabcha gaplashuvchilarni ham kam uchratdim. Ularni 60000 ga qadar deb hisob qiladilar. Ularning asosiy qismi Vardonze va Vobkent atroflarida o’troq hayot kechiradi”. 4 Herman Vamberi bu raqamlarni keltirganida o’lkamiz xalqlariga xos an’anaviy hisob-kitoblardan kelib chiqqan, albatta. Demak, o'zbek xonliklarida aholini ma’lum tartibda hisob-kitob qilish usuli bo’lgan. Ma’lumki, Pyotr I davridan boshlab Rossiya imperiyasi Turkistonni mustamlakaga aylantirish uchun uni keng ko’lamda o’rganish ishlarini boshlab yuborgan edi. Ayniqsa, XVIII-XIX asrlarda rus elchilari, olimlari va sayyoh-josuslari Turkistonga tez- tez qatnaydigan bo’lganlar. Turkiston haqida bu davrda yuzlab kitoblar, hisobotlar, esdaliklar yozilgan. Ularning ba’zi birlarida o’lkada istiqomat qilib kelayotgan arablar xususida ham ma’lumotlar uchraydi. Ta’kidlash kerakki, O'zbekiston arablari tarixini o’rganishda ushbu ma’lumotlar alohida ahamiyatga ega. Jumladan, P.Savelevning “Buxoro 1835 yilda” deb nomlangan asarida shaharda qancha aholi yashayotgani qayd etiladi. “Buxoro aholisini, - deb yozadi muallif, -baron Meyendorf 70000 kishi deb qayd etadi, poruchik Byorns 160000 tagacha, doktor Eversman esa 200000 ta deb ko’rsatadi. G.Demezon va G.Meyendorf tomonidan aytilgan raqam, boshqalaridan ko’ra, haqiqatga yaqindir”. 4 Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. - СПб., 1843. - С. 53-57. 11 1840 yilda Buxoroda bo’lgan N.Xanikov xonlikning aholi tarkibi va etnomadaniy xususiyatlarini diqqat bilan o’rganib, quyidagi fikrlarni qayd etgan: “Buxoro xonligining hozirgi aholisi tarkibiga kiruvchi qabilalarga razm solgan har bir kishi ularning turli-tuman qavm va urug’lar aralashmasidan iborat ekanligiga, faqat din tufayli bir butunlikni tashkil etganlariga iqror bo’ladi... Bu arab qabilalari xonlikning shimoliy qismlarida tarqalgan bo’lib, ko’proq Vardonze (hozirgi Shofirkon tumani) va Samarqand atrofida yig’ilganlar. Ular hozirga qadar ajdodlarining ko’chib yurish odatlarini tark etmaganlar, faqat bir farqi shundaki, bu joydagi keskin iqlim hozirgilariga chodirni uyga almashtirishni taqozo etgan. Ularning juda oz qismi o’troqlashgan hamda savdo ishiga majburiyat sezadilar. Ularning yuz tuzilishi kelib chiqishlarini oshkor etib turadi, ko’plarining ko’zlari katta va sochlari kabi tim qora. Terilari quyosh nurini juda kuchli qabul qilishga moyilki, aksariyati tamomila quyoshda kuyib, qorayib ketgan. Ular o’zaro arabcha gaplashadilar, ammo bu sof arab tili emas. Ularning asosiy sanoati qo’ylarni urchitishdan iborat. Qora va kulrang barra terilarni xonlik bozoriga olib chiqadilar. ...afsuski, ular bilan nihoyatda oz munosabatda bo’ldik. Umuman, ular odob-axloq bobida juda yuqori turadi, chog’i. Zero, Buxoroda o’tkazgan hayotimiz davrida ular haqida biror yomon gap eshitmadik. Buxoroliklar ulardan bir narsada ozroq qo’rs muomala va odamshinavandalikni bilmasliklaridan koyinishadi”. N.Xanikov ma’lumotlaridagi uch jihat e’tiborga molikdir. Birinchisi, Buxoro xonligidagi arablarning bir qismi XIX asrning birinchi yarmida ajdodlari an’anasiga amal qilib, ko’chmanchi hayot kechirganlar. Lekin bu hol arablarning mahalliy aholi bilan keng ijtimoiy- iqtisodiy, etnomadaniy va demografik aloqalar o’rnatishlariga xalaqit bermagan. Ikkinchisi, bu davrda arablar ona tilini saqlashga va o’zaro arabcha gaplashishga intilganlar. N.Xanikov ularning nutqi sof arabcha emas, deydi. Bu o’rinda tilda, nutqda kontaminatsiyalashish jarayonlari o’z aksini topgan. Uchinchisi, Buxoro 12 xonligidagi arablarning aksariyat qismi ota-bobolaridan farqli o’laroq chodirdan voz kechib, asta- sekin mahalliy aholiga taqlid qilib paxsadan uy-lar qurib, o’troq yashay boshlaganlar. Paxsa uylarda yashash XVIII asrdan avval boshlangan, albatta. Bunday assimilyatsiyalashuv jarayonlari Sharqiy Buxoro arablari hayotida ham ko’zga tashlanadi. Masalan, Ko’lob arablari hayot tarzini o‘rgangan B.X.Karmisheva shunday yozadi: “Ko’lob bekligida arablar Ko’lob shahrida va 6 ta qishloqda yashaganlar. Pahar tumanidagi arablar chorvador- ko’chmanchilar bo’lib, ko’rsatilgan qishloqlar (Lagmen, Jangalboshi, Navbuloq, Arab, Qaroqchi ) ularning qishlov joylari edi. Yozni ular Qoratog’ o’ngirlariga yaqin yaylovlarda o’tkazadilar. Vaxsh vodiysida Jo’ybor anhorining (Qumguzardan Uzunga qadar) ikkala tomonida arab chorvadorlari qishlaganlar, qolgan vaqtlarda uyurlar bilan adir va tog’lar bo’ylab ko’chib yurganlar XIX asr rus sayyohlari orasida A.D.Grebenkin o’zining Zarafshon vodiysidagi arablar haqidagi maqolasida arablarni shunday ta’riflaydi: “Okrug arablari ikki xilga bo’linadi. Ulardan birinchisi xiyla cho’ziq yuzli, sochlari qalin o’sgan, ko’zlari katta ma’noli va turli rangda, biroq ko’proq qoramtir, qo’yko’zli, burunlari uzun, burgut monand. Ular o’rta bo’ydan balandroq, zuvalasi pishiq va kuchlidirlar. Bu arablar Samarqandga yaqin Xo’ja Ahror mavzesida yashaydilar. Kattaqo’rg’onda esa ular Arabxona mahallasi va uning yon-atrofidagi bir qancha qishloqlarda o’rnashganlar. Arablar okrugning Kattaqo’rg’on qismida Samarqanddagidan ko’proq deb hisoblanadilar. A.D.Grebenkinning qayd etishicha, arablar orasida yarim ko’chmanchilar va dehqonlar ham bo’lgan. Nisbatan boyroq arablarda 350 tagacha, qolganlarida o’rtacha 100 bosh atrofida qo’y bo’lgan. Samarqand arablari Og’oliq (Ohalik) tog’i, Mironqul va Qodirberdi ko’li atroflarida, Kattaqo’rg’on arablari esa Chimboy, Jomgacha ko’chib yurganlar. Bu esa ularning turmush tarzida chorvachilik xo’jaligi ustuvor bo’lganini ko’rsatadi. Arablar jun va ip gazlama to’qish bilan shug’ullanganlar. Ular to’qigan gilam ajabtovur bezakli bo’lgan. Ular o’zlaridan uylanganlar va hatto Kattaqo’rg’onlik 13 arablar boshqa elatlar bilan quda-anda bo’lganlarni