O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimgi hind manbalari - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	63.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Февраль 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

822 Продаж

O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimgi hind manbalari

Купить

O’zbekiston tаriхi ni o’rganishda qadimi hind manbalari .
Mundarija:
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.Bob.O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimi Hind manbalari. ................................................................... 5
1.1.Tarix fanini o’rganishda qadimgi manbalarda otning o’rni .................................................................... 5
1.2. Tarix fanini o’qitishda Hind sivilizatsiyasi o’rni ...................................................................................... 7
1.3.Tarix fanini o’rganishda qadimgi Hindiston madaniyatining o’rni va ahamiyati .................................. 10
II.Bob.Mushtarak adabiy aloqalari ............................................................................................................. 14
2.2.Mushtarak adabiy aloqalari (eron va hindiston adabiyoti misolida) .................................................... 16
2.3.XIX asr oxiri - XX asr boshlarida hindistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat ................................................. 21
Xulosa ........................................................................................................................................................ 28
Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 34
1

Kirish
Mavzuning dolzarbligi: Mamlakatlarimiz o rtasida asrlar osha davomʻ
etib kelayotgan hamkorlik bugun ham ko plab sohalarda izchil
ʻ
rivojlanmoqda.
Toshkent davlat sharqshunoslik institutida bo lib o tgan “O zbekiston –
ʻ ʻ ʻ
Hindiston munosabatlari: qadim tarixdan bugungi kunga qadar” mavzuidagi
xalqaro seminarda bu jihat yana bir bor qayd etildi.
Tadbir O zbekiston Fanlar akademiyasi, Toshkent davlat
ʻ
sharqshunoslik instituti, Hindistonning mamlakatimizdagi elchixonasi
hamkorligida tashkil etildi. Unda davlat idoralari, diplomatik korpus, ilmiy
doiralar, do stlik jamiyatlari vakillari, hindshunos olimlar va tadqiqotchilar
ʻ
ishtirok etdi.
Anjumanda O zbekiston va Hindistonni tarixiy, madaniy aloqalar
ʻ
bog lab turishi, urf-odat, an analarda mushtarak jihatlarning mavjudligi ikki
ʻ ʼ
tomonlama madaniy-gumanitar hamkorlikni yanada rivojlantirish imkonini
berayotgani ta kidlandi. Bu, o z navbatida, mamlakatlarimiz o rtasidagi
ʼ ʻ ʻ
hamkorlikni konstruktiv ruhda va izchil rivojlantirishga xizmat qilayotir.
Hindiston mamlakatimiz mustaqilligini birinchilardan bo lib tan olgan
ʻ
va O zbekistonning ichki, shu bilan birga tashqi siyosatdagi ustuvor
ʻ
pozitsiyasini faol qo llab-quvvatladi. Toshkentda 1992 yilda diplomatik
ʻ
munosabatlarni o rnatish haqidagi protokol imzolanishi fikrimizga misol
ʻ
bo la oladi. Shu zayl ikki mamlakat aloqalarida yangi sahifa ochildi.
ʻ
O tgan davr mobaynida ikki tomonlama yuqori darajadagi tashriflar,
ʻ
parlamentlararo hamkorlik, do stlik jamiyatlarining madaniy-gumanitar
ʻ
sohadagi muloqotlari faol ruhda olib borildi. Me morlik an analarini asrab-
ʼ ʼ
avaylash, adabiy meros va xalq og zaki ijodida uyg un jihatlarni keng targ ib
ʻ ʻ ʻ
qilish ishlari xalqlarimiz yaqinligini ta minlashning muhim omiliga aylandi.
ʼ
2

Bugun ham mamlakatlarimiz o rtasida farmatsevtika, tibbiyot, axborotʻ
texnologiyalari, qishloq xo jaligi, turizm, ta lim va madaniyat, kadrlar
ʻ ʼ
almashinuvi kabi sohalarda samarali hamkorlik yo lga qo yilib, bu boradagi
ʻ ʻ
ijobiy tajribani o rganishga alohida ahamiyat qaratilmoqda.
ʻ
Tashqi siyosatning dolzarb masalalari haqida so z borganda
ʻ
O zbekiston – Hindiston qarashlarining yaqin ekanini ta kidlash o rinli.
ʻ ʼ ʻ
Hukumatlararo komissiya yig ilishlari muntazam tashkil etib kelinayotgani
ʻ
mintaqaviy va global masalalar bo yicha sa y-harakatlarni birlashtirish,
ʻ ʼ
xavfsizlikni ta minlash va tinchlikka erishish yo lidagi yakdil qarashlarni
ʼ ʻ
shakllantirish imkonini bermoqda.
– Xalqlarimizning do stlik aloqalari tarixi uzoq o tmishga borib
ʻ ʻ
taqaladi, – dedi Hindistonning mamlakatimizdagi elchixonasi maslahatchisi
Shipra Gosh. – Buyuk ipak yo lining O zbekiston va Hindiston bo ylab
ʻ ʻ ʻ
o tishi natijasida nafaqt savdo-iqtisodiy, balki madaniyatlar o rtasida ham
ʻ ʻ
almashinuvlar yuz berdi. Mustaqillik yillarida o zaro munosabatlarimiz yangi
ʻ
mazmun bilan boyidi. Xalqlarimiz boburiylar yaratib ketgan tarix haqida,
bugungi samarali hamkorlik haqida birdek faxrlanib gapiradi. Mazkur tadbir
Prezident Shavkat Mirziyoyevning Hindistonga davlat tashrifi arafasida
o tayotganing ham ramziy ma nosi bor. Zero, intiqlik bilan kutilayotgan
ʻ ʼ
ushbu tashrif xalqlarimiz o rtasidagi hamkorlikni sifat jihatdan yangi
ʻ
bosqichga olib chiqishdek umumiy va mushtarak maqsadlarga xizmat qiladi.
Xalqaro seminarda O zbekiston va Hindiston o rtasida madaniy
ʻ ʻ
almashuvlarni yo lga qo yishda muhim ahamiyat kasb etayotgan
ʻ ʻ
“O zbekiston – Hindiston” do stlik jamiyati, Lal Bahodur Shastri nomidagi
ʻ ʻ
hind madaniyati markazi faoliyati, O zbekistonda ta lim, iqtisodiyot, sanoat
ʻ ʼ
sohasini isloh qilishda milliy va Hindiston tajribasi kabi masalalar yuzasidan
fikr almashildi.
3

Yurtimizda sog liqni saqlash tizimida yuqori va sifatli tibbiy xizmatniʻ
tashkil qilishda Hindiston bilan hamkorlik, o zbek va hind tillarini
ʻ
o qitishdagi ijobiy tendensiyalar, badiiy tarjima va ma rifiy munosabatlar
ʻ ʼ
haqidagi ma ruzalar tinglandi.
ʼ
Kurs ishining maqsadi : O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimi hind
manbalaridan foydalanish
Kurs ishining vazifasi : Tarix fanini o’rganishda qadimgi manbalarda
otning o’rni haqida.
Kurs ishining ob'ekti : Tarix fanini o’qitishda hind sivilizatsiyasi o’rni
Kurs ishining predmeti : Tarix fanini o’rganishda qadimgi hindiston
madaniyatining o’rni va ahamiyati
Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.
4

I.Bob.O’zbekiston tаriхi ni o’rganishda qadimi Hind manbalari .
1.1.Tarix fanini o’rganishda qadimgi manbalarda otning o’rni
Tarixdan ma’lumki, insoniyat sivilizatsiyasida turli ashyo va
hayvonlarning ko’z ilg’amas, lekin beqiyos darajadagi o’rni bor. Agar ilmiy
nuqtai nazardan yondashilsa, bunga ko’p misollar keltirilishi mumkin.
Birgina mezolit davrida itning va temir davrida otning qo’lga o’rgatilishi,
dastlabki kishilik jamiyati taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan. Turkshunos
olimlar va tarixchilarning e’tibor etishicha hamda qadimiy qazilmalar
guvohlik berishicha ilk bora Markaziy Osiyoda otlar qo’lga o’rgatilgan.
Tarixda otning go’shti va sutidan ilk bor foydalangan xalqlar-xunnlar ham
Markaziy Osiyoda istiqomat qilgan. Bu to’g’rida taniqli olmoniyalik olima
Vera Varmut shunday fikr bildirgan: “,Qadimiy qazilmalar har vaqt otlar ilk
bora Markaziy Osiyoda qo’lga o’rgatilganiga ishora qilgan. Ammo bu
nazariyani tasdiqlaydigan ilmiy xulosalar yetishmas edi.” 1
Vera Varmut so’nggi yillari Yevroosiyo hududlari – Mojariston,
Ukraina, Rossiya , Qozog’iston va Mo’g’ilistondagi otlar irsiyatini tadqiq
etgan. ,,Otlar turli hududlarda , alohida-alohida holatlarda xonakilashtirilgan
degan fikr u qadar ham to’g’ri chiqmadi”,- deydi BBC bilan suhbatda
olima- ,,Markaziy Osiyolik odamlar qadimdan bu otlarni qo’lga o’rgatib,
xonaki otlar yoniga yovvoyilarini qo’shib boraverishgan” ,,Gap g’arbda
Mojariston , sharqda esa Mo’g’uliston oralig’idagi ulkan mintaqa haqida
bormoqda”. Markaziy Osiyo esa bu ana shu ulkan mintaqa markazidir. Otlar
ilk bora Yevroosiyo, xususan, Markaziy Osiyoda qo’lga o’rgatilgani endi
ilmiy jihatdan ham tasdiqlandi.
1
Павлов В.И. Формирование индийской буржуазии. М.: Изд. восточной литературы, 1958, с. 175, 278, 279.
5