xush ko’rmaganlar. Qalin 40 so’mdan 200 so’mgacha to’langan. Kambag’allar o’zlarining yaqin qarindoshlariga qalinsiz uylanganlar. “Birinchi xil arablar, - deb yozadi A.D.Grebenkin, - harbiy xizmatda kamdan-kam bo’ladilar, ikkinchilari hamisha sipohiy bo’lib kelganlar. Savodlilar arablar orasida juda kam Okrugda arablar soni 2000 xo’jalikdan oshmaydi” A.D.Grebenkin Samarqand okrugining Kattaqo’rg’on qismida yashovchi arablar haqida ma’lumot berganida, ularning “qarindoshlari Qarshi okrugining g’arbiy qismida yashashlarini, ular yaxshi otlari va alohida zotdor qo’ylari bilan mashhur ekanligini ta’kidlaydi. Shu bilan birga u Qarshi arablari o’zaro buzilgan arab tilida gaplashadilar”, deb eslatib o’tadi. Xuddi shuningdek, L.N.Sobolev N.Xanikovning arablar Samarqand atrofida ko’chmanchi hayot kechiradilar, degan fikrini ham ma’qul topmaydi. “Bu to'g'ri emas, - deb yozadi ular yo to’la o’troqlashgan, yo yarim ko’chmanchi hayot kechiradilar, ya’ni yerga ishlov berish ularning asosiy mashg’uloti bo’lib, chorvachi-lik ikkinchi darajalidir. Kattaqo’rg’on qismida arablar ko’chmanchi hayotga yaqin turmush kechiradilar. 5 Okrugda ular kam sonli, ammo o’zligini saqlab, qiyinchilik bilan o’zga elatga singishib boradi. Samarqand qismidagi arablar Angar (Darg’om- R.R.) tumanining bir chetida o’tirishadi, ularni bu joyda 1200 jon hisob qiladilar. Shu hududning Ofarinkent tumanidagi Arabxona degan qishloqda 246 odam yashaydi. Bundan tashqari, aytish joizki, ular Yangiqo’rgon tumanida juda oz (45 jonga qadar) miqdorda o’rnashganlar. Kattaqo’rg’on qismida, ko’rib o’tganimizdek, arablar aynan Kattaqo’rg’on shahrida (Arabxona mahallasida - 145 jon) va uning yon- atrofidagi ba’zi qishloqlarda yashaydilar”. O'zbekiston hududida yashab kelgan arablarning geografik joylashuvi va miqdori haqida I.I.Geyler, A.Kun, D.N.Logofet, Girshfeld va Galkinlar ham 5 Гребенкин А.Д . Мелкие народности Зерафшанского округа // Русский Туркестан. Сборник, изданный по поводу политехнической выставки. Вып. 2.-M., 1872.-С. 113-114 14 ma’lumotlar berganlar. “Turkestanskiye vedomosti” gazetasining 1875 yil 10- sonida, masalan, Amudaryo bo’limidagi (Qaraqalpog’iston) Sho’raxon mavzesida 47 xonadondan iborat arab jamoasi hayot kechirayotgani haqida xabar berilgan. Sho’raxon arablari haqida yana O.I.Shkapskiy ham eslatib o’tgan. L.Kostenkoning 1871 yilda chop etilgan “O’rta Osiyo va unga rus fuqaroligining kiritilishi” nomli asarida Zarafshon vohasida kam sonli ko’chmanchi arablar yashayotgani qayd etilgan. Girshfeld va Galkinlar Xiva xonligining harbiy statistik tavsifiga bag’ishlangan tadqiqotlarida Xorazmda arablar voha aholisi umumiy sonida juda kam foizni tashkil etishi, faqatgina Pitnak bekligida aholining 19% arablar ekanligi aniqlangan. Asarning nomidan ham ko’rinib to’rganidek, masalaga harbiy nuqtai nazardan yondoshgan mualliflar aholi sonining aniq bo’lishiga katta ahamiyat qaratganlar. Masalan, Xiva vohasida yashaydigan arablar 1926 kishi ekanligi (Xiva va uning atrofida 108 oila, 540 jon; Pitnakda 240 oila va 1200 jon; Amudaryo qismining Sho’raxon bo’limida esa 31 oila, 186 jon) ko’rsatib o’tilgan. Buxoro xonligi haqida bir necha kitoblar yozgan D.N.Logofet Buxoro vohasida arablarning Bakr ibn Vali, Bani Ali, Bani Tamim va Abdulqays urug’larining avlodlari yashayotganligini qayd etadi. “Buxoro xonligida joylashgan arablar, deb yozadi u, - asrlar o’tishi bilan ko’p jihatdan o'zbeklarga qo’shilib ketgan bo’lsada, biroq xonlikda hamisha alohida yashab, alohida jamoani tashkil etganligi sababli, o’z qabilasining ba’zi bir tashqi alomatlarini saqlab qola olgan. Hozirgi vaqtda arablar Kabodiyon, Shahrisabz, Hisor, Chiroqchi bekliklarida uncha ko’p bo’lmagan miqdorda uchraydi, zero, geografik xaritaga nazar tashlansa, arablar qachonlardir Balx va Samarqand yo’li bo’ylab joylashganligini ko’rish mumkin”. Bundan ko’rinadiki, ushbu ma’lumotda boshqa mualliflarda uchramaydigan, ammo arablar oz bo’lsada, yashab kelayotgan bekliklar sanab o’tiladi. N.Xanikov o'zbeklarning urug’larga bo’linishi haqida fikr yuritib, 15 D.N.Logofet ta’kidlagan “arab” urug’ini tilga olgan edi. Professor X.Doniyorovning ko’rsatishicha, N.Xanikov Buxoroda bo’lgan vaqtida qandaydir bir o'zbek kishi tomonidan yozilgan “ Насядь Памяти - Узбекия ” (“Nasabnomayi O’zbakiya”) degan kitobni qo’lga kiritgan va o’zi tomonidan yozib qoldirilgan urug’larning ko’pchiligini o’sha qo’lyozmadan olganligini qayd etib o’tgan. U o'zbeklarning juda ko’p urug’ va qabilalarga bo’linishi haqida gapirar ekan, yuqoridagi qo’lyozmaga asoslanib, o'zbeklarning quyidagi urug’larini misol qilib keltiradi: 1. Mang’it. 2. Ming. 3. Yo’z. 4. Qirq. 5. O’ng. 6. O’ng’ochit. 7. Jaloyir. 8. Saroy. 9. Qo’ng’irot. 10. Yalchin (Olchin). 11. Orgun (Arg’un). 12. Nayman. 13. Qipchoq. 51. Arab...”. N. Xanikov o'zbek urug’ va qabilalarining hamda ularning har xil katta- kichik bo’linishlarining 300 dan ko’proq nomini keltiradi. Ular ichida arab etnonimi borligini ham ta’kidlaydi. Demak, D.N.Logofet aytgan o'zbeklarning “arab” urug’i ular tomonidan arablarga nisbat berilgan va XIX asrning birinchi yarimlarida, hatto, mahalliy yozma manbalarda ham ko’p sonli o'zbek urug’laridan biri sifatida sanab o’tilgan etnonimdir. 6 6 Гиршфельд. Военно-статистические описания Хивинского оазиса. - Т., 1903.-С. 74. 16 II.Bob.Arab asarlaridagi ma’lumotlar tarixiy manba sifatida. 2.1. Abulhasan Madоiniy va Abulabbоs al-YA`qubiy muhim manbalar IX-XII asrlar Turkiston xalqlarining etnik tarixida ulkan davr bo‘ldi. Qadimda Turon yerlarida yashagan o‘troq dehqon, hunarmand va ko‘chmanchi chorvador aholining asrlar davomida yaqindan olib borgan o‘zaro iqtisodiy va etnik aloqalari natijasida bu ulkan hududda dastavval qadimiy yozma manbalarda Sug‘d, Xorazm, Farg‘ona, Shak va Toxar nomlari ostida tilga olingan qator voha xalqlari tashkil topadi. Ular sharqiy eroniy tillarga mansub sug‘diy, xorazmiy, shak va toxar tillarida so‘zlashardilar. Bu xalqlardan janubda forsiyzabon ajam xalqi, shimolda esa turkiy tilda so‘zlashuvchi chorvador qabilalar yashar edilar. Shu boisdan bu diyor qadim zamonlardayoq turkiy va forsiyzabon nufuslarning doimiy muloqot maskaniga aylanib, uning tub joyli aholisi shimoldan turkiy tilda so‘zlashuvchi qabilalarning, janubdan esa forsiyzabon xalqyaarning kuchli ta’siri ostida istiqomat qilardi. Miloddan avvalgi birinchi ming yillik o‘rtalarida turkiy qabilalarning janubga tomon boshlangan siljishlari milod bo‘sag‘asida yuechji va xunnularning Movarounnahr va Xurosonga kirib kelishi bilan yanada kuchayadi. Turkiy tilda so‘zlashuvchi nufusning ota-bobolari bo‘lgan yuechji, xunnu, xiyoniy va boshqalar Movarounnahrning shimoliy va shimoli-sharqiy qismida mahalliy axoli bilan aralashib, ular tilini turklashtirib yubordi. Binobarin, Movarounnahrning janubiy viloyatlarida esa ular tub joyli aholi bilan qorishib, hatto o‘z tillarini ham yo‘qotadilar. VII-VIII asrlarda turkiy aholining katta qismi Yettisuv, Shosh hamda Farg‘ona vodiysida, kamroq qismi Zarafshon va Qashqadaryo vohasida yashar edi. Ular turkiy tilni qabul qilgan tub joy aholidan hamda bu yerga kelib o‘rnashgan chorvador qabila va urug‘lardan iborat edi. Bu turkiy aholi 17 istiqomat qilgan o‘lka VII asrdan boshlab «Turkiston» nomi bilan atalgan. Ayni zamonda Yetgisuvda o‘rnashib qolgan sug‘dliklarning soni ham anchagina edi. Ular asosan xalqaro savdoning kengayishi va bu savdodan manfaatdor Sug‘dning V-VII asrlarda olib borgan harbiy yurishlari oqibatida kelib qolgan edilar. Sug‘dliklarning savdo va hunarmandchilik qasaba va manzillari Talos va Chu vodiylarida, Chimkentdan to ulug‘ Xitoy devorigacha bo‘lgan yerlarda joylashgan edi. Xalqaro karvon yo‘li bo‘ylab marjondek tizilgan bu sug‘diy manzillar turk dunyosi manzarasida kichik-kichik to‘plardan iborat mayda orolchalarni eslatar edi. Shubhasiz, ular turkiy aholiga katta ta’sir ko‘rsatsalar-da, ammo bora-bora o‘zaro ular bilan so‘zlashib, o‘z ona tilini yo‘qotadilar. Xullas, Arab xalifaligining istilosigacha Shosh, Farg‘ona va Zarafshon vodiysi, Qashqadaryo va Surxondaryo vohasi, Xorazm, hatto Amudaryoning so‘l qirg‘og‘i aholisining kattagina qismi allaqachon turklashib, Movarounnahr va Xorazmning ijtimoiy va madaniy hayotida muhim mavqeni egallay olgan edi. 7 Xalifalikning Eron, Xuroson va Movarounnahr tomon yurishlari avj olgan davrda sodir bo‘lgan, o‘ta murakkab siyosiy vaziyat, bir tomondan, dushmanga qarshi otlangan mahalliy aholini bir-biriga yanada birlashtirdi. Ikkinchi tomondan esa, islomni qabul qilgan Eronning forsiyzabon aholisini xalifalikning harbiy yurishlarida qatnashib, musulmonchilikni targ‘ib qilishga majbur etdi. Natijada Xuroson va Movarounnahrga arab tili va islom dinining kirib kelishi bilan bir qatorda mahalliy aholi o‘rtasida forsiy talning mafkuraviy ahamiyati kuchaydi. Bu yerda u yerli aholi tilining ta’sirida birmuncha o‘zgarib, forsiy-dariy tili nomini oldi. Keyinchalik bu til rivoj topib, sekin-asta sug‘diy tilni muomaladan siqib chiqara boshladi. Bu jarayon xalifalik hukmronligi tutatilib, Movarounnahr va Xurosonda mustaqil Somoniylar davlati tashkil topishi va forsiy-dariy tilining davlat tiliga aylantirilishi bilan ayniqsa kuchayadi. Natijada bu davrda forsiy-dariy asosida mahalliy aholining 7 Логофет Д.Н. Бухарское ханство под русским протекторатам. Т . 1. - СПб ., 1911. - С . 174. 18 adabiy tili shakllanib, badiiy adabiyoti yuzaga keldi. Manbalardan ma’lum bo‘lishicha, Movarounnahr va Xurosonning forsiy-dariy tilida so‘zlashuvchi aholisi XI asrdan boshlab o‘zini «tozi», ya’ni «tojik» deb yurita boshlaydi. XI asrda Movarounnahrda Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi bilan qarluq, o‘g‘uz, chigil, yag‘mo va boshqa turkiy qabila va urug‘larning Shosh, Farg‘ona va boshqa viloyatlarda yashovchi turkiy aholi bilan birikib, o‘troq hayotga ko‘chish jarayoni jadallashadi. O‘troq dehqon va hunarmand aholi bilan aralashib, dehqonchilik va shahar madaniyatining boy tajribasi va an’analari o‘zlashtiriladi. Turkiy mupggarak til va xalq og‘zaki eposiga asoslangan badiiy adabiyot yuzaga keldi. Natijada turkiy tilda so‘zlashuvchi aholi Movarounnahrning asosiy nufuslaridan biriga aylandi. 8 Shunday qilib, asrlar osha Movarounnahr, Xuroson va Xorazmda sodir bo‘lgan o‘ta murakkab siyosiy vaziyatda muttasil davom etgan etnik jarayonlarning oqibati tufayli IX- XII asrlarda o‘zbek xalki tashkil topdi. Bu xalqning nomi sharifi uning o‘zidan ancha-muncha yosh bo‘lsa ham, u qadimgi Turonning ikki tilda so‘zlashuvchi o‘troq dehqon va hunarmand hamda chorvador aholisining bevosita merosxo‘ri edi. Asrlar davomida qardosh xalqlar bir o‘lkada yonma-yon yashash, o‘zaro jadal iqtisodiy va madaniy munosabatlar, tashqi dushmanlarga qarshi birlashib yelkama-yelka turib kurashish uning etnik va til jihatdan aralashishiga va chatishishiga olib keldi. Bu ikki tilda so‘zlashuvchi xalq bir ota-onaning egizak farzandlari bo‘lib, urf- odat, kiyim-kechak, uy-ro‘zg‘or, san’at, musiqa va badiiy adabiyot sohasida mushtarak moddiy va ma’naviy madaniyatni yaratdi. Uning bu qadimiy madaniy merosi jahon xalqlari madaniyati xazinasiga katta hissa bo‘lib qo‘shildi. Tarixiy manbalarning umumiy tavsifi. Tarixiy manba-deganda biz o‘tmishdan qolgan xamda jamiyat xayotining ayrim boshichi yoki tomonlarini o‘zida mujassamlashtirgan moddiy va ma’naviy yodgorliklarni tushunamiz. 8 Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent : O‘zbekiston, 2017. – B. 279. 