Aksar markaziy osiyoliklar ilk otlar o’z mintaqalarida qo’lga
o’rgatilganiga shundoq ham qattiq ishonishardi. Xususan, dunyodagi eng
jozibali va nafis otlardan biri- Axaltekin otlari asrlar bo’yi
Turkmanistonda urchitilgan. Oyoqlari uzun, nozik va sarvqomat Axaltekin
otlari narxi ba’zan millionlab dollarga chiqishi aytiladi. Bu esa
Turkmanistonda ot urchitish naqadar qadimiy san’at ekanligini ham
ko’rsatadi.
Hindiston oriylari aslida hozirgi Turkmanistondan kelib chiqqan,
degan nazariyani o’rgangan Britan jurnalisti Maykl Vud esa turkman otlari
borasida bir necha yangi ma’lumot va farazlarni ham o’rtaga tashlagan.
Hindularning qadimiy Veda kitoblarida ot aravalar eslatiladi, ammo u
paytda Hindistonda hali otlar qo’lga o’rgatilmagan bo’lgan”- deydi jurnalist.
Maykl Vud Turkmanistonga boradi va bu yerda otlarni urchitish naqadar
qadimiy san’at ekanligiga guvoh bo’ladi. Qator ilmiy farazlarga ko’ra,
hozirgi Turkmaniston va O’zbekiston hududlarida bir necha ming yil oldin
sahrolashish jarayoni kuchaygach, bu yerdagi mahalliy odamlar hozirgi
Hindiston hududlariga ko’chib o’tishadi.
Markaziy Osiyo oriylari Hindistonga otlarni urchitish san’ati va ular
tasvirlangan diniy kitoblarini ham olib borishgani ehtimoli bor.
O’rta Osiyoda tadqiqotchilarning taxmin qilishlaricha, otlarning
yengil va og’ir qurolli suvoriylar uchun yaroqli bo’lgan turli zotlarini
yetishtirish bo’yicha naslchilik ishlari mil. avv. 2-ming yillikdayoq
boshlangan . Birinchi mingyillikning dastlabki asrlarida bu faoliyat o’z
natija-larini bera boshlagan. Chopqir otlarni yetishtirish bilan o’sha davrda
asosan, Midiya va O’rta Osiyoda shug’ul-langanlar , chunki bu yerlarda
otliq qo’shin g’ildirakli aravalarning o’rnini egallab, armiyada asosiy
bo’linma bo’lib qolgan edi.
6

Qadimgi manbalarda otlar to’g’risida bir qancha ma’lumotlar
saqlanib qolgan. Xususan, otlar ajdodi sifatida fanda Barilyabdu degan
jonivor tilga olinadi. Bo’yi ikki metrli bu ulkan jonivor o’n million yillar
oldin yashagan. U ham faqat o’simliklar bilan oziqlangan.
Otlarni birinchi bo’lib Markaziy Osiyoliklar eramizdan avvalgi besh
ming yil oldin qo’lga o’rgatganligini yuqorida ta’kidlagandik. Ot odamga
do’st tutinishda va sadoqatda tengsiz jonivordir. Masalan, Aleksandr
Makedonskiy o’zi-ning Busefalu deb nomlangan shahar bunyod etilgan. Ot
intellekt jihatidan ham boshqa jonivorlarni ortda qoldiradi . Aynan ,
Chingizxon qo’mondonlaridan biri navbatdagi bosqinga ketish oldidan
rejalarni o’z otiga so’zlab bergani haqida afsonalar saqlangan.Natijada uning
oti jangda uni ancha himoyalay olgan.Qadimiy Mol-daviyada ayollar ot
minishdan oldin qo’sh yubka kiyib oli-shi talab etilgan. Qadimiy Rim
imperatori Kaligula o’zining Institat laqabli otini shu darajada sevardiki, uni
senator lavozimiga tayinladi. Bu ishidan keyin uni muxolifatchilari xanjar
bilan yaraladilar. Ot yigirma uch millatning muqaddas hayvonidir. Ko’pincha
otlar ularsiz bajarib bo’lmaydigan joylarda , Shimoliy Afrika va Yaqin
Sharqda hurmatga sazovor. Nima bo’lganda ham , zamonaviy olimlar
otlarning qadimgi manbalardagi o’rnini yuksak baholaydilar. 2
1.2. Tarix fanini o’qitishda Hind sivilizatsiyasi o’rni
Insoniyat tarixida ishlab chiqaruvchi xo’jalikning, shahar madaniyati va
yozuvning, xullas, sivilizatsiyaning ilk vatani Yaqin Sharq bo‘lib,
insoniyatning madaniy yutuqlari shu yerdan butun ko’hna dunyoga, g’arb-u
sharqqa tarqalgan degan fikr XX asr boshlarida ham hukmron ilmiy karash
2
Гордон Л.А. Из истории рабочего класса Индии. М., 1961, с. 127-148; Комаров Э.Н.
Материальное положение промышленного пролетариата Бенгалии и некоторые вопросы его
формирования // Ученые записки Института востоковедения АН СССР. Т. 5. М., 1953.
7

edi. Ammo keyingi tadqiqotlar bu qarashga tuzatishlar kiritib bormoqda.
Dastlabki shunday kashfiyotlar XX asrning 20-yillaridayoq amalga oshirildi:
hind arxeologlari Saxni va Banerji Hind daryosi bo‘yida Mesopotamiyadagi
shumerlar va Misrdagi ilk fir’avnlar davridayoq mavjud bo‘lgan qadimgi
sivilizatsiya qoldiqlarini ochdilar. Olimlar ko’z oldida rivojlangan
hunarmandchilik, ajoyib shaharlar va o’ziga xos madaniyatga ega bo’lgan
sivilizatsiya namoyon bo‘ldi.
Dastlab arxeologlar ushbu sivilizatsiyaning eng yirik shahar markazlari
Xarappa va Mohenjo-Daroni ochdilar. Bu sivilizatsiya ochilgan birinchi
shahar nomidan kelib chiqib, Xarappa sivilizatsiyasi deb ataldi. Shu tariqa
Hind sivilizatsiyasini qadimiylik bo‘yicha yer yuzida Mesopotamiya va Misr
sivilizatsiyalari bilan tengdosh bo’lgan uchinchi sivilizatsiya deb atash
mumkin. Ammo ba’zi tadqiqotchilar bu sivilizatsiyaning endi
o‘rganilayotganligini nazarda tutib, eng qadimgi bo’lishi ham mumkin, degan
taxminni aytmoqdalar. Hind sivilizatsiyasi ham boshqa qadimgi
sivilizatsiyalar qatori daryolar bo’yida shakllangan va sug‘orma
dehqonchilikka asoslangan edi. Qadimgi Hind sivilizatsiyasining qirg’oq
bo’ylab tarqalish moyiligiga qarab olimlar unga Mesopotamiyaning ta’siri
kuchli bo’lganligi haqida tahmin qilishadi. Darhaqiqat, Mesopotamiya
sivilizatsiyasi qadimgi Hind sivilizasiyasi mavjudligidan dalolat beruvchi
dastlabki manbalardan bir necha asr oldin vujudga kelgan. Bundan tashqari,
ularning shahar hayotida ham anchagina umumiylik bor: «o’rta sinf»
shaharliklarning nisbatan to’kis yashash darajasi, yuqori darajadagi fuqarolik
ongining shakllanganligi (bu faqat Mesopotamiyadagi manbalar bilan
isbotlangan bo’lib buni tasdiqlovchi hind manbalari topilmagan) bu
umumiylikning eng muhim jihatlaridir Ammo shaharni rejalashtirish,
ichimlik suvi ta’minoti va oqava suvni chiqarishning puxtaligi Mohenjo-Daro
8

aholisining yuksak turmush madaniyatidan dalolat beradi. Bu ikki
sivilizatsiyalarning o’xshash tomonlari umumiy xarakterga ega bo’lib, mayda
farqlar bilan izohlanmaydi.
Arxeologik topilmalarga qaraganda Hindistonda qadimgi tosh
asridayoq odamlar yashagan. Eneolit, ayniqsa, bronza davrida Hindistonning
g’arbiy hududlarida o’ziga xos Qadimgi Hind sivilizatsiyasi shakllanadi.
Uning eng rivojlangan davri mil. avv. III ming yillik – II ming yillik
boshlariga to’g’ri keladi. Bu sivilizatsiya markazlari yirik shaharlar bo’lib,
ularning xarobalari zamonaviy Xarappa (Panjob viloyatida) va Mohenjo-
Daro (Marxumlar tepaligi, Sind vodiysida) hududlarida topilgan.
Taxminlarga qaraganda, hozirgi Pokiston hududida, Hind daryosi bo‘ylarida
ham xuddi Misrda, Nil daryosi bo’ylaridagi singari serhosil sug‘orma
dehqonchilik zonasi mavjud bo’lgan. Qadimgi Hind sivilizatsiyasini
olimlarning taxmin qilishlaricha, dravid5qabilalari yoki ulardan ham oldingi
qabilalar yaratganlar.
Juda qadim zamonlardayoq Hindiston qadimgi sharq va antik
dunyoning boshqa mamlakatlari bilan yaqin aloqalar o‘rnatgan bo’lib, bu
o’zaro madaniy yutuqlarning almashinuviga olib kelgan. Xarappa
sivilizatsiyasi davridayoq Mesopotamiya, Eron va O’rta Osiyo bilan,
Mauriylar davrida Misr, Janubi-sharqiy Osiyo va Uzoq Sharq bilan madaniy
va savdo aloqalari o‘rnatilgan. Antik mualliflarning xabar berishlaricha, hind
elchilari imperatorlar Avgust, Trayan, Adrian va Avrelianlar davrida Rim
imperiyasiga ham yetib borishgan9. Og’ir geografik sharoitga qaramasdan,
shimoli-g’arb tomondan Hindistonga o’tish yo’li bo‘lib, qadimda bu yo’ldan
oriylar va O’rta Osiyolik ziroatchi qabilalari foydalanganlar. Hayoti tabiat
injiqliklariga bog’liq bo‘lgan aholi suvga chuqur hurmat bilan munosabatda
bo‘lgan. Ming yillik tarixga ega bo’lgan suvga sig‘inish bugun ham davom
9

etmoqda: hindlar sersuv daryo — Gangni muqaddas sanaydilar, unga
sig‘inadilar.
Xo’sh, shunday rivojlangan Qadimgi Hind sivilizatsiyasining inqirozi
qanday yuz berdi? Olimlarning taxmin qilishlaricha, dastlab sivilizatsiyaning
asosini tashkil qilgan shaharlar inqirozga yuz tutib, vayronalarga aylangan.
Bunchalar rivojlangan va keng hududga tarqalgan jamiyatning tanazzuli
uning har bir hududida o’zgacha yuz bergan. Mohenjo-Daroga kelsak, uning
inqirozi uzoq davom etgan, intihosi esa fojiali bo’lgan. Olimlar asosiy sabab
qilib yer osti suvlarining ko’tarilishi va daryo toshqinlarini ko’rsatishmoqda.
Bundan tashqari, tabiat ofatlariga qarshi to’xtovsiz kurashishga, doimiy ruhiy
hayajon holatida turishga majbur bo’lgan jamiyat oxir-oqibatda charchagan,
qiyinchiliklar oldida taslim bo’lgan va tanazzulga yuz tutgan bo’lishi ham
mumkin. 3
1.3.Tarix fanini o’rganishda qadimgi Hindiston madaniyatining
o’rni va ahamiyati
Qadimdan biz bilamizki Hindiston kuchli va qudratli davlat. Hind
madaniyati ham katta o’ringa egadir. Ko’p asrlar davomida taraqqiy qilib
kelgan qadimgi hind madaniyati bir qator qo’shni xalqlar madaniyatining
rivojlanishiga ancha kuchli ta’sir ko’rsatgan. Ko’pgina diniy to’plamlar
saqlanib qolganligi sababli qadimgi hind xalqlarining dini to’g’risida ayniqsa
yaxshi ma’lumotlarga egamiz. Qadimgi hind adabiyotining yodgorligi
“Rigveda’’ning minglab madhiyalari va so’nggi veda adabiyotlari oriylarning
diniy e’tiqodlari to’g’risida boy ma’lumotlar beradi.
3
Юрлов Ф.Н., Юрлова Е.С.История Индии. ХХ век. – М.: Институт востоковедения РАН, 2010.16
с.
10

bo’lmagan. Kohinlar yopiq tabaqa bo’lgan. So’nggi veda davrida
kohinlar alohida toifa, braxmanlar varnasini tashkil qilganlar va boshqa
varnalardan mavqelari yuqoriligiga da’vo qilganlar. Uch varnadan
birortasining to’la huquqli a’zosi bo’lish uchun faqat bu varnada tug’ilish
emas balki braxman o’quvchisining uyida o’qish va diniy sirlarni bilish
huquqini bergan. Veda matnlarini o’qituvchidan o’quvchiga faqat og’zaki
uzatganlar. Natijada vaqt o’tishi bilan matnlar mazmuni o’zgarib ketgan.
Er.avv.I ming yillik o’rtalarida yangi diniy e’tiqodlar vujudga keldi.
Ularning eng muhimi budda dinining ,,Uch qimmat’’ I edi. Bu Buddaning
o’zi,draxma uning ta’limoti va sangxa unga e’tiqod qiluvchilar jamoasi
hisoblanadi. Budda dinining asoschisi Shaq’ya zodagon urug’iodan bo’lgan
shahzoda Sidxartxa Gautama hisoblanadi. Budda ta’limotining o’zig xos
xususiyatlari u hayotni azoblanish deb tushuntiradi. Azoblanish o’lim va
kasalliklar bilangina bog’liq emas, balki eng yaxshi bo’lib qayta tug’ilishlar
zanjiri bilan bog’langan. Diniy urf-odatlar murakkablashib borishi bilan
birga maxsus kohinlik ham vujudga kelib, bu kohinlik asta-sekin kastaga
birlashib ketadi. Braxmanlarning alohida ideologiyasi paydo bo’ladi va
braxmanlar kastasining mustahkam tashkiloti ham vujudga keladi.
Qadimgi diniy to’plamlar – Vedalar, Diniy-filosofik faoliyat hiyla
taraqqiy etishi natijasida paydo bo’lgan sharh va izohlar bilan to’lib ketadi.
Braxmanlar ta’limotiga ko’ra, faqat braxmanlar kastasiga mansub
kishilargina muqaddas diniy marosimlarni o’tashi, odamlarga diniy ta’lim
berishi mumkin bo’lgan. Keyinchalik vaqt otib qadimgi braxman dini va u
bilan birga qadimgi kasta sistemasi ham sekin-asta o’z ichidan buzila
boshlaydi. Qadimgi Hindiston adabiyotida markaziy o’rinni diniy adabiyot
yodgorliklari egallaydi. Ularning eng qadimgiari vedalar, o’qituvchidan
o’quvchiga og’zaki uzatilgan.Veda madhiyalarining katta qismi qurbonlik
11

rasm-rusmlariga bag’ishlangan. Er.avv I-ming yillikning II yarmida budda
adabiyoti shakllangan. Hindistonda yozuv nisbatan kechroq paydo bo’lgan.
Uning ilk namunalaridan biri Ashoki yozuvlaridir. Qadimgi hindlar mantiq,
til falsafasida katta yutuqlarga erishdilar. Matematika, astranomiya fanlari
bo’yicha V asrda mashhur olim Ar’iyabxattaxa harakatning nisbiyligi asosida
yerning o’z o’qi atrofida aylanishi va uning quyosh atrofida aylanishini faraz
qiladi.
Matematikada nolni kiritilishi, arab raqamlari deb aytiladigan raqamlar
Hindistondan kelib chiqdi. Er.avv I asrlarida turli adabiy janrlar mavjud
bo’lgan. Bu davrda mashhur dramaturg Shakun Kalidasa ijod
qiladi. ,,Panchatatra’’deb atalgan kitobda masallar to’planadi, uning arabcha
tarimasi Kalila va Dimna deb ataladi. Hind
yozuvining eng qadimgi asarlari Shimoliy Hindistonda urug’chilik
tuzumining yemirilishi davridan boshlab eng qadimgi quldorlik
davlatlarining tashkil topishiga qadar ilmiy bilimlarning paydo bo’lishi va
eng qadimgi tarkib topishini kuzatib borish imkonini beradi. Moxenjadaro va
Xarappadagi katta shaharlar harobalaridan topilgan ieroglif yozuvlar shuni
ko’rsatadiki, er.avv ming yillikdayoq Hindistonda o’ziga xos ravishda
vujudga kelgan sur’atli yozuv mavjud bo’lgan. Hindistonda alfabit bo’g’inli
yozuv III asrda tarqalgan. Kxaroshti yozuvidagi yozuvlar shu davrga oiddir,
bu yozuv oromiy yozuvini qo’llanish negizida vujudga kelgan bo’lishi
mumkin. Ashoka yozuvlarining ko’pi braxma yozuvining original qadimgi
hind sistemasi ko’lamida yozilgan bo’lib, bu yozuvdan devapagari,
shuningdek ko’p sonli boshqa hind alifbelarining ancha keying klassik
sistemasi taraqqiy etgan. Maurilar davridan so’ng, g’isht va toshdan
qurilishda keng foydalaniladi. Hozirgacha obidalar g’arbiy Hindistondagi
budda monastrlari diqqatga sazovor. Maurilardan so’ng, haykaltaroshlikning
12

mahalliy maktablari vujudga keladi. Ulardan eng mashhurlari shimoliy-
g’arbiy Hindistondagi Gandxara, shimoliy Hindistonning markaziy
qismidagi Madxura va Dekan viloyatidagi maktablardir. Bu maktablar Hind
tasviriy san’ati asosida an’analari bilan ko’proq bog’langan. Ana shu
maktablar asosida o’rta asrlar hind va janubiy-sharqiy Osiyo mamlakatlari
madaniyati shakllandi.
Qadimgi Hind adabiyoti asarlarining katta qismi veda, epik va budda
adabiyotlari an’anaviy janrlarga tegishli bo’lib, asrlar davomida og’zaki
shaklda yashab keldi. Tibbiyot fani ham rivojlangan. Bu tog’risidagi eng
qadimgi ma’lumotlar diniy Veda to’plamlarida, jumladan Rigveda
madhiyalarida va Atharvavedada saqlanib qolganini ko’rishimiz mumkin
bo’ladi. Aynan muqaddas matnlarni eslab qolish,lingvistika,falsafa va mantiq
kabi bir qator fanlarning rivojiga sabab bo’ldi. Diniy-sehriy dunyoqarash
hukmronlik qilgan davrda qadimgi Sharqdagi boshqa xalqlarda bo’lgani kabi,
qadimgi hindularda ham fanning boshlang’ich formalari diniy chirmashib
ketgan. 4
4
Keith A.B., ed. Speeches and Documents on Indian Policy 1750-1921. Vol. 1, Ox-ford, 1922, p. 383;
Metcalf T.R. The Aftermath of Revolt. India 1857-70. Princeton (New Jersey), 1964, p. 129, 133;
Юрлова Т.Ф. Народное восстание 1857-1859 гг. в Индии и английское общество. М.: «Наука»,
1991, с. 121, 124; Комаров Э.Н. Политическое развитие независимой Индии. Основные формы,
этапы и закономерности // Индия в глобальной политике. Отв. ред. Ф.Н. Юрлов. М.: ИВ РАН,
2003, с. 186-226.
13

II.Bob. Mushtarak adabiy aloqalari
2.1.Tarix fanini o’rganishda qadimgi Hindiston dinining o’rni
Qadimgi Hindistonda juda ko’p urug’, qabila va elatlar yashaganlar.
Ularning xo’jaligi, turmush tarzi har xil bo’lganligi uchun diniy e’tiqodlari
ham turlicha bo’lgan. Hindistonda yashagan aholi ko’p zamonlar tabiat
hodisalariga ajdodlar ruhiga tog’-toshlarga, hayvonlarga suv va daraxtlarga
sig’inish uzoq davom etgan. Ularda oy, quyosh va olovga sig’inish keng
tarqalgan edi. Hindlarda Agni olov, Indra momaqaldiroq, Aditinani esa
hosildorlik xudosi deb bilgan.
Hindistonda diniy e’tiqodlarning kelib chiqishi ham boshqa xalqlar
kabi ularning turmush tarzi va xo’jaligiga bog’liq bo’lgan.
Hindistonning qadimiy dinlaridan biri bu hinduizm dinidir. Hinduizm
dinining asosini qadimgi Hindistonning arxiak e’tiqodlari daraxtlar, tog’, suv
havzalari, ilon, sigir va maymun kabilarga sig’inish katta ro’l o’ynaydi. Bu
dinda bosh yaratuvchi-xudo g’oyasi mavjud. Bu xudo Vishna hisoblanadi. U
hayvonlar sirtlon, baliq, toshbaqa yoki insonlar odatda qora tanli podsho yoki
cho’pon yani Kirishnalar qiyofasida namoyon bo’lgan. Vishna o’z navbatida
ko’nservator nomi bilan tanilgan. U oliy mavjudot sifatida hurmatga sazovor
bo’lgan. Vishna dharma tamoyillarinining himoyachisi ularni tartibsizlik va
halokat oldida himoya qiladi. Boshqa bir hinduist jamoalari esa bosh hudo
deb sopol parchalrini osgan asket yoki darvish yoki raqqos qiyofasida
tasvirlanadigan Shivani tan olishadi.Unga ko’pincha muqaddas ho’kiz
hamkorlik qilgan. Shiva hudosi Mahadeva nomi bilan mashhur bo’lib,
bugungi kunda hinduizmning xudolaridan biridir. Hinduistlar qadimgi davr
oxiri va hozirgi kunlarda Vishna va Shivaga e’tiqod qiluvchilar jamoasiga
14