19 Tarixiy manbalar qatoriga qadimgi odamlarning manzilgoxlari, qadimgi shaharlar, qal’alar va ularning xarobalari, sug‘orish inshoatlari qoldiqlari, ajdodlarimizning mehnat qurollari, uy-ro‘zg‘or buyumlari, zeb-ziynatlar, tangalar, qoyatosh sur’atlari, petrogliflar, yozma xujjatlar va boshqalar kiradi. Tarixiy manbalar insonlarning ijtimoiy faoliyati davomida yaratiladi va o‘tish xodisalarini o‘zida aks ettiradi. Tarixiy manbalarning mavjudligi tarix fani rivojlanishining asosiy shartidir. Tarixiy manbalarsiz tarixni o‘rganish mumkin emas. Xozirgi zamon tarix fanida tarixiy manbalarni shartli ravishda quyidagi 7 asosiy guruhga bo‘linadi. 1.Ashyoviy manbalar . Ashyoviy manbalarga qadimgi odamlarning manzilgohlari, binolar, turli inshoatlar, mehnat qurollari va turli buyumlar kiradi. Ashyoviy manbalarni qidirib topish va o‘rganish bilan asosan arxeologiya fani shug‘ullanadi. 2.Etnografik manbalar . Xalqlarning kelib chiqishi, turmush tarzi, ma’naviy xayotini, sodir bo‘lgan va bo‘layotgan etnik jarayonlarni o‘zida aks ettirgan materiallar etnografik manbalar guruhiga kiradi. Bu manbalarni ko‘makchi tarix fanlari - etnologiya fani o‘rganadi. Etnografik manbalar ayrim xollarda uzoq o‘tmishini qayta tiklashda g‘oyat muhim rol’ o‘ynaydi. Masalan, XIX asrda amerikalik etnograf olim L. Morgan Shimoliy Amerikada yashagan xindularning irokezlar qaiblasi xayotini o‘rganib, o‘zining "Qadimgi jamiyat" nomli asarini yozdi. Uning bu asarini insoniyat tarixining ilk davri - ibtidoiy jamiyat tarixini tadqiq etishda yaqindan yordam berdi. Xozirgi kunda turli o‘zbek urug‘lariga mansub bo‘lgan axoli guruhlarining jamlovi. Ularning etnik xususiyatlarini o‘rganish tariximizning etnik saxifalarini yoritishda muhim ahamiyat kasb etadi. 3.Fol’klor manbalar . Xalq uzoq asrlar davomida o‘zi ortirgan tarixiy bilimlarni og‘zaki ijod orqali avloddan-avlodga etkazib keldi. Turli rivoyatlar, asotirlar, xalq dostonlari va maqollarda tarixning u yoki bu tomonlari o‘z aksini 20 topdi. Taniqli rus tarixchisi B. D. Grekov yozganidek, rivoyat va asotirlar - "Bu xalqning o‘zi so‘zlab bergan tarixidir". O‘rta Osiyo eng qadimgi xalqlarining ogzaki ijodiyoti namunalari bizgacha "Avesto" kitobi orqali, shuningdek antik tarixchilar xamda Tabariy, Narshaxiy, Beruniy va boshqalar asarlari orqali etib keldi. O‘rta Osiyoda istiqomat qilgan qadimgi qabila va elatlarning rivoyatu asotirlarlari ularning turmush tarzi va ma’naviy dunyosi xaqida ma’lumot beradi. Qadimgi ajdodlarimizning ajnabiy boshinchilarga qarshi olib borgan kurashlari to‘grisida hikoya qiladi. Bu rivoyat va ertaklarda malika To‘maris, cho‘pon Shiroq, baxodirlar Rustam va Siyovushlar obrazini yaratdi. Ularning Vatan ozodligi yo‘lidagi fidokorona kurashlarini tarannum etdi. Xalq afsonalari Abulqosim Firdavsiyning mashhur "Shoxnoma" asarining syujetini tashkil etdi. O‘rta asrlarda o‘zbek xalqi ijod qilgan epik dostonlar, ertaklar va qo‘shiqlar, maqol va topishmoqlar xalq tarixini, uning ruhiyati va ma’naviyati tadqiq etishda muhim ahamiyatga egadir. Lekin shuni ham ta’kidlab o‘tish lozimki, fol’klor manbalari aniq tarixiy manba sifatida qabul qilinishi mumkin emas. Buning asosiy sababi shuki, rivoyatlarda ko‘p xronologik chalkashliklar mavjud xamda tarixiy shaxslarning faoliyat ko‘rsatgan davri o‘zgarib turadi. Fol’klor shunday janrki, unda so‘zlovchi voqealar syujetini o‘zi hohlagan tarzda o‘zgartirishi mumkin. Shuning uchun fol’klor materiallaridan faqat qo‘shimcha tarixiy manba sifatida foydlanish maqsadga muvofiqdir. 4.Lingvistik manba . O‘zbek tili va boshqa tillarning leksik tarkibida mavjud bo‘lgan va xozir xam mavjud atamalar va toponimlar (joy nomlari)ni tadqiq etish jarayonida qimmatli tarixiy materiallar qo‘lga kiritilishi mumkin. Atamalar va topilmalarning kelib chiqishi va mazmunini aniqash bilan lingvistika (tilshunoslik) fani shug‘ullanadi. Bunday ma’lumotlar lingvistik manbalar deb ataladi. Masalan, "Buxoro" toponimi sanskrit tilidagi "vixara" so‘zining o‘zgargan varianti bo‘lib, "ibodatgoh" degan ma’noni bildirilishi aniqlangan. Qadimda Buxoro shahrida buddaviylarning ibodatxonasi mavjud 21 bo‘lganligi sababli keyinchalik bu so‘z mazkur shaharga nisbatan ishlatila boshlagan. Shunga o‘xshab "vag‘nze", "dax’yu", "suyurg‘ol", "tanxo" singari yuzlab atamalarning kelib chiqishini o‘rganish qiziqarli tarixiy ma’lumotlar beradi. 5.Fotokinoxujjatlar . Fotograf hamda kino san’ati paydo bo‘lgandan so‘ng tarixiy manbalarning yangi bir guruhi vujudga keldi. Bunday manbalar fotoxujjatlar deb ataladi. Toshkentdagi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy kinofotofonoxujjatlar Davlat arxivida XIX asrning oxiridan xozirgi kunga qadar bo‘lgan muddatda o‘lkamizda sodir bo‘lgan voqealarni aks ettiruvchi boy fotoxujjatlar kolleksiyasi saqlanadi. Kinoxujjatlar esa asosan Oktyabr’ to‘ntarishidan keyingi davrni aks ettiradi. Fotokinoxujjatlarning muhim tomoni shundan iboratki, ular tariximizning turli laxzalarini jonli tarzda gavdalantiradi. Xujjatlarning bu guruhini o‘rganish va ulardan foydalanish bizning tarixiy tasavvurimizni yana kengaytiradi va chuqurlashtiradi. 6.Fonoxujjatlar. Fonoxujjatlar deganda biz grammafon plastinkalari hamda magnit tasmalarga yozib olingan nutqlar, suxbatlar, adabiyot va san’at asarlarini tushunamiz. O‘zbekiston Markaziy kinofotofonoxujjatlar Davlat arxivida qator shunday xujjatlar saqlanmoqda. SSSR va O‘zbekiston SSR davlat va jamoat arboblari, fan adabiyot va san’at namoyondalari, ishlab chiqarish ijodkorlarining nutq va interv’yulari, eski bol’sheviklar, grajdanlar urushi va ikkinchi jahon urushi faxriylarining esdaliklari alohida o‘rin tutadi. Lekin bu xujjatlarning ko‘pchiligi o‘sha davrda hukmron bo‘lgan komunistik mafkura ruxi bilan yo‘g‘irilganligini ta’kidlab o‘tish zarur. Arxivda shoir va yozuvchilarning o‘z asarlaridan o‘qigan parchalari matni, san’at ustalarining konsertlari ham yozib olingan. Fonoxujjatlar xam tarixning jonli manzaralarini yaratishga, adabiyot va san’at tarixini teran o‘rganishda muhim o‘rin tutadi. 