bo’linadi.
Hinduizm dini mafkurasining asosiy belgilari “Bxagavadgita
poemasi” bo’lib “Xudo qo’shiqlari” degamn ma’noni anglatadi. Bu poema
Maxabxarata tarkibiga kiritilgan. Hinduizm dinida cheksiz sabr-toqat
qilishga chaqiriladi. Ijtimoiy munosabatlarda asa inson muloqati o’z ijtimoiy
doirasi bilan cheklanish kerak deb hisoblaydi. Ya’ni kasta bo’yicha kasbni
o’zgartirish taqiqlanadi. Nikohni bolaligidan o’qitish odati tarqalgan. Bevani
o’z eri gulxanida kuydirgan paytda o’zini olovga berishi eng savobli ish
hisoblanadi. Hindistonda davlatlar vujudga kelishi munosabati bilan
Hindistonning ko’p joylarida Braxman dini keng yoyilgan. Braxmanizm
Vedika davrida mil.avv 1500-yildan boshlangan. Braxmanizm asosan
metafizik ma’naviyatga asoslangan, shuning uchun uning ko’pgina
tushunchalari jismoniy muhitdan tashqarida bo’lgan savollar bilan bog’liq.
Braxmanizm dinining bosh xudosi Braxma hisoblangan. U yaratuvchi va o’z
navbatida hech qachon yaratilmagan xudo sifatida tan olinadi. Braxmanizm
dinining ruhoniylari Braxmanlar deb atalgan. Keyinchalik mil.avv 500-
yillarga kelib yuqorida ta’kidlab o’tilganidek hinduizm paydo bo’lishi bilan
sig’inish Shiva va Vishna kabi boshqa xudolarga ham qaratila boshlagan.
Hindistondagi diniy e’tiqodlardan yana biri bu buddizm bo’lgan. Bu
dinning asoschisi Shakyamuni qabilasidan bo’lgan Sitharta Gautamadir. U
buddizm diniga mil.avv VII-VI asrlarda asos solgan.Sitharta Gautama
Budda - Marifatlangan laqabi bilan o’z ta’limotini mamlakat bo’ylab 40 yil
targ’ib qilgan. Buddizm dinining boshqa dinlardan farqi shundaki hech
qanday o’zgarmas narsa yo’q, hatto xudo ham ozgaruvchan deb uqtiriladi.
Buddizin zaminida Budda Dharma va Sangxaga e’tiqod qiladi. Budda oliy
haqiqatga etishishning yorqin timsoli sifatida qaraladi. Dharma esa Sitharta
Gautama qoldirgan ta’limot.
15

Bu ta’limotning eng qisqa bayoni “to’rt oliy haqiqat”dan ibirat deb
hisoblagan. Birinchisi azob – uqubat mavjud, ikkinchisi, azob-uqubatning
sababi mavjud,
uchinchisi, azob-uqubatning tugashi mavjud, to’rtinchisi, azob-
uqubatning tugashiga olib keladigan sakkiz bosqichli yo’li mavjud.
Sangxaga to’xtaladigan bo’lsak Budda asos solgan va hozircha faoliyat
ko’rsatib kelayotgan rohiblar jamoasidir.
Buddizm tarixiga nazar soladigan bo’lsak 2500 yildan ortiq davrni o’z
ichiga oladi. Unga dastlab Braxmanizm va Jaynizmning ta’siri kuchli
bo’lgan. Imperator Ashoka davrida Buddizm kuchli mustaqil din sifatida
shakllanadi.
Shuni aytib o’tish joizki Qadimgi Hindistonda ko’plab dinlar mavjud
bo’lgan. Hindistonning qadimgi dinlariga tarixiy jihatdan nazar tashlaydigan
bo’lsak qadimdan mavjud bo’lgan dinlar nafaqat avval balki hozirgi zamonda
ham ma’lum darajada saqlanib qolgan. Bu dinlarning urf-odati, marosimlari,
bayram kunlari hind aholisi o’rtasida amal qilinmoqda. Qadimgi dinlar
nafaqat Hindistonda balki boshqa hududlarda ham keng tarqalgan. Bunga
misol tariqasida hozirgi kunda dunyoviy dinga aylanib ulgurgan Buddaviylik
dinidir. Bu dinga hozirgi kunda 500 milliondan ortiq odamlar e’tiqod qiladi.
2.2.Mushtarak adabiy aloqalari (eron va hindiston adabiyoti
misolida)
Fors tilida yaratilgan mumtoz epik va lirik she’riyat yagona bir xalq
namoyandalariga mansub emas. Bu jahonshumul ahamiyatga molik badiiy
meros turli qardosh va qondosh xalqlarning ulug‘ vakillari tomonidan barpo
etilgan va bugungi kunda Eron, Afg‘oniston, Hindiston, Ozarbayjon,
16

Tojikiston xalqlari qatori bizning ona yurtimizda ham bu bebaho ma’naviy
boylik o‘z salmoqli mavqeiga ega. Uni har tomonlama o‘rganish, xalq
mulkiga aylantirish bizga ustozlardan meros vazifa va mas’uliyat bo‘lib
kelmoqda.
Ma’lumki, o‘rta asrlar fors tilidagi mumtoz adabiyotning hududiy
qamrovi nafaqat hozirgi Eron davlati doirasi bilan, balki hozirgi Eron,
Afg‘oniston va Tojikiston chegaralari bilan ham o‘lchanmaydi. IX asr
oxirlaridan Movarounnahr, Samarqand va Buxoroda shakllana boshlagan bu
ulkan she’riyat maktabi yillar o‘tib o‘z ko‘lamini kengaytirdi, shimoli-
g‘arbda hozirgi Kafqozorti o‘lkalari, janubi-sharqda esa SHimoliy Hindiston
o‘lkalari bilan uyg‘unlashib ketadi. 5
VIII asr boshlaridayoq arab musulmonlarining Muhammad ibn Qosim
boshchiligidagi oz sonli bir qo‘shini SHimoliy Hindustonning Sind
viloyatiga etib kelib, Mo‘lton shahrini poytaxt qilib olgan kichik bir arab
noibligini shakllantirgan edi. Ammo Hindistonda islom dini va musulmon
madaniyatining yoyilishi asosan Sulton Mahmud G‘aznaviy (998-1030)
harbiy yurishlaridan boshlanganligini ko‘pchilik e’tirof etadi. Sulton
Mahmud SHimoliy Hinduston hududiga 17 marta bostirib kirdi va juda ko‘p
hindaviy ibodatxonalarning o‘rniga masjidlar barpo etdi. Mahmud G‘aznaviy
o‘zi turkiy elat vakili bo‘lsa ham, uning davlati hududida fors tili etakchi
hisoblanardi. G‘aznaviylar saroyida 400 dan oshiq shoir ijod qilgan degan
mubolag‘a bor. Bulardan mashhurlari Unsuriy, Farruxiy, Manuchehriylar
bo‘lib, ular ijodida Hindiston mavzusi o‘zining keng aksini topgan. Ayniqsa,
Farruxiy Siyistoniyning “Somnat qasidasi” alohida shuxrat qozongan.
Beruniyning “Hindiston” asari ham shu davrda yozilgan.
Sulton Mahmudning o‘g‘li Mas’ud G‘aznaviy 1041 yilda
5
Алаев Л.Б. История Востока. Т. 5: Восток в новейшее время: 1914-1945 гг., с. 307-311;
Белокреницкий В.Я., Москаленко В.Н. История Пакистана. XX век. М: ИВ РАН, Крафт+, 2008, с.
27.
17

Dandanakanda Saljuqiylardan engilgach, G‘aznaviylar saltanatiga putur
etib, ular qo‘lida asosan SHimoliy Hinduston hududi saqlanib qoldi va
poytaxt ham Lahorga ko‘chirildi. Mazkur davrlar sodir bo‘lgan bu kabi
voqealar nafaqat mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy va siyosiy jarayonlarni
jadallashuviga, balki, adabiy aloqalarning rivojlanishiga va taraqqiy etishiga
ham katta ta’sir o‘tkazgan.
Aytib o‘tish joizki, adabiy aloqalar jahon xalqlari madaniyati tarixida
o‘ziga xos o‘rin tutadigan hodisalardan biri sifatida dolzarb masalalar
qatoridan o‘rin olgan. Uzoq tarixiy ildizlarga ega bo‘lgan ushbu jarayonlar
doimo insoniyatni bir-biridan o‘rganish, bir-biriga o‘rgatish, bir
madaniyatning boshqa bir madaniyat yutuqlaridan unumli foydalanishga
undab kelgan. Tarixdan ma’lumki, muayyan bir millat adabiyotining boshqa
bir millat adabiyot durdonlari bilan yoki umumjahon adabiyot ummonidan
bahra olgan, undan ta’sirlangan qalam ahli, garchi o‘rta asrlardayoq SHarq
mutafakkirlarining asarlarida ham ko‘zga tashlansa-da, mazkur masalani
chuqurroq, ilmiyroq tarzda o‘rganish zaruratining yuzaga kelishi natijasida
XIX asrda Evropada qiyosiy adabiyotshunoslik ilmi alohida fan sifatida
rivojlana boshladi. Bunga jahon adabiyoti durdonalarining G‘arb va
SHarqda katta nufuzga ega bo‘lgan tillarga jadallik bilan tarjima qilinishini
sabab qilib ko‘rsatish joiz. Albatta, badiiy va ilmiy tarjima SHarq xalqlari
tarixida uzoq davrlardan buyon mavjud bo‘lib kelgan. Buni “Kalila va
Dimna” (“Panchatantra”)ning qadimgi hind tilidan pahlaviy (o‘rta fors)
tiliga, keyinchalik forsiydan arab tiliga tarjima qilinishi, yoki aslida qadimgi
hind-eron afsonalari, ayniqsa, pahlaviy tilida yozilgan “Hazor afsona”
(“Ming afsona”)dan sarchashma olib (De Hammerning aniqlashicha, bu
haqda Mas’udiyning “Muravvij uz-zahab” asarida ma’lumot keltirilgan),
arab tilida yozilgan, keyinchalik fors (Safaviylar hukmronligi davrida) va
18