9 7.Yozma manbalar . Yozma manbalar tarixiy manbalarning muhim va asosiy qismi hisoblanadi. O‘rta Osiyoda miloddan avvalgi 1 mingyillikda 9 Qabulov Eshbolta Atamuratovich. XVIII asrning ikkinchi yarmi– XX asr boshlarida Surxon vohasi xo‘jaligi. Tarix fanlari doktori (DSC) dissertatsiyasi. Toshkent – 2019. 22 dastlab oromiy yozuvlari, so‘ngra asoslangan so‘g‘d, xorazm va baqtriya yozuvlari tarq’aldi. Keyinchalik bu mintaqada yunon, kushon, turk va arab yozuvlari yoyildi. Qadimgi Fors, So‘g‘d, Xorazm, Qadimgi turk, fors-tojik, eski o‘zbek, rus va boshqa tillarda bitilgan yozma manbalar ko‘p asrlik tariximizni o‘rganishda ulkan rol’ o‘ynaydi. Yozma manbalar q’oyalarga, taxta va matolarga, pergament qog‘ozlarga yozilgan bitiklardan iborat. Yozma manbalar davrlar bo‘yicha nixoyatda notekis bo‘lingandir. Eng qadimgi davrlar bo‘yicha yozma manbalar nixoyatda oz bo‘lib, keyingi asrlarga oid manbalar esa tobora ko‘payib boradi. Yozma manbalarning katta qismi son-sanoq’siz jangu jadallar va tabiiy ofatlar natijasida nobud bo‘ldi. Bizgacha etib kelgan tarixiy manbalarning asosiy qismi milodiy X-XX asrlarga mansubdir. XIX asrning oxiri - XX asrning boshlaridan yozma manbalarning miqdori keskin oshib bordi. Xozirgi kunga kelib yozma xujjatlar shu darajada ko‘payib ketdiki, ularni unifikatsiya qilish, axborotni kodlashtirish, xujjatlarni saralash va saqlash yo‘llarini takomillashtirish extiyoji tug‘ildi. Tarixiy manbalarni 7 ta guruhga bo‘lish shartli xarakterga egadir. Masalan, etnografik, folklor va lingvistik manbalar yozma shaklda yoki fotoxujjat shaklida bo‘lishi mumkin. Bundan tashqari, yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan tarixiy manbalar guruhi o‘z navbatida yana kichikroq guruhlarga bo‘linishi mumkin. 2.2. O`rta Оsiyoning IX – XII asrlar tariхini o`rganishda arab manbalarining o`rni O`zbеkistоnning VII asr охiridan bоshlab, ХII asrgacha bo`lgan tariхi ko`prоq va dеyarli arab tilidagi yozma manbalarda yoritilgan va bu an`ana kеyinchalik ham Tеmuriylar davrigacha davоm etgan. Bu davrda yurtimiz avval arab хadifaligi tarkibida, so`ngra Sоmоniylar, Qоraхоniylar, G`aznaviylar, Хоrazmshоhlar davlatlarini bоshdan kеchirdi. Arab tilida vatanimiz tariхiga оid yozma manbalarni mualliflarning kеlib chiqishiga qarab, ikki guruhga ajratish mumkin. 23 Birinchi guruh - arab tilida ijоd etgan yurtimizdan chiqqan tariхchi va оlimlar. Bular Muhammad Musо al-Хоrazmiy, Abu Rayhоn Bеruniy, Mahmud Kоshg`ariy, Mahmud Zamaхshariy, Abu Said Sam`оniy, SHahоbuddin Muhammad Nisоviy va bоshqalardir. Ushbu muarriхlar asarlarida оna vatanga muhabbat alоhida namоyon bo`ladi, bu ayniqsa Abu Rayhоn Bеruniyning “Оsоr ul-bоqiya” asarida хalqimiz qadimgi madaniyati to`g`risidagi ma`lumоtlarida alоhida ko`zga tashlanadi. Ikkinchi guruh - хоrijlik оlimlardan ibоrat bo`lib, ular yaratgan arab tilidagi asarlarida yurtimiz tariхi madaniyati, siyosiy-ijtimоiy hayoti yoritilgan. Ushbu mualliflarning eng yiriklari Abulhasan Madоiniy (vaf. 840 y.), Abulabbоs al-YA`qubiy (IХ asr), Abubakr al-Balazuriy, Ibn Хurdоdbеh (820- taхm.913), Abu Ja`far Tabariy (839-923 y.), Ishоq al-Istahriy (850-934 y.) va bоshqalardir. Mazkur muarriхlar yurtimiz hududini umummusulmоn оlami, arab хalifaligi bir qismi sifatida yoritganlar. Ular asоsan arab хalifalikni ikki qismga, ya`ni arab va a`jam - g`ayri arabga ajratib o`rganar edilar. Arablar tоmоnidan yurtimizga bеrilgan nоm Mоvarоunnahr – daryoning u yog`idagi mamlakat mazmunini bildiruvchi jug`rоfiy nоm bizgacha еtib kеlgan bo`lib, asоsan arab mualliflari asarlarida istе`fоda etiladi. “Kitоb at-tariх” Ushbu arab tilida bitilgan qimmatli asar muallifi buyuk matеmatik Muhammad Musо al-Хоrazmiy(VIII asr охiri – IХ asr birinchi yarmi)dir. Biz uni birinchi O`rta Оsiyolik tariхchi оlim dеb atashimiz mumkin. CHunki al- Хоrazmiy birinchilardan bo`lib o`zining “Kitоb at-tariх” (“Tariх kitоbi”) asarini yozgan. Ammо ushbu asar bizgacha mukammal hоlida еtib kеlgan bo`lmasada, undan оlingan parchalarni so`nggi davr tariхchilari Ibn an-Nadim, al-Ma`sudiy, at-Tabariy, Hamza al-Isfahоniylar o`z asarlarida kеltiradilar. Bu kitоbni Abu 24 Rayhоn Bеruniy o`zining “Оsоr ul-bоqiya” asarida ham eslatadi. Mazkur asar хalifalik tariхiga оid ma`lumоtlardan ibоrat bo`lgan. “Kitоb al-surat al-arz” Mazkur asar ham al-Хоrazmiy tоmоnidan yaratilgan bo`lib, yunоn оlimi Ptоlоmеyning jug`rоfiyaga оid kitоbini arab tiliga tarjima qilgan va uni o`zining yangi ma`lumоtlari bilan bоyitgan. “Kitоbi surat al-arz” (“Еr tasviri kitоbi”) asarida Kaspiy dеngizi yoki Хоrazm dеngizi haqida qimmatli ma`lumоtlar bоr. Ushbu tariхiy jug`rоfiyaga оid asardagi O`rta Оsiyoga оid ma`lumоtlar katta ilmiy ahamiyatga ega. Kitоbning 937 mklоdiy, hijriy 428 yili ko`chirilgan mo``tabar qo`lyozmasi yuizgacha еtib kеlgan bo`lib, unga turli хaritalar chizib ilоva qilingan. Ushbu mo``tabar qo`lyozma matni 1926 yili sharqshunоs H.M.Mjik tоmоnidan Lеyptsigda nashr qilingan. Kitоbni o`zbеk tiliga A.Ahmеdоv tarjima qilib, ilmiy sharhlar bilan 1983 yili chоp etgan. “Kitоb al-mag`оziy” Kitоb muallifi Madоiniy Abulhasan Ali ibn Muhammad (vaf. 840 y.) Arabistоn, Хurоsоn va Mоvarоunnahrning VII-VIII asr bоshlaridagi ijtimоiy- siyosiy tariхiga оid ikki yuzdan ziyod asar yozgan yirik arab tariхchi оlimidir. “Aхbоr al-хulafо”(“Хalifalar haqida хabarlar”), “Kitоb al-mag`оziy” (“Urushlar haqida kitоb”), “Kitоb futuh ash-SHоm” (“SHоmning bоsib оlinishi haqida kitоb”), “Tariх al-buldоn” (“Mamlakatlar tariхi”) ana shu asarlar jumlasidandir. “Kitоb al-mag`оziy” Erоn, Afg`оnistоn va O`zbеkistоnning arablar istilоsi va VIII asrning birinchi yarmidagi siyosiy tariхi bo`yicha muhim manbalardan hisоblanadi. Muarrifning tariхiy asarlari bizgacha еtib kеlmagan, lеkin ayrim parchalari Balazuriy va Tabariy asarlarida saqdanib qоlgan. 25 Kitоb al-buldоn” Asar ijоdkоri al-Yaqubiy IХ asrda o`tgan yirik gеоgraf tariхchi оlimdir. Ismi Abulabbоs Ahmad ibn Abu Yaqub ibn Ja`far ibn Vahb ibn Vadih al-Kоtib al-Abbоsiy bo`lib, u yirik mansabdоr hоnadоniga mansubdur. Al-Yaqubiy Bag`dоdda tug`ildi, lеkin umrining ko`p qismini Armanistоn, Хurоsоn, Falastin, Misr va Mag`ribda o`tkazdi. Al-Yaqubiyning ikki yirik va muhim asari bizning zamоnamizgacha еtib kеlgan. Biri ”Kitоb al-buldоn” (“Mamlakatlar haqida kitоb”), ikkinchisi esa “Tariх” nоmi bilan mashhurdir. ”Kitоb al-buldоn” (taхminan 891 yilda yozilgan) to`rt qismdan ibоrat. Asarda arablar qo`l оstidagi mamlakatlarning gеоgrafik hоlati, yirik shaharlar va qal`alari, ahоlisi va uning asоsiy mashg`ulоti, urf-оdatlari, o`sha mamlakatdan оlinadigan хirоjning umumiy miqdоri haqida qimmatli ma`lumоtlar kеltiriladi. Ushbu asarning ikki mo`tabar qo`lyozmasi G`arbiy Gеrmaniya kutubхоnalarida saqlanmоqda. Kitоbning arabcha matni gоllandiyalik mashhur sharqshunоs M.dе Guе (1836-1909 y.) tоmоnidan 1892 yili Lеydеnda chоp etilgan. Al-Yaqubiyning ikkinchi asari “Tariх” umumiy tariх tipida yozilgan bo`lib, SHarq mamlakatlari, shuningdеk O`rta Оsiyoning VII-IX asrlardagi tariхi bo`yiyaa muhim manbalardan biri hisоblanadi. Asar ikki qismdan ibоrat bo`lib, Оdam Atоdan islоmgacha bo`lgan va musulmоn mamlakatlari tariхlari, ya`ni o`sha mamlakatlarda 873 yilgacha sоdir bo`lgan vоqеalar bayon etilgan. “Tariх”ning arabcha matni 1883 yili gоllandiyalik оlim M.T.Хautsma (1851-1943 y.) tоmоnidan chоp etilgan. “Kitоb futuh al-buldоn ” “Kitоb futuh al-buldоn”(“Mamlakatlarning zabt etilishi”) IХ asrda o`tgan yirik gеоgraf va tariхchi оlimi Balazuriy (vaf. 892 y.)ning asaridir. Muarriх Madоiniyning shоgirdi bo`lib, uning to`la ismi Abubakr Ahmad ibn Yaхyo Jabir 26 al-Balazuriy, asli erоnlik Abbоsiylardan al-Mutavakkil (847-861 y.) va al- Musta`in (862-866 y.) sarоyida tarbiyachi bo`lib хizmat qilgan. Balazuriy ikki yirik asar “Kitоb futuh al-buldоn” va “Kitоb al-ansоb aо- sharif”(“SHarоfatli kishilarning nasablari haqida kitоb”ning muallifidir. “Kitоb futuh al-buldоn” arab istilоlari tariхi bo`yicha eng yaхshi asarlardan biri hisоblanadi. Faqat shu asarda arablarning хalifa Usmоn (644-656 y.) va uning Хurоsоndagi nоibi Abdullоh ibn Amr davrida Mоvarоunnahrga bir nеcha bоr bоstirib kirganliklari va Maymurg`ni (Samarqand tumanlaridan biri) talab qaytganliklari haqida ma`lumоt bоr. Asarda arablar asоratiga tushib qоlgan mamlakatlar, ularning diqqatga sazоvоr shaharlari va оsоri-atiqalari, хalqi, pul muоmalasi, undiriladigan sоliklar, shuningdеk arab tilining jоriy qilinishi haqida ham qimmatli ma`lumоtlarni uchratamiz. “Kitоb futuh al-buldоn”ning qisqartirilgan tahriri еtib kеlgan, хalоs. Arabcha matni dе Guе tarafidan 1866 yili Lеydеnda chоp etilgan. Uning inglizcha tarjimasi (tarjimоnlar Хitti va Murgоttеn) ham bоr. Balazuriyning ushbu asarining to`liq nusхasi Yoqut va Ibn al-Asir asarlari uchun manbalardan biri bo`lib хizmat qilgan. 27 “Kitоb ul-хirоj” “Kitоb ul-хirоj” (“Хirоj sоlig`i haqida kitоb”) asarining muallifi Abu Yusuf Yaqubdir (731-798 yy.). Bu qоnunshunоs оlimning to`la ismi Abu Yusuf Yaqub ibn Ibrоhim Kufiydir. U asli SHоmning Kufa shahridan, imоm Abu Hanifaning (699-767 yy.) shоgirdi, Abbоsiylardan al-Mahdiy (775-785 yy.) va Хоrun ar-Rashid (786-809 yy.) davrida Bag`dоd qоzisi bo`lgan. “Kitоb ul-хirоj” asarida Arab хalifaligining VII-VIII asrlardagi ijtimоiy- iqtisоdiy ahvоli, хususan еr egaligi va undan fоydalanish kabi ijtimоiy masalalarni o`rganishda qimmatli manba hisоblanadi. Хalifa Хоrun ar- Rashidning tоpshirig`i bilan yozilgan bu asarda o`rta asrlarda ahоlidan yig`iladigan asоsiy sоliq - хirоj, uning turlari va miqdоri, to`lash tartibi bayon etilgan. Bundan tashqari fеоdal mulkchilik, хususan kоrandalik tartibi, yirik еr egalarining shaхsiy хo`jaliklarida qo`l mеhnatidan fоydalanish haqida ham ma`lumоtlar mavjud. Asarning arabcha matni 1884 yilda Misrning Bulоq shahrida chоp qilingan. Uni Е.Fanyan frantsuzchaga tarjima qilgan. “Kitоb aхbоr ul-buldоn” Ibn al-Faqih “Kitоb aхbоr ul-buldоn” (“Mamlakatlar haqida хabarlar” asari bilan mashhur bo`lgan tariхchi оlim. Uning to`la ismi Abubakr Ahmad ibn Muhammad al-Hamadоniydir. Ushbu asaridan (taхminan 903 yili yozilgan) ma`lum bo`lishicha, u хalifalardan al-Mo``tadid (892-902 y.) va al-Muqtafiy (902-908 y.)lar bilan zamоndоsh bo`lgan. “Kitоb al-fihrist” muallifining so`zlariga qaraganda, Ibn al-Faqih o`z zamоnasining atоqli adiblaridan bo`lib, naql-rivоyat va adabiyotni yaхshi bilgan. “Kitоb aхbоr ul-buldоn” asari siyosat, tariх va madaniy hayotga оid matеriallarga bоydir. Ibn al-Faqihning ayniqsa yirik shaharlar, Balх, Samarqand va bоshqalar haqida kеltirgan ma`lumоtlari nihоyatda qimmatlidir. 