boshqa tillarga tarjima qilingan (yoki aslida qadimgi hind tilida yozilib,
so‘ng pahlaviy tiliga tarjima qilingan) “Ming bir kecha” misolida ham
ko‘rish mumkin. Islomdan keyingi davrlarda ham tarjima san’atiga alohida
e’tibor berildi. Qadimgi yunon va boshqa tillardagi ilmiy-falsafiy asarlar
arab tiliga, arab tilidagi diniy va ilmiy kitoblar esa fors tiliga, arab va fors
tilidagi manbalar esa turkiy tillarga tarjima qilindi. Erondagi Taxti Jamshid
toshbitiklarining bir necha tilda bitilganligi ham SHarq
xalqlarining tarjima san’ati va uning madaniy-iqtisodiy aloqalarda
tutgan o‘rnidan nechog‘lik xabardor bo‘lganliklaridan darak beradi.
Adabiy aloqalar haqida so‘z ketar ekan, o‘rta asrlarda SHarq xalqlari,
ayniqsa, turkiy xalqlar, arab va hind xalqlari adabiyoti bilan yaqin adabiy
aloqalar o‘rnatilishi natijasida fors-tojik adabiyotining shuhrati yanada
oshshganini eslab o‘tish joiz. SHuningdek, ushbu tildagi adabiyotning katta
hududlarda keng yoyilishida boshqa SHarq xalqlari, xususan, o‘zbek xalqi
ham katta hissa qo‘shdi. Forsiy adabiyotning Amir Xusrav Dehlaviy,
Alisher Navoiy, Badriddin Hiloliy, Mirzo Abdulqodir Bedil, Zebunniso,
Mirzo G‘olib kabi o‘nlab yirik namoyandalarining ijodi bunga yaqqol misoli
bo‘la oladi. 6
SHu nuqtai nazardan, fors-tojik adabiyoti nafaqat forsiyzabon xalqlar
uchun, balki mintaqadagi boshqa xalqlar uchun ham qadrli ekanligini isboti
sifatida Abuabdullo Rudakiy, Abulqosim Firdavsiy, Nizomiy Ganjaviy,
Umar Xayyom, Farididdin Attor, Jaloliddin Rumiy, Sa’diy SHeroziy, Hofiz
SHeroziy, Kamol Xo‘jandiy, Abdurahmon Jomiy, Soyib Tabriziy kabi
ulug‘ shoir va mutafakkirlarning ijodida ko‘rishimiz mumkin. YUqorida
nomlari keltirilgan buyuk allomalarning asarlarini bugungi kunda o‘zbek
xalqi ham sevib mutolaa qilishi millatlar o‘rtasidagi adabiy aloqalarning
mushtarakligining bir isbotidir.
6
Левковский А.И. Особенности развития капитализма в Индии, с. 67.
19

SHarq xalqlari adabiy aloqalarida xalq og‘zaki ijodining o‘rni ham
beqiyosdir. Eron mintaqasi xalqlarining og‘zaki badiiy ijodining tarixiy
asoslari qadim zamonlarda yashagan ajdodlarning arxaik tasavvurlari
asosida yuzaga kelgan mifologik eposga borib taqaladi. Bu hudud xalqlari
badiiy dahosining benihoya ulkan salohiyati tufayli yaratilib, asrlar
davomida bugungi kunga qadar o‘zining qadrini yo‘qotmay kelayotgan
“Ming bir kecha” ertaklariga asos bo‘lgan " رازه هناسفا " singari xalq ertaklari
insoniyat ma’naviy madaniy merosining nodir durdonalari sifatida SHarqu
G‘arb xalqlari ma’naviyatining rivojiga katta hissa qo‘shib kelgan. Eron
folklori boshqa sharq xalqlari folklori singari o‘z xalqi dunyoqarashini,
ma’naviy olamini o‘zida mujassamlashtirgan buyuk qadriyatlardan biridir.
Pahlaviylar hukmronligi davriga kelib (1926-1979) Eronda
antropologiyaning asoschisi va tashabbuskori Sodiq Hidoyat bo‘ldi. U
muntazam ravishda xalq og‘zaki ijodi ashula va qo‘shiqlarini, allalarni,
bolalar o‘yinlarini, xalq irim-sirim va ishonch-e’tiqodlarini yig‘ib bordi va
shu ishi bilan Eronda birinchilardan bo‘lib folklor haqidagi ilmiy
tadqiqotlarga asos soldi. U Isfahon, SHeroz, Evropaning ko‘plab
mamlakatlari hamda Hindistonga safar uyushtirib, do‘stlari ko‘magida
1931-1932 yillarda " هنا???سفا " “Afsona” to‘plamini nashr ettirib, xalq
qo‘shiqlari bo‘yicha milliy ma’naviy boyliklarini qayta tiklashga muvaffaq
bo‘ldi. 1933 yilda esa Tehronda uning folklorga oid yana bir " ناتسکنرین " (bu
o‘rinda
.ya’ni “Akademiya” ma’nosida ishlatilgan) kitobi nashr etildi "
ناتسگنهرف "
Xulosa o‘rnida aytish mumkinki, Eron va Hindiston o‘rtasidagi adabiy
aloqalari uzoq davrlarga borib taqaladi. U xoh nasrda bo‘lsa, u xoh nazmda,
xoh xalq og‘zaki ijodida bo‘lsin har ikki mamlakatning milliy qadriyatlari,
20

an’analari, badiiy san’at va badiiy uslublari mushtarak holda yaratilgan.
YAratilgan asarlarning g‘oyasi, badiiy uslubi, mavzular ko‘lami sharqona
uslubda aks etgan. Obrazlar tizimi, ijtimoiy didaktik masalalar, qahramonlik
epopeyalari, nasriy yoki she’riy xalq romanlari uzoq va yaqin o‘tmishda
yashab o‘tgan hukmdorlar va hukmron tabaqa vakillarining hayoti
kuylangan.
2.3.XIX asr oxiri - XX asr boshlarida hindistondagi ijtimoiy-siyosiy
vaziyat
XIX va XX asrlarning boshlarida Hozirgi Hindiston Respublikasi,
Pokiston Islom Respublikasi va Bangladesh Xalq Respublikasini o’z ichiga
olgan Hindiston Angliya mustamlakachilik imperiyasi (qonuniy ravishda
Hind imperiyasi) 283 million kishilik aholi bilan 4,2 million kvadrat
kilometrdan ortiq maydonda joylashgan edi. (taqqoslash uchun: Buyuk
Britaniyaning maydoni 240 ming kvadrat kilometr edi, aholisi 38 million
nafarni tashkil etar edi). 7
Hindiston XX asrning boshlarida qoloq mamlakat edi. U bu vaqtga
ulkan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning og’ir yuki bilan keldi: aholisining
katta qismining qashshoqligi, uzoq davom etgan ochlik va ommaviy
epidemiyalar va hatto aholining katta qismi qisqardi (1891-1901 va 1911-
1921). ), o’rtacha umr ko’rish davomiyligi juda qisqa bo’lib 23 yoshni
tashkil etar edi. Bu asosan uning mustamlakachilik siyosatining natijasi edi.
Hindistonda qishloq aholisi ko’pchilikni tashkil etargan (taxminan 90%).
Shaharliklar asosan kichik shaharlarda (5 ming - 50 ming) to’plangan edi[1].
Tadqiqot jarayonida ilmiy bilishning obyektivlik, XIX va XX
7
Pulatov, Sh., Madalimov, T., Mullajonov, I., Qodirov, M., & Valiyev, L. (2020). Some Characteristics
of Modern Indian Philosophy. International Journal of Multidisciplinary Research and Publications,
2(11), 47-49.
21

asrlarda
Hindistondagi jarayonlar obyektiv ochib berildi. Mantiqiylik,
Hindistondagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat mantiqiy izchillik jihatdan tadqiq
qilindi. Tizimlilik, Buyuk Britaniya va Hindiston o‘rtasidagi munosabatlar
tizimli tarzda tahlil qilindi.
Mamlakatning iqtisodiy hayoti asosan an’analar, jamiyatning kastalar
va dinlarga bo’linishi bilan belgilanar edi. Qishloqda yarim natural xo’jalik
hukmronlik qilgan, yarim feodal munosabatlar shakllangan edi.
O’sha davrdagi hind qishloq xo’jaligi hindlarning o’zlari tomonidan
mutlaqo
turg’un iqtisodiyot sifatida tavsiflangan bo‘lib[2], Qishloq xo’jaligida
inglizlar tomonidan yerga egalik qilish va soliqqa tortishning uchta asosiy
tizimi mavjud edi. Birinchisi - doimiy soliq (doimiy zamindor) (Bengal,
Bihar, Orissa, Madras viloyatining shimoliy qismi), unga ko’ra braxmanlar
va savdogarlar kastalaridan yirik yer egalari (zamindarlar) yerga egalik
huquqini olishgan[3]. Ular XVIII asr oxirida doimiy ravishda olinadigan yer
solig’ini to’lashlari shart edi, bu davrda ijara haqi 90 foiziga yetgan.
Ikkinchisi – XIX asrning ikkinchi yarmida vaqtinchalik zamindorlik joriy
qilinadi (Birlashgan provinsiyalar, Markaziy provinsiyalar, Panjob). Unga
muvofiq, yer solig’i har 20-40 yilda qayta ko’rib chiqilib, yirik yer
egalarining huquqi kichikroq yer egalariga berila boshlandi. Agar qishloqda
er ko’plab egalarga tegishli bo’lsa, unda jamoa sifatida ular nafaqat shaxsiy,
balki soliq to’lash uchun jamoaviy javobgarlikni ham o’z zimmalariga
olishgan. Uchinchi tizim - rayatvari – 1850 yillardan boshlab Madras va
Bombey provinsiyalarida joriy qilingan. U kichik yer egalariga -
raiyatamlarga (“himoyalangan ijarachilar”) mulk huquqini berdi. Biroq,
ularning ko’plari erda o’zlari ishlamasdan, ijaraga berdilar[4].
22