28 “Kitоb aхbоr ul-buldоn”ning Ali ibn Ja`far ash-SHayzоriy tarafidan bajarilgan (1022 y.) qisqa tahriri dе Guе tоmоnidan 1885 yili Lеydеnda chоp etilgan. Ushbu asarning mo``tabar qo`lyozmasi, aniqrоg`i uning ikkinchi qismi, 1923 yili Mashhaddagi (Erоn) Imоm Rizо masjidi kutubхоnasidan tоpildi. Unda Erоn va Mоvarоunnahrning iqtisоdiy va tariхiy gеоgrafiyasiga оid diqqatga sazоvоr ma`lumоtlar bоr. “Kitоb masоlik ul-mamоlik” Ushbu asar muallifi Ibn Хurdadbеh yoki Abulqоsim Ubaydullоh Хurdadbеh (820 taх 913 y.) asli erоnlik bo`lib, u оliy martabali mansabdоr хоnadоniga mansub edi. Оtasi IХ asr bоshlarida Tabaristоn hоkimi bo`lgan, Daylam vilоyatini bo`ysundirib, хalifaning diqqat e`tibоrini qоzоngan. Ibn Хurdadbеh Bag`dоdda o`qigan va kеng ma`lumоt оlgan. U хalifa Mo``tamid (870-892 y.) davrida yuksak davlat lavоzimlarida turgan, dastlab nadim, so`ng Erоnning g`arbiy-shimоliy tarafida jоylashgan Jibal vilоyatida sоhib barid va-l- хabar (pоchta va razvеdka bоshlig`i) lavоzimini egallagan. Ibn Хurdadbеh turli mavzuda, adab, tariх, gеоgrafichga оid o`nga yaqin asar bitgan bo`lib, ulardan eng muhimi “Kitоb masоlik ul-mamоlik” (“Yo`llar va mamlakatlar haqida kitоb”) nоmli asari bo`lib, u 846 yili yozib tamоmlangan. Asarning qisqartirilgan tahriri bizgacha еtib kеlgan va M. dе Guе tarafidan 1889 yili chоp qilingan. Ruscha tarjimasi (tarjimоn Nоila Vеliхanоva) 1986 yili Bоkuda chоp etilgan. Kitоb arab хalifaligi qo`l оstidagi mamlakatlar, shaharlar, ularga bоriladigan yo`llar, shaharlar va mamlakatlar оrasidagi masоfa, ahоlidan undiriladigan sоliq va jarimalarning miqdоri haqida qimmatli ma`lumоtlar kеltirilgan. Ayniqsa, qadimiy So`g`d shaharlaridan Kushоniya (Samarqand atrоfida jоylashgan), Samarqand, Ustrushana, SHahristоn (Ustrushana shaharlaridan), 29 qadimgi SHоsh, Ispijоb (Sayram) shaharlarida ahоli o`rtasida muоmalada bo`lgan pul birligi, Nuh ibn Asad (vaf. 842 y.) va Ahmad ibn Asad (819-846 y.) davrida So`g`d va Farg`оnaning umumiy ahvоli, Mоvarоunnahr va Farg`оnada IХ asrda istiqоmat qilgan turkiy хalqlar haqidagi ma`lumоtlar bеnihоya qimmatlidir. “Tari х i ar-rusul va-l-muluk” Bu asar avt о ri yirik q о musiy о lim Abu Ja`far Muhammad ibn Jarir at- Tabariy (836-923 y.)dir. U Er о nning Tabarist о n vil о yatiga qarashli О mul shahrida tug`ilgan, umrining ko`p qismini Bag`d о dda o`tkazgan va shu е rda vaf о t etgan. Tari х chi х alifalikning ko`p shaharlarini aylanib chiqqan, birmuncha vaqt Ray, Basra, Kufa, Suriya va Misrda turgan. Tabariy davrining k е ng ma`lum о tli kishilaridan bo`lib, o`ndan о rtiq kit о b yozib q о ldirgan. Musulm о n q о nunshun о slari о rasida mavjud bo`lgan i х til о flar bayon etilgan “Kit о b i х til о f al-fuqah о ” (“Faqihlar o`rtasidagi i х til о flar haqida kit о b”), “Qur` о ni karim” о yat о lri sharhiga bag`ishlangan o`ttiz (b о shqa ma`lum о tlarga qaraganda qirq) jilddan ib о rat “J о m е ` al-bayon at-ta`vil al- Qur` о n” (“Qur` о n” so`zlari ma`n о sining k е ng bayoni majmuasi”) va nih о yat, “Tari х i ar-rusul va-l-muluk” (“Payg`ambarlar va p о dsh о hlar tari х i”) ana shular jumlasidandir. Tari х ilmi uchun eng muhimi so`nggi asar his о blanadi. “Tari х i ar-rusul va-l-muluk” yoki qisqa n о mi “Tari х i Tabariy” asari umumiy tari х tipida yozilgan kit о b. L е kin mukammalligi va daliliy mat е riallarga b о yligi bilan b о shqa asarlardan tam о man al о hida ajralib turadi. Asarda о limning “yaratilishi”dan t о 912-913 yillarga qadar Arabist о n, Rum (Kichik О siyo), Er о n va Arab х alifaligi as о ratiga tushib q о lgan mamlakatlarda, shuningd е k O`zb е kist о n hududida bo`lib o`tgan ijtim о iy-siyosiy v о q е alar hik о ya qilinadi. V о q е lar yilma-yil, х r о n о ligik tarzda bayon etilgan. Bu esa asardan f о ydalanishda ko`p jihatdan qulaylik yaratgan. Tabariy mazkur asarini yaratishda yahudiy va х ristianlarning naql-riv о yatlari, S о s о niylar (224- 30 651 y.) s о ln о masi “ Х vaday namak” (“P о dsh о hn о ma”), al-V о qidiyning (747- 823 y.) “Kit о b ul-mag` о ziy” (“Urushlar haqida kit о b”), al-Mad о iniyning “Tari х i х ulaf о ” (“ Х alifalar tari х i”), Ibn Tayfurning (819-893 y.) “Tari х i Bag`d о d” (“Bag`d о d tari х i”) kabi asarlardan k е ng f о ydalangan. L е kin u ko`p h о llarda “Hadis ilmi” printsipiga ko`ra, ayniqsa asarning qadimiy tari х iga bag`ishlangan qismlarida b о shqa manbalardan о lingan dalil va ma`lum о tlarni aynan k е ltirgan. Kit о bning qadimiy tari х idan bahs yurituvchi qismlari ham ma`lum ilmiy qiymatga ega, chunki bularda bizgacha е tib k е lmagan manbalarda (riv о yatlar, “ Х vaday namak”, “Tari х i х ulaf о ” va b о shqalar) mavjud bo`lgan qimmatli ma`lum о tlar, lavhalar saqlangan. “Tari х i ar-rusul va-l-muluk” musulm о n mamlakatlari, shuningd е k M о var о unnahrning VIII-I Х asr tari х i bo`yicha as о siy va eng mo``tabar manbalardan biri bo`lib, tari х ilmining k е yingi taraqqiyotiga katta ta`sir o`tkazgan. Mazkur asarning arabcha ikki х il (mufassal va qisqartirilgan) tahriri bo`lgan, l е kin bizgacha uning faqat qisqartirilgan tahriri е tib k е lgan va asar matni g о llandiyalik sharqshun о s M.YA. d е Gu е tarafidan 1879-1901 yillari 15 jildda nashr etilgan. Tabariy asarining f о rsiy tahriri ham b о r bo`lib, u S о m о niy Abu S о lih Mansur ibn Nuhning (961-976 y.) vaziri, at о qli ilm-fan h о miysi al-Bal`amiy (vaf. 974 y.) t о m о nidan 963 yili yozilgan. Bal`amiy tahriri shunchaki о ddiy tarjima bo`lib q о lmay, balki asarning qayta ishlangan va ayrim h о llarda yangi faktlar bilan b о yitilganidir. Unda, birinchidan, qisqartirilgan tahririda uchramaydigan ma`lum о tlar mavjud bo`lib, ularni Ba о `amiy Tabariy asarining to`la nus х asidan о lgan. Ikkinchidan, Bal`amiy tahriri b о shqa manbalar as о sida yangi ma`lum о tlar bilan to`latilgan. 