Qishloq aholisining aksariyati o’zlarining fermer xo’jaliklariga ega
emas edilar. Bular asosan o’z xo’jayinlariga ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan
bo’ysungan quyi tabaqalar va qabilalar, aslida mardikorlar yoki qulga
aylangan ishchilar 1901 yilda oila a’zolari bilan birgalikda 50 milliondan
ortiq kishi bor edi. Deyarli barcha yersiz ishchilar, ijarachilar va ko’plab
mayda yer egalar sudxo’rlarga qarzdor bo‘lganlar. Qishloqlarda feodal
munosabatlarning qoldiqlari – o’zboshimchalik bilan ijara haqi yig’ish,
ijarachilarning bepul mehnati, bo’sh yotgan yerlarni va yaylovlarni
chiqindilardan tozalatish, ko’llardan suv ishlatganlik uchun yig’imlarni
yig’ish, shuningdek quyi kast vazifalarini bajarish bilan bog’liq majburiy
ishlar davom etgan. 8
Inglizlar tomonidan joriy etilgan yerga egalik qilish tizimi katta
miqdordagi soliqlarni olishni, shuningdek, eksport uchun qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini rag’batlantirishni o’z ichiga olgan. Aslida, doimiy “abadiy”
soliqni saqlab turishdan maqsad (zamindar yer egasining bosimini
engillashtirish bo’lgan), shu bilan birga ingliz hukumati yer uchun ijara
haqini doim ko’paytirib borilgan. Yigirmanchi asrning boshlarida qishloq
ishlab chiqaruvchilarining yalpi daromadining atigi 4 foizini soliq tashkil
etgan. Yirk yer egalarini o’zlari xafli deb bilgan, kapitalistik qishloq xo’jaligi
qiziqtirmagan. Ular yerdan foydalanishning an’anaviy shakllarini afzal
ko’rishgan edilar. Yerni ijaraga berish va sudxo’rlik, ular uchun kapitalistik
ishlab chiqarishga qaraganda ancha ishonchli va foydaliroq edi. Natijada
yerda ishlovchi dehqonlarning mehnati evaziga yashovchi vositachilar
qatlami kengayib keta boshladi.
Yigirmanchi asrning boshlarida hind yangi mulkdorlari hali juda zaif
va kichik edi. Uning ko’plab guruhlari Britaniya kapitali yoki hukumat
8
Pulatov Sh.N.Sankhya-ancient Indian philosophical school. //PUSTAK BHARATI RESEARCH
JOURNAL// JAN-June. ISSUE Toronto, Canada. No: 1-2, 2020.
23

buyurtmalariga bog’liq bo’lgan. Mulkdorlar bir necha konfessiya yoki kasta
guruhlaridan iborat bo’lib - Parsi, Marvari (Jayns), Gujarat bania (hindular),
Musulmon Bohra va Xojalar tashkil etar edi. Ular ko’pincha etnik-
konfessional hududlaridan tashqarida faoliyat yuritganlar. Ular Britaniyaning
tijorat va bank kapitali sanoatda, shu jumladan Hindistonning ikkita asosiy
markazida - Bombay (Mumbay) va Kalkutta (Kolkata)[5]da ustunlik
qilganlar. Yigirmanchi asrning boshlarida iqtisodiy tashkil etishning
zamonaviy shakllari - tijorat firmalari, auksion kompaniyalari, banklar,
so’ngra fabrikalar va plantatsiyalar yaratilishi bilan birga, egalik qiluvchi
qatlamlar son jihatdan o’sa boshladi.
Sanoat ishlab chiqarishida, asosan kichik korxonalarda 4,5 millionga
yaqin kishi ish bilan ta’minlangan. Ulardan 1 millionga yaqini fabrika
ishchilari edi. Ularning mehnati og’ir bo’lib, asosan kuniga 12 va undan
ortiq soat davomida qo’l mehnati, kam ish haqi, pudratchilarga ishga
yollanish (ish beruvchilar)ga bog’liqligi bilan ajralib turardi. Kasta va
ishchilarning ixtilofi ularning birlashishiga xalaqit berar edi. Ularning
aksariyati qishloqlardan kelgan va shaharda qashshoqlikda oilasiz yashar
edilar. Bir necha yillik og’ir mehnatdan so’ng ular qishloqqa qaytib kelishar
edi. Ularning o’rniga o’g’il bolalari ketishar. Ushbu sikl avloddan avlodga
takrorlana vergan.
O’sha paytga kelib Hindistonda 6 foiz savodli (18 million kishi)
bo’lgan. Ularning 500 mingga yaqini ingliz tilida ta’lim olgan[7].
Yigirmanchi asrning boshlarida paydo bo’lgan zamonaviy o’rta qatlamni
mahalliy savdogarlar, hukumat amaldorlari (savdo va idora va bank
xodimlari), Britaniya kompaniyalari, munitsipal muassasalari xodimlari,
maktab o’qituvchilari va kollej o’qituvchilari, tibbiyot xodimlari, advokatlar,
sudyalar (barchasi, qoida tariqasida, past lavozimlarda) tashkil etishar edi.
24

Hindistonda an’anaviy ravishda aqliy mehnat bilan shug’illanuvchi va
jismoniy mehnat bilan shug’illanuvchilarga bo’lingan, bu esa xodimlarning
kasta tizimi orqali aks etgan edi. Aqliy ishchilarning aksariyati yuqori kasta
vakillari edi, ularning aksariyati ingliz tilida ta’lim olganlar tashkil etgan.
1857-1859 yillardagi qo’zg’olondan keyin, inglizlar ingliz tilida ta’lim olgan
hindlarni, qo’zg’olonchilarni qo’llab-quvvatlamasliklari uchun davlat
xizmatiga jalb qilishla boshladilar. Hindistonda ingliz tilida o’qitadigan
ta’lim muassasalari tarmog’i yaratila boshlandi. 1858 yilda birdaniga uchta
universitet - Kalkutta, Bombey va Madrasda ochildi. Milliy matbuot va
professional-biznes birlashmalarining paydo bo’lishi shu davrga to’g’ri
keladi.
Hindiston imperiyasining ma’muriy tizimi suveren davlat bo’lib –
hukumat, armiya, davlat apparati, moliya organlaridan iborat edi. Biroq,
boshqaruvni Angliya hukumati Londondan turib Hindiston va Birma ishlari
bo’yicha vazir amalga oshirib borgan. Shuningdek, deyarli cheksiz
hokimiyatga ega bo’lgan va Buyuk Britaniya qirolining vakili sifatida vitsa-
qirol unvoniga ega bo’lgan Hindiston general-gubernatorini tayinlanagan edi.
Amaldorlar korpusi deyarli to’liq inglizlardan tashkil topgan bo’lib, ular
Hindiston davlat xizmatida (HDX) imtihon topshirgan. XX asr boshlariga
kelib XDX tarkibidagi hindlar soni juda kamchilikni tashkil etar edi. Vitsa-
qirol huzuridagi viloyatlarning gubernatorlari hukumat tomonidan tayinlanar
edi va gubernatorliklarda qonun chiqaruvchi maslahat kengashlar ham
mavjud edi.
Hindiston imperiyasi tarkibiga gubernatorlar va leytenant-
gubernatorlar boshchiligidagi provinsiyalar (Bengal, Bombay, Madras, Bihar
Orissa, Birlashgan provinsiyalar, Markaziy provinsiyalar, Panjob),
shuningdek, komissarlar boshchiligidagi provinsiyalar (Shimoliy), G’arbiy
25

Chegara viloyati (NWFP), Belujiston va Assam) kirgan. Mamlakatning
markazi va janubi, shuningdek shimolini 562 knyazliklar (Hindiston
imperiyasining umumiy aholisining 25% aholisi bo’lgan butun Hindiston
hududining yarmiga yaqini) egallab olganlar. Ularning eng kattalari:
Haydarobod, Mysor, Travankor, Kochin, Bhopal, Gvalior, Indor, Jammu va
Kashmir bo’lgan. Rojaliklarning ingliz hukumati bilan alohida vassal
shartnomalari mavjud edi, lekin ularning ishlarini general-gubernator
huzuridagi siyosiy departamentning vakillari olib brogan bo‘lib, maxsus
vakillar bitta katta yoki bir nechta kichik knyazliklarga mas’ul bo‘lganlar[9].
Angliya mustamlakachiligining haqiqiy asosini iqtisodiy ekspluatatsiya
va irqiy kamsitish tashkil etgan. Hindistondagi ijtimoiy-iqtisodiy voqealar
rivoji, chet ellik ozchiliklarining ustunligi va hindlarning aksariyat qismining
iqtisodiy manfaatlariga beparvoligi bilan baholash mumkin. Bundan tashqari,
XX asr arafasida mamlakatni ocharchilik qamrab oldi. O’n millionlab
odamlar bundan aziyat chekishgan. Bundan tashqari, shu bilan birga, vabo
epidemiyasi boshlanib, undan olti milliondan ortiq odam vafot etdi[10].
Hind xalqining ayanchli ahvolini nafaqat hindlar, balki ko’plab xorijiy
tadqiqotchilar ham tasdiqladilar. Amerikalik tarixchi Uill Dyurant
“Hindistondagi dahshatli qashshoqlik chet el hukumatining siyosatidir, uni
oqlash mumkin emas ... Angliyaning Hindistondagi hukmronligi falokat va
jinoyat ekanligi to’g’risida ko’plab dalillar mavjud”. Bu musulmon
hukmronligidan (Boburiylar) butunlay farq qiladi, deb yozgan Dyurant.
Musulmon bosqinchilar qolish uchun kelishdi va ularning avlodlari
Hindistonni o’z uyi deb atashdi. Ular soliq sifatida olgan narsalarini
Hindistonda hunarmandchilikni, qishloq xo’jaligini va boshqa sohalarni
rivojlantirishga, adabiyot va san’atni boyitishda sarfladilar. “Agar Angliya
ham xuddi shunday yo’l tutganida, Hindiston bugun obod mamlakat bo’lar
26

edi. Ammo uning hozirgi talon-taroj qilinishi umuman chidab bo’lmas
holatdir. Britaniya yil sayin eng buyuk va muloyim xalqlardan birini yo’q
qilmoqda”.
XX asrning birinchi yarmidagi Hindiston tarixi birinchi navbatda hind
xalqining Angliyaning mustamlakachilik hukmronligiga qarshi milliy-
ozodlik kurashi bilan bog’liq bo‘ldi. Ushbu kurashning natijasi 1947 yilda
mamlakat mustaqilligini qo’lga kiritishdi. Hindiston Milliy Kongressi
(Kongress, INK) bu kurashda boshqa siyosiy kuchlar ishtirokida hal qiluvchi
rol o’ynadi. Mamlakat ozodligi yo‘lida ko‘plab marifatparvar-ziyolilar
qatnashib, yurt taraqqiyotini ko‘rsatishga urindilar va buning ustidan
chiqdilar.
27