31 Tabariyning mazkur asaridan ay о im parchalar bir n е cha Е vr о pa tillariga tarjima qilingan. Uning to`la frantsuzcha tarjimasi G.Z о t е nb е rg t о m о nidan 1867-1874 yillari Parijda nashr etilgan. Asarning f о rsiy va turkiy tarjimalari ham bo`lib, ularning mo``tabar qo`lyozma nus х alari Sankt-P е turburg va T о shk е nt kutub хо nalarida mavjud. Ba о `amiy tahririning matni to`la tarzda Lak х nav, Kanpurda (1874, 1896, 1916 y.) va T е hr о nda (1962, 1967 y.) ch о p qilingan. “Tari х i ar-rusul va-l-muluk” asarining qo`lyozma nus х alari MDH, Angliya, Turkiya, Er о n va Hindist о n kutub хо nalarida saqlanadi. T о shk е ntda, B е runiy n о midagi SHarqshun о slik instituti х azinasida arab tilidan to`rtta mo``tabar qo`lyozmalari va o`zb е k va uyg`ur tillaridagi tarjimalari mavjud. Qisqartirilgan ruscha tarjima tarjim о n V.I.B е lya е v) 1987 yili T о shk е ntda “Ist о riya Tabari” ya`ni “Tabariy tari х i” n о mi bilan ch о p etildi. “Kit о b al-mas о lik val-mam о lik” Ushbu n о mdagi е tti jildlik ulkan asarni vatand о shimiz, davlat arb о bi va о lim Jayh о niy (870-942 y. hal о k bo`lgan) yoki Abu Abdull о h Muhammad ibn Ahmad ibn Nasr al-Jayh о niy yaratgan. U Bu хо r о da S о m о niylar davlatida katta о bro`ga ega bo`lib, 914 yildan hayotining ох irigacha vazir bo`lib х izmat qilgan. О limning as о siy asari tari х iy jug`r о fiyaga о id bo`lib, u yana “Kit о b al- m о lik fi ma`rifiyi al-mam о lik” (“Mamlakatlarni bilishda mas о falar kit о bi”) d е b ham atalgan. Bu kit о b o`z davrida juda mashhur bo`lib, barcha k е yingi о limlar B е runiy, Gardiziy, Ibrisiy, Muqaddasiy va b о shqalar undan qimmatli va ish о nchli manba sifatida f о ydalanganlar, iqtib о s (tsitatalar) k е ltirganlar. Jayh о niy asarida SHarq mamlakatlari, х ususan M о var о unnahr, turk qabilalari to`g`risida qimmatli ma`lum о tlar bo`lgan. Mazkur asar bizgacha е tib k е lmagan bo`lsa-da, uningn о mi barcha yirik о limlar asarlarida zikr qilingan va B е runiy, Ibn Х avqal, Gard е ziy va Avfiy 32 asarlarida parchalar ukltirilganligi, uning qimmatli manba ekanligidan guv о hlik b е radi. “Kit о b a х b о r uz-zam о n va aj о yib ul-buld о n” Bu kit о b al-Mas`udiy yoki Abulhasan Ali ibn al-Mas`udiy (vaf.956 y. Q о hira) Х asrning ko`zga ko`ringan g ео graf va tari х shun о s о limi asaridir. Muallif I Х asr ох irlarida Bag`d о dda z о dag о n о ilasida dunyoga k е lgan. Juda ko`p (915-945 y.) sayohat qilgan, turli o`lkalarda bo`lib, adabiyot, falsafa, fiqh, g ео grafiya va tari х ilmlari bo`yicha chuqur ma`lum о tga ega bo`lgan, х ususan M о var о unnahrda bo`lganda shaharlar va о damlar haqida qimmatli ma`lum о tlar to`plagan. Al-Mas`udiy ilmning turli s о halariga о id “Kit о b a х b о r uz-zam о n va aj о yib ul-buld о n”( “Davr х abarlari va mamlakatlarning aj о yib о tlari haqida kit о b”), “Kit о b ul-avsat” (“O`rtacha kit о b”), “Kit о b at-tav о ri х fi a х b о r al-umum min arab va-l-ajam” (“Arab va Ajam х alqlari tari х i”), “ Х az о in ul-muluk va sirr al- о lamayn” (“P о dsh о hlarning х azinalari va ikki о lam sirlari”), “Kit о b ar- ras о il” (“Ris о lalar to`plami”), “Kit о b at-tanbih, va-l-ishraf” (“ О g о hlantirish va ish о ntirish haqida kit о b”) singari 20dan о rtiq asar yozgan. Al-Mas`udiyning asarlari arab х alifaligi, M о var о unnahrning I Х - Х asrlar tari х ini o`rganishda zo`r ahamiyatga ega. Ular o`ziga хо s g ео grafik q о mus bo`lib, jah о n х alqlari va turkiy х alqlarning tari х i, ijtim о iy-siyosiy ahv о li, urf- о datlari haqida b о y ma`lum о tga ega. Tari х chining yana “Muruj az-zahab va ma`dan al-jav о hir” (“ О ltin t о zalagich va qimmatbah о t о shlar k о ni”) n о mli asari ham b о r. Bu kit о bning arabcha matni frantsuzcha tarjimasi bilan birga, 1861-1877 yillari Parijda to`qqiz jildda nashr etilgan. 33 Xulosa XIX asr oxirlarida Rossiya imperiyasi hukumati butun mamlakatda (mustamlakalarda ham) aholini ro’yhatga olish yo’riqlarini belgilaydi. 1897 yili Rossiyada birinchi aholini ro’yhatga olish o’tkaziladi. Bu tadbir jarayonida masalan, butun Turkiston o’lkasi bo’yicha birgina Sirdaryo viloyatida yashaydigan 634 nafar arab hisobga olingan, holos V.V.Bartold Samarqand viloyati bo’yicha yo’l ko’rsatkich dalillariga asoslanib, o’sha paytda birgina Samarqand okrugida 20000 nafar arab yashagan, deb ko’rsatib o’tadi. V.V.Bartold Buxoro xonligida asrlar osha yashab kelayotgan arablarning o’z qabila nomlarini saqlab kelayotganini ta’kidlaydi. U arab qabilalari orasida, ayniqsa, Darvoz chegarasidagi Yaxsuvda qurayshiylar yashashini, ular ona tilini unutib, o'zbekcha gaplashishlarini qayd qilib o’tadi. Shu o’rinda ta’kidlab o’tish kerakki, ona tilini yo’qotgan arablarning tubjoy aholidan tafovuti ularning hunarmandchiligida saqlanib qolgan. Masalan, jundan to’qilgan gilamlarda, matolarga solingan bezaklarda arab ornamentlari naqshlari an’anaviy tarzda davom ettirilgan. 34 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Rajabov.R. O’zbekistondagi arablar tarixi va etnografiyasi-T.Sharq.2012- 164.b. 2. Вамбери X. Путешествие по Средней Азии. - М., 1867. - С. 308 3. Савельев П. Бухара в 1835 году. - СПб., 1856. - С. 12. 4. Ханыков Н. Описание Бухарского ханства. - СПб., 1843. - С. 53-57. 5. Гребенкин А.Д . Мелкие народности Зерафшанского округа // Русский Туркестан. Сборник, изданный по поводу политехнической выставки. Вып. 2.-M., 1872.-С. 113-114 6. Гиршфельд. Военно-статистические описания Хивинского оазиса. - Т., 1903.-С. 74. 7. Логофет Д.Н. Бухарское ханство под русским протекторатам. Т . 1. - СПб ., 1911. - С . 174. 8. Doniyorov X. O'zbek xalqining shajara va shevalari. - T.: Fan, 1968. - 36-37- betlar. 9. Mamarajabov, B. N. M. O. G. (2022). ARABISTON YARIM OROLIDA DAVLATCHILIKNING SHAKLLANISHI. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(10), 118-121. 10. Mamarajabov, B. N. O. L. (2021). SAUDIYA ARABISTONDAGI OZBEK (TURKISTONLIK) LARGA DOIR TARIXIY JARAYONLAR. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 1(11), 895- 900. 11. Marajabov, B. N. M. O. G. (2022). MARKAZIY OSIYO XALQLARINING HAJ ZIYORATI TARIXIGA NAZAR. Oriental renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences, 2(5-2), 862- 868. 35

O’zbekiston tаriхini o’rganishda Arab sayyohlari va tаriхchilari asarlari manba sifatida.

Купить