Xulosa
Xulosa o’rnida, xususan, mil.avv. I ming yillik ma’naviy g’alayonlar
jarayoni bilan ajralib turadi. Bu davrda dastlab ikki tamoyil vujudga keldi:
umuminsoniy birlik va shaxsning ma’naviy mustaqilligi. G’oyalar erkinligi
boshlanib inson o’z hayotini unga asoslanib qurdi.Qadimgi Sharq
sivilizatsiyasi G’arbga nisbatan ertaroq boshladi. Yunonlar madaniyati
Qadimgi Sharq madaniyati ta’sirida juda yuksaldi, buni ellinlarning o’zlari
ham e’tirof etishgan. Bu ta’sirlar natijasida shunday davr boshlandiki Sharq
va G’arb madaniyatlari sintezi ellinistik madaniyatni vujudga keltirdi:
Yunon-Baqtriya va gandxar san’ati, iskandariya fani, fayum prortretlari
bunga misol bo’la oladi. Qadimgi Sharq bizga barhayot boyliklarni qoldirdi.
Bular “Gilgamesh” va “Mahobhorat” dostonlari, Kalidasi drammalari va
Chjuanszining ramziy masalalari, Misr ehromlari va Buyuk Х itoy devori va
boshqalar.
Qadimgi davrda ham, hozirgi davrda ham otlarning o’ziga xos o’rni
mavjuddir. Ba’zi davrda va joylarda otlarning qadri ayollarnikidan ham
ustun bo’lgan. Olimlarning fikriga ko’ra va dalillarning ko’rsatishicha otlar
ilk bor Markaziy Osiyoda qo’lga o’rgatilgan. Hozirgi davrda Turkmaniston
davlatining ramzi hisoblanadigan Axaltekin otlari ham shu evolyutsiya
jarayoni natijasi hisoblanadi. Otlar juda kop xalqlarning ya’ni yigirma uch
millatning muqaddas hayvonidir. Hozirgi davrda Markaziy Osiyo aholisining
darvozalari tepasiga ot va taqa ilib qo’yishi ham qadimiy ma’noga ega.
Buyuk shaxslar va ularning otlari haqida afsonalar yaratilishi ham bejiz emas.
Davlatimiz mustaqilikka erishganidan keyin O‘zbekiston-Hindiston
munosabatlari, ayniqsa, keyingi besh yilda barcha yo‘nalishlarda amalga
oshirilayotgan islohotlar jarayonida jadal sur’atda rivojlanib bormoqda. Joriy
28

yilda boshlangan islohotlarni chuqurlashtirishning yangi bosqichi an’anaviy
O‘zbekiston-Hindiston munosabatlarini yanada mustahkamlash uchun yangi
istiqbollarni ochmoqda.Xususan, o‘tgan yili 2017-2021 yillarda beshta
ustuvor yo‘nalish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi yakuniga е tkazilib, uning
amalga oshirilishi O‘zbekiston iqtisodiyotining rivojlanishi uchun kuchli
turtki bo‘ldi va 2020 yilda pandemiya tufayli keskin sekinlashuv
kuzatilganidan so‘ng iqtisodiy o‘sish sur’atlarini ishonchli ko‘tarish
trayektoriyasiga chiqib, 2021 yilda uning sur’atlari 7,4%ni tashkil qildi.
Ijtimoiy siyosat yangi sifatga erishdi – fuqarolarning daromadlari oshdi,
aholining davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanayotgan ijtimoiy guruhlari safi
kengaydi, shuningdek, kambag‘allikka qarshi kurashning barcha aholi
punktlari va mahallalarini qamrab oluvchi hamda islohotlarni har bir insonga
е tkazuvchi yangi mexanizmi shakllantirildi.Ayni damda mamlakatimizda
amalga oshirilayotgan islohotlarni davom ettirish maqsadida “Yangi
O‘zbekistonning 2022-2026 yillarga mo‘ljallangan Taraqqiyot strategiyasi”
ishlab chiqilgan bo‘lib, unda kelgusi besh yilda aholi jon boshiga yalpi ichki
mahsulotni 1,6 baravar, 2030 yilga borib aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan
daromadni esa 4 ming dollarga е tkazish maqsad qilingan, buning natijasida
O‘zbekiston “daromadi o‘rtachadan yuqori bo‘lgan davlatlar” qatoriga kirish
imkoniyatiga ega bo‘ladi. Strategiyada Hindiston va O‘zbekiston samarali
hamkorlik qilayotgan barcha yo‘nalishlar bo‘yicha islohotlarni
chuqurlashtirish ko‘zda tutilgan bo‘lib, bu esa ikki davlat hamkorligini
kengaytirish uchun yangi imkoniyatlarni taqdim etishi shubhasiz.
O‘zaro munosabatlar dinamikasi:
O‘zbekiston-Hindiston munosabatlari 2017 yilda eng jadal rivojlanish
pallasiga chiqqan bo‘lib, strategik sheriklik darajasiga o‘tdi. O‘zbekiston
Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Hindiston Bosh vaziri Narendra Modi
29

bilan birinchi uchrashuvi 2017 yilning iyun oyida Ostona shahrida tashkil
etilgan sammit (ShHT) doirasida, ikkinchisi esa 2018 yilning iyun oyida
Xitoyning Sindao shahrida o‘tkazilgan ShHTning navbatdagi sammiti
chog‘ida bo‘lib o‘tgan edi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti ikki marta
Hindistonga tashrif buyurgan. Jumladan, 2018 yil oktyabr oyida davlat
tashrifi bilan safar qilgan, 2019 yil yanvar oyida “Jo‘shqin Gujarat – 2019”
xalqaro investitsiya sammitida, 2020 yil dekabrda O‘zbekiston-Hindiston
virtual sammitida ishtirok etgan. Hindiston Bosh vaziri Narendra Modi ikki
davlat o‘rtasidagi mustahkam strategik sheriklik Hindistonning Markaziy
Osiyo bilan o‘zaro hamkorligida muhim ahamiyat kasb etishini alohida
ta’kidlab o‘tdi.Ayni kunda Hindiston va O‘zbekiston o‘rtasida axborot-
kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish, farmatsevtika, sog‘liqni
saqlash, mehmonxona infratuzilmasini boshqarish, avtomobillar uchun
butlovchi qismlar ishlab chiqarish, oliy ta’limning turli yo‘nalishlarida
qo‘shma dasturlarni amalga oshirishsohalarida mustahkam hamkorlik yo‘lga
qo‘yilgan.Ikki tomonlama munosabatlarda Markaziy va Janubiy Osiyoning
transport aloqadorligi masalalari alohida o‘rin tutadi. Xususan, O‘zbekiston
va Hindiston Ashxobod bitimida, “Shimol-Janub” transport yo‘lagi
loyihasida ishtirok etadi, unda Eronning Chobahor portiga chiqish
imkoniyatiga ega Mozori Sharif – Hirot temir yo‘li qurilishi muhim rol
o‘ynaydi. Shuningdek, har ikki davlat Mozori Sharif – Qobul – Peshovar
transafg‘on temir yo‘l loyihasidan ham manfaatdor bo‘lib, uning amalga
oshirilishi hamkorlikning mavjud salohiyatini rivojlantirish uchun yanada
qulay sharoitlar yaratishga xizmat qiladi.So‘nggi paytlarda ikki mamlakat
hududlari o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri hamkorlikning yo‘lga qo‘yilishi
O‘zbekiston-Hindiston munosabatlarining yana bir jadal rivojlanayotgan
yo‘nalishi hisoblanadi. O‘zbekistonning Andijon viloyati va Gujarat shtati
30

o‘rtasidagi hamkorlikning yaxshilangani alohida e’tiborga molik bo‘lib,
bunda hind kompaniyalari bilan birgalikda 84 mln.dollarlik 9 ta loyiha
amalga oshirilmoqda
Savdo va investitsiya:
Hindiston va O‘zbekiston o‘rtasidagi savdo aloqalari jadal rivojlanmoqda.
Xususan, 2021 yilning yanvar-dekabr oylarida tovar ayirboshlash hajmi
10,3%ga o‘sib, qariyb 490 mln.dollarni tashkil etdi. O‘zbekiston eksporti
36,8%ga oshib, 29 mln.dollarga е tdi, Hindiston importi esa 9,0%ga ortib,
460 mln.dollarni tashkil qildi. O‘zbekiston Hindistonga kimyo mahsulotlari
va ulardan tayyorlangan buyumlarni, rangli va qora metallar, mashina va
uskunalar, oziq-ovqat mahsulotlari hamda xizmatlarni eksport qildi.Shu
bilan birga, Hindistonning O‘zbekiston iqtisodiyotiga kiritayotgan
investitsiyalari hajmi ham ortib bormoqda. Ayni vaqtda infratuzilmani
rivojlantirish, turizm va farmatsevtika sanoati sohalarida umumiy qiymati
qariyb 700 mln.dollarlik bir qator investitsiya loyihalarini amalga oshirish
bo‘yicha hamkorlikda ish olib borilmoqda.Baholashlarga ko‘ra, ikki davlat
o‘rtasidagi savdo-iqtisodiy hamkorlikni chuqurlashtirish Hindiston
eksportini 294 mln.dollargacha oshirish imkonini beradi, bu esa
farmatsevtika, qahva, choy, ziravorlar; elektr mashinalari, uskunalari va
ehtiyot qismlari; mexanik mashinalar, uskunalari va ehtiyot qismlari; temir
va po‘lat; temir va po‘latdan tayyorlangan buyumlar kabi tovar toifalarining
ortishiga xizmat qilishi mumkin.Shu bilan birga O‘zbekiston hind bozori
uchun metallurgiya, е ngil, charm-poyabzal, kimyo, elektrotexnika sanoati,
mashinasozlik, plastmassa va rezinadan tayyorlangan buyumlar, mineral
o‘g‘itlar, oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni ko‘paytirishga qodir.
Hindiston mis mahsulotlari, plastmassa va kauchuk hamda ulardan
tayyorlangan buyumlarning jahondagi asosiy xaridorlaridan biri bo‘lib, bu
31

ularni O‘zbekistondan eksport qilish imkoniyatlarini
kengaytirmoqda.Bundan tashqari, o‘z iqtisodiyoti rivojlanishining eksportga
yo‘naltirilganligi sharoitida hozirgi bosqichda eksport hajmini oshirish juda
muhim bo‘lgan O‘zbekiston eksportni qo‘llab-quvvatlashning yangi
mexanizmlarini, jumladan, Hindistonning eksportchilarni qo‘llab-
quvvatlovchi MEIS sxemasini joriy etishdan manfaatdor. MEIS – eksport
qilinadigan tovar qiymatining 2-5% miqdoridagi tovarlarni (tovar turiga va
mo‘ljallangan mamlakatga qarab) eksportchiga mukofotlashni nazarda
tutadi. Hindistonlik mutaxassislar ishtirokida ushbu sxemaning
O‘zbekistonda joriy etilishi ikki davlat o‘rtasidagi savdo aloqalarini
kengaytirishga xizmat qiluvchi hamkorlik yo‘nalishlaridan biriga aylanishi
mumkin.Sohalar va yo‘nalishlar
Yuqorida qayd etilganidek, mamlakatimizda Yangi O‘zbekiston
taraqqiyot strategiyasini amalga oshirish jarayonida, jumladan, Hindiston
ilmiy tadqiqotlar va vakolatlar bo‘yicha jiddiy salohiyatga ega bo‘lgan turli
soha va faoliyat yo‘nalishlarida jiddiy o‘zgarishlar qilinadi. Hindistonda
ushbu yo‘nalishlar bo‘yicha to‘plangan boy tajriba yurtimizda ham
muvaffaqiyatli qo‘llanilishi mumkin va bu haqda quyida to‘xtalib
o‘tamiz.O‘zbekiston-Hindiston o‘rtasida farmasyevtika sanoatida yaqin
hamkorlik o‘rnatilgan bo‘lib, xususan, ikki davlat ishtirokida erkin iqtisodiy
zonalar, jumladan, Andijon viloyatida o‘zbek-hind erkin farmatsevtika
zonasi tashkil qilindi. Yaqinda Hindistonning “Kusum Healthcare”
kompaniyasi bosh direktori Sanjiv Gupta Toshkent viloyatining Zangiota
tumanida yaratilayotgan “Tashkent Pharma Park” farmatsevtika klasteri
hududida talab yuqori bo‘lgan dori vositalari ishlab chiqarishni yo‘lga
qo‘yish istagini bildirdi.Hindistonda arzon narxdagi dori vositalarini ishlab
chiqarish uchun teskari loyihalash texnologiyasiga yo‘naltirilgan
32

biofarmatsevtika sektori asos bo‘lgan shaxsiy biotexnologiya sanoati
yaratilganligi tufayli bu sohadagi hamkorlikni kengaytirish katta istiqbolga
ega. Farmatsevtika sanoati rivojlanayotgan O‘zbekiston uchun
Hindistonning bu sohadagi tajribasi juda foydali bo‘lishi mumkin.
33

Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy dabiyotlar
1. D.G.Reder. E.A.Cherkasova. Qadimgi Dunyo tarixi I- qism.
Yu.C.Krushkol tahriri ostida. Toshkent-1974.
2. V.I.Abdiyev. Qadimgi Sharq tarixi. Toshkent- 1964
3. С . А . Ҳайдаров . (2020). Ўзбекистон тарихини ўқитишда
“Зафарнома”дан фойдаланишни имкониятлари. Science and Education.
1(7). 192-198
4. Сулаймон Амирқулович Ҳайдаров . (2020). Тарих дарсларида
интеграциялашган технологиялардан фойдаланиш. Science and
Education. 1(8). 666-671
5. Ҳайдаров С . (2020). Ўзбекистон тарихи дарсларида педагогик
технологияларни уйғунлашган ҳолда қўллашнинг методик талаблари .
Academic Research in Educational Sciences. 1 (3). 1313-1321.
6. Ҳайдаров Сулаймон Амирқулович . (2020). Тарих фанини
ўқитишга оид экологик муаммолар масаласи «Scientific Progress»
Scientific journal 1(1). 12-17.
7. С . А . Ҳайдаров . (2020). Тарих дарсларида тасвирий санъат
асарларидан фойдаланиш . Science and Education . 1(9). 458-461.
8. Ҳайдаров Сулаймон Амирқулович. (2021). Ўзбекистон тарихи
фанини ўқитишда тасвирий санъат асарларидан фойдаланишнинг ўзига
хослиги « Scientific Progress » Scientific journal 1(3). 9-14.
9. Khaydarov S.A. (2021). The role of the use of fine arts in teaching
the history of the country. International scientific and practical conference.
CUTTING EDGE-SCIENCE. Conference Proceedings. Page 41-43.
10. Ҳайдаров . С . (2021). Ёшларда ватанпарварлик ҳиссини
34

тарбиялашда “ Бобурнома ” асарига ишланган миниатюраларнинг
аҳамияти . Ҳалқаро илмий - амалий конференцияси тўплами . 33-37 б .
11. Ҳайдаров . С . (2021). Заҳириддин Муҳаммад Бобур хорижлик
татқиқотчилар нигоҳида : подшоҳлик мўйқалами . Ҳалқаро илмий -
амалий конференцияси тўплами . 43-46 б .
12. Сулаймон Ҳайдаров . (2020). Ўзбекистон тарихи фани
дарслари самарадорлигини оширишда тасвирий санъат воситаларининг
роли . Science and Education, 1(6), 174-179.
13. С . А . Ҳайдаров . (2020). Педагог-ўқитувчиларда ахборот-
коммуникация кўникмасини шакллантириш асослари. " Science and
Education ." Scientific journal . 1(7). 610-617 б.
14. Ҳайдаров.С. (2021). Рақамли таълим муҳитида тарих
дарсларида талабалар билимини назорат қилиш воситалари ва
методлари. Ҳалқаро илмий-амалий конференцияси тўплами. 160-163 б.
Qo ’ shimcha adabiyotlar
1. Сдасюк Г.В. Индия. География хозяйства. М.: Мысль, 1975, с.
18-20, 32.
2. Растянников В.Г., Дерюгина И.В. Модели
сельскохозяйственного роста в ХХ веке. Индия, Япония, США, Россия,
Узбекистан, Казахстан. М.: ИВ РАН, 2004, с. 78.
3. Юрлов Ф.Н., Юрлова Е.С.История Индии. ХХ век. – М.:
Институт востоковедения РАН, 2010.15 с.
4. Левковский А.И. Особенности развития капитализма в Индии.
М.: Восточная литература, 1963, с. 17-19; Алаев Л.Б. Индия:
Национально-освободительное движение и обострение
конфессиональных разногласий // История Востока. Т. 5. Восток в
новейшее время: 1914-1945 гг. Р.Г. Ланда (отв. ред). М.: Вост. лит., с.
35

307-311; Thorner Daniel . Land and Labour in India. New Delhi: Asia
Publishing House, 1974, p. 109.
5. Павлов В.И. Формирование индийской буржуазии. М.: Изд.
восточной литературы, 1958, с. 175, 278, 279.
6. Гордон Л.А. Из истории рабочего класса Индии. М., 1961, с.
127-148; Комаров Э.Н. Материальное положение промышленного
пролетариата Бенгалии и некоторые вопросы его формирования //
Ученые записки Института востоковедения АН СССР. Т. 5. М., 1953.
7. Юрлов Ф.Н., Юрлова Е.С.История Индии. ХХ век. – М.:
Институт востоковедения РАН, 2010.16 с.
8. Keith A.B., ed. Speeches and Documents on Indian Policy 1750-
1921. Vol. 1, Ox-ford, 1922, p. 383; Metcalf T.R. The Aftermath of Revolt.
India 1857-70. Princeton (New Jersey), 1964, p. 129, 133; Юрлова Т.Ф.
Народное восстание 1857-1859 гг. в Индии и английское общество. М.:
«Наука», 1991, с. 121, 124; Комаров Э.Н. Политическое развитие
независимой Индии. Основные формы, этапы и закономерности //
Индия в глобальной политике. Отв. ред. Ф.Н. Юрлов. М.: ИВ РАН,
2003, с. 186-226.
9. Алаев Л.Б. История Востока. Т. 5: Восток в новейшее время:
1914-1945 гг., с. 307-311; Белокреницкий В.Я., Москаленко В.Н.
История Пакистана. XX век. М: ИВ РАН, Крафт+, 2008, с. 27.
10. Левковский А.И. Особенности развития капитализма в Индии,
с. 67.
11. Durant Will. The Case for India. Simon and Schuster. New York,
1930, p. 55.
12. Pulatov, Sh., Madalimov, T., Mullajonov, I., Qodirov, M., &
Valiyev, L. (2020). Some Characteristics of Modern Indian Philosophy.
36

International Journal of Multidisciplinary Research and Publications, 2(11),
47-49.
13. Pulatov Sh.N.Sankhya-ancient Indian philosophical school.
//PUSTAK BHARATI RESEARCH JOURNAL// JAN-June. ISSUE
Toronto, Canada. No: 1-2, 2020.
14. Пўлатов Ш . Н . Ҳиндистоннинг илк мустақиллик даври
тарихининг ўрганилиши // Хорижий шарқ мамлакатлар тарихий
жараёнлари ва уларни ўрганишнинг долзарб муаммолари .// илмий -
амалий конференцияси материаллари . Тошкент. 2020. 217-221 бет.
37

O’zbekiston tаriхini o’rganishda qadimgi hind manbalari

Купить